cases duurzame businesscases 21 groene marktkansen voor bouw- en infrabedrijven

21 cases

€ duurzame businesscases 21 groene marktkansen voor bouwen infrabedrijven

duurzame businesscases

21 groene marktkansen voor bouwen infrabedrijven

Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van de Stichting Research Rationalisatie Bouw, de onderzoeksstichting van Bouwend Nederland. Onderzoek & rapportage: dr. ing. Peter Fraanje, Bouwend Nederland, Zoetermeer The Bridge business innovators, Amersfoort Zoetermeer, 9 november 2011 ISBN / EAN: 978-90-78963-00-4. Trefwoorden: bouw, businesscases, duurzaamheid, innovatie, maatschappelijk verantwoord ondernemen, groen bouwen, sustainable lease, businessmodellen, esco, concessie, PPS RR bouwnummer 142 Vormgeving: Rob Gruyters Druk: Fokker Printing, Amsterdam

inhoudsopgave maak werk van duurzaamheid

1. De bouw kleurt groen

2. uit je dak met duurzame energie

3. kou en vocht in ÉÉn dag gevloerd

4. de groene woning

5. Meer M2 plug & play

6. duurzame frisse scholen

7. verzilver de vergrijzing

8. van desolaat naar duurzaam

pagina 8

pagina 12

pagina 18

pagina 24

pagina 30

pagina 36

pagina 42

pagina 48

pagina 54

2

duurzame business cases

9. verduurzamen 10. duurzame energie kantoren zonder zorgen

pagina 60

pagina 66

11. het nieuwe renoveren

pagina 72


3

5

12. Duurzaam op weg

13. Energie neutrale kunstwerken

14. het nieuwe werken gehuisvest

15. klein, hip, snel en duurzaam

16.Duurzaam en veilig parkeren

17. van bouwen naar beheren

18. ruimtewinst onder het maaiveld

19. Duurzaamheid is te huur

20. ruim baan voor de fiets

21. Duurzame gebiedsontwikkeling

zelf aan de slag

met dank aan

pagina 78

pagina 86

pagina 92

pagina 98

pagina 104

pagina 108

pagina 114

pagina 120

pagina 126

pagina 130

pagina 133

pagina 136



6

maak werk van duurzaamheid Bouw- en infrabedrijven kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een duurzame samenleving. De afgelopen jaren zijn rasse schreden gezet richting energieneutraal bouwen; sterker nog: de eerste woningen die energie leveren zijn gebouwd. De eerste energieneutrale brug ter wereld is in aanbouw. De bouw is nu nog grootgebruiker van grondstoffen en bouwen leidt nog tot ecologische schade, maar we weten nu dat groen bouwen de biodiversiteit kan versterken en dat alle bouwwerken samen ook kunnen worden gezien als één grote voorraadschuur met grondstoffen: afval = voedsel! Als je met een duurzaamheidsbril naar de bouw kijkt, zie je tal van kansen: niet alleen bouwen, maar ook onderhouden en beheren, niet eenmalig verkopen maar duurzaam en voor langere periode leasen, en dan niet alleen het fysieke bouwwerk, maar ook allerlei gerelateerde diensten en services. Zo kan de bouw veel meer betekenen voor de samenleving én wordt er een duurzame basis gelegd onder uw onderneming. 7


Duurzaamheid biedt grote kansen voor ondernemers. Duurzaamheid is niet alleen een must (CO2 ladder, MVO, ISO) het is ook een marktkans. Groen = Poen! Duurzaamheid is business. Duurzaamheid betekent meer kwaliteit, betekent meer omzet, een hoger én een duurzaam rendement. De markt, de klant vraagt om duurzaamheid. Duurzame gebouwen en een duurzame infrastructuur leveren meerwaarde op. In de publicatie Van Aannemen Naar Ondernemen (2008) hebben we aan de hand van concrete voorbeelden laten zien dat ondernemers ook op nieuwe manieren een goede boterham kunnen verdienen in de bouw. In plaats van af te wachten tot je gevraagd wordt of steeds te doen alsof elk project volslagen nieuw voor je is, kun je ook pro-actief gaan aanbieden en kun je specialiseren. Een businessmodel kan de ondernemer daarbij helpen: voor wie bouw ik, wat bouw ik en met wie werk ik daarbij samen? Wat is mijn toegevoegde waarde? We zijn er trots op dat termen als verdienmodel en businessmodel in korte tijd zijn ingeburgerd in de bouw.

In deze publicatie worden 21 businesscases beschreven voor een duurzame bouwen infrasector. Bij elke businesscase worden drie concrete voorbeelden gegeven van bedrijven die al marge maken met duurzaamheid. Een gangbare definitie van een businesscase is een zakelijke overweging om een investering te doen. Het resultaat van de investering levert voldoende toegevoegde waarde voor het bedrijf. Een duurzame businesscase kan worden omschreven als een groene marktkans voor bouw en infrabedrijven resulterend in toegevoegde waarde voor bedrijf, natuur en samenleving. Business as usual is in deze snel veranderende tijden geen garantie meer voor een duurzame toekomst. Denk na over uw eigen businessmodel, over uw kansen in de markt. Fixeer niet langer op volume, ga voor duurzaam rendement en duurzame kwaliteit aan de slag met de in deze publicatie gepresenteerde duurzame businesscases, samen met uw medewerkers, samen met de comakers en maak werk van duurzaamheid!

Quotes ‘‘Van aannemen naar ondernemen

’’

id ‘‘Duurzaamhe geeft richting ” aan innovatie

‘‘Duurzaam duurt het langst’’ ‘‘Duurzaamheid

‘‘De bouw levert duurzame energie‘‘ 9


‘‘De bouw moet nieuwe n e l l e d o m n e i d r ve ontwikkelen”’

is de motor van de innovatieve onderneming’’

” Copyright Mostert De Winter bv, Xeroflor® vegetatiedaken en daktuinen

GROENE DAKEN EN GEVELS

1.DE BOUW KLEURT GROEN

Daken en gevels kunnen worden voorzien van levend groen. Een kwart eeuw geleden werden de eerste moderne groendaken gerealiseerd in Nederland. Aanvankelijk bestond er scepsis over de duurzaamheid van groendaken. De daken op het MW2-project in Den Bosch en het dakgroen op het ING kantoor in Amsterdam ZuidOost bewijzen dat groene daken bij goed beheer lang mee kunnen gaan. Inmiddels zijn groendaken ingeburgerd en zijn er inmiddels bedrijven die zich als dakhovenier profileren. Op de meeste begroeide daken groeien vetplantjes (sedum), maar er zijn ook echte grasdaken en struiken en bomen op daken te vinden. Van meer recente datum zijn verticale groensystemen, vaak aan een metalen constructie en compleet met bevochtigingsinstallatie.

DOELGROEP • Woningeigenaren leveren met groene daken engevels een bijdrage aan het wooncomfort (groene daken worden minder warm) en beperken de energiekosten (door betere isolatie) terwijl het bijdraagt aan een beter milieu en een groene woonomgeving. • Ondernemers en eigenaren van vastgoed kunnendeenergiekosten voor nieuwe en bestaande gebouwen verlagen, hun duurzame imago versterken en een mooi representatief gebouw ontwikkelen. • Woningcorporaties, wijkverenigingen en Verenigingen van Eigenaren kunnen het moment als het platte dak gerenoveerd moet worden, aangrijpen om het om te zetten in een groen dak. • Gemeenten en waterschappen zijn ook belangrijke doelgroepen voor groene daken en gevels. Diverse gemeenten, waaronder Amsterdam en Rotterdam subsidiëren groene daken wanneer ze hun eigen vastgoed renoveren of particulieren stimuleren door middel van subsidies. Groene daken en gevels kunnen gemeenten helpen bij de waterberging (als buffer voor het regenwater), bij het uitbreiden van groenvoorzieningen in de stad en het versterken van het duurzame imago.

DUURZAAM Groene daken en gevels voorkomen oververhitting, isoleren, vangen fijnstof, bufferen afvloeiing regenwater en zorgen voor een toename van de biodiversiteit. Mits goed ontworpen en goed gebouwd en onderhouden kunnen groendaken en groengevels de omgeving verrijken in plaats van schaden.

Copyright Mostert De Winter bv, Xeroflor® vegetatiedaken

Bom, Jan (red): ‘De Bouw kleurt Groen – 25 jaar groendaken’; P+ Bouwtrends bijlage; 3e jrg. nr. 6; juni 2011; 16 pp. ;Ravesloot, Christoph & Teeuw, Peter: ‘Begroeide daken na 2010’; TU Delft; Technepress Amsterdam, 2011. www.duurzamegemeente.nl, www.greencityproject.nl, www.stedebouwarchitectuur.nl, www.ekogras.com, www.mostertdewinter.nl, www.gisdro.nl/groendak, www.schadenberg-hem.nl, www.wallflore.com

Marktpotentieel De markt voor groene daken en gevels is zeer groot. Nederland telt naar schatting 200 miljoen m2 plat dak. Deze daken bieden mogelijkheden voor groenvoorzieningen. Ook hellende daken kunnen worden voorzien van levend groen; bij steile hellingen zijn wel extra voorzieningen nodig om te voorkomen dat materiaal wegspoelt of naar beneden schuift. 12

MARKTONTWIKKELINGEN • Het platte dak is ontdekt als drager voor nieuwe functies. Multifunctioneel gebruik van ruimte in steden wordt steeds belangrijker. • Oververhitting (Heat-Islands en water over last na hevige regenbuien zijn echte problemen in steden geworden. Groene daken kunnen oververhitting in steden tegengaan en de piek bij neerslag dempen. • Veel daken en gevels van gebouwen zijn nog slecht geïsoleerd, waardoor er veel warmte verloren gaat. Hier liggen grote kansen voor conceptuele bouwers die een compleet nieuw dak (isolatiepakket en groen) aanbieden. • Steeds meer gemeenten (Utrecht, Den Haag, Rotterdam, Groningen, Amsterdam, Nieuwegein en Delft) stimuleren groen voorzieningen op daken. In Rotterdam is er de afgelopen twee jaar ruim 40.000 m2 groen dak gerealiseerd (voorbeelden zijn het dak van de centrale bibliotheek, het Gemeente archief, het kindermuseum Villa Zebra en het Maasstad Ziekenhuis). Om de aanleg van groene daken te stimuleren geven de gemeente Rotterdam en de waterschappen 13


een subsidie van € 30,-- per m2 gerealiseerd groen dak. Een soortgelijk initiatief om de leefbaarheid van de stad te vergroten met de aanleg van groene daken en gevels is het Amsterdamse Green City Project, een publiek-private samenwerking, waarbij particulieren worden gestimuleerd om hun dak te vergroenen. • De opkomst van groene daken vindt internationaal plaats. Steden als Chicago en Montreal promoten groene daken. Een groot Amerikaans project is de begroening van het enorme Ford Rouge-complex. In Duitsland komt er elk jaar 14 miljoen vierkante meter groen dak bij. • De aanleg van een groen dak hangt af van de kwaliteit en kenmerken van het bestaande dak en de nieuwe wensen. De gemiddelde aanlegkosten variëren van € 45,-- per m2 voor een extensief dak tot € 120,-- per m2 voor een intensieve daktuin. Om de drempel te verlagen voor gebouw eigenaren zouden bedrijven de aanleg kosten laag kunnen houden in combinatie met een beheerabonnement voor bij voorbeeld 15 jaar. 12

PRAKTIJKVOORBEELDEN Rol thuis uw eigen grasmat uit

Westblaak wordt Greenpark

Woonzorgcentrum met golvend groendak

Ekogras is leverancier van groendaken van het eerste uur. Het bedrijf uit Zaltbommel kweekt de groene daksystemen zelf. Easygroen is het meest eenvoudige produkt, het bestaat uit bakjes met groen die zonder extra voorzieningen op het dak kunnen worden geplaatst. Ekogras levert ook groendaken en sedumdaken op rol. Ekogras levert zowel aan bedrijven als aan tuincentra- en bouwmarkten en particulieren.

Voor de bestaande parkeergarage Westblaak in Rotterdam is in 2010 een groene gevel van 5.000 m2 gebouwd. De kale parkeergaragemuren vallen prachtig weg achter het groen. De gevelplanten groeien in lichtgewichtkorven waarvoor geen aparte draagconstructie nodig is. Ook het parkeerdak is begroend en betrokken bij het concept. Het regenwater dat op het groene dak valt, jaarlijks 1.800 m3, wordt opgeslagen en gezuiverd in buffervaten in de kruipruimte van de parkeergarage. Met dit regenwater worden de planten aan de gevel gevoed. Het opvangen van regenwater helpt de stad om wateroverlast door hoosbuien te voorkomen. Het gebouw is ontworpen door architecten van Kühne & Co en gebouwd door de Verhoeve Groep in opdracht van Christian Stadil van het Deense familieconcern Thornico. Stadil gelooft in company karma: ondernemers moeten zich verantwoord gedragen omdat de gevolgen van hun acties bij hen terugkomen.

In opdracht van Woonstichting De Key bouwde aannemer Heijmerink in 2007 een nieuw woonzorgcentrum in Diemen. Berkenstede bestaat uit vier verschillende woontorens die elk met elkaar verbonden zijn. Elke toren heeft een eigen karakter en afwerking gekregen van natuurlijke materialen: gras, gevelbegroeiing met heideplanten, hout, zink en leisteen. Mostert de Winter, onderdeel van BAM, leverde een systeem waarmee groen is aangelegd bij een dakhelling van 45 graden. Een speciaal ontworpen verankeringsweb op het dak (een honingraatstructuur van gelast EPDM), zorgt dat het golvende grasdak op zijn plek blijft.


16

ENERGIEDAKEN

Het dak van een woning of kantoor is de ideale plek om de energie van de zon op te vangen. Er zijn verschillende manieren om deze energie om te zetten in elektriciteit of warmte, van zonneboilers voor warm water tot zonnecellen voor duurzame stroom. Bij het maken van een energiedak kan meteen een flink isolatiepakket worden aangebracht, zodat de energiebehoefte afneemt. Plug & Play geïntegreerde energiedaksystemen (nieuwe prefab dak met isolatiepakket en energieopwekking) die in één dag of enkele dagen kunnen worden gemonteerd zijn zeer kansrijk.

2.UIT JE DAK MET DUURZAME ENERGIE DOELGROEP • Woningcorporaties, gemeenten, bedrijven en Vereniging van Eigenaren zijn belangrijke doelgroepen in de bestaande bouwProjectontwikkelaars, gemeenten, waterschappen en provincies zijn belangrijke doelgroepen bij nieuwbouwprojecten. Energiedaken dragen substantieel bij aan de energieprestatie van gebouwen en leiden tot een sterke verlaging van de energiekosten. • Particulieren en bedrijven nemen steeds vakerzelf initiatief om collectoren of zonnecellen op het dak te laten installeren om zelf energie op te wekken.

DUURZAAM Met de grootschalige toepassing van geïntegreerde energiedaken kan een substantiële energiesprong worden gemaakt. In combinatie met een zwaar isolatiepakket en vervanging van de oude CV ketels kan het energiegebruik zonder veel overlast voor zittende bewoners sterk worden gereduceerd.

Anonymus: ‘Schoolvoorbeeld van duurzaamheid – Christiaan Huygenscollege Eindhoven in gebruik’; in: Dak+Bouw; najaar 2010; pp. 46-49. Diersen, P.: ‘Dakplaat met prefab gemonteerde zonecollector – Solartherm biedt voordelen in de uitvoering’; in: de Aannemer, september 2010; pp.30-31..Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Renoveren’; in: Stedebouw & Architectuur; 28ste jrg. nr. 4; 6 oktober 2010; pp. 32-35., Rijnbach, Marcel van: ‘Dak complex Ommen energiefabriek’; in: Cobouw 6 december 2010 www.wn.com/Stad_van_de_Zon,www.kingspanunidek.nl, www.solartherm.nl. www.ndaduurzaamdak.nl, www.energydak.nl, www.prefab-houtbouw.nl

,

Marktpotentieel Het marktpotentieel is zeer groot. Miljoenen vierkante meters dak hellend of plat, op woningen of op bedrijfspanden kunnen worden omgezet in energiedaken. Prioriteit zouden de woningen en gebouwen uit de oudere jaarklassen kunnen krijgen vanwege het feit dat de 18 daken vaak slecht geïsoleerd zijn.

MARKTONTWIKKELINGEN • Door de stijgende energieprijs worden energiedaken steeds aantrekkelijker. Vanwege de relatief hoge kosten per KWh voor kleingebruikers zijn zonnecellen nu echt een interessante manier om de kosten van wonen betaalbaar te houden. • Woningbouwcorporaties willen woningen graag uitrusten met energiedaken. Dit werkt als de corporaties de investeringen doen en de opgewekte zonne-energie kan door belasten aan de bewoners. Een woon lastenbenadering is hierbij van belang: de huurprijs zal stijgen, maar de servicekosten voor energie nemen af.Daarmee gaan de totale nettowoonlasten omlaag bij een groter comfort.

19


• Diverse bouwers en installatiebedrijven ontwikkelen slimme prefab energiedaken waarbij isolatie en energieopwekking zijn geïntegreerd. Doordat zonnecellen of zonnecollectoren al in de fabriek worden gemonteerd in kant-en-klare scharnier kappen kunnen de kosten verder omlaag. Energiedaken worden daarmee nog aantrekkelijker.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Stad van de Zon

Senseo van de bouw: SolarTherm

Prefab Solar Dakconcept

Aan de zuidkant van Heerhugowaard is een zonnewijk gerealiseerd: Stad van de Zon. In deze nieuwbouwwijk zijn alle woningen uitgerust met energiedaken. In totaal is er 2,5 megawatt aan fotovoltaïsche zonnepanelen geïnstalleerd op de daken van de woningen en de diverse voorzieningen. 80% van de verkaveling van de wijk is Noord-Zuid georiënteerd om de energie van de zon optimaal te kunnen benutten. De wijk moet onder andere door deze energiedaken energieneutraal worden en dus zelf net zoveel energie opwekken als zij met al haar functies (wonen, werken, verkeer) verbruikt. Naar verwachting zullen in 2012 de laatste delen van Stad van de Zon zijn voltooid.

Ketelfabrikant Nefit en toeleverancier Unidek hebben de SolarTherm ontwikkeld, een prefab sandwichelement voor het hellende dak compleet met een geïntegreerde zonnecollector. De SolarTherm is voor het eerst toegepast in een renovatieproject van 22 woningen in Nijkerk in opdracht van de WSN (Woningstichting Nijkerk) door Slingerland Bouw. In korte tijd werden de oude daken vervangen en konden oude zware boilers vervangen worden door hoogrendementsketels met aansluiting op de zonnecollector. Bouwers, bewoners en woningstichting zijn zeer te spreken over het snelle, arbovriendelijke proces en het goede resultaat. Dankzij de SolarTherm zitten de bewoners er warmpjes bij en besparen ze op jaarbasis tot wel € 400,-aan energiekosten. Greentech Energy uit Afferden en Linex Prefab uit Hulst bieden ook een zonneboiler-dakconcept onder de naam Linex Clearline aan. Ook zij hebben inmiddels de eerste projecten gerealiseerd.

VolkerWessels bedrijven DuboTechiek en DeGrootVroomshoop (houtbouw) bieden in samenwerking met Vaillant en Energydak een complete zeer goed geïsoleerde prefab scharnierkap aan met PV-zonnecellen of zonne-collectoren.


22

DUURZAME VLOER

In veel eengezinswoningen en benedenverdiepingen van winkels en bedrijven gaat veel warmte verloren via de (houten) begane grondvloer. Bovendien is er in het bijzonder in het oudere deel van de gebouwvoorraad niet zelden sprake van vochtoverlast. Door deze woningen en overige gebouwen op grote schaal en op slimme wijze te isoleren worden beide problemen opgelost en kan een grote energiebesparing worden bereikt. Voorwaarde voor opschaling is dat de vloeren snel en laagdrempelig worden geisoleerd en/of vervangen zonder veel overlast voor bewoners, gebruikers en omgeving. Er liggen grote kansen voor bedrijven die met een totaalconcept komen voor een snelle isolatie van de begane grond vloer.

3.Kou en vocht in één dag gevloerd DOELGROEP • Woningcorporaties met woningen met vochtproblemen door een hoge grondwaterstand, verzakkende kruipruimtebodems en/of stankoverlast uit de kruipruimte. Met duurzame vloerrenovatie behoren vochtklachten en energielekkage, tot het verleden waardoor het wooncomfort sterk verbetert bij lagere energielasten. • Particuliere bezitters van grondgebonden woningen en eigenaren van winkels met vochtproblemen, een hoge energiebehoefte en beperkt comfort op de begane grond. aan de vloer door omhoog trekkend vocht. • Projectontwikkelaars en gemeenten met nieuwbouwplannen. Bij sloop en nieuwbouw kan bij het woonrijp maken meteen gezorgd worden voor een droge en goede kruipruimtebodem.

Marktpotentieel Ongeveer 70% van de ruim zeven miljoen woningen in Nederland is een grondgebonden eengezinswoning. Van de overige 30% heeft een aanmerkelijk deel ook een woonverdieping beneden; denk aan de honderdduizenden woningen uit de gordel 20-40 in diverse steden en ook aan een deel van de portiekflats. Volgens een ruwe schatting heeft 20% van de woningvoorraad regelmatig te kampen met vochtproblemen, het zou dan gaan om 1,4 miljoen woningen. In naisolatieprogramma’s en in het beleid gericht op energiezuinig bouwen is relatief veel aandacht uitgegaan naar gevel- en dakisolatie. De indruk bestaat dat het effect op wooncomfort van vloerisolatie lange tijd is onderschat. Een warme, droge vloer is de basis voor een gezonde duurzame woning. Dijck, Floor van: ‘Schelpen onder de vloer, gras op het dak’; in: de Pers 21 oktober 2010; pp. 21. Boon, Maria den & Fraanje, Peter: ‘V(l)oer voor Vernieuwing - 19 moderne vloersystemen voor de bouw’; RR-bouwrapport 1035; Aldus Bouwinnovatie & Bouwend Nederland; Zoetermeer, 19 november 2007. Fraanje, P.J.: ‘Schelpen onder de Vloer’; IVAM Environmental Research; Universiteit van Amsterdam; Amsterdam, 1999. www.schotgroep.nl, www.isoschelp.nl, www.op-deck.nl, www.vbi.nl, www.degrootvroomshoop.nl

24

MARKTONTWIKKELINGEN • Corporaties en particulieren dienen in de huidige situatie veel zelf te onderzoeken en uit te zoeken, omdat vloeren en isolatie voor de bestaande bouw separaat worden aangeboden. Verder zien veel bewoners en gebouweigenaren op tegen de overlast van een beganegrondvloerrenovatie. • Ongeveer twintig jaar geleden zijn hele, met zoet water gewassen schelpen herontdekt als effectief en licht warmte-, stank- en vochtisolerend middel voor

25


de kruipruimte. Onder 16e en 17e eeuwse monumenten in vochtige gebieden worden onder houten vloeren vaak schelpen aangetroffen. Deze schelpen zorgen voor een goede conditie van de houten vloer en het gebouw. • Op kleine schaal wordt de kelder herontdekt als een mogelijkheid om de woning uit te breiden. Door een souterrain te maken onder de oude beganegrondvloer kan extra ruimte worden gecreëerd.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Vocht bestrijden met schelpen

Kruipruimte isolatie met kalkkorrel

Geïsoleerde prefab betonvloer en houten cassettevloeren

Kruipruimten kunnen goed worden geïsoleerd met hele, met zoet water gewassen schelpen. Een laag van 25 cm of meer kan worden ingeblazen onder de vloer via het kruipruimteluik. Kort na het aanbrengen van de schelpen ontstaat een evenwichtssituatie. De kruipruimte hoeft niet meer geventileerd te worden. Kou, vocht en stank worden zo geweerd, het lage soortgelijke gewicht van schelpen leidt niet tot verzakking. Vaak kan de houten beganegrondvloer gehandhaafd worden omdat de schelpen zorgen voor een droge kruipruimte. Isoschelp uit Yerseke heeft op deze wijze al duizenden woningen geïsoleerd.

Kruipruimten van woningen en andere gebouwen kunnen ook worden geïsoleerd met kalkkorrels. Kalkkorrels zijn een natuurlijk restproduct dat vrijkomt bij de ontharding van water. De Schotgroep uit Numansdorp betrekt deze kalkkorrels van drinkwaterbedrijven. Het is een effectief middel tegen verzakkings- en vochtproblemen en werkt isolerend. Door deze isolatie van de kruipruimte kan een gemiddeld huishouden jaarlijks ruim € 100,aan stookkosten besparen en wordt het binnenklimaat aanzienlijk verbeterd.

VBI brengt een renovatievloer op de markt met PS als isolatiemateriaal en met Rc waarde tot 5 m2 K/W. De VBI-PS renovatievloeren zijn al toegepast in enkele woningen in Castricum en Den Helder en kunnen dankzij het lichte gewicht zonder kraan in één dagdeel worden aangebracht. Het systeem bestaat uit verzinkt stalen liggers en polystyreen ‘broodjes’ waarop een betonvloer kan worden aangebracht. Houten renovatievloeren zijn er. Met OP-deck® sandwich/beton vloersysteem ontstaan lichtgewicht geïsoleerde betonnen vloeren. De houten Flexvloer van De Groot Vroomshoop kan ook in de renovatie worden toegepast.


28

ENERGIENEUTRAAL WONEN

Er is een goede marktkans voor duurzame, energieneutrale of zelfs energieleverende nieuwbouw-woningen met een korte bouwtijd en vaste prijs. Door de financiële crisis worden nieuwe woningen minder gemakkelijk verkocht. Door nieuwe woningen extra duurzame kwaliteit mee te geven wordt het aantrekkelijker voor professionele opdrachtgevers, investeerders en woonconsumenten om een nieuwe woning te kopen. De totale woonlasten van energieneutrale woningen zijn goed voorspelbaar. Banken zijn bereid om een meer hypotheekruimte te bieden. Voor alle andere woningen zullen de woonlasten toenemen door de stijgende energiekosten. Steeds meer bouwers kunnen energieneutrale woningen bouwen. Door slimme maatregelen, bijvoorbeeld zelf de duurzame energie gaan verzorgen en door een conceptuele benadering gaat de kostprijs van groene woningen snel omlaag.

4.de groene woning DOELGROEP • Projectontwikkelaars die groene woningen bouwen, bieden bewoners hiermee een huis met meer comfort en lagere woonlasten, waardoor de waarde van het vastgoed hoger is en het rendement voorspelbaar. • Woningcorporaties kunnen met groene woningen een betaalbare woning blijven aanbieden, ondanks de sterk stijgende energieprijzen. • Particulieren die een groene woning laten bouwen kunnen genieten van een comfortabele woning en hebben meer zekerheid over een lange periode waar het woonlasten betreft.

DUURZAAM Technisch is het nu goed mogelijk om energieneutrale of energieleverende woningen te bouwen. Zo kan een grote hoeveelheid fossiele energie worden bespaard, immers de woningen worden vaak vijftig jaar of langer gebruikt. Door de woningen goed te ontwerpen en veel gebruik te maken van prefabelementen zijn de woningen ook demontabel en kunnen grote delen opnieuw worden hergebruikt. Natuurlijk is een groene woning gebouwd uit duurzame materialen, waaronder hout uit duurzaam beheerd bos. Houtskeletbouwwoningen en huizen van kruislaaghout (Cross Laminated Timber, CLT) kennen een goede CO2 score.

Anonymus: ‘Consument en Duurzaamheid’; Bouwfonds Ontwikkeling, november 2010.Diersen, Paul: ‘Overtreffende trap van energiezuinig huis’; in: de Aannemer oktober 2010; pp.6-7. Diersen, Paul: HIB: ‘Bouwen met houten blokken’; in: Bouwwereld # 08: 2011; pp. 3-5. Dijck, Floor van: ‘Energieneutraal wonen voor een schijntje’; in: de Pers, 13 oktober 2011.Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Bouwen is Lean & Green’; in: Stedebouw & Architectuur; 29ste jrg. nr. 1; maart 2011; pp. 20-23.Fraanje, Peter: ‘Cradle-to-cradle: afval is voedsel’; in: Stedebouw & Architectuur; 25ste jrg – nr.2; maart 2008; pp.12-15.Mullink, Bart: ‘Q-woning moet voor iedereen bereikbaar zijn’; In Cobouw 11 januari 2008; pp.5.Ton, Yvonne: ‘In crisistijd overspoelt met kopers’; in: Cobouw 29 mei 2010. www.powerhouse.nl, www.innoconstruct.nl, www.eatmyhouse.nl , www.iq-woning.nl, www.hib-systeem.nl, www.finnhouse.nl, www.qforyou.org, www.steko.ch, www.nieuwenhuiscontsructionsupplies.com, www.duurzaamdroomhuis.nl, www.ekolodge.nl, www.natuhome.nl, www.duobo.nl, www.nulwoning.nl

Marktpotentieel Er worden tegenwoordig zo’n 60.000 nieuwe woningen per jaar gebouwd. Mogelijk neemt dit aantal door de minder gunstige economische omstandigheden af tot 40.000 woningen per jaar. Steeds vaker gaat het om sloop en vervanging. De tijden van de grote series lijken definitief voorbij. Klantgericht en duurzaam is het devies. Voor woningen van goede, duurzame kwaliteit is altijd een markt. 30

MARKTONTWIKKELINGEN • In steeds meer Nederlandse steden en dorpen ontstaan initiatieven voor de bouw van groene woningen. De overheid stimuleert de bouw van energieneutrale woningen onder andere door het verstrekken van subsidies voor demonstratieprojecten (excellente gebieden) en duurzame energie opwekking.) • Sinds 1 januari 2011 is de energie prestatiecoëfficiënt (epc) voor nieuwbouw woningen aangescherpt van 0,8 naar 0,6. In 2015 zal de epc verder worden verlaagd naar 0,4 en het uiteindelijke doel is dat alle nieuwbouwwoningen energieneutraal zal zijn in 2020. • Kopers hebben serieuze belangstelling voor energieneutrale woningen. De consument is steeds bewuster van de

31


•

duurzame mogelijkheden en kiest sneller voor een groene woning. Huizenkopers met hogere inkomens zijn bereid om € 30.000 meer te betalen voor een energiezuinige woning indien de terugverdientijd van de extra investering binnen tien jaar ligt. Daarnaast is van alle potentiële huizenkopers 62% bereid om tot € 15.000 extra uit te geven aan duurzaamheid. Ze realiseren zich dat investeringen in duurzaamheid zichzelf terugbetalen, financieel en extra comfort in de woning. Energieneutrale, groene woningen kan men alleen realiseren als er goed wordt samengewerkt. Ontwerper, toeleverancier, bouwer en installateur kunnen door een optimale samenwerking de kosten omlaag en de prestaties omhoog brengen.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Wonen in een C2C-woning

Find-Replace met iQwoning uit de fabriek

Powerhouse laadt auto op

De coöperatieve vereniging Q bestaande uit architecten, bouwers en toeleveranciers bouwt woning die voor minimaal 90% uit biobased grondstoffen bestaan. Na enkele kleinere projecten van individuele woningen in Bodegraven en op IJburg in Amsterdam, is er nu een project in voorbereiding voor De Woningbouw van 22 woningen in Weesp. Deze Cradle-to-Cradle-woningen hebben een zeer goede energieprestatie en zijn bovendien scherp geprijsd. Natuhome heeft eveneens Cradle-to-Cradle-woningen ontwikkeld met een EPC van 0. De woningen maken optimaal gebruik van zonen daglicht. Natuhome heeft verschillende projecten in voorbereiding.

In de Eindhovense herstructureringswijk Berckelbosch heeft Ballast Nedam in 2010 de eerste zes iQwoningen gemonteerd. Elke iQwoning wordt in zes grote driedimensionale onderdelen gebouwd in de HOCO-betonfabriek in Weert. Daar worden de delen ook voorzien van binnenwanden, kozijnen, tegels, leidingen en sanitair. De fabricagetijd van één huis in de fabriek is één week. Diepladers vervoeren de bouwdelen naar de bouwplaats waar alles in één dag in elkaar wordt gezet. Alleen met een geoefend oog ziet men dat de jarendertig-stijlwoning is geprefabriceerd. Ballast Nedam mikt op de grote vervangingsmarkt en biedt woningcorporaties en gemeenten aan verouderde en te kleine woningen binnen één maand te slopen en te vervangen door een nieuwe, zeer betaalbare woning met een standaard epc van 0,32. Woningcorporatie Beek en Donk heeft de volgende veertien woningen besteld voor een project in de gemeente Laarbeek. Ballast Nedam wil de productie van iQwoningen landelijk opschalen naar vier- tot vijfhonderd iQwoningen per jaar.

In mei 2011 heeft Akerboombouw uit Roelofarendsveen het tweede Powerhouse in Nederland opgeleverd aan de Westeinderplassen in Aalsmeer, gebouwd door. De vrijstaande villa vraagt weinig energie dankzij een uitgekiend ontwerp, zware isolatie, zeer energiezuinige apparatuur en led-verlichting. Zonnecellen, warmtepomp en warmte-koudeopslag gaan per saldo energie leveren aan het gezin dat bestaat uit vijf personen. Eneco en Philips steunen de bouw van Powerhouses. Met het overschot aan energie kunnen de bewoners hun elektrische sloep of de hybride auto opladen.


34

WONINGUITBREIDING

Woningen kunnen worden vergroot door een aanbouw, een opbouw, een serre, een dakkapel, een rugzakbadkamer, een kelder en/of worden voorzien van daglichtsystemen die ruimten bijvoorbeeld de zolder beter bewoonbaar maken. Dit soort uitbreidingen van de woning biedt meteen de mogelijkheid om de energieprestatie van de woning te verbeteren.

5.Meer M Plug & Play

2

DOELGROEP • Particuliere woningbezitters die meer ruimte,comfort en verbetering van leefklimaat willen zonder overlast en voor een scherpe vaste prijs. • Woningbouwverenigingen die hun huurders deze service willen bieden en gemeenten die standaard-aanbouwen vergunningsvrij willen toestaan.

DUURZAAM Dankzij een goed geïsoleerde aanbouw kan de energieprestatie van een bestaande woning ondanks de uitbreiding in vierkante meters er in energieprestatie op vooruit gaan. Er is een aanbieder die met de aanbouw bestaande uit duurzame materialen ook een compact warmtepompsysteem levert, waardoor de woning nog duurzamer wordt.

Marktpotentieel De markt voor woninguitbreiding is zeer groot. In elke (Vinex-)nieuwbouwwijk kan men twee of drie jaar na de nieuwbouw zien dat de eerste dakkapellen en op- of aanbouwen worden gerealiseerd op de nog nieuwe woningen. Gezinsuitbreiding is niet zelden de aanleiding. Nu nieuwbouw voor velen minder bereikbaar is geworden is de markt alleen maar groter geworden. Bouwers die snelle uitbreidingen en verbouwingen aanbieden voor een vaste prijs kunnen deze markt veroveren.

Dijck, Floor van: ‘Als de bewoners op vakantie zijn is het lekker verbouwen’; in: de Pers 29 juli 2010. Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Renoveren’; in: Stedebouw & Architectuur; 28ste jrg. nr. 4; 6 oktober 2010; pp. 32-35. Sint Nicolaas, Jan: ‘Prefab gemetseld geveldeel toegepast bij renovatiewerk – Goldewijk schakelt Wienerberger in’; in: Cobouw 31 augustus 2011.Raat, F. de: ‘Naar de winkel voor een aanbouw’; NRC Handelsblad 20 april 2006. www.ebu.nl, www.femaflex.nl, www.meerwoonruimte.nl, www.verbouwshop.nl , www.velux.nl, www.solatube.nl, www.rikderuimteman.nl

36

MARKTONTWIKKELINGEN • Bewoners willen wel meer woonruimte of meer comfort, maar hebben geen idee van de mogelijkheden en zien op tegen de overlast. • Meerkosten bij verbouwingen zijn ergernis nummer één bij particuliere opdrachtgevers. Helaas komt het nog regelmatig voor dat klanten geconfronteerd worden met

37


•

onverwacht hoge rekeningen voor meerwerk. Een complete aanbieding voor een vaste prijs schept helderheid en scoort goed bij de klant. Diverse aanbieders onderzoeken de mogelijkheid om aanbouwen en andere uitbreidingen te gaan leasen. Zo komen extra m2 binnen bereik van meer klanten.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Duurzaamheid ‘inside’

Je verbouwing uitzoeken op Internet

Verbouwvakantie

De Verbouwshop in Tilburg is de eerste doe-het-niet-zelfzaak in Nederland. Sinds 2006 kunnen klanten in de showroom terecht voor een aanbouw of opbouw voor hun woning tegen een vaste prijs. De aanbouw wordt in één dag geplaatst en er zijn allerlei opties mogelijk. De aanbouwen worden standaard geleverd met een hoge isolatiewaarde Rc = 4 m2 W/K mede dankzij het duurzame isolatiemateriaal cellulose. De aanbouwen zijn herbruikbaar of elders plaatsbaar; ook kunnen ze worden geleverd met een compacte warmtepomp en vloerverwarming. Duurzaamheid inside, zou je kunnen zeggen. De Verbouwshop geeft tien jaar garantie op de hele aanbouw. Inmiddels heeft de Verbouwshop een landelijk netwerk van dealers (collegabouwbedrijven) die ook aanbouwen kunnen plaatsen.

Via femaflex.nl kunnen huiseigenaren thuis achter de pc een dakkapel, erker of aanbouw uitkiezen en ontwerpen. Net als bij de verbouwshop kan gekozen worden uit diverse opties in de opbouw en afwerking, zodat er bij de uitbouw van een dakkapel of een erker een totaalprijs gepresenteerd kan worden. De casco-elementen worden in een eigen timmerwerkplaats gefabriceerd, waardoor er een korte bouwduur op locatie is. Aanbouwen worden aangeboden vanaf € 18.000,-- of voor € 36,-- per maand door middel van een financieringsconstructie. Ook Meer Woonruimte biedt aanbouwen aan met een bouwtijd van maximaal vijf dagen. De aanbouwen worden geleverd met houten kozijnen met FSC-keurmerk.

EBU uit Doetinchem biedt particulieren een gratis verbouwvakantie aan, zodat de bewoners geen enkele overlast hebben als gevolg van de verbouwing. Men kan genieten van een korte vakantie in één van de recreatieparken in de omgeving. Bewoners hoeven niet te kiezen tussen een vakantie of een verbouwing. Zo wordt de drempel voor een verbouwing sterk verlaagd.


40

SCHOLEN

Scholen kunnen schoner, frisser en duurzamer. Al jaren is bekend dat een flink aantal scholen te kampen heeft met een slecht binnenklimaat. Scholen worden bovendien geconfronteerd met steeds hogere energierekeningen, niet alleen voor verwarming, maar ook voor ventilatie en koeling. Hier ligt een belangrijke uitdaging voor bouwers en installateurs enerzijds en schoolbesturen en gemeenten anderzijds.

6.duurzame frisse scholen DOELGROEP • Gemeenten bepalen het budget voor bouw -of renovatieplannen van scholen. School besturen zijn in de regel de opdrachtgever van nieuwbouw, uitbreiding of renovatie van schoolgebouwen. • Onze kinderen zijn uiteindelijk de echte doelgroep. Een gezond binnenklimaat en een prettige leeromgeving bevorderen het welzijn en de leerprestaties van leerlingen.

DUURZAAM Een duurzame frisse school is een school met ruim voldoende licht en lucht zodat leerlingen en leerkrachten optimaal kunnen presteren. Door een goed ontwerp en goede isolatie kan het energiegebruik sterk worden beperkt. Op daken kan energie worden opgewekt, scholen hebben natuurlijk een belangrijke voorbeeldfunctie. Duurzame scholen kenmerken zich verder door een hoge mate van flexibiliteit en multifunctionaliteit, zodat het gebouw is voorbereid op ontwikkelingen en veranderingen in de toekomst.

Marktpotentieel Nederland telt ongeveer 7.000 basisscholen, 700 instellingen voor voortgezet onderwijs, ongeveer 150 scholen in het beroepsonderwijs en 70 in het hoger onderwijs. Iedere instelling heeft vaak meerdere locaties en schoolgebouwen. Deze scholen verbouwen met regelmaat; ze worden kleiner, groter of bouwen geheel nieuwe locaties. Berg, Martin van den: ‘Het Christiaan Huygens College is het meest duurzame schoolgebouw van Nederland’ in: Schoolfacilities, december 2010. Quist, Jean: ‘OdyZeeschool eerste gecertificeerde passieve school in Goes’; in: Cobouw 23 augustus 2011. www.stamos.nl, www.schoolfacilities.nl, www.passiefhuismarkt.nl, www.odyzee.nl, www.dehaagsehogeschool.nl, www.passiefbouwen.nl, www.tno.nl (frisse school)

42

MARKTONTWIKKELINGEN • In het kader van het overheidsprogramma Duurzaam Inkopen stellen gemeenten steeds vaker eisen aan de energieprestaties van scholen en het materiaalgebruik voor renovatie en nieuwbouw. • Lokale overheden vragen steeds vaker om integrale samenwerking bij projecten en kiezen voor ‘design and build’. Dit komt de duurzame prestaties van scholen ten goede.

43


• De matige kwaliteit van het binnenmilieu op scholen is een actueel onderwerp. Zowel scholen als bouwers en installateurs zien de urgentie om hier iets aan te doen. • Steeds meer gemeenten hebben inzicht in het energiegebruik en de exploitatiekosten van de openbare gebouwen, waaronder ook de scholen en zij ontwikkelen programma’s om het energiegebruik in de gemeente terug te dringen.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Duurzaam college

Frisse school vangt de zon

Schoolgebouw voor de toekomst

Het Christiaan Huygens College in Eindhoven is een van de meeste duurzame schoolgebouwen in Nederland. Het gebouw bestaat vrijwel helemaal uit ronde vormen. Ronde gebouwen hebben een kleiner oppervlak en dus minder energieverlies dan rechthoekige. De school is voorzien van een energiedak, dat in combinatie met een koudeen warmteopslag duurzame energie voor het schoolgebouw genereert. Ook worden met deze energie nog een sporthal en ongeveer 80 woningen verwarmd.

De OdyZeeschool in Goes is de eerste passieve school in Nederland. De school is ontworpen volgens de Passief Bouwen Keur en voldoet aan de norm Frisse School Klasse A. De school is extra goed geïsoleerd, tochtvrij en met een uitgebalanceerd ventilatiesysteem wordt optimaal gebruik gemaakt van warme of koude lucht van buiten. Dit systeem zorgt tevens voor voldoende frisse lucht. Ook de zon wordt optimaal benut. In de winter wordt zo veel mogelijk zonnewarmte ‘gevangen’ en warmte zo goed mogelijk vastgehouden. In de zomer wordt gebruik gemaakt van effectieve zonwering. De relatief hoge investeringskosten worden gecompenseerd door energie-efficiëntie en lage exploitatiekosten.

De Haagse Hogeschool in Delft wordt gekenmerkt door een lage milieubelasting en een hoog comfort. Een integraal systeem van verschillende technieken is hiervoor verantwoordelijk. Kou en warmte worden geregeld met een uitgebalanceerd systeem dat koud water in de winter afvoert vanaf het parkeerdek en opslaat in de bodem als koelwater voor in de zomer. Tevens werkt de school met een zonneboiler, PV-systeem, moderne isolatie, een windturbine en het Octalix regelsysteem. Het gebouw biedt ruimte voor duurzame energieopwekking door middel van brandstofcellen of uit biogas.


46

DUURZAAM WONEN MET ZORG

De zorg is sterk in beweging. Zorginstellingen worden op andere wijzen gefinancierd, er is meer ruimte voor private initiatieven en de zorg verandert sterk van karakter. Zorg wordt kleinschaliger georganiseerd en is er op gericht de oudere en/of hulpbehoevende mens zo lang mogelijk te laten wonen in de eigen omgeving. Zo zijn er nu al ongeveer zeshonderd woonzorgcomplexen (WoZoCo’s). Zorghotels schieten als paddestoelen uit de grond. Mensen blijven ook langer actief en langer gezond en de babyboomers die de komende jaren met pensioen gaan, piekeren er niet over om naar een bejaardentehuis te verhuizen. Deze ontwikkelingen bieden grote kansen voor bouwers.

7.verzilver de vergrijzing DOELGROEP • Zorginstellingen. • Zorgondernemers die zelf een WoZoCo of een andere zorgvoorziening opzetten. • Projectontwikkelaars en investeerders in maatschappelijk vastgoed.

DUURZAAM De trend om mensen zoveel en zolang mogelijk te verzorgen in de eigen vertrouwde woonomgeving is op zich al duurzaam doordat op deze wijze veel ruimte kan worden bespaard bij zorginstellingen. WoZoCo’s worden zo ontworpen en gebouwd dat ook minder valide mensen zich gemakkelijk door het pand kunnen bewegen.

Marktpotentieel Nederland telt op dit moment 137 ziekenhuizen en 83 buitenpoliklinieken. Verder zijn er 237 verpleegtehuizen, 102 verzorgingstehuizen, 43 particuliere verzorgingstehuizen, 18 revalidatiecentra en maar liefst 596 woon/zorgcentra. In korte tijd zijn er meer dan 50 zorghotels ontstaan en het aantal is nog groeiende. Verder zijn er meer dan 30 instellingen voor geestelijk gezondheidszorg (GGZ). De vraag naar zorg in Nederland neemt toe, onder andere door de vergrijzing. In de toekomst zal het aantal zorginstellingen toenemen, maar zullen ook veel instellingen gerenoveerd en verbouwd moeten worden. Bouwman-Sie, Aernout: ‘GGz Breburg zoekt bouwer met geld’; in: Cobouw 7 oktober 2010.Doodeman, Marc: ‘Zorgeloos wonen volgens het Kangoeroeconcept’; in: Cobouw 3 maart 2010. RIVM: ‘Locaties algemene en academische ziekenhuizen 2010’; in: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationale Atlas Volksgezondheid, Bilthoven, 2010. www.zorggidsnederland.nl, www.isalabouwt.nl, www.erasmusmc.nl/nieuwbouw, www.huisvesting-bouwsystemen.nl/Zorg, www.zorggroep-elde.nl, www.secondbloom.nl, www.woonzorg.nl

48

MARKTONTWIKKELINGEN • Er is een sterke ontwikkeling richting kleinschalige zorg op maat. • De zorgvraag in Nederland verandert voortdurend. Zowel bij nieuwbouw als re novatie moet rekening worden gehouden met veranderende functies van gebouwen. Flexibiliteit en multifunctionaliteit zijn belangrijk. • De ontwikkelingen in de medische en zorgsector volgen elkaar zo snel op dat zij vragen om andere dan traditionele contractvormen. • Zorginstellingen hebben steeds meer oog voor exploitatiekosten en staan open voor duurzame prestaties. Zorginstellingen, waaronder het Brabantse GGZ Breburg daagt bouwers uit niet alleen het ontwerp en de bouw te verzorgen, maar ook

49


financiering en exploitatie. • Patiënten eisen een steeds hogere kwaliteit van de zorginstellingen. Comfort en persoonlijke, specifieke zorg staan centraal. Hier kan al bij het ontwerp en de bouw rekening mee worden gehouden. • Een nieuwe en vaak kapitaalkrachtige doelgroep tekent zich af nu de babyboomers met pensioen gaan: zij zijn niet zozeer geïnteresseerd in zorginstellingen maar wel in een nieuwe, levensloopbestendige woning waar zij lang in kunnen blijven wonen (o.m. slaapkamer en badkamer beneden). • Op middellange termijn zijn allerlei diensten gerelateerd aan zorgvastgoed mogelijk ook interessant voor bouwers om zelf op te pakken.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Aandacht voor wensen en eisen van patiënten en gebruikers

Flexibel en kleinschalig

Volledig op duurzame energie

De Isala klinieken in Zwolle bouwen een nieuw ziekenhuis. Het ontwerp is zo gemaakt dat de indeling van afdelingen flexibel kan worden aangepast, zonder het casco aan te tasten. Door de keuze van het materiaalgebruik van de bouw en keuze voor duurzame installaties en het toepassen van zonne-energie is veel aandacht besteed aan impact op het milieu. Een deel van de energie is afkomstig uit een eigen koudeen warmteopslag. Er is in het ontwerp aandacht besteed aan de ervaring en eisen van patiënten en gebruikers van het gebouw. De indeling in kleine eenheden maakt het ziekenhuis overzichtelijk en geeft patiënten het gevoel van persoonlijke zorg.

Woon-Zorgcentrum de Beemden in Sint Michielsgestel breidde recentelijk haar locatie uit met kleinschalige zorgwoningen. In het ontwerp werd veel aandacht besteed aan de mogelijke veranderingen in de zorg in de toekomst. Intern moest de semi-permanente huisvesting flexibel ingericht kunnen worden. Het gebouw is geschikt gemaakt voor verschillende typen zorgverlening of voor een kantoorfunctie. Maar ook de semi-permanente huisvesting als geheel moest flexibel zijn. Door gebruik te maken van systeembouw; IFD-bouwsystemen, is de huisvesting demontabel en gemakkelijk verplaatsbaar.

Het Erasmus MC in Rotterdam bouwt een nieuw ziekenhuis. Bij het ontwerp is gekozen voor een scheiding tussen de bouw van het casco en de inrichting, zodat tijdens én na de bouw de inrichting nog kan worden aangepast op de meest actuele ontwikkelingen. Ook koos het Erasmus MC voor een 100 procent groene stroomvoorziening. Op het nieuwbouwterrein wordt op 180 meter diepte een koudeen warmteopslag aangelegd voor de verwarming en klimaatbeheersing van het nieuwe ziekenhuis. Er worden groene daken en daktuinen aangelegd opdat patiënten een prettig uitzicht hebben en een groene omgeving om een luchtje te scheppen. De groendaken dienen tevens als buffer voor water bij zware regen.


52

VERDUURZAMEN VAN BEDRIJVENTERREINNEN

8.Van desolaat naar duurzaam

Nederland kent een groot aantal verouderde bedrijventerreinen. Soms liggen bedrijventerrein op locaties die door groei van de steden interessant zijn geworden om opnieuw te ontwikkelen voor woningbouw en winkels. In algemene zin worden bedrijventerrein niet bepaald gewaardeerd om hun fraaie karakter of de sociale veiligheid. Het verduurzamen van bestaande bedrijventerreinen zijn een mooie kans voor duurzame business.

DOELGROEP • Gemeenten maken steeds meer werk van duurzaamheid bij bedrijventerreinen. Duurzame bedrijventerreinen dragen bij aan een goed vestigingsklimaat voor bedrijven en een positief duurzaam imago. • Bedrijven op het bedrijventerrein willen gevestigd zijn op een aantrekkelijke locatie in een goed verzorgde omgeving.

DUURZAAM Bedrijven kunnen worden verduurzaamd door synergie te zoeken tussen de bedrijven, bijvoorbeeld waar het gaat om energiegebruik of afvalstromen. Ook kunnen bedrijventerreinen intensiever worden benut door een verdieping met groen- of energiedaken op de bestaande gebouwen te zetten. Bedrijventerreinen kunnen beter worden voorzien van bomen en ander groen, waarbij zorg en onderhoud voor het groen gezamenlijk wordt uitbesteed (parkmanagement). Verder is er nog een wereld te winnen door de veelal oude bedrijfsgebouwen energiezuinig te maken.

cc Sierag

www.duurzamebedrijventerreinen.nl, www.zutphen.nl/marswegkwartier, www.mac3park.nl, www.detrompet.com

Marktpotentieel Nederland telt een kleine 4000 bedrijventerreinen, met een gezamenlijk oppervlakte van bijna 100.000 hectare. Ruim een derde van alle werkenden in Nederland werkt op een bedrijventerrein. Zeker 30% van de bedrijventerreinen zijn verouderd en dienen te worden gerenoveerd. Veel bedrijventerreinen zien er, mede als gevolg van de massale leegstand van kantoren, desolaat uit. 54

MARKTONTWIKKELINGEN • Er is een groeiende belangstelling voor een multifunctionele ontwikkeling van bedrijventerreinen. Dubbel gebruik van terreinen (dag/nacht en week/weekend) en het mengen van wonen, werken en bijvoorbeeld sporten bevordert de sociale veiligheid.

55


•

Naar schatting is de helft van alle verouderde bedrijventerreinen toe aan een forse opknapbeurt. Herbestemming van bedrijventerreinen is een belangrijk thema geworden.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Duurzaam wonen, werken, recreëren

Voormalig industrieterrein nieuw leven ingeblazen

Duurzaam bedrijventerrein de Trompet, Heemskerk

Parkmanagement

Bedrijventerrein Arendsduin terug naar de natuur

De Mars is één van de grootste bedrijventerreinen van Gelderland. Het oude bedrijventerrein bij de spoorzone in Zutphen wordt herontwikkeld. Door middel van herbestemming wordt wonen, werken en recreëren gecombineerd. Het zuidelijke deel is bestemd voor de nieuwbouwwijken Noorderhaven en Spoorzone, Mars Noord voor (zwaardere) industrie, Mars Midden voor retail en kantoren en in de Uiterwaarden is plaats voor natuur en recreatie. Een ringleidingnet wordt aangelegd voor het uitwisselen van restwarmte en er worden windturbines geïnstalleerd om het terrein energieneutraal te krijgen. Voor het realiseren van de herontwikkeling wordt samengewerkt met ontwikkelaars, bedrijven en organisaties. Verschillende overheden steken geld en kennis in de herontwikkeling, waaronder de gemeente, de provincie en het Rijk.

In Almere stond het voormalige terrein van cosmeticagigant BDF (Beiersdorf) er een periode verlaten bij. In 2008 is daar verandering in gekomen door de vestiging van het Mac3 park. Door herstructurering en aanpassing van het bestemmingsplan was het ontwikkelen van het terrein tot de Creative Campus Almere mogelijk. De campus is een creatieve plek waar meer dan 50 bedrijven zijn gevestigd. Het is een inspirerende omgeving met industriële uitstraling (de oude fabriek) waar creatieve ondernemers eigen studio’s en ateliers hebben. De campus heeft daarnaast vergaderzalen, expositieruimten en horecafaciliteiten.

De Trompet is één van de eerste duurzame bedrijventerreinen in Nederland. Op het bedrijventerrein van 18 hectare wordt energie geleverd door warmtepompen en door een grote windmolen. De gebouwen op het terrein zijn op de zon georiënteerd, extra geïsoleerd en voorzien van een lage temperatuurverwarming. Veel gebouwen zijn uitgerust met zonnepanelen. In de resterende behoefte aan energie wordt voorzien door middel van groene stroom.

Ongeveer duizend bedrijventerreinenworden beheerd door parkmanagers. Het parkmanage-ment bestaat onder meer uit beheer en onderhoud openbare ruimte en groen, bewegwijzering, collectieve beveiliging en gezamenlijke afvalinzameling en verwerking. Het parkmanagement wordt betaald door individuele ondernemers op het bedrijventerrein. Parkmanagement biedt mogelijkheden voor verduurzaming van bedrijventerreinen, zeker als men de diensten gaan uitbreiden met energieopwekking, waterbeheer en dergelijke.

Het voormalige bedrijventerrein van Delfland in ‘s-Gravenzande, locatie Arendsduin, maakt plaats voor natuur. De gebouwen op het terrein zijn al eerder gesloopt. In het najaar van 2011 wordt het asfalt en de onderliggende laag verwijderd, waarna het perceel teruggegeven wordt aan de natuur. Het gebied wordt opnieuw ingericht, op een manier die aansluit bij het omliggende natuurgebied. Arendsduin ligt te midden van het Natura 2000 gebied Solleveld en Kapittelduinen. Natura 2000 gebieden zijn gebieden waarin planten en dieren duurzaam beschermd worden. De herinrichting is afgestemd met Stichting Duinbehoud en de Vrienden van de Banken.

57


RENOVATIE VAN KANTOREN

Bedrijven die slimme en snelle renovatieconcepten voor bestaande kantoren ontwikkelen en actief gaan aanbieden, kunnen een nieuwe markt aanboren. De markt bestaat uit kantoren die in gebruik zijn, relatief hoge exploitatiekosten kennen en leegstaande kantoorpanden op goede locaties. Bij kantoren die in gebruik zijn, komt het er op aan de renovatie snel uit te voeren met zo min mogelijk overlast.

9.verduurzamen kantoren DOELGROEP • Beleggers en vastgoedeigenaren biedt kantoorrenovatie de mogelijkheid om de waarde van hun vastgoedportfolio te vergroten door huurders aan te trekken of te behouden. Ook kunnen bestaande toplocaties van oude kantoren opnieuw worden benut, want veel oude panden staan op locaties die goed bereikbaar voor de gebruikers zijn. Renovatie is aantrekkelijk, omdat het niet vaak goedkoper is dan nieuwbouw en ook sneller te realiseren dan sloop en nieuwbouw. • Huurders/gebruikers biedt kantoorrenovatie mogelijkheden voor het realiseren van lagere energielasten, een hoger comfort en een invulling geven aan het MVO-beleid. Bedrijven die graag een duurzaam kantoorgebouw willen, maken de afweging tussen renoveren of verhuizen naar een nieuw pand. Steeds meer bedrijven kiezen voor renovatie en het voorkomen van sloop ingegeven door hert eigen duurzaamheidsbeleid. • Overheden (Gemeenten, Provincies, Rijk) zij hebben te maken met leegstandsproblematiek in wijken en met eigen gebouwen die slechte energielabels hebben. Voor hen is kantoorrenovatie een oplossing om wijken of stadsdelen te vernieuwen of op efficiënte wijze energiebesparing te realiseren. Renovatie van kantoorpanden levert vrijwel net zo veel energiebesparing op als nieuwbouw. DUURZAAM Hergebruik na een duurzame renovatie is in principe duurzamer dan sloop en nieuwbouw. Het is wel zaak een goede studie te maken van het gebouw, de locatie en de mogelijkheden voor gebruik. Marktpotentieel Ruim 17% van de kantoorgebouwen staat momenteel leeg, dat is acht miljoen van de in totaal circa 47 miljoen m² vloeroppervlakte. 72% van deze gebouwen zijn gebouwd voor 1995 en vallen daarmee in de energielabels G t/m D. Naast deze leegstaande panden, is er ook nog een flink aantal oudere panden waar huurders in zitten.

Anonymus: ‘Kantoortoren wordt driesterrenhotel’; Parool, 18 november 2010. Broumels, Pieter en Hartogh, Petran den: ‘DTZ-onderzoek: duurzame, energiezuinige kantoren zijn meer waard’; in: Vastgoedmarkt 59; december 2010.Franzen, Erik et al.: ‘Samen aan de slag! – best practices in duurzame utiliteitsbouw’; PWC & Rabobank; Utrecht, oktober 2011; 40 pp. Kolkmeijer, Marein: ‘Unica renoveert van G naar A’; in: Bouwwereld #11 2011; pp.65-67. Quist, Jean: ‘Oud, modern en energiezuinig’; stichting Warm Bouwen; in: Cobouw 1 april 2010. Tankus, Arnold: ‘Duurzame huisvesting wordt de trend voor de komende vijftien jaar’; in: Het Financieele Dagblad, 17 mei 2010., www. buildingbrains.eu, www.duravermeerbouwhengelo.nl, www.duurzaamvastgoed.com (eerste-groenverklaring-voor-kantoorrenovatie), www.dhv.nl, www.duravermeer.nl

60

MARKTONTWIKKELINGEN • • •

61


Door een verwachte bevolkingskrimp staat naar verwachting in 2040 30% van de kantoorpanden leeg. Wat er met al deze leegstaande gebouwen gaat gebeuren, is een lastig vraagstuk maar tevens een kans voor bouwers. De Rijksoverheid heeft 11% van alle kantoren in Nederland in gebruik en huurt alleen nog kantoren met minimaal energielabel C. Zuid-Holland heeft gemeenten gevraagd om minstens tien procent van de leegstaande kantoren om te bouwen tot woningen. De

gemeente Amsterdam heeft in 2010 besloten een stop te zetten op nieuwbouw van kantoren in de stad. • Ondanks de leegstand van kantoor gebouwen komt er jaarlijks nog circa 80.000 m² aan kantooroppervlak bij. • De opkomst van Het Nieuwe Werken vraagt om andere indelingen en platte gronden dan het traditionele cellenkantoor. Ook zal Het Nieuwe Werken een grote invloed hebben op het benodigde volume aan kantoorruimte. Het aantal vierkante meters zal dalen.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Van G naar A

Kantoor wordt hotel

Het gebouw volledig strippen tot het kale skelet

Het Amersfoortse Advies- en ingenieursbureau DHV heeft haar eigen hoofdkantoor uit 1970 duurzaam laten renoveren en van energielabel G naar A gebracht. Nieuwe installaties (onder andere koudeen warmteopslag) zorgen voor een energiezuinigere koeling en verwarming en een betere benutting van restwarmte. Het gebouw is voorzien van een nieuwe buitenschil met een transparante glazen gevel die zorgt voor zowel goed daglicht als zongestuurde lichtwering. Tevens is de isolatiewaarde van het dak sterk verbeterd. Door de integrale aanpak van de renovatie is er geen scheidslijn tussen de investering(gevel, dak, installaties) en exploitatiefase. De extra kosten in het ontwerp zijn gemakkelijk weg te strepen tegen de lagere exploitatiekosten. DHV kan rekenen op een energiebesparing van circa € 100.000,per jaar. De opdracht is uitgevoerd door GreenStep, een samenwerking tussen Dura Vermeer en Unica. Tijdens de renovatie bleef het kantoor gewoon in gebruik.

De Amsterdamse Apollo Hotelgroep trekt in de voormalige Getronicstoren bij de A10 in Amsterdam Nieuw-West. Het negentien verdiepingen tellende gebouw is geschikt voor 450 hotelkamers. Het hotel met de naam Ramada Apollo Hotel wordt daarmee het grootste driesterrenhotel van Amsterdam. Het complex aan de rand van het Rembrandtpark staat al twee jaar leeg sinds het verlaten werd door de vorige huurder. Het gebouw is eigendom van Pronam Aurora, een dochter van Ikea. Pronam is begonnen met de renovatie van de uit 1972 stammende toren. De gevel en de bronskleurige ramen worden vervangen en het interieur wordt gesloopt. Naar verwachting opent het hotel in de zomer van 2012. Het is een mooi voorbeeld van een duurzame herbestemming van een kantoorgebouw.

In opdracht van stichting Spoorwegpensioenfonds is het gebouw AmerCourt aan het Stationsplein in Amersfoort duurzaam gerenoveerd door Dura Vermeer Hengelo. Het voormalige hoofdkantoor van Akzo Nobel (twaalf kantoorverdiepingen en twee parkeerlagen) aan het Stationsplein is volledig gestript tot een kaal skelet. In dit bestaande skelet is in twaalf maanden tijd een nieuw kantoorgebouw voor huurder FrieslandCampina gerealiseerd. Dit nieuwe hoofdkantoor van FrieslandCampina biedt plaats aan 625 medewerkers. Het kantoor heeft natuurstenen buitengevels, grote glaspuien, lichte werkplekken, energiezuinige installaties en een nieuwe binneninrichting. De bouwsom bedraagt € 20 miljoen en de totale oppervlakte is 16.000 m2.


64

ENERGY SERVICE COMPANIES

Een Energy Service Company (ESCO) is een onderneming die energiebesparing realiseert voor woningen en kantoren. Dit wordt gerealiseerd doordat de ESCO als aparte partij de nieuwe dienstverlener voor energie wordt. De ESCO neemt de energielevering én de rekening voor energiekosten over van de woning- of kantooreigenaren en wordt daarmee risicodragend. Daarvoor belooft zij een betrouwbare energievoorziening voor een vaste, lagere prijs dan voorheen. Die lagere prijs is mogelijk omdat de ESCO zelf investeert in energiebesparing. Voor de ESCO is dit een interessante investering, omdat deze na verloop van tijd in de exploitatie wordt terugverdiend.

10.duurzame energie zonder zorgen DOELGROEP • Eigenaren van groot vastgoed, zoals ziekenhuizen en openbare gebouwen. • Bewoners en gebruikers van kantoren ter verbetering van de kwaliteit en het comfort en een besparing op energiekosten. • Woningcorporaties hebben een maatschappelijke taak en doelstelling ten aanzien van duurzaamheid. Een ESCO-constructie maakt het mogelijk om zonder grote investeringen betaalbare en duurzame woningen te exploiteren.

DUURZAAM De ESCO-constructie is van groot belang voor grootschalige verduurzaming van grote gebouwcomplexen, woonwijken, bedrijventerreinen en dergelijke. Er is een financiële prikkel om te zorgen voor optimaal energiebeheer en voortdurend te investeren in maatregelen die het energiegebruik verminderen of duurzame energie genereren.

Marktpotentieel Overal waar onbenutte mogelijkheden liggen voor energiebesparing, kan een ESCO uitkomst bieden. Vaak zijn er flinke investeringen nodig om de energiebesparing te realiseren, maar kunnen individuele partijen deze niet terugverdienen. Hier liggen grote kansen voor het uitbesteden van energiebeheer en energielevering aan een ESCO. Als bouwers deze markt niet pakken, zullen installatiebedrijven en facility companies in het gat springen.

Anonymus: ‘Eerste Nederlandse onderhouds- en energieprestatiecontract voor Strukton’; www.zwembadbranche.nl; 8 april 2011.Anonymus: ‘Miljoenenorder VolkerWessels’; in: Cobouw 13 januari 2011.Dikkenberg, R. van den: ‘Texelenergie: als het kan, regelen we het zelf’; in: SDU special Duurzame Toppers; oktober 2011.Fraanje, Peter: ‘Bouw levert Duurzame Energie’; in: Stedebouw & Architectuur, jrg.26; nr.3, mei 2009; pp. 24-26.Hulshoff, Albert: ‘Groen licht voor Green lease’; www.duurzaamgebouwd.nl 8 augustus 2011. www.devo-veenendaal.nl, www.thegrounds.com/contact, www.greenstep.nu, www.deened.nl, www.dec-energy.nl, www.zonenergie.nu, www.climategreen.nl

66

MARKTONTWIKKELINGEN • Er is steeds meer aandacht voor financieringsconstructies zoals het geval is bij een ESCO om effectief energie te besparen en duurzame energie op te wekken. • Doordat het ontwerp, de bouw en de exploitatie van gebouwen steeds meer in samenhang worden bekeken, wordt het gemakkelijker om de volledige energie levering en -exploitatie uit te besteden aan

67


een ESCO. • Door naar het energieverbruik op wijkniveau te kijken in plaats van op woningniveau zijn duurzame energieconcepten eerder haal baar. • Doordat de ESCO verantwoordelijk is voor de volledige energielevering en een vaste prijs heeft afgesproken, heeft zij direct baat bij investeringen om energiebesparing te realiseren.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Winst in duurzaamheid en comfort

Duurzame winst door samenwerking

Schiphol start Energy Service Company

Woningstichting Nieuwkoop en LATEI projectontwikkeling hebben in Nieuwkoop samen een ESCO opgericht: het lokale energiebedrijf DEVA (Duurzame Energie Voorziening Achterweg). Deze ESCO zal de wijk Vaartsche Hoek voorzien van warmte en koude (koeling) op een duurzame en efficiënte wijze. De 250 woningen in de wijk worden verwarmd en gekoeld via een collectief systeem dat werkt op basis van warmte-/koudeopslag in de bodem gecombineerd met warmtepompen en een warmtekrachtinstallatie (WKK). Via het distributiesysteem komen drie leidingen de woningen binnen: één voor koud water, één voor warm water, en één voor de terugvoer van water. Met de Triodos Bank heeft DEVA een financieringscontract afgesloten en Greenchoice regelt de administratie van het energieverbruik met de consumenten. Het collectieve systeem van de ESCO realiseert aanzienlijk minder CO2 uitstoot van de wijk en zorgt bovendien voor een optimaal wooncomfort en gezonder binnenklimaat in de woningen.

De gemeente Veenendaal heeft in samenwerking met Quattro Energie zelf een ESCO opgericht: DEVO BV (Duurzame Energie Veenendaal-Oost). Deze energieonderneming gaat de duurzame energievoorziening realiseren, beheren en exploiteren in Veenendaal-Oost. Door de publiek-private samenwerking, zijn overheden en marktpartijen samen in staat om een energie-ambitie te realiseren. De elektriciteit die de warmtekrachtinstallatie van DEVO zelf produceert, wordt teruggeleverd aan Greenchoice. Ongeveer 3.200 nieuwbouwwoningen zullen duurzaam verwarmd en gekoeld worden door middel van een collectief duurzaam energiesysteem op basis van koude – en warmteopslag in de bodem. De CO2-uitstoot van de wijk wordt hiermee 60% verminderd. En de bewoners besparen flink op hun energierekening.

Schiphol start onder de naam the GROUNDS een Energy Service Company. The Grounds heeft een energiecentrale waarin duurzame en innovatieve technologieën toegepast worden. Schiphol werkt hierbij samen met Imtech, TNO, TU Delft en Wageningen UR aan concrete oplossingen op het terrein van energie, mobiliteit en water. De ambitie van de luchthaven is om in 2012 CO2-neutraal te zijn en in 2020 zelf twintig procent van de benodigde energie duurzaam op te wekken. Door de inzet van een ESCO worden de belangen van de verschillende partijen verenigd in één bedrijf. De technologieën die ingezet worden, zijn onder meer een biomassacentrale, geavanceerde warmtekrachtkoppeling en een hightech IT-platform als basis voor een aan te leggen `smart grid` voor doelmatige distributie van energie en het mogelijk maken van elektrisch transport.


70

DUURZAME RENOVAITE WONINGEN

Door een vergaande samenwerking tussen bouwer, installateur en toeleverancier, dankzij prefabricage en door slimme stekkerbare systemen kan veel sneller en beter worden gerenoveerd dan nu het geval is. Bij het Nieuwe Renoveren draait het om klantgerichtheid, samenwerking, snelheid en duurzame prestaties.

11.het nieuwe renoveren DOELGROEP • Woningcorporaties zijn de belangrijkste doelgroep voor Het Nieuwe Renoveren. Ook gemeenten kunnen grootschalige duurzame renovatie ondersteunen en stimuleren. Samen kunnen ze faciliteren dat wijken worden verduurzaamd en bewoners comfortabel en gezond worden gehuisvest. • Verengingen van Eigenaren. • Particuliere woningbezitters. • Bewoners vanwege lagere woonlasten, beter comfort en leefklimaat en hogere kwaliteit van de woning. DUURZAAM De bestaande woningvoorraad biedt de grootst denkbare potentiële energiebesparingsmogelijkheden. Als de bouw afstapt van het traditioneel en volgordelijk renoveren kunnen er veel meer woningen duurzaam worden gerenoveerd. Technische is het goed mogelijk te renoveren tot PassiefHuis-niveau. De duurzame gerenoveerde woning kan dan weer jaren mee.

Diersen, P.: ‘Prefab gevels in één dag geplaatst – 165 woningen in Enschede van F- naar A-label’; in: de Aannemer, mei 2010; pp.30-31.Diersen, P.: ‘Van corporatiewoning naar passiefhuis; de Kroeven, Roosendaal’; in: de Aannemer, oktober 2010; pp.8-11. Diersen, P.: ‘FaktorPlus zet in op Meer met Minder; een nieuwe markt’; in: de Aannemer, mei 2009; pp.8-11. Fraanje, Peter: ‘Het Nieuwe Renoveren’; in: Stedebouw & Architectuur; 28ste jrg. nr. 4; 6 oktober 2010; pp. 32-35. Harms, Erik: ‘Markt wacht met smart op ons samen’; interview Winters Bouw en van Mansveld Elektrotechniek; in: Intech K&S, oktober 2007; pp.70-73. Hulsman, Bernhard: ‘De bouw moet radicaal anders’; interview met Job van Zomeren ERA Contour; in: NRC handelsblad, 15 februari 2011. Quist, Jean: ‘Eigen Haard maakt passieve woningen van huurmonumenten’; in: Cobouw 20 september 2011; pp.5. Rijnbach, Marcel van: ‘Een gedurfd staaltje van ketensamenwerking’; in: Cobouw 7 februari 2011. Woonstad Rotterdam: ‘Sleephelling: eerste passiefhuisrenovatie in Nederland’; brochure; 8 pp. www.woonstadrotterdam.nl, www.mulderobdam.com, www.passiefhuis.nl/sleephelling_rotterdam, www.energiesprongsneek.nl, www.faktorplus.nl

Marktpotentieel De gemiddelde woning in Nederland is 38 jaar oud. Vijftig procent van de woningen is gebouwd voor 1970. De kennisbank Bestaande Woningbouw voorspelt dat de totale onderhouds- en renovatiemarkt tot 2020 met 75 procent (!) toe zal nemen: het totale aantal woningen dat jaarlijks wordt opgeknapt, zal naar verwachting stijgen van circa 130.000 naar 215.000 woningen. De grootste kostenpost bij renovatie is vaak de tijdelijke huisvesting van de zittende bewoners. ‘Lean’ uitgevoerde renovatieprojecten laten zien dat de renovatie makkelijk twee keer zo snel kan gaan dan traditioneel, waardoor grote besparingen worden bereikt op de tijdelijke huisvesting. Het marktpotentieel is met andere woorden nog veel groter als men overstapt op Het Nieuwe Renoveren. 72

MARKTONTWIKKELINGEN • Bij renovatieprojecten speelt duurzaamheid een steeds grotere rol: woningeigenaren en bewoners willen comfort en kwaliteit verbeteren, de levensduur van de woning verlengen en besparen op energiekosten. Duurzame renovatieconcepten komen tegemoet aan deze wensen. • Voor gemeenten is het in toenemende mate een vraag hoe wijken en buurten er uit gaan zien over twintig tot dertig jaar. De overheid stimuleert renovatieprojecten die het energielabel van woningen omhoog

73


krikt en de levensduur verlengt, onder andere door middel van subsidies. Daarnaast zijn er diverse financiers die groenfinan ciering aanbieden voor duurzame renovatie projecten. • Een goede integrale benadering is voor een geslaagde duurzame renovatie van groot belang. Bouwers en installateurs werken nu vaak nog afzonderlijk aan bouwprojecten. Duurzaamheid vraagt om echte samenwerking.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Inschuifwoning: z.g.a.n. in 21 dagen

19e eeuwse woningen ombouwen tot passiefhuis

De helft energiezuiniger zonder hogere maandlasten

De inschuifwoning is een concept van bouwbedrijf Mulder Obdam. Het is een nieuwe manier van bouwen waarbij in drie weken een gerenoveerde, energiezuinige woning wordt gerealiseerd. De oude, woning wordt uitgezaagd, de nieuwe woning wordt ingeschoven. Het concept is vooral bedoeld voor oude jaren 50 en 60 woningen, die voorzien zijn van houten vloeren en zolder. Doordat de afmetingen van de woning gelijk blijven is er geen vergunning nodig. Het concept kan worden ingezet om een sterke verbetering van het energielabel te realiseren. De bouw van de inschuifwoning gebeurt met op maat gemaakte prefab bouwonderdelen, waaronder vloeren, dak en gevels. De inschuifwoning is een aantrekkelijk alternatief voor sloop en nieuwbouw.

Passiefhuis renovatie betekent het ombouwen van bestaande woningen tot het niveau van een passiefhuis. Bij het project aan de Rotterdamse Sleephellingstraat zijn 14 koopwoningen en 16 éénkamerwoningen gerenoveerd tot passief-huizen. Het was het eerste passiefhuis renovatie project in de vrije sector. De woningen zijn eerst volledig gestript, alleen de vloeren bleven behouden. Vervolgens zijn de wanden, gevels, ramen en daken sterk geïsoleerd en luchtdicht gemaakt. De woningen zijn voorzien van dubbelglas, buitengevelisolatie, zonnepanelen en een gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning. De woningen hebben een laag energiegebruik voor ruimteverwarming en een EPC lager dan 0,4. Corporatie Woonstad Rotterdam en aannemer BAM Wonen betaalden een meerinvestering van € 30.000 per woning. Het project is onlangs geëvalueerd. De energieprestaties worden ruimschoots gehaald en de bewoners zijn zeer tevreden met hun comfortabele woning en lage woonlasten.

Energiesprong Sneek is een project van de gemeente Súdwest Fryslân en onderdeel van het 100.000 woningenplan van de noordelijke provincies (Groningen, Friesland, Drenthe). In dit project werken de gemeente, Seinen Projectontwikkeling, maatwerkadviseurs en Friese bouwen installatiebedrijven samen. In Sneek zijn wijken gekozen met een hoge energierekening. Grote huizen van beton, slecht geïsoleerd. Het doel is om 1.300 bestaande woningen fors te verbeteren door deze binnen vijf jaar 53% tot 78% energiezuiniger te maken. De eindgebruikers worden betrokken bij het uitkiezen van de meest geschikte maatregelen per woning. Het binnenmilieu van de huizen zal sterk verbeteren. Doordat de investeringen resulteren in sterk lagere energielasten, gaan de woonlasten voor de bewoners niet omhoog.


76

DUURZAME WEGEN

Nieuwe wegen kunnen duurzamer worden aangelegd, veiliger en energieneutraal of zelfs energieleverend. Bestaande wegen kunnen duurzaam worden verbeterd.

12.duurzaam op weg DOELGROEP • Rijkswaterstaat, provincies en gemeenten die geld willen besparen op energie en materialen tijdens de bouw en exploitatie en willen zorgen voor goede bereikbaarheid, betere doorstroming en minder CO2 uitstoot. • Vastgoedeigenaren die energie kunnen winnen uit wegen. • Directe eindgebruikers, zoals alle weggebruikers (auto’s, vrachtwagens, etcetera.) en aanwonenden.

DUURZAAM In de duurzame weg komen tal van innovaties samen, zoals lichtgevend asfalt, energiebesparende LED verlichting, vernieuwde bouwmethoden bij de aanleg en het onderhoud en natuurconcepten (begroeiing en ecoducten). In het ideaalplaatje wordt op de weg van de toekomst geen CO2 en fijnstof uitgestoten, wordt er geen energie verbruikt voor de verlichting, gebeurt de aanleg en het onderhoud van de weg op duurzame wijze, staan er geen files, is er geen geluidoverlast en gaat de weg naadloos op in het landschap.

Marktpotentieel Nederland beschikt over ongeveer 137.000 kilometer aan openbare wegen. Hiervan is ongeveer 5.000 kilometer rijksweg, de provinciale wegen hebben een lengte van ongeveer 8.000 kilometer, en de overige (lokale) wegen 123.000 kilometers. Anonymus: ‘Bedrijfsleven Brabant wil beheer A58 overnemen’; in: Brabants Dagblad 1 juni 2011.Belzen, Thomas van: ‘BAM daagt wethouders uit met emissieloze weg’; in: Cobouw 9 december 2008. Fuchs, Hans: ‘Van bouwer naar dienstverlener’; in: Building Innovation; april 2008, pp. 38-39. KWS Infra: ‘Eerste CO2-neutrale fietspad in Europa geopend’; VolkerWessels, 27 oktober 2010. www.wegvandetoekomst.nl, www.cbs.nl, www.overijssel.nl www.gelderland.nl/n302, www.roadenergysystems.nl, www.cleanscreen.nl, www.duravermeer.nl/bedrijf/publicaties/movie/rollpave, www.modieslab.nl

78

MARKTONTWIKKELINGEN • Het bedrijfsleven ziet mogelijkheden om beheer en onderhoud van wegen over te nemen. Rijkswaterstaat besteedt steeds meer werk aan op basis van prestatie afspraken. • Er is veel belangstelling voor een langere levensduur van wegdekken. • Opdrachtgevers en gebruikers van wegen

79


•

vragen om maximale beschikbaarheid van wegen. Onderhoud en beheer dienen zo kort mogelijk te duren en zo min mogelijk overlast te veroorzaken. In tal van wegenbouwprojecten worden innovaties doorgevoerd; niettemin is er nog slechts in beperkte mate sprake van samenhangende duurzame totaalconcepten.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Energie uit asfalt

Fijnstof reductie

Prefab wegdek

Road Energy Systems van de Ooms Avenhorn Groep, is een asfaltzonnecollector die warmte en koude uit het asfalt opslaat. Er worden distributieleidingen aangebracht in het asfalt welke opgewarmd of afgekoeld water naar warmtewisselaars en aquifers vervoeren om de energie op te slaan. Het systeem draagt het hele jaar bij aan koeling en verwarming van woningen en bedrijfspanden. De opgeslagen warmte kan in de winter worden opgepompt voor verwarming van woningen of kantoren. In de zomer wordt de koude uit het asfalt benut ten behoeve van koeling van gebouwen. Een ander voordeel is het effect van levensduurverlenging van de asfaltconstructie. Het systeem voorkomt door de koelende werking schade aan asfaltwegen bij zomerhitte en zorgt het in winterperiodes voor milieuvriendelijke sneeuw- en gladheidbestrijding (geen strooizout nodig).

Cleanscreen is een luchtzuiverend en geluidsreducerend scherm voor wegen. Cleanscreen wordt naast wegen aangelegd, waar het de schadelijke uitlaatgassen van het verkeer direct afvangt. Hiermee verbetert de luchtkwaliteit rond snelwegen en wordt verkeerslawaai gedempt. Het scherm zorgt dat er een luchtstroom ontstaat door de wand, waar diverse filters de emissiestoffen uit de lucht halen. Met behulp van titaandioxide worden NOx gassen afgebroken en fijnstof wordt afgevangen door elektrostatische filters. Overschrijding van de vastgestelde Europese normen van fijnstof en NO2 kan grote vertraging in bouwprojecten tot gevolg hebben. Aannemers als BAM en van Gelder werken samen met ontwikkelaars van Cleanscreen (onder andere Nautilus Schanskorven en 3M Advanced Materials) om dit soort concepten naar de markt te brengen.

In Rotterdam-Noord heeft Dura Vermeer een weg aangelegd met behulp van Rollpave: een weg op een rol uit de fabriek. Het is een geprefabriceerde toplaag van asfalt, dat snel als nieuw wegdek kan worden uitgerold. Het wegdek wordt in de fabriek onder ideale omstandigheden gemaakt en op kwaliteit gecontroleerd. De rol met asfalt wordt vervolgens naar de plaats van bestemming vervoerd, waar het wordt uitgerold en gehecht aan de onderlaag door het te verwarmen. De uitrol van het wegdek kan zeer snel gebeuren, waardoor er minder verkeershinder ontstaat bij vervanging of reparatie van wegen. Aan het einde van de levensduur kan het er via verwarming gemakkelijk weer afgehaald worden.


82

PRAKTIJKVOORBEELDEN Modieslab

Weg van de toekomst bij Oss

Energiezuinige wegverlichting

DBFM weg

Betonson heeft op verschillende locaties in korte tijd wegvakken voorzien van geprefabriceerd betonnen wegdek. Het grote voordeel van Modieslab is dat het geprefabriceerd wordt in de fabriek en in zeer korte tijd kan worden aangebracht. Aan het eind van de levenscyclus kan het wegdek weer gedemonteerd worden.

De weg van de Toekomst bij Oss is waarschijnlijk klaar voor gebruik in 2013. Het doel is een energieneutrale aanleg en vervolgens energieneutraal gebruik, onderhoud en beheer. Bij de aanleg is gelet op duurzame inkoop van materialen, samenwerking met lokale partijen en het gebruik van duurzame voertuigen. Ook is al nagedacht over sloop in de toekomst en mogelijk hergebruik van materialen. Langs de weg wordt zonne-energie opgewekt. Geluidshinder is geminimaliseerd, onder andere door middel van het mengen van rubber in het asfalt. De verlichting is energiezuinig.

Langs de N337 tussen Deventer en Olst voert Provincie Overijssel een proef uit met energiezuinige verlichting. De provincie wil de CO2 uitstoot en lichtvervuiling verminderen. In de proef wordt langs de N337 op verschillende manieren LED-verlichting toegepast. Bermpaaltjes langs de weg zijn voorzien van LED-verlichting en een klein zonnepaneeltje. Bij een rotonde en boven de rijbaan zijn de natriumlampen vervangen door LED-verlichting. De toepassingen kunnen 50 tot 70% energiebesparing opleveren ten opzichte van de huidige situatie. Ook de provincie Friesland investeert in LED-verlichting.

De N302 bij Harderwijk is aanbesteed als Design, Build, Finance, Maintain project. Al in het ontwerp werd een onderhoudsplan voor de komende vijftien jaar vereist. Het verminderen van het aantal voegovergangen, zo kort mogelijke aanlegtijd en het minimaliseren van geluidsoverlast stonden centraal. Het project is naar grote tevredenheid van omwonenden uitgevoerd.

83


58

DUURZAAM BHEER

Bruggen, sluizen, tunnels, viaducten, geluidswallen, stuwen en andere kunstwerken kunnen energieneutraal en duurzaam beheerd en onderhouden worden. Uit onderzoek is gebleken dat er fors bespaard kan worden op de exploitatiekosten van kunstwerken.

13.energieneutrale kunstwerken DOELGROEP • Rijkswaterstaat • Provincies, gemeenten en waterschappen

DUURZAAM De ervaring leert dat kunstwerken zoals bruggen en sluizen vaak energiezuiniger kunnen worden gemaakt. Verder zijn er vaak mogelijkheden om in de nabijheid van kunstwerken duurzame energie op te wekken. Ook kan veel gedaan worden ter bevordering van de biodiversiteit en natuur.

Marktpotentieel Nederland kent duizenden bruggen, sluizen, geluidswallen en tunnels. De markt bestaat uit nieuwbouwprojecten en uit renovatie- en onderhoudswerk aan kunstwerken. Brasser, E. et al: ‘Grote energiebesparingen mogelijk bij sluiscomplexen’; in: Brabants Dagblad, 1 juni 2011.Anonymus: ‘Composieten val basculebrug Oosterwolde succesvol geplaatst’; in Cobouw 20 april 2010. Cobouw, 20 april 2010. www.pianoo.nl/ramspolbrug-energiezuinig, www.fibrecore-europe.com

86

MARKTONTWIKKELINGEN •

87


Contractvormen voor onderhoud en beheer van kunstwerken veranderen. In plaats van prijs per m² neemt de vraag naar ‘Design and Build’ of zelfs ‘Design, Build, Finance and Maintain’ projecten toe. Dit betekent dat één partij verantwoordelijk is voor het proces van ontwerp en aanleg tot en met het beheer en onderhoud ervan. Al in de ontwerpfase

•

moet 15 á 20 jaar vooruit gekeken worden. Een lange levensduur en zo laag mogelijke onderhoudskosten staan centraal. Nieuwe contractvormen en de CO2 prestatieladder stimuleren duurzame innovatie.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Eerste energieneutrale brug ter wereld

Sterk & Licht

De Ramspolbrug bij Kampen zal de eerste energieneutrale brug worden ter wereld. Rijks-waterstaat heeft de markt uitgedaagd om een ontwerp te maken voor een energieneutrale brug. De brug slaat de energie die vrijkomt bij het neergaan van de beweegbare klep op als de brug dichtgaat. Samen met zonnecellen moet dat genoeg energie opleveren om de brug weer te openen.

Civiel aannemer Knol uit Akkrum heeft in 2010 de eerste composietbrug in Nederland geplaatst in Oosterwolde. Volgens producent FibreCore Europe is de brug tien keer sterker dan staal en vijftien keer lichter dan beton. Vergeleken met een traditionele stalen of betonnen brug stoot de innovatieve brug 66 procent minder CO2 uit door het gebruik van een duurzame composietmateriaaltechnologie. Dankzij dit speciaal samengesteld materiaal is de nieuwe golfbrug licht, veilig en onbrandbaar.


90

HET NIEUWE WERKEN

‘Het Nieuwe Werken’ is een andere manier van werken, waarbij mensen en organisaties flexibeler omgaan met arbeidstijden en werkplaatsen. Dankzij mobiele telefoon, de laptop en Internet kunnen kantoorwerkers in principe overal en op elk gewenst tijdstip werken. In de praktijk komt het er op neer dat medewerkers minder vaak op kantoor zullen zijn en vaker of thuis werken of bijvoorbeeld bij een klant of een regionaal kantoor in de buurt. Als ze op het eigen kantoor zijn zal contact met collega’s een belangrijke rol spelen. Het Nieuwe Werken stelt andere eisen aan de inrichting van kantoren. Voor veel bedrijven is Het Nieuwe Werken interessant, ook vanuit kostenoogpunt. Bouwers die oog hebben voor Het Nieuwe Werken kunnen inspelen op de groeiende markt naar luxe fraai afgewerkte en inspirerende ontmoetingsplekken en netwerkkantoren.

14.Het Nieuwe werken gehuisvest DOELGROEP • Bedrijven • Vastgoedeigenaren zien Het Nieuwe Werken als een mogelijkheid om hun vastgoed aantrekkelijker te maken voor huurders, door in te spelen op de wensen van bedrijven. Ook stijgt de waarde van het vastgoed door de toevoegde communicatietechnologieën en de mogelijkheid om het gebouw multifunctioneel te gebruiken • Overheden

DUURZAAM Het Nieuwe Werken leidt tot een beperkter ruimtebeslag en minder vervoerbewegingen. De bezetting van een standaardkantoor ligt normaal op 30%. Uit onderzoek van TNO is gebleken dat Het Nieuwe Werken leidt tot een aanzienlijk lagere milieubelasting.

Dixon, Mark: ‘Vastgoed op Mipim-beurs is binnen vijf jaar achterhaald’; Vastgoedjournaal 19 maart 2010. Meyerson, Jeremy & Ross, Philip: ‘The 21st Century Office’; London, 2003. Schiffers, Mathijs: ‘Er komt een generatie aan die veel minder hecht aan een vaste werkplek’; interview Regus-topman Mark Dixon; in: Het Financieele dagblad 25 januari 2010. www.microsoft.com/netherlands/het_nieuwe_werken, www.hetnieuwewerkenblog.nl www.thewayweworktoday.com, www.ynno.com, www.seats2meet.com, www.spaces.nl/amsterdam/herengracht, www.guldenfeniks.nl (Aegon hoofdkantoor), www.kennishuisgo.nl

Marktpotentieel De overheid is al begonnen met het invoeren van Het Nieuwe Werken en naar schatting wil 15% van de bedrijven Het Nieuwe Werken als volledig concept doorvoeren. De overige 85% van de bedrijven zal naar verwachting delen van het concept willen toepassen in het kantoor. 92

MARKTONTWIKKELINGEN • De komende 10 jaar gaan er in Europa 40 miljoen mensen met pensioen, daarentegen stromen er slechts 25 miljoen nieuwe arbeidskrachten in. Door dit verschil moet er tussen deze groepen mensen goede kennisoverdracht plaats-vinden en ontstaat er schaarste aan arbeidskracht en talent. Kantoren gaan gebruikt worden door een totaal andere samenstelling van generaties. Mensen zullen in hun leven langer doorwerken en dit betekent dat er meer voorzieningen moeten komen om ouderen veilig en gezond te kunnen laten werken. Voor jonge mensen vervaagt de scheiding tussen werk en privé. Verschillende generaties met diverse werkstijlen werken samen in één gebouw. • Mensen zijn steeds vaker gewend om via virtuele netwerken en sociale media met elkaar in verbinding te staan en te communiceren.Technologische ontwikke lingen (bijvoorbeeld always online, smart phones en videoconferencing apparatuur) zorgen ervoor dat reizen steeds minder nodig wordt, doordat gegevens altijd en overal digitaal beschikbaar zijn. Mensen 93


kunnen thuis werken, in de trein, in de tuin of op een locatie van flexwerkplekaanbieders (zoals in Seats2meet, Spaces). Hierbij is snelheid van ICT een erg belangrijke factor. Door al deze technologische ontwikkelingen ontstaat er een andere behoefte aan de opzet en inrichting van kantoren. • Door een overschot aan beschikbare kantoor ruimte, is het op maat ontwerpen van deze gebouwen door de klant centraal te zetten en te luisteren naar zijn specifieke wensen erg belangrijk. Vaak wordt er bij grote kantoor renovaties ook gekeken naar de manier van werken. De functie van het kantoor verandert naar een ‘ontmoetingsplek’ • Over het algemeen zullen kantoren kleiner van omvang worden, maar wel veel luxer van uitvoering en voorzien van alle (elektronische) gemakken, zoals videowalls voor virtuele communicatie. • Onderwerpen als flexibel inrichten van het gebouw, tijdloos karakter geven aan gebouwen, open ruimtes met veel licht, onderscheid tussen publieke en private ruimten krijgen meer aandacht.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Energie besparen en Het Nieuwe Werken in één

De werkomgeving als ecosysteem

Nieuw kantoor ERA Contour vooral ontmoetingsplek

Kantoor per uur

Voor het hoofdkantoor van Aegon is een meer-jaren-exploitatieplan opgesteld, waarmee een energiebesparing van 75% wordt gerealiseerd. Het gebouw is uitgerust met plafondverwarming en -koeling, energiebesparende sensoren en driedubbel glas. De investering van € 450.000 wordt binnen acht jaar tijd terugverdiend. In de toekomst overweegt men om zonnecellen in de ramen te verwerken om energie op te wekken. Naast deze renovatie is het gebouw zo goed mogelijk ingericht op het nieuwe werken. Het atrium is opnieuw ingericht (onder andere met espressobar) en staat in verbinding via een roltrap met de parkeergarage. Op diverse plekken zijn vloeren met elkaar verbonden en er is een grote variëteit aan werken vergaderplekken. Een multifunctioneel restaurant zorgt voor een ontmoetingsplek en lunchruimte.

Creative Valley, op kantorenpark Papendorp, is een duurzaam gebouw voor bedrijven die vernieuwend willen werken. YNNO heeft samen met NIC Commercieel het concept voor het pand bedacht. Net als een ecosysteem kent de werkomgeving diversiteit, onderlinge afhankelijkheid, individuele groei en beweging. Het betonnen middendeel is toegankelijk voor iedereen, met als doel om elkaar te ontmoeten. In het gebouw zijn er ‘public’, ‘privileged’ en ‘private’ ruimtes. Public ruimtes zijn het biologische restaurant, de terrassen, de pantry’s, leestafels, stiltegebieden, lounge, hal en de openbare werken overlegplekken. Daar ontstaan als vanzelf veel contacten. ‘Privileged’ zijn de vergaderruimtes die toegankelijk zijn voor bewoners en bedrijven van buitenaf. Aan de ruggengraat van het gebouw hangen boxen: ‘private’ ruimtes, grote, vrij indeelbare vloervelden met hoge plafonds die door de huurders naar eigen smaak en functie zijn in te delen.

Medewerkers van ERA Contour in Zoetermeer kunnen dagelijks kiezen of ze die dag thuis blijven werken of naar kantoor gaan. ERA Contour ziet het kantoor als een ontmoetingsplek, niet een plek waar je elke dag moet zijn. Volgens de het TBI bedrijf is deze wijze van werken niet alleen efficiënter, de keuzevrijheid vergroot ook het verantwoordelijkheidsgevoel bij medewerkers. In het nieuwe kantoor zijn er geen kamertjes meer, maar werkeilanden van bureaus waar medewerkers zelf hun plek kiezen. De etages in het kantoor zijn split-level waardoor de scheiding minder hard is. Een grote centrale vide verbindt de verschillende niveaus. Waar je ook in het gebouw bent, overal heb je overzicht. Op de begane grond bevinden zich het ERA Contour Café en enkele spreekkamers waar vertrouwelijke gesprekken kunnen worden gevoerd.

Spaces is een organisatie die kantoorruimte, werkplekken en vergaderzalen verhuurt. Aan de Herengracht in Amsterdam zijn drie grachten-panden omgebouwd tot een inspirerende omgeving waar mensen op flexibele tijden kunnen werken. Door lid te worden heb je toegang tot de algemene ontmoetingsruimtes en Internet. Om te parkeren, koffie te drinken en te lunchen betaal je separaat. Daarnaast is het ook mogelijk om afzonderlijke werkplekken (zogenaamde ‘independent spaces’) en kantoorruimtes te huren. Je kunt bijvoorbeeld een abonnement afsluiten waarbij je twee dagen per week recht hebt op een van de werkplekken. Alle ruimtes zijn mooi ingericht met veel licht en sfeer. In Spaces Herengracht worden alle nieuwe werkconcepten toegepast.

95


EENPERSOONHUISHOUDENS

Nederland bouwt grofweg twee soorten woningen: appartementen en grondgebonden eengezinswoningen. Uit de statistieken blijkt dat het aantal éénpersoonshuishoudens sterk groeit. Vreemd genoeg is er nog niemand die bouwt voor deze doelgroep. In de autoindustrie heeft elk zichzelf respecterend merk een kleine auto in de aanbieding. Sinds de introductie van de Smart rond de eeuwwisseling is duidelijk geworden dat klein ook hip kan zijn.

15.Klein, hip, snel en duurzaam DOELGROEP • Doelgroepen zijn vrijgezellen, studenten en eenoudergezinnen

DUURZAAM Een aardige bijkomstigheid van een kleine woning is dat hij in gebruik ook echt energiezuinig kan zijn. Vergelijk de opkomst van de kleine auto’s: vanwege de lage CO2 uitstoot zijn ze bijna allemaal vrij van wegenbelasting en zonder bijtelling. Een kleine woning is goed te isoleren en zorgt er in combinatie met een goede daglichttoetreding, energiezuinige apparatuur en ledverlichting voor dat er nauwelijks energie wordt gebruikt.

Marktpotentieel Nederland telt in totaal 7,4 miljoen huishoudens. Het aantal éénpersoons-huishoudens neemt de komende jaren sterk toe, van 2,7 miljoen nu 3,7 miljoen in 2050, zo verwacht het CBS. Anonymus: ‘Bouw studentenwoningen kan niet op tegen vraag’; in: de Volkskrant 5 oktober 2011.Dijck, Floor van: ‘De Eenvoud; creatieve tegenpool van de Vinex’; het lijkt nergens op in Almere; in: de Pers, 21 januari 2010. Silvester, Mario: ‘Markant wonen voor 80.000 euro’; in: Cobouw 27 april 2010

98

MARKTONTWIKKELINGEN • Het tekort aan studentenwoningen in Utrecht is verdubbeld van 2000 in 2007 tot 4000 in 2011. In Leiden groeide het tekort aan dergelijke woningen in dezelfde periode van 2000 naar 4150. • Wonen wordt steeds duurder en zelfstandig wonen in een eigen huis met een tuintje is

99


•

voor starters en eenpersoonshuishoudens niet meer betaalbaar. De nieuwe generatie is toe aan betalen voor gebruik. Lease-constructies vergelijkbaar met de autoindustrie maken wonen haalbaar en betaalbaar.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Q1: duurzaam, vernieuwbaar en betaalbaar

HIP WONEN IN ALMERE

Peugeot heeft een 106, Toyota een Aygo, Kia een Picanto, Citroen een C1 en de bouw? De bouw heeft een Q1, althans op de tekentafel. M III architecten uit Rijswijk heeft grondgebonden Q1 woningen ontwikkeld die voor een vaste all in prijs van € 85.000 als stand alone in een parkachtige omgeving kunnen worden gebouwd. De Q1 woningen bestaan voor 90% uit biobased grondstoffen en kunnen energieneutraal worden gerealiseerd. Geschakelde Q1woningen kunnen worden gebouwd voor € 52.000.

In het project de Eenvoud worden bijzondere woningen gebouwd zoals de Cache-Cache woning voor klein gezin met buiten glas en binnen een zee van licht en eenvoudig afgewerkt met hout. Er wordt ook een Convertible House gebouwd, een huis dat je net als een cabrio kan openklappen afhankelijk van het weer. Uitgeklapt neemt het oppervlak toe van 50 m2 tot 140 m2.


102

DUURZAAM PARKEREN

Lange tijd beperkten bouwers zich tot het maken van een weg en het realiseren van gebouwen, al dan niet voorzien van een parkeergarage. Inmiddels zijn er bouwbedrijven die niet alleen parkeergarages bouwen, maar ze ook beheren en in opdracht van de gemeente ook zorgen voor de beveiliging en de inning van de parkeergelden. Als bouwbedrijven ook voor het beheer en de exploitatie verantwoordelijk zijn loont het te investeren in goede en duurzame kwaliteit en service. Het gaat dan een goede toegankelijkheid een veilige omgeving, goede duurzame verlichting, optimale bewegwijzering en steeds vaker ook om allerlei extra service zoals elektrische oplaadpalen.

16.DUURZAAM en VEILIG PARKEREN DOELGROEP • Overheden (vooral gemeenten) die steeds hogere duurzaamheiddoelstellingen stellen, bijvoorbeeld met betrekking tot duurzaam inkopen en het verminderen van CO2 emissie. Hierdoor wordt ook bij nieuwbouw, renovatie en in de beheerfase van parkeervoorzieningen gevraagd om een duurzame benadering. Parkeervoor zieningen van gemeenten zijn onderdeel van de gemeentelijke publieke diensten. • Particuliere bedrijven en projectontwikkelaars die door middel van een duurzame parkeergarage mogelijkheden willen benutten voor het multifunctionele gebruik van de ruimte. Bovendien willen ze de ervaring en het comfort voor de parkeerder verhogen en de energiekosten besparen.

DUURZAAM Doordat beheer en exploitatie voor verantwoording komen van de bouwer loont het om te investeren in duurzaamheid.

Marktpotentieel In 2010 telde Nederland meer dan 7,6 miljoen auto’s. Dit aantal zal in de toekomst toenemen, evenals de vraag naar parkeergelegenheid. En grote uitdaging voor de steden en winkelcentra is om deze auto’s in parkeergarages/ondergronds te parkeren zodat het maaiveld weer ter beschikking komt voor de voetganger en fietser. Bontenbal, Henri: ‘Duurzaamheid parkeergarages’; in: Stedebouw & Architectuur 27ste jrg. nr.3; mei 2010; pp.12-15. Fraanje, Peter: ‘Bouwen én Beheren – integratie levert veel meerwaarde op’; in: Facility Management Magazine 143, september 2006; pp. 18-22. www.cbs.nl, www.5by2.nl, www.q-park.nl, www.aps.nl

104

MARKTONTWIKKELINGEN • • • • •

105


Er zijn diverse mogelijkheden voor verduurzaming zoals: groene daken, afvangen van gassen, luchtzuivering, coaten van de vloer, LED-verlichting en lichtschakelaars, natuurlijke ventilatie, gebruik van cradleto-cradle materialen, opvangen en opslaan van regenwater, opwekken van zonneenergie, maar ook locatie van de garage, multifunctioneel gebruik en de rol van parkeren bij gebiedsontwikkeling. Bij de bouw en renovatie van parkeervoorzieningen wordt meer gebruik gemaakt van duurzame materialen, zowel in het ontwerp als tijdens de bouw of renovatie zelf. Het gebruik van efficiënte, aangename en energiebesparende verlichting en natuurlijke toetreding van licht nemen toe. In parkeervoorzieningen wordt duurzame energie belangrijker. Ook eigen energie opwekking, bijvoorbeeld met zonnepanelen, neemt toe. Ruimtebesparende oplossingen krijgen meer aandacht. Een voorbeeld is ondergronds parkeren door middel van een liftsysteem. Japan is een voorloper in dergelijke technieken.

Ook neemt de vraag naar veelvuldig gebruik van de ruimte toe. Een parkeervoorziening die lange perioden van de dag leeg staat, zou in die perioden voor andere doeleinden moeten worden gebruikt. • In de gebruiksfase van een parkeer voorziening wordt meer aandacht besteed aan het verminderen van onnodig auto (zoek)verkeer en zo een vermindering van de CO2 uitstoot. Bijvoorbeeld door middel van dynamische verkeerverwijssystemen, zoals de borden die aangeven hoeveel plaats er nog vrij is in een parkeergarage. In de toekomst worden dergelijke systemen verfijnder. 30% van de verkeersuitstoot in een stad komt namelijk door ‘zoekverkeer’: auto’s die al op de plaats van bestem ming zijn maar nog een parkeerplek moeten vinden. Automobilisten zouden al voor vertrek een parkeerplaats kunnen selecteren en reserveren. Dit vermindert zoektijd, zoekverkeer en CO2 uitstoot. Parkeervoorzieningen dienen dan wel uitgerust te worden met geschikte geautomatiseerde systemen.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Optimaal benutten van de parkeerruimte

Q-park bouwt nieuwe duurzame garage

Van ontwerp tot exploitatie

5by2 bouwt en levert volautomatische parkeer-garages. Op basis van een ‘schuifpuzzel oplossing’ worden auto’s op een ‘pallet’ van 5 bij 2 meter ingepast in de beschikbare parkeer-ruimte. Op deze manier wordt de ruimte zo efficiënt en optimaal mogelijk benut. Vooral in gebieden waar conventioneel parkeren moeilijk of beperkt beschikbaar is, biedt volautomatisch parkeren een mogelijke oplossing. Een kenmerkend voorbeeld is de parkeergarage van het NH Barbizon Hotel in hartje Amsterdam. Door middel van een liftsysteem worden auto’s vanaf een klein pleintje naast het hotel volautomatisch ondergronds geparkeerd. Aan de oppervlakte is slechts de ruimte van één parkeerplaats vrijgehouden voor het liftsysteem.

De nieuwe parkeergarage van het St. Antonius Ziekenhuis in Nieuwegein heeft ongeveer 1.450 plaatsen en is een duurzame garage. De opbouw van de St. Antonius parkeergarage bestaat niet, zoals normaal, uit betonplaten. Het onderste deel is opgebouwd uit stalen ‘kisten’ gevuld met basaltblokken. Het bovenste deel is van hout gemaakt. Niet alleen hebben deze materialen weinig onderhoud nodig, maar de hele garage is voor 90% recyclebaar. Ook de ventilatie vindt hierdoor op natuurlijke wijze plaats, en verbruikt minimale energie. Tenslotte is er speciale HR verlichting aangebracht. Q park is de grootste exploitant van parkeergarages in Europa. Het Maastrichtse bedrijf beheert ruim 800.000 parkeerplaatsen en zet jaarlijks 600 mln. euro om.

Allround Parking Services benadert parkeervoorzieningen als gehele projecten, waarbij het bedrijf van ontwerp tot en met exploitatie de werkzaamheden overneemt van de klant. Er wordt een verantwoordelijkheid aangegaan voor de lange termijn. Daarom is zowel een duurzaam ontwerp en duurzame bouw, als duurzame exploitatie belangrijk voor Allround Parking Services. Voor de klant worden langetermijnrisico’s uit handen genomen. De eigen zekerheid wordt gewaarborgd door vaste samenwerking met partners, duurzame benadering van alle processen en aandacht voor (veranderingen in) de toekomst.


106

BEHEER OPENBARE RUIMTE

Er liggen duurzame marktkansen voor bouwen infrabedrijven die regelmatig losse projecten uitvoeren in opdracht van de gemeente. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de openbare ruimte, maar steeds vaker worden taken uitbesteed aan aannemers of aan organisaties die samen met buurtgemeenten zijn opgezet. Groenbeheer, schoonmaak, beheer van verlichting en stoplichten, afvalinzameling zijn voorbeelden van taken die kunnen worden uitbesteed.

17.VAN BOUWEN NAAR BEHEREN DOELGROEP • Gemeenten hebben een regierol bij het beheer van de openbare ruimtes. Er is een trend dat gemeenten meer van de taken uitbesteden. • Uiteindelijke doelgroep is de burger en/of de gebruiker van de openbare ruimte.

DUURZAAM Als bedrijven verantwoordelijk worden voor het beheer ontstaat er continuïteit en kan geïnvesteerd worden in duurzame kwaliteit.

Marktpotentieel Nederland telt sinds 1 januari 2011 418 gemeenten die verantwoordelijk zijn voor het beheer en onderhoud van de openbare ruimte. Elk jaar verlenen gemeenten opdrachten aan bedrijven voor miljoenen euro’s. Cyclus in Gouda beheert en onderhoud al het groen in de gemeente. CityTec is een organisatie die is opgezet door een aantal Zuid-Hollandse gemeenten ten behoeve van de openbare verlichting en de stoplichten.

Anonymus: ‘Imtech onderhoudt verlichting Breda’; in: Cobouw 31 augustus 2011. Anonymus: ‘Onderhoud Amersfoortse wijk Vathorst naar Heijmans Infra’; www.heijmans.nl 8 maart 2011. Cats, Ria & Piersma, Jeroen: ‘Gemeente kan wel degelijk bezuinigen’; in Het Financieele Dagblad 10 januari 2011.Fraanje, Peter: ‘Bouwen én Beheren – integratie levert veel meerwaarde op’; in: Facility Management Magazine 143, september 2006; pp. 18-22. www.jcdecaux.nl, www.velopa.nl, www.ziut.nl, www.cititec.nl, www.putkast.nl

108

MARKTONTWIKKELINGEN • Gemeenten moeten bezuinigen en zoeken naar andere mogelijkheden om de openbare ruimte te beheren. • Het overheidsprogramma Duurzaam Inkopen stimuleert gemeenten om meer aandacht te besteden aan duurzaamheid bij aan-

109


bestedingen. • Het beperken van overlast als gevolg van werkzaamheden wordt steeds belangrijker. • Burgers worden mondiger en willen parti ciperen. Sommige bewoners nemen een deel van het beheer over.

78

PRAKTIJKVOORBEELDEN JC Decaux: duurzaam stadsmeubilair

Putkast ontzorgt

Citytec voor verlichting, verkeerslichten en oplaadpunten

Iedereen heeft ze wel eens gezien de bushokjes van JCDecaux. Dit bedrijf biedt gemeenten gratis straatmeubilair en bushokken en tramhalten aan in ruil voor advertentieruimte. Het straatmeubilair wordt zeer frequent en goed schoongehouden, kapotte ruiten worden snel vervangen. Het bedrijf heeft het straatmeubilair zo ontworpen dat het lang mee gaat en vandalismebestendig is. In samenwerking met Eneco heeft het bedrijf oplaadpunten voor elektrisch vervoer ontwikkeld en geïntegreerd in het stadsmeubilair. Ook hebben ze zuilen ontwikkeld waar een openbaar toilet is in verwerkt en reclameborden die zijn uitgerust met een inzamelpunt voor gebruikte batterijen. Een ander ontwerp is het zogenaamde witte fietsenplan Cyclocity, een self-service fietsverhuursysteem dat mensen in de stad de mogelijk biedt de auto te laten staan en een huurfiets te pakken. Daarnaast dringt JCDecaux het energieverbruik van zijn objecten terug. Samen met Ziut is de GraduaLight Dimmer ontwikkeld waarmee een energiebesparing van 30 tot 40% per object wordt bereikt. JCDecaux loopt hiermee als leverancier voorop met betrekking tot de eisen voor duurzaam inkopen.

Putkast uit Wormerveer beheert de straatkasten van gemeenten op markten en evenemententerreinen. In putkasten kan men elektra of water aansluiten. Het bedrijf kan de putkasten aanleggen en zorgt voor een goed functioneren.

CityTec is specialist in het optimaliseren van de buitenruimte op het gebied van dynamisch straatmeubilair, zoals openbare verlichting, verkeerregelinstallaties, parkeerinstallaties en oplaadpunten. CityTec is de optelsom van diverse gespecialiseerde afdelingen van verzelfstandigde gemeentelijke energiebedrijven en werd opgericht in 1997. Bij CityTec werken ongeveer 320 mensen die verantwoordelijk zijn voor het beheer en onderhoud van 600.000 lichtmasten, 30.000 verkeerslichten en 2.000 parkeerinstallaties in Nederland. Citytec werkt voor bijna 100 Nederlandse gemeenten, waaronder grote steden als Rotterdam, Amsterdam en Den Haag, voor provincies en waterschappen.


112

ONDERGRONDSE STAD

Je kunt een vierkante meter maar één keer gebruiken, toch? Of nee, je kunt met drie dimensies die m2 wel vijf keer gebruiken: bijvoorbeeld voor recreëren, parkeren, leidingen, waterberging en afvaltransport. Er is een wereld te winnen als we serieus werk maken van bouwen in de grond. Of het nu gaat om een kelder onder een woning of om een grootschalig project, waarbij winkelen, parkeren en recreëren voor een groot deel onder het maaiveld wordt gebracht, duurzame kansen zijn er volop.

18.ruimtewinst onder het maaiveld DOELGROEP • De grotere Nederlandse gemeenten, bedrijven, scholen, winkels en sporten cultuurinstellingen zijn mogelijke doelgroepen. Vaak kan een voornemen om iets te (ver) bouwen op een bepaalde locatie als aanleiding worden gebruikt om meteen te bestuderen of er niet ook andere voorzieningen kunnen worden gerealiseerd. Zo is in een latere fase de tijdelijke waterbergingsfunctie toegevoegd aan bouw van ondergrondse metrostations voor de NoordZuidlijn in Amsterdam. • Eigen initiatief van bouwers is belangrijk. Niet zelden worden deelwerkzaamheden los van elkaar gepland. Ze zijn daardoor duurder en zorgen voor veel overlast bij omwonenden. Juist in dit soort situaties doen zich kansen voor voor ondergronds en multifunctioneel bouwen. DUURZAAM Ondergronds bouwen, c.q. meervoudige ruimtegebruik beperkt het ruimtebeslag als gevolg van bouwen, bovendien verkort het de afstanden die moeten worden afgelegd door een concentratie van voorzieningen. Het combineren van functies leidt tot een geringer materiaalgebruik en maakt cascadegebruik van energie en water mogelijk.

Marktpotentieel Het marktpotentieel voor ondergronds en/of meervoudige ruimtegebruik is groot. Vanuit duurzaamheidsoogpunt zijn locaties dicht bij OV-knooppunten en bevolkingsconcentraties het meest gunstig. Anonymus: ‘Carré, winkels en parkeergarages in tunnel onder Amstel’; in: Het Parool, 7 april 2010.Anonymus: ‘Officieel voetbal en rugby op dak van parkeergarage Radboud Universiteit’; in: Cobouw 9 september 2011; pp.9 Veen, R. van der (red.): ‘Bouw op Eigen Initiatief – praktische handleiding’; Bouwend Nederland, Min. VROM, Min V&W, Prorail, Provincie Gelderland, PIANOo, Regieraad Bouw; Gouda, januari 2010; 44 pp. www.A2Maastricht.nl, www.cob.nl , www.youtube.com/watch?v=s6i9OHRGsAs

114

MARKTONTWIKKELINGEN • Veel van de werkzaamheden in de openbare ruimte en in de bodem worden als losse projecten uitgevoerd. Deze ver snipperde aanpak is duur en leidt tot veel overlast. Iedereen kent de voorbeelden van een mooi nieuwe bestrating die enkele maanden na aanleg weer open moet voor een kabel.

115


• Er zijn koplopergemeenten die straten en buurten integraal opknappen, waarbij bijvoorbeeld verharding, bomen, kade muren en bekabeling in één project wordt uitgevoerd. • Ondergronds bouwen komt steeds vaker voor.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Multimediale ontmoetingsplek in geluidswal

AMFORA

Bibliotheek TU Delft

Langs de A12 bij Ede is aan het begin van de 21ste eeuw een multifunctionele bioscoop en ontmoetingscentrum gebouwd in een geluidswal: Cinemec. In 2009 werd er de grootste 3D-multimediazaal van de Benelux aan toegevoegd en een bijbehorende parkeergarage gebouwd door bouwbedrijf Welling uit Didam. Dankzij de ligging in de koele geluidswal is het complex zeer energiezuinig. Als één van de weinige gebouwen in zijn soort beschikt het over energielabel A. Op de geluidswal is een park voor de aanwonenden aangelegd en aan de zijde van de A12 zijn druiven geplant ten behoeve van de wijnproductie. Jaarlijks bezoeken ruim 400.000 mensen het complex.

Strukton heeft een plan ontworpen waarbij de leefomgeving van Amsterdam wordt verbeterd, zonder dat dit ten koste gaat van de bereikbaarheid van de stad. Met het plan wordt als het ware een nieuwe stad onder de hoofdstad gecreëerd. Het ontwerp en initiatief komen van Strukton, voor de architectonische invulling is architectenbureau Zwarts & Jansma uit Amsterdam in de arm genomen. Het plan, AMFORA (Alternatieve MultiFunctionele Ondergrondse Ruimte Amsterdam) genaamd, bestaat uit de aanleg en indeling van multifunctionele ruimte onder Amsterdam en is zo ontworpen dat het energieneutraal kan functioneren. Door een stelsel van ondergrondse ruimtes, die in- en uitritten hebben op diverse plaatsen op de ringweg A10, kunnen verschillende functies in diverse lagen ondergronds worden gebracht. In 2010 presenteerde de Maarssense bouwer een plan voor zes verdiepingen onder de Amstel in het Carré. Er is een plan gemaakt voor een ondergrondse uitbreiding van Carré parkeergelegenheid, sportzalen, bioscopen, kabels en leidingen, waterberging en bevoorrading, de mogelijkheden zijn legio. In het plan is veel aandacht geschonken aan de ondergrondse beleving en architectuur. Ruimte, veiligheid en een goede oriëntatie staan hierin centraal. Amsterdam heeft met belangstelling kennis genomen van het plan. Als er nog lezers zijn die denken dat dit soort plannen altijd science fiction blijven: ga eens kijken bij de ondergrondse stad bij Antwerpen Centraal Station of in Madrid bij project Calle 30 waar een grote verkeersader onder de grond is gebracht waar de stadsbewoners nu kunnen recreëren.

Op de bibliotheek van de Technische Universiteit ligt een prachtig groen dak van meer dan 5000 m2 waarop studenten elkaar kunnen ontmoeten en kunnen studeren in de zon. Onder de groene oase een enorme bibliotheek, ontworpen door Mecanoo architecten en gebouwd en opgeleverd door Van Oorschot Versloot Bouw uit Rotterdam en Boele van Eesteren uit Den Haag in 1997.

117

SUSTAINABLE LEASE KANTOREN

Bij sustainable lease wordt bij de verhuur van gebouwen aandacht besteedt aan duurzaamheid. Bij verhuur is er sprake van een splitsing tussen de eigenaar en de huurder en bewoner van het pand. Dit resulteert vaak in een ‘split incentive’, waarbij de verhuurder moet betalen voor duurzame investeringen, terwijl de baten van die investering terecht komen bij de huurder. Bij sustainable lease worden er tussen deze partijen afspraken gemaakt over de energierekening en duurzaamheid, of wordt er zelfs een huurcontract afgesloten waarbij de huurder een all in prijs betaald voor het gebruik van het gebouw. Hiermee wordt de ‘split incentive’ tussen de verhuurder en huurder opgeheven en kan er samen nagedacht worden over investeringen in duurzaamheid.

19.duurzaamheid is te huur DOELGROEP • Vastgoedeigenaren die verhuren; zij kunnen door middel van sustainable lease meer kwaliteit bieden aan hun huurders, de waarde van hun vastgoed vergroten door duurzame investeringen en huurders aan zich binden door intensievere samenwerking en langetermijnvertrouwen. • Huurders, zowel particulier als zakelijk, gaan bij sustainable lease kunnen samen met de verhuurder een duurzamer woon- of werkplek realiseren.

DUURZAAM Sustainable lease is een vorm van verhuur waarbij zowel huurder als verhuurder belang hebben bij duurzame prestaties. Het TNT hoofdkantoor ontwikkeld door OVG en gebouwd door VolkerWessels is een voorbeeld van een gebouw dat voor een langere periode wordt verhuurd voor een all in prijs per m2.

Marktpotentieel In het bijzonder de kantorenmarkt en ander groot vastgoed is interessant voor sustainable lease.

Rau, Thomas: ‘Straks bezit niemand meer een eigen woning’; in Eigen Huis magazine juli-augustus 2011; pp. 35-39, www.triodos.nl, www.greenchoice.nl, www.turntoo.com

120

MARKTONTWIKKELINGEN • Er wordt steeds meer duurzaam vastgoed gebouwd door projectont-wikkelaars, simpelweg omdat die meer kwaliteit bieden en sneller verhuurd kunnen worden. • Naast het bouwen van duurzaam vastgoed, worden er in toenemende mate bij huurcontracten afspraken gemaakt over de energielevering en -kosten. Onderdelen van een dergelijk groen huurcontract kunnen zijn: het afnemen van groene stroom, afspraken over energiebesparing, de inzet van duurzame energieopwekking en verbeteringen in het werkplekklimaat. • In sommige gevallen is de huurder bereid om meer te betalen voor duurzaamheid waardoor de verhuurder in staat gesteld wordt om verdergaande duurzame maatregelen te nemen voor het gebouw, waar beide partijen beter van worden. Zo kan een vastgoedeigenaar (of investeerder) een installatie voor duurzame energie opwekking installeren en afspraken maken met de huurder dat deze de energie afneemt voor

121


een vastgelegde periode. • Steeds vaker zie je dat ook dat de huurder een gebouw huurt mét energie erbij. In dat geval wordt er een all-in prijs afgesproken tussen de huurder en verhuurder. De gebouweigenaar neemt dan de verantwoordelijkheid en de kosten voor energielevering over, waardoor je de ‘split incentives’ tussen de verhuurder en huurder wegneemt. • In de toekomst zal het vaker voorkomen dat de gebouweigenaar en huurder samen om tafel om invulling te geven aan duurzaamheid. Samen wordt dat de ambitie op het gebied van duurzaamheid gedefinieerd. De gebouweigenaar investeert in duurzaamheid, waardoor er bespaard wordt op energie- en onderhoudskosten, terwijl de kwaliteit van het gebouw omhoog gaat. De huurder belooft zijn gedrag en gebruik hierop af te stemmen en het gebouw voor een langere periode te huren.

PRAKTIJKVOORBEELDEN Duurzaam door nieuw huurcontract

Greenchoice least zonnepanelen

Rau kantoor Amsterdam

Triodos Vastgoedfonds heeft in 2010 het Levob-gebouw in Amersfoort gekocht en op een duurzame manier gerenoveerd. Daardoor is het energielabel verbeterd van E naar A. Triodos heeft ook een nieuw soort huurcontract afgesloten waarbij het energierisico bij de belegger komt te liggen. Normaliter betaalt de huurder de energierekening zelf. In deze nieuwe contractvorm betaalt de verhuurder, het Triodos Vastgoedfonds, de investeringen in energiebesparingsmaatregelen en de kosten voor het energieverbruik. De huurder betaalt maandelijks een vast huurbedrag voor de totale woonlasten. Hierdoor wordt het voor gebouweigenaren interessant om te investeren in duurzame maatregelen en voorkom je het probleem van de `split incentive’.

Greenchoice biedt consumenten de mogelijkheid om zonnepanelen te leasen. Bewoners die zelf niet willen investeren in zonnepanelen of ze niet kunnen aanbrengen op hun dak, kunnen bij Greenchoice zonder eigen investering panelen aanschaffen. Huishoudens betalen vervolgens een normaal vast tarief voor de gebruikte zonnestroom dat voor 20 jaar vaststaat. Deze prijs stijgt dus niet mee met de prijs van grijze stroom. Greenchoice is de eerste twintig jaar eigenaar van de zonnepanelen en verzorgt de administratie. Na twintig jaar wordt de klant eigendom. Men verwacht dat de klant dan nog zeker tien jaar gebruik kan maken van gratis zonne-energie. .

Architect Rau ziet bouwwerken als materiaal-banken. Vergeet bezit, het is de prestatie die telt stelt Rau. Het tapijt op de vloer, de ledverlichting van Philips, de computers en het meubilair: alles wordt geleased. Rau heeft voor dit concept een nieuwe organisatie opgezet: Turntoo.


124

FIETSSNELWEGEN

Zonder files snel van A naar B. En tegelijk aan je conditie werken. Het kan op de fietssnelweg! Fietssnelwegen zijn speciale fietspaden ontworpen voor fietsers die snel hun bestemming willen bereiken, de fietsforens bijvoorbeeld. Fietssnelwegen zijn brede paden waar de fietser zo veel mogelijk voorrang heeft en dus in één keer kan doorfietsen, waardoor hij sneller op de plaats van bestemming is. De snelle fietssnelwegen bieden voor het dagelijks vervoer (van en naar het werk, school, sportvereniging of om boodschappen te halen) een alternatief voor de auto.

20.RUIM BAAN VOOR DE FIETS DOELGROEP • Lokale en provinciale overheden geven prioriteit aan maatschappelijk verantwoord ondernemen. Fietssnelwegen komen tegemoet aan hun wensen doordat zij kunnen zorgen voor minder kilometers met de auto in de stad (en hiermee minder CO2 uitstoot), een betere doorstroming van het autoverkeer en minder files (en dus minder CO2 en fijnstof uitstoot) en een betere bereikbaarheid van steden. • Voor fietsers van kortere afstanden (< 15 km) bieden fietssnelwegen een snelheids- en tijdwinst door betere infrastructuur. Ook is het voor fietsers in het algemeen veiliger en gezonder om de fiets te pakken, en kunnen ook zij steden beter bereiken. • De groep fietsers is onder te verdelen in de volgende doelgroepen: forenzen (woon werk verkeer) die maximaal 15 kilometer van hun werk wonen (deze afstand is ongeveer de gemiddelde afstand woon werkverkeer), schoolgaande kinderen, recreatieve fietsers en ouderen. Bij de aanleg van de fietssnelwegen wordt gekeken naar de groep forenzen en waar de doorstromingen tijdens de spits plaatsvinden. DUURZAAM Fietsen is ten opzichte van autorijden en openbaar vervoer natuurlijk zeer duurzaam.. Marktpotentieel Nederland heeft op dit moment ongeveer 30.000 kilometer fietspad. Veel gemeenten en provincies tonen interesse om de kwaliteit van fietspaden te verbeteren om zo snelle fietsroutes mogelijk te maken. Door in te zetten op fietssnelwegen zal naar schatting vijf procent van de autoforenzen op een bepaald traject overtuigd kunnen worden om over te stappen op de fiets. Bij een verdere inburgering van de elektrische 126 fiets zal dat percentage zeker gaan groeien.

www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/fiets , www.regiotwente.nl (F35 brochure), www.snelfietsroute.nl, www.fietsfilevrij.nl, www.fietssnelwegen.nl

127

MARKTONTWIKKELINGEN

PRAKTIJKVOORBEELDEN

• •

Directe verbinding van Arnhem naar Nijmegen vv

Samenwerken in de regio zorgt voor financiële draagkracht

Snelle fietsverbinding tussen bedrijven in en rond Eindhoven

De voltooiing van de realisatie van het RijnWaalpad is gepland in 2012. De snelle fietsroute tussen Arnhem en Nijmegen moet fietsers in 40 minuten van Rijnkade naar Waalkade brengen. De fietsroute zorgt voor een aantal verbeteringen. Ten eerste is de doelstelling om files te verminderen op de A325 tussen Arnhem en Nijmegen. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan de veiligheid door vrij liggende fietspaden, aangezien in de huidige situatie op de rijbaan tussen de auto’s gefietst moet worden. Tot slot wordt er een directe fietsverbinding gecreëerd, waar fietsers in de huidige situatie flink moeten omfietsen. Om de fietssnelweg te realiseren worden er nieuwe paden en tunnels aangelegd, waaronder een tunnel onder de A15.

Voor de F35, de 55 kilometer lange fietsverbinding tussen Nijverdal en Enschede is bestaande infrastructuur aangepast aan hogere fietssnelheden. Bij de aanleg van het fietspad houdt men rekening met de kwaliteit van de stedelijke en landschappelijke inpassing (natuurgebied Groene Poort), het aanzicht (architectuur), duurzaamheid (materiaalgebruik, innovatieve verlichtingsconcepten) en het gebruik door fietsers (bijvoorbeeld aanleg van vier meter brede paden). Doordat de regio gezamenlijk optrekt en in deelprojecten werkt, kan gefaseerd over meerdere jaren subsidie worden aangevraagd. Daarnaast betrekt men actief bedrijven om te stimuleren om medewerkers meer met de fiets naar het werk te laten gaan. Dit gebeurt onder andere door aanschaf van betere fietsenstallingen op het werk, aanbieden van gezondheidsprogramma’s op het werk en het stimuleren van elektrisch vervoer.

De Slowlane is een 32 km lang fietspad langs de bedrijventerreinen in en rond Eindhoven. De eerste schetsen, gemaakt door ingenieursbureau Kragten, houden rekening met vrij liggende 4 meter brede paden en de ecologische verbindingszone. Het project wordt op dit moment gerealiseerd en is onderdeel van de gebiedsontwikkeling Brainport Avenue, het gebied waar veel hightech kennis- en maakindustrie is gevestigd. Ruim € 9.000.000 is bestemd voor de fietsverbinding. Initiatiefnemer is Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE). Het fietspad moet een herkenbaar fietspad worden, door bijvoorbeeld een bijzondere kleur asfalt en schermen met reis-informatie (bestemmingen, buienradar, et cetera). Het doel is het verminderen van de automobiliteit en stimuleren van anders denken over fietsen.


Het onderwerp fietssnelwegen staat steeds vaker op de agenda bij regionale en provinciale overheden. Het ministerie van Infrastructuur en Milieu stimuleert het fietsgebruik op woon- werkverbindingen door het verstrekken van subsidie aan 16 fietsroutes. Daarnaast investeren provincies en gemeenten ook in snellere fietsroutes, in 2011 samen 80 miljoen euro. De fietssnelwegen richten zich op de afstanden tussen steden en er wordt hiermee geïnvesteerd in: goede asfaltering, duidelijke bewegwijzering, beschutting en verlichting

(bijvoorbeed LED), maar ook in fietsbruggen en tunnels. Naast de kwaliteit van het fietspad zelf, wordt er rekening gehouden met maximaal comfort, rustplekken en informatievoorzieningen. Er wordt ook geïnvesteerd in groen langs fietspaden vanwege de beschutting. • De paden zijn ook geschikt voor elektrische fietsen, waardoor fietsers zich over langere afstanden kunnen verplaatsen (van gemiddeld 6 naar 10 km per rit).


128

DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING

Duurzame gebiedsontwikkeling is het ontwikkelen of herinrichten van een gebied waarbij duurzaamheid integraal wordt meegewogen.

21.DUURZAME gebiedsontwikkeling DOELGROEP • Overheid (gemeenten en provincies) die gebiedsontwikkeling in gang zetten. Bij herstructurering helpt duurzame gebiedsontwikkeling om de levensduur aanzienlijk te verlengen. Er wordt aandacht besteed aan een prettige woon- en werkomgeving voor bewoners en bedrijven, waardoor de leefbaarheid van het gebied verhoogt wordt, de waarde van de gebouwen stijgt en de uitstroom wordt geminimaliseerd. • Bewoners en bedrijven waarbij duurzame gebiedsontwikkeling helpt bij de verbetering van de kwaliteit van het gebied, de economische waarde, het duurzame imago van de omgeving en de kosten voor energie.

DUURZAAM Door duurzaamheid als uitgangspunt te nemen bij gebiedsontwikkeling kan veel worden bereikt. Nu worden duurzame maatregelen vaak op gebouwniveau doorgevoerd; dit leidt niet altijd tot optimale keuzes. Duurzame gebiedsontwikkeling impliceert betrokkenheid van en een goede samenwerking tussen alle belanghebbenden (stakeholders).

Marktpotentieel Veel gemeenten en provincies willen op termijn energieneutraal worden en zich duurzaam ontwikkelen. Ook energiebedrijven, banken en maatschappelijke organisaties steunen duurzame ontwikkeling. Brinkman, Elco: ‘Loskomen van het gebouw – duurzame gebiedsontwikkeling biedt ruimte en kansen’; in: de Ontwerpmanager; nummer vier; voorjaar 2009; pp. 28-30. www.degrootewielenonline.nl, www.eva-lanxmeer.nl www.rijksoverheid.nl, www.ymere.nl/ymere/index.asp?id=2186, www.duurzaamnieuws.nl/mvo/insmvo_headlines.rxml?id=8964, www.duurzamegemeente.nl, www.ingoedeaarde.nl

130

131

MARKTONTWIKKELINGEN

PRAKTIJKVOORBEELDEN

• Besluitvorming rond gebiedsontwikkeling vindt op hoger niveau (dus bij provincies) plaats. • De verduurzaming van gebieden vergt een gezamenlijke blik, waarbij meerdere partijen betrokken zijn. Door de ambities van gemeenten, is publiek-private samenwerking een belangrijk onderwerp hierbij. Door deze nieuwe vormen van samenwerking komen andere financieringsvormen in beeld, waar-

Beschermen tegen klimaatverandering

Groene wijk leidt tot groen gedrag

Duurzame nieuwbouw niet duurder door financiële slimmigheid

De havenstad Rotterdam is begonnen om zichzelf te beschermen tegen de gevolgen van klimaatverandering. Er is een ambitieus klimaataanpassingsprogramma om in 2025 volledig klimaatbestendig te willen zijn. Het accent ligt op het bergen van de groeiende hoeveelheid hemelwater. In de openbare ruimte zullen er meer vijvers en kanalen worden aangelegd. Ook worden er ‘waterpleinen’ aangelegd, die het grootste deel van het jaar droog staan maar bij felle regenbuien mogen onderlopen om overtollig hemelwater langer vast te houden. In sommige nieuwbouwprojecten worden ondergrondse waterbassins geïntegreerd, zoals in de nieuwe parkeergarage onder het Museumpark met een opvangreservoir van 10.000 kubieke meter groot. Relatief de goedkoopste waterbergingsoplossing blijft de aanleg van kleine parkjes en groene daken; er is al 20.000 vierkante meter aan daken vergroend.

In de gemeente Boxtel is de groene wijk bestaande uit 380 nieuwbouwwoningen (met rijwoningen, vrijstaande woningen en geschakelde woningen) gerealiseerd. In de wijk is ingespeeld op verschillende woonvormwensen. De woningen in de wijk zijn allemaal duurzaam. De woningen maken gebruik van een combinatie van duurzame maatregelen die op jaarbasis per woning voldoende energie opwekt om in de gemiddelde behoefte aan verwarming, koeling, warm tapwater en verlichting te voorzien, waardoor de woningen samen energieneutraal zijn. Ook is er aandacht voor groene gebieds-inrichting en efficiënt ruimtegebruik. Het doel is om bij de toekomstige bewoners begrip te kweken voor de gemaakte duurzame keuzes, zodat zij vervolgens zelf ook een duurzame(re) leefstijl hanteren.

De gemeente Uden gaat in de woonwijk Velmolen Oost 70 woningen duurzaam ontwikkelen. Velmolenbuiten is een nieuwbouwproject waar energiezuinige bouwmethoden en –technieken worden toegepast. De woningen verbruiken zeer weinig energie, hebben een uitgekiende klimaatbeheersing en zijn geheel naar wens in te delen. Ook zijn ze klaar voor de toekomst; zo is het mogelijk later nog zonnepanelen aan te brengen. Koude- en warmteopslag in de bodem zorgt voor verwarming en koeling; gasaansluitingen zijn overbodig. Groot pluspunt is de financiële constructie waarbij de woonlasten zijn doorgerekend en kostenneutraal uitvoerbaar. De iets hoger uitvallende huur- en hypotheeklasten worden ruimschoots gecompenseerd door besparing op de energielasten. Zo blijven de totale woonlasten gelijk.


door duurzame bouw kostenneutraal kan worden uitgevoerd. • Bij gebiedsontwikkeling wordt in toenemende mate rekening gehouden met klimaat mitigatie en adaptatie. Hierbij gaat het om nieuwe vormen van duurzaamheid, om toekomstbestendig te bouwen. Bijvoorbeeld door middel van terpen of met drijvende woningen.


132

zelf aan de slag

1 U bent enthousiast. U wilt ook een beter rendement, een groter marktaandeel, betere duurzaamheidsprestaties, tevreden klanten en medewerkers die fluitend aan het werk gaan. Hoe nu verder?!

133


2

3

4

5

my first businessmodel

waar liggen groene marktkansen voor mij?

heb ik een duurzame businesscase?

verover de markt

houd moed

Sta stil bij wat u doet. Breng het eens in kaart. Wat vind u leuk, waar bent u goed in. Waar staat uw onderneming om bekend? Welke klanten zijn belangrijk voor u? Begin met de basis van elk businessmodel: WAT (maak ik, lever ik) VOOR WIE (doelgroep) HOE (met wie, hoe ziet het proces eruit, welke grondstoffen). Maak dit businessmodel samen met een groep medewerkers uit het hele bedrijf (van timmerman tot directeur); breidt eventueel uit met partners en klanten.

Stap 1 heeft u inzicht gegeven waar u mee bezig bent. Mogelijk met veel dingen tegelijk en niet allemaal met evenveel succes. Wat zijn de krenten in de pap? Waar liggen kansen (KLANTEN, DOELGROEPEN, MARKTEN, VERDIENMODELLEN, BOUWEN ÉN BEHEREN, VAN PRODUKT NAAR DIENST). Hoe DUUR-ZAAM is dat allemaal? Hoe kunt u met uw onderneming meer betekenen voor de samenleving? Kunt u de klant ONTZORGEN, staat u pal voor uw product of dienst. Bent u TRANSPARANT?

Uit stap 2 volgen mogelijk enkele aanzetten voor duurzame businesscases. Doe uw huiswerk: ken uw klant. Interview de klant. Ga op KLANTSAFARI. Ken de markt. Wie zijn uw concurrenten? Leer van ze! Wie zijn uw PARTNERS (Senseo van de bouw). Wat is uw duurzame propositie? Heeft u een duurzame businesscase? Hoe ziet het verdienmodel eruit? Kunt u er op termijn een goede boterham aan verdienen? Het kan zijn dat u weer terug moet naar stap 2, of misschien heeft u nog niet de juiste partners gevonden, of wellicht is er met een aanpassing wel een rendabel verdienmodel van te maken. Is uw businesscase aantoonbaar duurzaam?

Hoe bereikt u de klant? Kijk eens als klant naar de website van uw bedrijf; bel eens als potentiele opdrachtgever. Hoe kunt u zichzelf onderscheiden? Gooi het over een andere boeg. U hoeft dat niet tegelijk met uw hele bedrijf te doen, u kunt dat ook met een speciale website en een mini-company in het bedrijf of een aparte BV. Is uw duurzame propositie vindbaar via GOOGLE? Staat er al een filmpje op YouTube? Heeft u een marketingbudget? Doet uw hele bedrijf mee? Doen de partners van uw medewerkers mee? Laat het de klant vertellen! Laat uw klant meedenken: CO-CREATIE. Welke service kunt u bieden (KEUZE-CONFIGURATOR)?

Geef niet te snel op. Kijk goed wat eventueel moet worden aangepast, leer van de eerste ervaringen. Een valkuil voor veel bouwers is dat concepten eerst helemaal worden uitgewerkt en pas worden gecommuniceerd als het he-lemaal technisch is uitontwikkeld. Begin in een vroeg stadium met MARKETING. En: u hoeft het niet allemaal alleen te doen, samen kom je verder. Succes!


134

verder lezen

met dank aan Deze publicatie is tot stand gekomen onder begeleiding van een commissie van bouwen infrabedrijven.

• Anonymus: ‘Duurzaam Aanbesteden: van ambitie naar realisatie’; Bouwend Nederland; Zoetermeer,

De begeleidingscommissie bestond uit:

oktober 2006.

• Fraanje, Peter: ‘Duurzaam aanbieden en inkopen in de bouw – 21 voorbeelden uit de praktijk’; inspiratiebrochure

Tom van Beek

BAM, Bunnik

Peter v.d. Kerkhof Moonen O&R, Den Bosch

Bouwend Nederland; Zoetermeer, mei 2011; 50 pp.

Sjaak Beemster

HOWA Bouwgroep, Hem

Robert Koolen

Heijmans, Rosmalen

• Fraanje, Peter: ‘Werk in Uitvoering; maatschappelijk verantwoord ondernemen in de bouw’; Zoetermeer, september

Rob Beukema

van Zoelen, Utrecht

Martin Schönfeld

VBK Zuid, Bleiswijk

2006.

Robert Jan Bokhoven

Bokhoven Bouw, Nuenen

Desmond Schot

Schotgroep, Numansdorp

• Hylkema, Matthijs, Muis, Margriet, Nijland, Fred & Fraanje, Peter: ‘Van aannemen naar ondernemen – 18 nieuwe

Rick van Dijk

Oldenkamp, Oss

Jan Kees van Vliet Mourik, Groot-Ammers

businessmodellen voor bouwbedrijven’; RR Bouwrapport 136; Twijnstra the Bridge/Bouwend Nederland; Zoetermeer,

Frank Hoekemeijer

Strukton Civiel, Maarssen

Bert Weever

27 november 2008.

• Koudstaal, Peter & Bijloo, Greetje: ‘Nieuwe verbindingen – inspiratie voor innovatie’; Syntens; De Boekfabriek;

Bouwend Nederland en The Bridge business innovators bedanken de volgende personen voor hun

inhoudelijke bijdrage aan de totstandkoming van deze publicatie:

Schiedam, 2010.

van der Weerd, Kampen

• Lintsen, Harry: ‘Waartoe een technische universiteit?’; afscheidscollege TU Eindhoven 9 april 2010. • Osterwalder, Alexander & Pigneur, Yves e.v.a.: ‘Business Model Generatie’; NL editie; Kluwer; Deventer, 2010.

Laurens van der Velde

www.regiotwente.nl

Kornel Poelsma www.degrootvroomshoop.nl

• Rakhorst, Anne-Marie: ‘De winst van duurzaam bouwen’; Search; Amsterdam, 2008.

Gerbert van Bochove

www.breijn.nl

Bert Brinks www.degrootvroomshoop.nl

• Rifkin, Jeremy: ‘The age of access; the new culture of hypercapitalism, where all of life is a paid-for experience’; New

Robbert Naus www.duravermeer.nl

Rogier Vriezen www.duurzamescholen.nl

Linda de Klein- Bevers

www.N329wegvandetoekomst.nl

Martijn Timmer www.deerns.nl

• Rolvink, Franka: ‘ING: Duurzaam levert meer rendement’; in Het Financieele Dagblad 26 maart 2011.

Henk Jansen

www.office-up.nl

Joep Roth

• Rutten, Marjet: ‘Van YabYum naar Dim Sum – uitdagende visies op de bouwen installatie en vastgoedsector in 2025’;

John Kraus

www.dhv.nl

Janita Stoel www.studiostoel.nl

Frederik van Steenbergen

www.ynno.nl

Remon La Crois

www.omepa.nl

York, 2000.

Den Haag, 25 november 2010.

www.ATK-RTK.nl

• Scheer, Hermann: ‘Energy Autonomy; the economic, social and technological case for Renewable Energy’; Berlijn,

Rokus Wijbrans www.3pstrategy.nl

Richard van Loosbroek

www.beco.nl

2006.

Jasper Zwemmer www.natuhome.nl

Arie-Cees de Jong

www.zoetermeer.nl

• Urgenda: ‘Samen sneller duurzaam – visie 2050’; Strukton/Urgenda; Amsterdam, 2010.

Olaf van Vonno

www.unidek.nl

Fred Wilkes www.q-park.nl

• Veen, Rinke van der (red.): ‘Bouw op Eigen Initiatief – praktische handleiding’; Bouwend Nederland, Min. VROM, Min

Hans van Cooten

www.mostertdewinter.nl

Mark van Haasteren

Jan-Willem van de Groep

www.energiesprong.nl

Hilly Talens www.crow.nl

V&W, Prorail, Provincie Gelderland, PIANOo, Regieraad Bouw; Gouda, januari 2010; 44 pp.

www.q-park.nl

• Vermeend, Willem: ‘Bouw moet plan van aanpak maken – van steun uit Den Haag is geen heil te verwachten’; in:

Toine Boudeijns www.schotgroep.nl

Jurrien Appers www.triodos.nl

Cobouw 1 april 2010.

Paul Bron www.rawconcepts.nl

Guus Berkhout www.triodos.nl

• VolkerWessels: ‘Fit For the Future’; Houten, april 2008. 135



136

FOTO’S foto omschrijving

fotograaf/organisatie

foto omschrijving


6

workshop business model

cc Marco Derksen

58

Bedrijvenpark Seyst (Austerlitz)

Peter Fraanje

8

pagina

137

pagina

Aan de slag

Lunamarina - Fotolia.com

59

DHV Amersfoort

DHV

10


Peter Fraanje

62

DHV Amersfoort

DHV

11

Rijswijk winkelcentrum In de Bogaard

Mostert De Winter bv, Xeroflor® vegetatiedaken.

63

FrieslandCampina

Willem Nabuurs

14

Groene daken

Schadenberg, Venhuizen

65

TNT Distributiecentrum Veenendaal

TNT

15

BSH Hoofddorp

Mostert De Winter bv, Modulogreen gevelsysteem + xeroflor vegetatiedaken en daktuinen

68

Kaleidoskoop in Nieuwkoop, wijk Vaartsche Hoek

LEVS architecten Amsterdam

17

Voorbereiding zonnepanelendak

Unidek Solartherm

69

Kaleidoskoop in Nieuwkoop (bibiliotheek), Vaartsche Hoek

LEVS architecten Amsterdam

20

Starterswoning Veenendaal

EBU

71

Renovatieproject Culemborg

Bouwbedrijf Mens, Zeist

21

Prefab zonnedak

Prefab Solar Dak/DeGrootVroomshoop

74

Oude te renoveren gevels

Verbouwshop Tilburg BV

23

Zand spuiten onder vloer

Schotgroep

75

Inschuifwoning

Mulder Obdam

26

Zandaanvoer voor kruipruimte

Schotgroep

77

Constructie weg

Modieslab, Son

27

Schelpen in kruipruimte

Isoschelp, Yerseke

80

Weg van de Toekomst (N329)

Projectbureau N329 Weg van de Toekomst

29

Cradle-to-cradle woning type D1

Natuhome

81

De eerste tonnen Ecopave H met schuimbitumen in Rotterdam

Dura Vermeer Infrastructuur BV

32

Cradle-to-cradle woning type C1

Natuhome

84

Verwerking Ecopave H

Dura Vermeer Infrastructuur BV

33

IQ woning

Ballast Nedam

85

Ramspolbrug

Hattum en Blankevoort

35

Aanbouw


88

Rijnbrug

Wikipedia

38

Aanbouw


89

Parkeerplaats

Roman Milert - Fotolia.com

39

Voorbereiding aanbouw in fabriek


91

ERA Contour Zoetermeer

ERA

41

School hal

Duurzame Scholen

94

Creative Valley Papendorp

YNNO

44

School klaslokaal

Duurzame Scholen

96

ERA Contour Zoetermeer

ERA

45

Schoolgebouw

Duurzame Scholen

97

Cache-cache Almere

Johan Selbing Architecture & Anouk Vogel

47

Wozoco Amsterdam

Daniel Sparing (cc)

100

Q1 woning

MIII architecten Rijswijk

50

Zorghotel

Iceteastock - Fotolia.com

101

Citroen Zero

Citroen BeLux

51

Livio Kleinschalige Woonvorm Eenhuisstraat, Haaksbergen

Livio

103

Parkeergarage St. Antonius Ziekenhuis Nieuwegein

Q-Park

53


Peter Fraanje

107

Informatiezuil (NRGSPOT), Rembrandtplein Amsterdam

JCDecaux

56

Datacentrum Rabobank in Boxtel

Rabobank Nederland

110

Informatiezuil (NRGSPOT), Rembrandtplein Amsterdam

JCDecaux



138

FOTO’S foto omschrijving


111

Cyclocity Brussel

Wikipedia

113

Amfora (Amsterdam)

Strukton

116

Cinemec A12 Ede

Cinemec

118

Amfora (Amsterdam)

Strukton

119

Duurzaam kantoor

Berni - Fotolia.com

122

Installatie Zonnepanelen

Temistocle lucarelli - Fotolia.com

123

Levob Amersfoort

Carl030nl

125

Fietsbrug (Twente)

Regio Twente

128

Fietsen in natuur

Annie_K - Fotolia.com

129

Rotterdam

Eric Gevaert - Fotolia.com

pagina

139


cases duurzame businesscases 21 groene marktkansen voor bouw- en infrabedrijven

Recommend Documents