C U L T U U R H I S T O R I S C H E
W A A R D E K A A R T
GEMEENTE APELDOORN
1
●●●
I N H O U D S O P G A V E inleiding ...................................................................................................................................................... 6 toelichting op waardekaart .......................................................................................................................... 7 gebieden ................................................................................................................................................. 7 waterlopen .............................................................................................................................................. 7 wegen ..................................................................................................................................................... 8 openbaar groen....................................................................................................................................... 8 objecten en complexen ........................................................................................................................... 8
buitengebied Ontstaan natuurlijke landschap ................................................................................................................. 11 stuwwallen ............................................................................................................................................ 11 dekzand, erosiedalen en pingomeren.................................................................................................... 11 kwel, grondwaterbeken en moerassen .................................................................................................. 11 thans aanwezige (geologische) waarden uit de periode ’tot het Holoceen’ ............................................ 12 Ontwikkeling cultuurlandschap.................................................................................................................. 13 vroegste bosontginning en ontstaan van heidevelden ........................................................................... 13 flankesdorpen, grootschalige boskap en heide-exploitatie, zandverstuivingen....................................... 13 weteringen, sprengen en watermolens .................................................................................................. 17 slecht begaanbare zandwegen.............................................................................................................. 17 thans aanwezige cultuurhistorische waarden uit het Holoceen, tot circa 1800 ....................................... 19 Verbeteringen infrastructuur...................................................................................................................... 21 begin verharde wegen ........................................................................................................................... 21 een nieuwe waterweg............................................................................................................................ 21 naderend keerpunt in de ontginning ...................................................................................................... 23 thans aanwezige cultuurhistorische waarden uit de periode circa 1800-1870 ........................................ 23 Opheffing marken gevolgd door grootschalige bosaanplant ...................................................................... 25 verdwijnen van het laatste oerbos, expansie van productiebossen ........................................................ 25 aansluiting op het spoornet ................................................................................................................... 27 verdere verbeteringen van het wegennet............................................................................................... 27 ontstaan jongste nederzetting................................................................................................................ 27 thans aanwezige cultuurhistorische waarden uit de periode circa 1870-1940 ........................................ 27 Modernisering ........................................................................................................................................... 29 Kaarten bos en infrastructuur.................................................................................................................... 30
dorpen Beekbergen en Engeland ......................................................................................................................... 33 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 33 waardering ............................................................................................................................................ 35 aanbevelingen....................................................................................................................................... 35 Beemte ..................................................................................................................................................... 37 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 37 waardering ............................................................................................................................................ 37 aanbevelingen....................................................................................................................................... 37 Hoenderloo ............................................................................................................................................... 39 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 39 waardering ............................................................................................................................................ 41 aanbevelingen....................................................................................................................................... 41 Hoog Soeren ............................................................................................................................................ 43 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 43 waardering ............................................................................................................................................ 45 aanbevelingen....................................................................................................................................... 45 Klarenbeek ............................................................................................................................................... 47 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 47 waardering ............................................................................................................................................ 47
2
●●●
aanbevelingen....................................................................................................................................... 47 Lieren ....................................................................................................................................................... 49 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 49 waardering ............................................................................................................................................ 51 aanbevelingen....................................................................................................................................... 51 Loenen, zilven en Veldhuizen ................................................................................................................... 53 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 53 waardering ............................................................................................................................................ 55 aanbevelingen....................................................................................................................................... 56 Oosterhuizen ............................................................................................................................................ 59 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 59 waardering ............................................................................................................................................ 59 aanbevelingen....................................................................................................................................... 59 Radio Kootwijk.......................................................................................................................................... 61 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 61 waardering ............................................................................................................................................ 63 aanbevelingen....................................................................................................................................... 63 Uddel en Nieuw-Milligen ........................................................................................................................... 65 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 65 waardering ............................................................................................................................................ 67 aanbevelingen....................................................................................................................................... 67 Wenum ..................................................................................................................................................... 69 waardering ............................................................................................................................................ 71 aanbevelingen....................................................................................................................................... 71 Wiesel....................................................................................................................................................... 73 ontwikkeling .......................................................................................................................................... 73 waardering ............................................................................................................................................ 75 aanbevelingen....................................................................................................................................... 75
stad ontwikkelingsgeschiedenis........................................................................................................................ 79 oorsprong.............................................................................................................................................. 79 verstedelijking ....................................................................................................................................... 79 Bedrijventerreinen..................................................................................................................................... 87 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................... 87 kenmerken Brouwersmolen................................................................................................................... 87 kenmerken Malkenschoten en TNO ...................................................................................................... 88 kenmerken Kayersmolen Midden en Zuid.............................................................................................. 88 kenmerken Kuipersveld en Matenhoek.................................................................................................. 88 kenmerken Apeldoorn-Noord................................................................................................................. 88 kenmerken Stadhoudersmolen.............................................................................................................. 89 waardering ............................................................................................................................................ 91 aanbevelingen....................................................................................................................................... 91 Brinkhorst en Orden.................................................................................................................................. 93 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................... 93 kenmerken Orden ................................................................................................................................. 93 kenmerken Brinkhorst ........................................................................................................................... 94 kenmerken Orderbos............................................................................................................................. 95 waardering ............................................................................................................................................ 97 aanbevelingen....................................................................................................................................... 98 Centrum.................................................................................................................................................. 101 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 101 kenmerken .......................................................................................................................................... 101 waardering .......................................................................................................................................... 103 aanbevelingen..................................................................................................................................... 104
3
●●●
De Heeze en de Bouwhof ....................................................................................................................... 107 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 107 algemene kenmerken.......................................................................................................................... 107 kenmerken lintbebouwing en historische dorpsgebieden in de stad..................................................... 108 kenmerken woningen in blokverkaveling en moderne architectuur en stedenbouw.............................. 108 kenmerken woonerven, structuralistische architectuur en stedenbouw................................................ 109 waardering .......................................................................................................................................... 111 aanbevelingen..................................................................................................................................... 112 Indische Buurt......................................................................................................................................... 115 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 115 kenmerken .......................................................................................................................................... 115 waardering .......................................................................................................................................... 117 aanbevelingen..................................................................................................................................... 117 Kanaalzone............................................................................................................................................. 119 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 119 kenmerken Kanaal Noord.................................................................................................................... 120 kenmerken De Haven / Welgelegen .................................................................................................... 121 kenmerken Kanaal Zuid....................................................................................................................... 122 waardering .......................................................................................................................................... 123 aanbevelingen..................................................................................................................................... 125 Kerschoten ............................................................................................................................................. 127 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 127 kenmerken Kerschoten ....................................................................................................................... 127 waardering .......................................................................................................................................... 129 aanbevelingen..................................................................................................................................... 129 Het Loo................................................................................................................................................... 131 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 131 kenmerken Het Loo ............................................................................................................................. 131 waardering .......................................................................................................................................... 133 aanbevelingen..................................................................................................................................... 133 De Maten ................................................................................................................................................ 135 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 135 kenmerken .......................................................................................................................................... 135 waardering .......................................................................................................................................... 137 aanbevelingen..................................................................................................................................... 137 Metaalbuurt............................................................................................................................................. 139 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 139 kenmerken .......................................................................................................................................... 139 waardering .......................................................................................................................................... 141 aanbevelingen..................................................................................................................................... 141 Noordwest .............................................................................................................................................. 143 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 143 kenmerken Berg en Bos ...................................................................................................................... 144 kenmerken Sprengenbos .................................................................................................................... 145 kenmerken Brinkhorst ......................................................................................................................... 146 waardering .......................................................................................................................................... 148 aanbevelingen..................................................................................................................................... 149 De Parken............................................................................................................................................... 150 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 150 kenmerken .......................................................................................................................................... 150 waardering .......................................................................................................................................... 151 aanbevelingen..................................................................................................................................... 151 Ugchelen ................................................................................................................................................ 153 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 153 kenmerken .......................................................................................................................................... 153
4
●●●
waardering .......................................................................................................................................... 155 aanbevelingen..................................................................................................................................... 155 Welgelegen, Osseveld En Woudhuis ...................................................................................................... 157 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 157 kenmerken Welgelegen....................................................................................................................... 157 kenmerken Osseveld-West ................................................................................................................. 158 kenmerken Osseveld-Oost .................................................................................................................. 158 kenmerken Woudhuis.......................................................................................................................... 158 waardering .......................................................................................................................................... 159 aanbevelingen..................................................................................................................................... 159 Zevenhuizen ........................................................................................................................................... 161 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 161 kenmerken Anklaar ............................................................................................................................. 161 kenmerken Sprenkelaar ...................................................................................................................... 161 kenmerken Sluisoord........................................................................................................................... 162 kenmerken De Mheen ......................................................................................................................... 162 kenmerken Psychiatrisch centrum Spatie (voorheen Sint Joseph)....................................................... 163 waardering .......................................................................................................................................... 165 aanbevelingen..................................................................................................................................... 166 Zuid ........................................................................................................................................................ 169 ontwikkelingsgeschiedenis .................................................................................................................. 169 kenmerken Brummelhof ...................................................................................................................... 170 kenmerken Wormen ............................................................................................................................ 170 waardering .......................................................................................................................................... 173 aanbevelingen..................................................................................................................................... 174
bijlagen bronnen .................................................................................................................................................. 176 buitengebied ....................................................................................................................................... 176 dorpen................................................................................................................................................. 176 stad ..................................................................................................................................................... 177 webpagina’s ........................................................................................................................................ 177 beeldverantwoording............................................................................................................................... 178 buitengebied ....................................................................................................................................... 178 dorpen................................................................................................................................................. 178 stad ..................................................................................................................................................... 179
5
●●●
I N L E I D I N G aanleiding In een dynamische tijd als deze, bleek het voor een omvangrijke gemeente als Apeldoorn noodzakelijk inzicht te krijgen in de cultuurhistorische waarden, die stad, dorpen en buitengebied rijk zijn. Tegelijkertijd was de gemeente zich ook bewust van de dynamiek in de waardering van cultuurhistorische waarden. Vandaar dat de gemeente Apeldoorn besloot een digitale cultuurhistorische waardekaart te creëren. De waardekaart maakt in één oogopslag duidelijk of er cultuurhistorische waarden in het geding zijn bij de transformatie of het onderhoud van een gebied, structuur of gebouw. De waardenkaart maakt als eerste toetsingskader verantwoorde beslissingen mogelijk betreffende sloop, wijziging, hergebruik, behoud en bescherming van het cultureel erfgoed. Naar aanleiding van vervolgonderzoek of voortschrijdend inzicht kunnen waarden op eenvoudige wijze in het digitale systeem worden gewijzigd of toegevoegd. Het is kortom een gebruiksvriendelijk, flexibel en duurzaam instrument.
werkwijze Om de waarden van het cultuurhistorisch erfgoed vast te kunnen stellen, verrichtte stoa, stedenbouw | openbare ruimte | architectuur in samenwerking met SB4, Bureau voor historische tuinen, parken en landschappen onderzoek naar het buitengebied, de dorpen en de stad. Het globale onderzoek bestond uit (historische) kaartanalyses, literatuuronderzoek, archiefonderzoek en veldwerk. De resultaten van dit onderzoek werden vastgelegd in dit rapport, een digitale waardekaart en een daaraan gekoppelde databank. Naast een schat aan informatie verschaft de kaart inzicht in de attentiewaarde van gebieden, structuren en objecten: hoe zwaar weegt de cultuurhistorie in een proces van transformatie. Die attentiewaarde geeft enerzijds een beeld van de vastgestelde cultuurhistorische waarde en anderzijds van de cultuurhistorische potentie van het erfgoed. De waardekaart maakt een beredeneerde belangenafweging mogelijk. Een deel van de gemeente Apeldoorn is reeds nauwkeurig onderzocht1, waardoor in transformatieprocessen tot in detail rekening kan worden gehouden met de daar aanwezige cultuurhistorische waarden. Maar er zijn ook gebieden in Apeldoorn die nog nauwkeuriger moeten worden onderzocht, om de daar aanwezige waarden meer in detail vast te stellen dan nu globaal in de kaart is gedaan. Ook dat is aangegeven in de cultuurhistorische waardekaart.
leeswijzer Dit rapport is onderverdeeld in drie delen: het buitengebied, de dorpen en de stad. Vanuit de aard van het onderwerp zijn de delen in detail verschillend opgebouwd, maar alledrie bevatten ze een hoofdstuk over de ontwikkelingsgeschiedenis en een hoofdstuk over de waardering. Het hoofdstuk over het buitengebied wordt afgesloten door twee kaarten waarin de ontwikkeling van de infrastructuur en van de bosbouw is samengevat. De aanbevelingen ten aanzien van het buitengebied zijn direct gekoppeld aan de afzonderlijke gebieden en opgenomen in de digitale waardekaart. De aanbevelingen van de dorpen en stadswijken zijn niet alleen in de databank maar ook in dit rapport opgenomen. De graadpleegde bronnen en de beeldverantwoording zijn opgenomen in bijlagen achterin dit rapport.
1
De resultaten van dergelijke onderzoeken zijn vastgelegd in Cultuurhistorische Analyses (CHA’s) en in redengevende omschrijvingen van beschermde stads- en dorpsgezichten.
6
●●●
T O E L I C H T I N G
O P
W A A R D E K A A R T
gebieden In de waardekaart is het buitengebied verdeeld in gebieden met een bepaalde typering, zoals bos, agrarisch complex of ontginning van natte gronden. De dorpen zijn als afzonderlijke eenheden behandeld evenals de (woon)wijken in de stad. De begrenzing is bepaald door een overeenkomstige typering, bebouwingsgrens of ontwerpeenheid. In de stad zijn bovendien zoveel mogelijk de grenzen van de reeds aanwezige Cultuurhistorische Analyses en beschermde stadsgezichten gevolgd. De cultuurhistorische waarde van gebieden en complexen is onderverdeeld in vier gradaties. Deze gradaties zijn bedoeld om het relatieve belang van een gebied of complex te verduidelijken. De argumenten bij de toekenning van een waardegradatie zijn opgenomen in de databank die aan de waardekaart hangt. Per gradatie zijn er algemene aanbevelingen geformuleerd: rood: zeer hoge attentiewaarde • onderzoek verplicht • streven naar behoud oranje: hoge attentiewaarde • onderzoek verplicht • mix van behoud en verandering geel: attentiewaarde • sterke aanbeveling onderzoek • meer ruimte voor verandering blanco: basiswaarde • selectief onderzoek • verbetering en verandering Naast deze algemene aanbevelingen zijn aan ieder gebied ook nog specifieke aanbevelingen gekoppeld, die het uitgangspunt vormen voor transformatie of onderhoud. Deze aanbevelingen zijn opgenomen in zowel dit rapport als in de digitale cultuurhistorische waardekaart. Bovendien zijn enkele gebieden extra gemarkeerd en voorzien van het predikaat: nader onderzoek noodzakelijk om daadwerkelijke cultuurhistorische waarde te bepalen. Aan deze gebieden is een voorlopige en indicatieve gradatie toegekend. Om de daadwerkelijke cultuurhistorische waarde of potentie toe te kennen, is op korte termijn nader onderzoek nodig. De blanco basiswaarde betekent derhalve niet dat er geen cultuurhistorische waarden in het geding zijn.
waterlopen beken, sprengen en weteringen en het Apeldoorns Kanaal reden van waardering De natuurlijke grondwaterbeken, veelal vergraven en gekanaliseerd, zijn van belang als aanleiding voor het ontwikkelen van nederzettingen in het gebied tussen de Veluwse stuwwal en de IJssel. De sprengen, waarvan de eerste omstreeks 1300 door de mens gegraven, zijn belangrijk geweest als krachtvoorziening voor watermolens, waarvan een aantal zich vanaf omstreeks 1600 ontwikkelde tot papierfabrieken en in de 19e eeuw tot wasserijen. Daarnaast is er in het Paleispark van Het Loo een uitgebreid sprengenstelsel ten behoeve van de waterwerken in het park en de tuin gegraven. De in de 14e eeuw gegraven weteringen zijn als afwateringskanalen van belang geweest als voorwaarde om de natte gronden tussen de stuwwalflank en IJssel tot ontginning te brengen. Het Apeldoorns Kanaal is in twee gedeelten gegraven; het noordelijk deel tussen Apeldoorn en Hattem in de periode 1824-1829 en het zuidelijk deel tussen Apeldoorn en Dieren in de periode 1858-1871. Deze waterweg is belangrijk geweest voor de economische ontwikkeling van Apeldoorn. aanbevelingen De waardering van alle gemarkeerde waterlopen betreft niet alleen de waterloop zelf, maar ook de direct daaraan grenzende ruimte. In een aantal gevallen is deze ruimte waardevol dankzij de historische bebouwing, de vormgeving van de (openbare) ruimte of de groenaanleg. Soms ook biedt de aangrenzende ruimte juist mogelijkheden voor verbetering. In alle gevallen is het in de aangrenzende ruimte dus van belang bij nieuwbouw, onderhoud en/of wijzigingen rekening te houden met de cultuurhistorische waarde van de waterloop.
7
●●●
wegen oude historische hoofdwegen, ontginningswegen, nederzettingsstructuren, lanenstelsels, stedelijke ontsluitingswegen, spoorlijnen en snelwegen reden van waardering De verschillende historische hoofdwegen tussen steden en dorpen, waaronder de ‘straatwegen’ aangelegd in de eerste helft van de 19e eeuw, zijn belangrijk geweest voor de ontwikkeling van de regio. De karakteristieke slingerende ontginningswegen op de hogere zandruggen zijn van belang geweest als bases voor de ontginning van de natte gronden tussen de stuwwalflank en de IJssel. In en rond de nederzettingen zijn typische wegenpatronen te vinden die vanouds een belangrijke rol speelden in de bereikbaarheid en structurering van de omliggende landbouwgronden. Vanuit het concept van aanleg bij paleis Het Loo, kasteel Ter Horst en het Woudhuis zijn de diverse lanenstelsels van belang. De spoorwegen zijn van groot belang geweest voor de economische ontwikkeling van Apeldoorn en voor de verbinding van Apeldoorn met overig Nederland. Oorspronkelijk was Apeldoorn aangesloten op de volgende tracés: Amsterdam-Zutphen (de ‘Oosterspoorlijn’ aangelegd in 1875-1876), Apeldoorn-Zwolle (eerst aangelegd als ‘Koningslijntje’ tot Het Loo, in 1887 doorgetrokken naar Zwolle), Apeldoorn-Dieren (aangelegd in 1887) en de spoorverbinding Apeldoorn-Almelo (gerealiseerd in 1888-1891). Radio Kootwijk bezat een eigen spooraftakking van de Oosterspoorlijn. Verschillende van deze lijnen worden nog gebruikt in de normale dienstregeling óf als recreatieve spoorlijn met historisch materieel. Enkele andere voormalige spoorlijnen zijn nog als tracé herkenbaar. De grote rijkssnelwegen A1 en A50, aangelegd in de jaren zeventig en tachtig van de 20e eeuw, zijn van groot belang voor de economische ontwikkeling van Apeldoorn en de verbinding van Apeldoorn met overig Nederland. In de omgeving van Wenum-Wiesel ligt een nooit gebruikt maar wel deels aangelegd tracé van de A50. In de stad bevinden zich oudere landwegen, historische linten, radiale ontsluitingswegen en jongere ringwegen: in alle categorieën bevinden zich wegen die van belang zijn (geweest) voor de ontwikkeling van de stad Apeldoorn. Deze zijn opgenomen in de cultuurhistorische waardekaart. Aan dit netwerk is de ontwikkelingsgeschiedenis van de stad afleesbaar. aanbevelingen De waardering van alle gemarkeerde wegen betreft niet alleen het tracé van de weg zelf, maar ook de direct daaraan grenzende ruimte. In een aantal gevallen is deze ruimte waardevol dankzij de historische bebouwing, de vormgeving van de (openbare) ruimte of de groenaanleg. Soms ook biedt de aangrenzende ruimte juist mogelijkheden voor verbetering. In alle gevallen is het in de aangrenzende ruimte dus van belang bij nieuwbouw, onderhoud en/of wijzigingen rekening te houden met de cultuurhistorische waarde van de weg.
openbaar groen Het openbaar groen bestaat uit parken, plantsoenen en groenstroken. In veel gevallen is het groen gecombineerd met het bestaande beken- en sprengenstelsel of nieuwe waterpartijen. Lanen, gras-en grindbermen en verkavelingsgroen zijn eveneens van groot belang, maar vanwege het globale karakter van het onderzoek nog niet in kaart gebracht. In zowel oude als jonge wijken speelt het openbaar groen een belangrijke rol in het stedenbouwkundig ontwerp en karakter van een gebied.
objecten en complexen In dit rapport zijn diverse objecten en complexen opgenomen die cultuurhistorisch waardevol zijn. Zij vormen een aanvulling op de reeds bestaande lijst met gemeentelijke en rijksmonumenten in Apeldoorn. In de aanvulling ligt de nadruk op industriële en naoorlogse objecten en complexen omdat deze categorieën in voornoemde lijst ontbreken. De informatie en de redenen van waardering zijn opgenomen in de databank die aan de cultuurhistorische waardekaart hangt. Dit wil nog niet zeggen dat het betreffende object of complex beschermd moet worden als gemeentelijk of rijksmonument. Om dat te bepalen is nader (categoriaal) onderzoek nodig naar bijvoorbeeld de naoorlogse kerken- of scholenbouw. Gebouwen met een functie als landmark zijn op de waardekaart gemarkeerd.
8
●●●
BUITENGEBIED
9
●●●
Pomphul bij Hoog Soeren, ansichtkaart, omstreeks 1900
1 0
●●●
O N T S T A A N
N A T U U R L I J K E
L A N D S C H A P
t o t c i r c a 5 5 0 0 v. C .
stuwwallen Tot 240.000 jaar geleden, toen de voorlaatste ijstijd ‘het Saalien’ zich in ons land aankondigde, maakte het gebied dat nu de Veluwe vormt onderdeel uit van de uitgestrekte en vlakke Rijndelta. De in het Duitse Middelgebergte ontspringende Rijn waaierde ongehinderd uit over het lage land. Eén van de stromen volgde vermoedelijk ongeveer het verloop van de huidige IJssel. Toen het klimaat afkoelde, rukte vanuit Scandinavië een enorm pakket gletsjerijs op richting ons land. De ijslobben trokken eerst de reeds uitgeslepen rivierdalen in en diepten deze verder uit. Dit proces voltrok zich onder andere in het stroomdal van de IJssel. De grond uit het dal werd vooruit en opzij gestuwd en uiteindelijk aan weerszijden opgeperst tot heuvels, de zogeheten stuwwallen. Dit resulteerde in de IJsselvallei met aan de oostzijde de Sallandse heuvelrug en aan de andere kant de heuvelrug van de Oost-Veluwe. De Torenberg ten westen van Apeldoorn is met 107 meter boven NAP de hoogste stuwwal in Nederland. Door erosie zijn later de dalen weer grotendeels opgevuld en raakten de heuvels afgevlakt.
dekzand, erosiedalen en pingomeren Het Saalien werd gevolgd door een periode waarin het klimaat weer warmer werd en flora en fauna bezit nam van ons land. Deze interglaciaaltijd ging zo’n 110.000 jaar geleden over in ‘het Weichselien’. Ondanks dat in deze laatste ijstijd het landijs Nederland niet bereikte, was de ondergrond permanent bevroren. Op de Veluwe heerste een steppe- of toendraklimaat waarin de wind vrij spel had en veel dekzand afzette. Ongeveer 20.000 jaar geleden warmde het klimaat weer geleidelijk op. In deze periode ontstonden erosiedalen zoals tegenwoordig nog te vinden zijn bij Assel en Loenen, doordat gesmolten sneeuw en ijs niet konden wegzakken in de nog bevroren ondergrond en een natuurlijke weg zochten naar lager gelegen grond. Bij het verlaten van de dalen zetten deze modderstromen puinwaaiers van zand en grind af. Het Uddelermeer en het Bleekemeer zijn in deze tijd gevormd. In de permafrost kwamen op plaatselijk ijslenzen voor die door opvriezing konden opbollen tot wel 10 meter hoog. Wanneer de bovengrond door de druk scheurde, gleed deze af en vormde een ring om de ijslens. De aan de zon blootgestelde ijslens smolt vervolgens, waarna binnen de ring een zogeheten pingomeer ontstond.
kwel, grondwaterbeken en moerassen Omstreeks 10.000 jaar geleden brak het Holoceen aan, het tijdvak waarin we nu nog leven. Deze periode kenmerkt zich door een toename van de neerslag. Dit bracht in de stuwwalcomplexen een continue, langzame stroming van water op gang. Vooral in de laagten en zijdalen aan de oostzijde van de OostVeluwe heuvelrug kon het grondwater dicht aan de oppervlakte komen en plaatselijk uitgroeien tot grondwaterbeken. Het kwelwater stroomde vervolgens af naar de IJssel of naar de grote beek de Grift. Daarnaast ontstonden er als gevolg van smeltwaterafvoer zogenaamde ‘droge’ dalen. Boven op ondoorlatende lagen als leem- en oerbanken bleven waterspiegels achter die soms wel 25 meter boven het grondwater kunnen liggen, zoals bij de vroegere buurschap Assel. Op de Veluwe ontstond de vroegste bewoning bij dergelijke vennetjes of ‘flessen’, net als in de beekdalen en bij de pingomeren. Zo ontstond ‘op het dak van de Veluwe’ bij Pomphul de nederzetting Hoog Soeren. Ook de Woeste Hoeve is bij een (thans verdwenen) fles ontstaan. De toendra-achtige beplanting van heide, dennen en berken die tot op dat moment op de Veluwe groeide, maakte langzaam plaats voor struikgewas en uitgestrekte wouden van naaldhout en berken. Later ging dit over in loofwouden van vooral inlandse eiken en beuken. In de van oorsprong slecht ontwaterde IJsselvallei zorgde de neerslagtoename voor het ontstaan van talrijke moerassen. Een groot gebied ten oosten van het huidige Apeldoorn was begroeid met ontoegankelijke bossen van elzen, essen en wilgen.
1 1
●●●
thans aanwezige (geologische) waarden uit de periode ’tot het Holoceen’
het aanwezige reliëf (stuwwal, overgang naar IJsseldal) pingomeren in de omgeving van Uddel: Uddelermeer, Bleekemeer (men vermoed dat ook het Grote en Kleine Zeilmeer pingorestanten zijn) erosiedalen, onder meer bij Loenen en Assel de grondwaterbeken: Grift, Beekbergsche Beek (Oude Beek) verspreid gelegen flessen (vennen) op ‘het dak van de Veluwe’, zoals: • Pomphul bij Hoog Soeren • vennetjes bij Klein Zwitserland/Reeënberg tussen Beekbergen en Loenen • Koeflesch en Gerritsflesch bij Radio Kootwijk • vennetjes op de Asselsche Heide • Kraaievles in het Willemsbos
kaart van de Veluwe, schaal ca. 1: 120.000, Chr. ’s Grooten, 1557
1 2
●●●
O N T W I K K E L I N G
C U L T U U R L A N D S C H A P
van steentijd tot 1800
vroegste bosontginning en ontstaan van heidevelden Met de aanvang van de jonge steentijd (5300-2000 v.C.) vestigden zich, op zeer kleine schaal, de eerste permanente bewoners op de Veluwe. Vele thans nog herkenbare grafheuvels, verspreid gelegen op de stuwwal, herinneren aan deze vroegste bewoners van de Veluwe. Losse boerderijen ontstonden vooral in de nabijheid van vennen en langs de hogere beekdalen. Het rondom gelegen bos werd platgebrand en omgezet in huiskampen (akkers). Omdat er geen bemesting plaatsvond raakte de bodem snel uitgeput, waarna een volgend stuk bos tot akker werd gevormd. De niet langer gebruikte bos- en akkergebieden veranderden geleidelijk in heidevelden. Gedurende de bronstijd (2000-800 v.C.), ijzertijd (800-12 v.C.) en Romeinse tijd (12 v.C.-450 n.C.) zette deze kleinschalige menselijke activiteiten zich voort. In vroeg-middeleeuwse schriftelijke bronnen (uit omstreeks 815) wordt het bestaan van Assel (Hosle), Hoog Soeren (Suornum), Hoog-Buurlo (Burlohe), Meerveld, Bruggelen, Ugchelen (Orelo) en Loenen bevestigd.
flankesdorpen, grootschalige boskap en heide-exploitatie, zandverstuivingen Vanaf de vroege middeleeuwen (450-1050) is er sprake van uitbreiding van de losse boerderijen tot nederzettingen waarbij de aanliggende landbouwgronden uitgroeiden tot aaneengesloten complexen. Deze zogeheten enken of essen waren omgeven door opgeworpen wallen met hakhout en doornige struiken, die fungeerden als vee- en wildkering. Door de ligging op de (oostelijke) flanken van de stuwwal en de aanwezigheid van essen worden deze nederzettingen ook wel flankesdorpen genoemd. Op de oudste bewaard gebleven kaart van de Veluwe uit 1557 is de ligging van dergelijke dorpen langs de rand van de stuwwal duidelijk te zien. Door een nieuwe bemestingsmethode, waarbij men stalmest na menging met heideplaggen op de akkers wierp, werden de enken langzamerhand vruchtbaarder en hoger. Als gevolg van het plaggensteken veranderden de ontgonnen heidegebieden daarentegen in uitgestrekte niet-controleerbare zandverstuivingen. Deze bedreiging voor de nederzettingen en landbouwgrond werd nog versterkt door de grootschalige ontbossing van de Veluwe. Vanaf de middeleeuwen werd het bos intensief geëxploiteerd voor brandstof, timmerhout, ijzerwinning uit klapperstenen en het houden van varkens die de jonge loten van beuken en eiken aten. De hoger gelegen ontboste gebieden verdroogden en verschraalden sterk, waarna hier alleen nog heide en lage struiken wilden groeien. Tegelijkertijd nam de schapenteelt toe, waardoor de behoefte aan heidegebieden verder toenam. Bosontginning, schapenteelt en zandverstuivingen zouden tot in de 19e eeuw herhaaldelijk voor grote problemen zorgen, ondanks het toezicht van de sinds de 15e en 16e eeuw ingestelde zandgraven, maalschappen en marken. Op den duur leidde dit proces er vaak toe dat men gedwongen een nieuwe vestigingsplaats zocht. Deze werd gevonden aan de rand van enkgronden bij de oudere nederzettingen op de lage stuwwalflanken. Zo ontstond bijvoorbeeld Engeland bij Beekbergen. Plaatselijk kunnen op de hoge delen van de stuwwalrand nog verlaten bouwlanden worden aangetroffen; inmiddels met heide bedekt of met bos beplant maar nog herkenbaar aan lage omwallingen en bolle ligging. Een vergelijking tussen drie opeenvolgende kaarten, namelijk de kaart van De Veluwe uit 1557 getekend door Christiaan sGrooten, de Caart der Limitten van de Hooge en Vrije Heerlijckhijdt van Het Loo vervaardigd door Willem Leenen in 1748-1762 en de Topografische kaart van de Veluwe en de Veluwezoom uit 1807 van M.J. de Man, laat zien dat er in circa tweehonderdvijftig jaar een enorme hoeveelheid bos was verdwenen (z.o.z.). Van het aanzienlijke Loenense bos zoals dat werd ingetekend in 1557, waren omstreeks 1800 alleen nog maar de grensbomen overgebleven. De enige (opgaande) bossen van betekenis lagen in die tijd bij Het Loo en op landgoed Ter Horst bij Loenen. De bossen in de omgeving van Hoog Soeren, Uddel en Hoog Buurlo hadden grotendeels het karakter van hakhoutbossen. Op de Schalterberg tussen Loenen en de Woeste Hoeve lag sinds de middeleeuwen een dennen- en eikenhakhoutbos.
1 3
●●●
‘Caart van de Limitten der Hooge/en Vrye Heerlijkheid Het Loo’, ca. 1748
1 4
●●●
fragment van de ‘Topografische kaart van de Veluwe en de Veluwezoom’, schaal 1: 14.943, grotendeels opgenomen en getekend door M.J. de Man en vanaf 1807 voltooid onder ‘zijne Directie als Lt. Kolonel Chef van het Korps Geografische Ingenieurs door eenige Officieren van dat wapen’ (bewerking door SB4)
1 5
●●●
watermolen op de Veluwe, geschilderd door Meindert Hobbema (1638-1709)
één van de sprengen in het Paleispark Het Loo, ansichtkaart, omstreeks 1900
de Hunneschans bij het Uddelermeer, ansichtkaart, omstreeks 1900
1 6
●●●
weteringen, sprengen en watermolens In tegenstelling tot de vroege bewoning van de hogere gebieden, duurde het tot de 14e eeuw voordat de IJsselvallei ging fungeren als permanente woonplek. Door de bedijking van de IJssel, het vastleggen/vergraven van de Grift en het graven van drie weteringen kon het natte terrein zijn overtollige water beter kwijt. Hierna werd het gebied in gebruik genomen als wei- en hooiland en ontstonden nederzettingen als Beemte en Broekland. Naast ontwatering hadden de weteringen ook een beperkte functie in het kleinschalig en lokaal vervoer. Ten oosten van Apeldoorn, op de overgang van droge zandgronden en natte broeklanden, ontwikkelde zich in de late middeleeuwen het Woudhuis. Omstreeks het midden van de 18e eeuw, toen het bezit in twee delen werd gesplitst (het noordelijke ‘De Woudhuizen’ en het zuidelijke ‘’t Woldhuis’), bestonden de goederen nog grotendeels uit weide- en heidegronden. Ongeveer een halve eeuw later werd door M.J. de Man op zijn kaart van 1807 voor het eerst een structuur met lanen, bosvakken en kleine akkers ingetekend. In tegenstelling tot de ontwikkelingen in bovengenoemde gebieden bleef het land rondom het Beekbergerwoud tot het einde van de 19e eeuw grotendeels uit ‘wilde weilanden’ bestaan. In contrast met de natte broeklanden waar het water juist een plaag vormde, was het water voor de bewoners op de stuwwal juist onmisbaar geworden. De nederzettingen die langs de natuurlijke beken waren ontstaan, gebruikten het water als krachtbron en aandrijving van de vele watermolens. De koren-, vol-, en oliemolens, waarvan de eerste reeds omstreeks 1300 langs de verschillende beken stonden, brachten de streek enige welvaart. Er ontstonden diverse molenbuurtschappen, verspreid in de marken van Orden, Wenum, Wormingen, Ugchelen, Lieren, Loenen en Beekbergen. Om de waterstromen te reguleren werd vanaf de 13e en 14e eeuw een aantal van de natuurlijke beken vergraven, zoals de Wenumsebeek, de Beekbergsebeek, de Loenensebeek en de Grift (gedeeltelijk). Om nog meer molens te kunnen bouwen werden bovendien vanaf de 16e eeuw sprengen in de stuwwalflanken gegraven. Na het opsporen van een hooggelegen (circa 15 à 17 meter boven N.A.P.) kwelrijke locatie, groef men één of een complex van sprengenkoppen. Het aan de oppervlakte komende water werd vervolgens via kunstmatige waterlopen verder geleid. Om een zo groot mogelijk verval te creëren voor het aandrijven van de waterraderen, maakte men bij de beekaanleg gebruik van de natuurlijke hellingen en dalen in het terrein. Een gegraven spreng ligt over grote delen hoger in het terrein dan een natuurlijke grondwaterbeek. Na het passeren van de (laagst gelegen) molenplaats leidde men de spreng naar een lager gelegen beekbedding. Op de Caart der Limitten van de Hooge en Vrije Heerlijckhijdt van Het Loo vervaardigd door Willem Leenen in 1748-1762 is goed te zien hoe uitgebreid het sprengenstelsel omstreeks het midden van de 18e eeuw was geworden. De streek floreerde vooral vanaf circa 1600 toen de molenaars zich toelegden op de papierfabricage. Tot omstreeks 1800 bleef dit een bloeiende bedrijfstak, waarna haar betekenis snel afnam. Enkele papiermolens werden gemachinaliseerd en groeiden uit tot grote papierfabrieken. Andere werden omgezet in kopermolens en vanaf de tweede helft van de 19de eeuw in wasserijen.
slecht begaanbare zandwegen Vanuit de nederzettingen ontstond geleidelijk een uitwaaierend stelsel van zandpaden naar omliggende gronden en naburige gehuchten, ook wel enk- of maadwegen genoemd. Bij droog weer was het mulle zand moeilijk begaanbaar en bij nat weer ontstonden modderwegen. Dit legde beperkingen op aan de ladingen die per kar of wagen kon worden vervoerd. De interregionale verbindingen over de Veluwe (Hessenwegen en Hanzewegen) hadden als belangrijkste functie het vervoer van ijzerproducten. Deze routes liepen gewoonlijk buiten de dorpskernen om, omdat de zware wagens schade konden aanrichten aan de onverharde dorpswegen. De Hessenwegen werden gecontroleerd vanuit diverse ringwalburchten, zoals de Hunneschans bij Uddel en de verdwenen Schuylenburg die ten oosten van het Woudhuis lag. De ontwikkeling van goede lange-afstandsverbindingsroutes bleef vooralsnog zeer beperkt. Op de kaart van De Veluwe uit 1568-1573 getekend door Christiaan sGrooten zijn de destijds aanwezige hoofdroutes aangegeven. De enige doorgaande noordzuidroute liep van Arnhem langs Apeldoorn naar Elburg. Ter hoogte van Terlet splitste een weg af naar Deventer. De tweede verbinding die Apeldoorn passeerde, was de oost-west route tussen Deventer en Amersfoort; deze weg ging langs Assel en lag vermoedelijk ongeveer waar tegenwoordig de Asselsestraat ligt. Deze ‘hoofdwegen’ voerden grotendeels over uitgestrekte heidevelden en waren niet veel meer dan karrensporen die de hogere dekzandruggen volgden. Daarmee verschilden ze qua comfort weinig van de ‘gewone’ wegen en paden die van gehucht naar gehucht liepen. Aangezien de hoogten als gevolg van
1 7
●●●
weg bij Hoog Soeren, ansichtkaart, omstreeks 1900
1 8
●●●
zandverstuivingen ‘wandelden’, verschoof het traject van de verbindingsroute regelmatig, waardoor karrensporen konden ontstaan met een breedte van een ‘kwartiergaans’. De Topografische kaart van de Veluwe en de Veluwezoom van M.J. de Man toont het uitgebreide netwerk van zandwegen omstreeks het begin van de 19e eeuw. De eerste rechtlijnige wegen werden aangelegd in samenhang met de stichting van het ‘Nieuw Huys Loo’ in 1685 door Stadhouder Willem III. Vooraf werd de oude weg van Arnhem over Apeldoorn naar Elburg omgeleid, daarna werd in de as van het nieuwe paleis de 1,6 kilometer lange Paleislaan aangelegd. Ten zuiden van het Loo werd de oost-west georiënteerde Koningslaan aangelegd (of aangepast). Deze voerde richting de Torenberg, die met een hoogte van 102 meter boven NAP de hoogste berg van de Veluwe is. In de tijd dat zijn omgeving nog onbebost was, moet dit een indrukwekkende hoogte zijn geweest. Stadhouder Willem IV liet tussen 1735 en 1740 de statige Loolaan tussen zijn Paleis en Apeldoorn aanleggen. Met de daaropvolgende aanleg van de koning Lodewijklaan en Jachtlaan ontstond het bekende assenstelsel in de vorm van een ganzenvoet. Vermoedelijk om de ontwikkeling van Apeldoorn verder te stimuleren werd ook opdracht gegeven voor het vastleggen van de routes naar de dichtstbijzijnde handelssteden, namelijk de aanleg van de Deventerstraat en Zutphensestraat. Het resultaat is te zien op de Caart der Limitten van de Hooge en Vrije Heerlijckhijdt van Het Loo vervaardigd door Willem Leenen in 1748-1762. Een vroeg rechtlijnig lanenstelsel is ook terug te vinden bij Loenen. Hier werd in 1557 het kasteel ter Horst gebouwd met daaromheen een door lanen ingekaderd complex van akkers en weidegronden.
thans aanwezige cultuurhistorische waarden uit het Holoceen, tot circa 1800
grafheuvels Hunneschans bij Uddel nederzettingen en ontginningsstructuren bovenop de stuwwal in de nabijheid van vennen, als Hoog Buurloo (structuur het best bewaard), Assel (aangetast door aanleg A1 en spoorlijn) en Hoog Soeren flankesdorpen: Wenum/Wiesel, Beekbergen/Engeland/Lieren/Oosterhuizen, Loenen/Zilven, Ugchelen, Uddel, Meerveld en oorspronkelijk Apeldoorn (door 20e en 21e-eeuwse uitbreidingen met woonwijken en industrieterreinen is dit echter nauwelijks meer beleefbaar) buurschappen op de lage, natte gronden: Beemte en Broekland; vanaf de 14e eeuw, Woeste Hoeve, middeleeuwse nederzetting langs doorgaande weg ontginningsstructuur van buurtschap en landgoed Het Woudhuis ontginningsstructuur rondom kasteel ter Horst te Loenen ontginningsstructuur bij het Eerdgat. oude verbindingsweg Apeldoorn-Arnhem Deventerstraat, Zutphensestraat lanenstructuur Het Loo wegenpatroon en broeklanden ten noorden van de Deventerstraat beken-, sprengen- en weteringen bosgebied van omstreeks de 18e eeuw: Uddeler Heegde, het Wieselsche Bos, het Meervelderbos, het Astelterbos, het Hoogsoerense bos, het Orderbos, het Englanderholt, het Ugchelerbos, het Beekbergerwoud (geheel verdwenen), het Spelderholt en Loenensebos heidevelden als relict en gevolg van het oude landbouwsysteem: Asselsche Heide, Nieuw Milligsche Zand, Uddelsche Buurtveld, De Bieze, Hoog Soerensche Veld, Hoog Buurlosche Heide, Zilvensche Heide, Het Leest
1 9
●●●
Amersfoortseweg, omstreeks 1900
Echoput aan de Amersfoortseweg, omstreeks 1900
Apeldoornsch Kanaal met rechts de Grift ter hoogte van de Koudhoornse sluis, omstreeks 1900
Loenense waterval, omstreeks 1900
2 0
●●●
V E R B E T E R I N G E N
I N F R A S T R U C T U U R
circa 1800- circa 1870
begin verharde wegen Met het vertrek van Willem V naar Engeland en de verovering van ons land door Frankrijk in 1795 brak de Bataafs-Franse tijd aan. Gedurende de periode 1806-1810, toen Lodewijk Napoleon koning van Holland was, werden diverse verbeteringen aan de infrastructuur uitgevoerd. Gezien zijn residentie op Het Loo vanaf 1807 had Apeldoorn zijn bijzondere aandacht. Hij vormde de tijdens de verovering geruïneerde Frans-classisistische tuinen om naar een park in Landschapsstijl. In samenhang met zijn ambitieuze plannen om van Het Loo het centrum van het koninkrijk te maken liet de koning de weg van Amersfoort naar Het Loo aanleggen in 1808-1809. Dit was in dit deel van het land de eerste van de straatwegen die ervoor moesten zorgen dat het Franse leger zich snel kon verplaatsen. Langs de straatwegen verschenen tolhuizen waarmee de gemaakte kosten terugverdiend moesten worden. Bij één van de tolhuizen aan de Amersfoortseweg werd de 79 meter diepe Echoput gegraven als ‘waterdrink-halte’ voor de passerende reizigers. Na de terugkeer van de Oranjes in 1813 behield Apeldoorn zijn koninklijke status. Koning Willem I bezat in eerste instantie alleen het gebruiks- en jachtrecht op Het Loo (toen staatsbezit). Vanaf 1822 werd Het Loo opnieuw eigendom van de Oranjes. Vervolgens werd het grondeigendom langzaam verder uitgebreid naar het westen en noorden. In de jaren dertig van de 19e eeuw werden bijvoorbeeld gronden ten noorden van Apeldoorn aan de Kroondomeinen toegevoegd, gevolgd door het ‘s- Grevenhout in 1847 en het Wieselsche Bosch in 1858. Koning Willem I zette de verbetering van de infrastructuur voort. Zo werd in 1815 de verbindingsweg naar Deventer bestraat, in 1824 gevolgd door de weg van Apeldoorn naar Zutphen en omstreeks 1830 werd de straatweg van Apeldoorn naar Arnhem voltooid. Alle overige wegen binnen de gemeente bleven vooralsnog zand- en grindpaden. Langs de straatweg Amersfoort-Apeldoorn werd in de jaren ’30 van de 19e eeuw de uitspanning Nieuw-Milligen gesticht. In de tweede helft van de 19e eeuw zou het hierbij gelegen legerkamp zich ontwikkelen tot een militaire oefenbasis. Omstreeks 1850 kocht koning Willem III de bouwhoeve het Eerdgat en de daarbij behorende gronden aan de Amersfoortseweg tussen Nieuw-Milligen en Apeldoorn,. Hij liet deze boerderij annex uitspanning afbreken en een decennium later op deze plek het houten jachtchalet ‘Het Aardhuis’ bouwen, bovenop de Aardmansberg (102 meter boven NAP). Vanaf het balkon moet er een indrukwekkend vergezicht zijn geweest over de toen nog kale Veluwe. Op de plaats van de boerderij verrees in 1883 de jachtopzienerswoning. De aanleg van de Aardhuisweg volgde, waarbij het tracé van een oude zandweg werd gebruikt.
een nieuwe waterweg Nog meer dan van de moeilijk begaanbare zandwegen, werd voor het vervoer van goederen gebruik gemaakt van water. Reeds in de 17e eeuw werden plannen gemaakt om de Grift te kanaliseren en beter bevaarbaar te maken. Maar dit vond geen doorgang vanwege het mogelijke gevaar dat vergraving op kon leveren voor de watermolens aan de beek. Het duurde uiteindelijk tot het derde kwart van de 19e eeuw voor er náást de Grift een kanaal werd aangelegd. Tussen 1824-1829 werd op initiatief, en grotendeels dankzij de portemonnee, van koning Willem I tussen Apeldoorn en de IJssel bij Hattem het 32 kilometer lange Apeldoornsch Kanaal gegraven. Vijf schutsluizen maakten het mogelijk het hoogteverschil van 12,4 meter te overbruggen en 23 ophaalbruggen maakten de verbinding tussen oost en west mogelijk. Langs het kanaal lag het jaagpad waarop slepers met een sterk werkpaard de schepen voorttrokken. Het kanaal liep dood in de haven van Apeldoorn. Al snel ontstond de behoefte een verbinding te maken in zuidelijke richting. In 1858 werd begonnen met het uitgraven van het 23 km lange kanaal tussen Apeldoorn en de IJssel bij Dieren. Ondanks de officiële opening in 1868, duurde het tot 1871 voordat dit kanaalgedeelte in gebruik werd genomen. Oorzaken waren een tekort aan watertoevoer en daardoor te weinig diepgang voor de scheepvaart. Om dit op te heffen werden bestaande beken omgelegd en nieuw sprengen gegraven, zoals in 1869 de Vrijenberger- en Veldhuizerspreng bij Loenen. In deze spreng ligt de Loenense waterval, met een verval van 15 meter de hoogste waterval van Nederland. Daarnaast maakte men het kanaal dieper en breder om te voldoen aan de eisen van de moderne scheepvaart.
2 1
●●●
fragment van de Nettekening voor de Nettekening voor de Topographische en Militaire Kaart van het Koningrijk der Nederlanden, ca. 1845
2 2
●●●
naderend keerpunt in de ontginning Omstreeks de eerste helft van de 19e eeuw was de vicieuze cirkel van ‘boskap - heide plaggen –ontstaan zandverstuivingen’ grotendeels tot een stilstand gebracht. Aan weerszijden van de Amersfoortseweg lagen nu grotere aaneengesloten bossen, namelijk het Parkbos van Het Loo, de Hoog Soerensche Bosschen, het Meerveldsche Bosch, het Wiesselsche Bosch en het Uttelsche Bosch bij Uddel. Meer versnipperd lagen diverse kleinere bossen zoals het bos van Hoog Buurlo, het Order Bosch, het Ucheler Bosch, Spelderholt, de bossen van Ter Horst en De Veldhuizen bij Loenen en Het Loenensche Bosch. Het merendeel van de bossen was in bezit van maalschappen en bestonden uit opgaande bossen (monocultuur met bomen ouder dan 60 jaar), middenbos (een aantal opgaande bomen te midden van lage struiken en boompjes, vaak gedegeneerde opgaande bossen) of hakhout (jong, laag hout dat met grote regelmaat werd gekapt, het zogenaamde geriefhout). Een vergelijking van de Topografische kaart van de Veluwe en de Veluwezoom van M.J. de Man uit 1807 met de Nettekening voor de Topographische en Militaire Kaart uit circa 1845 wordt duidelijk dat de in cultuur name van de gronden ten oosten en zuidoosten van Apeldoorn langzaam voortschreed. De hoek tussen Deventer- en Zuthpensestraat was omstreeks het midden van de 19e eeuw deels verkaveld met een mozaïek van gras-, heide- en bospercelen. De broeklanden ten zuiden van de Zutphensestraat waren nog nagenoeg niet in gebruik. Hier lag bovendien nog het laatste oerbos uit de omgeving: het Beekbergerwoud. Naast de (langzame) groei van Apeldoorn en van de dorpen en buurtschappen in de omgeving, ontstaat aan het begin van de 19e eeuw het afgelegen Hoenderloo. Ondanks de aanwezigheid van ‘flessen’ was het gebied, halverwege Otterlo en Loenen, tot dan toe onaangeroerd gebleven. Vanuit een enkele plaggenhut ontwikkelde zich het dorp, zoals aangegeven op de Nettekening voor de Topographische en Militaire Kaart uit circa 1845. Klarenbeek was een nieuwe nederzetting aan de benedenloop van de Beekbergsche Beek. Nadat hier in de 19e eeuw een kopermolen was gesticht, vestigden zich hier geleidelijk meer arbeiders, dagloners en boeren. Het gedeelte van Klarenbeek dat binnen de Apeldoornse gemeentegrens ligt, is in het algemeen van recentere datum.
thans aanwezige cultuurhistorische waarden uit de periode circa 1800-1870
tracés van straatwegen: Amersfoortse- en Arnhemseweg, Deventer- en Zuthpensestraat de Echoput het Aardhuis en Aardhuisweg het Apeldoornsch Kanaal Vrijenberger- en Veldhuizerspreng met daarin de Loenense waterval
2 3
●●●
gebruik van trekossen bij het ploegen voor de bosaanplant van het Van der Huchtbos bij Ugchelen, 1898
fragment van de Chromotopografische Kaart des Rijks, schaal 1: 25.000, ca. 1900
2 4
●●●
O P H E F F I N G M A R K E N G E V O L G D D O O R G R O O T S C H A L I G E B O S A A N P L A N T circa 1870 - circa 1940
verdwijnen van het laatste oerbos, expansie van productiebossen In de tweede helft van de 19e eeuw zette de ontginning in van de laatste natte gronden ten oosten van Apeldoorn en Beekbergen. Na droogmaling en kappen van het laatste oerbos, het Beekberger Woud, werden de graslanden oostelijk van het kanaal geleidelijk omgezet tot meer productieve wei- en hooilanden. Omstreeks 1880 deed kunstmest zijn intrede, waarna het potstalsysteem snel terrein verloor. Het heideplaggen en de grootschalige schapenhouderij kwamen daarmee in de loop van de tweede helft van de 19e eeuw definitief tot een einde. Door het ontbreken van begrazing groeiden sommige stukken heide weer dicht, zoals op de Loenermark. In samenhang met het beëindigen van de heide-exploitatie werden ook de verschillende marken opgeheven. De in 1886 opgestelde Markenwet maakte het mogelijk de voormalige gemene gronden, hoofdzakelijk heidevelden, te verkopen. De gronden werden veelal verkocht aan kapitaalkrachtige grootgrondbezitters of welgestelde burgers uit de stad. Door toedoen van Prins Hendrik breidden de Oranjes hun grondbezit in de periode 1900-1918 fors uit met een oppervlakte van circa 7.000 hectare bestaand uit complexen bos en heide, waaronder het Meervelderbos en de Uddeler Heegde. Vanaf het begin van de 20e eeuw werden op de Koninklijke Houtvesterij Het Loo boswachterijen ingesteld. De gronden werden vervolgens omgeploegd, vaak voorafgegaan door kaalbranden. Ploegen gebeurde in eerste instantie met behulp van ossen, waar bijvoorbeeld de naam Ossenveld nog naar verwijst. Later gebruikte men zware trekpaarden. De aanwezige bomen werden gekapt, stobben gerooid en de diepste oneffenheden geëgaliseerd. Vervolgens werd in het vroege voorjaar bos geplant. Met het oog op het benodigde hout voor de mijnen in Zuid-Limburg en België werden de eerste jaren uitsluitend grove dennen aangeplant, die als pootgoed vanuit Noord-Brabant over het Apeldoornsch Kanaal werden aangevoerd. De bossen werden gekenmerkt door grootschaligheid en eenvormigheid; paden en wegen werden meest rechtlijnig aangelegd. In verband met de jacht van de koninklijke familie werden de bossen veelal omrasterd. Het oude Orderbos werd opnieuw aangeplant na een verwoestende bos- en heidebrand in 1880 die ook het oude bos en het Orderveld bereikte. De brand begon vermoedelijk ter hoogte van Assel door vonken uit een locomotief, waarna een harde westenwind het vuur over de kurkdroge heidevelden joeg. Pas ter hoogte van de Westenenk kon het vuur tot stand worden gebracht. Andere bossen en landgoederen die omstreeks 1900 ten westen van Apeldoorn werden aangeplant waren Berg en Bosch, Alkenschoten en Willemsbosch. Het uit heide en stuifzand bestaande terrein ‘Grote Zand’, onderdeel van de Speldermark bij Beekbergen, werd in 1905 particulier eigendom van L.F. Teixeira de Mattos. Samen met het aangrenzende bos van Spelderholt werd hier het landgoed Spelderholt gesticht. Andere bosontginningslandgoederen en buitenplaatsen die in dezelfde tijd rondom Beekbergen werden gesticht, zijn Bruggelen, Bakenberg, Dennenheuvel, Rauwenhul, het Zandbos en de Munsterman. Ten westen van de straatweg Apeldoorn-Arnhem ontstonden de landgoederen Deelerwoud en Varenna en bij Loenen werd aan het begin van de 20e eeuw het landgoed Groenouwe aangelegd. Deze ontwikkeling is goed te zien bij een vergelijking tussen de Nettekening voor de Topographische en Militaire Kaart uit circa 1845 en de Chromotopografische Kaart des Rijks uit omstreeks 1900. De Loenermark was de laatste mark die haar gemeenschappelijke gronden verdeelde; in 1932 kocht de gemeente Apeldoorn de markegenoten uit. Zij liet hier zand en grind afgraven waarna De Nederlandse Heidemaatschappij het gebied (inclusief een gedeelte van de voormalige Loenerenk) voor driekwart beboste; 80% met grove den en 20% met andere boomsoorten. Tijdens de crisisjaren in de jaren dertig van de twintigste eeuw vormde dit een belangrijk werkverschaffingsproject. Hetzelfde geld voor de aanleg van park Berg en Bosch in 1932.
2 5
●●●
aanplanten van bos op de Loenermark, ca. 1932
uitgraven van de grote vijver in park Berg en Bosch, 1932
spoorlijn Apeldoorn-Dieren ter hoogte van Beekbergen, ca. 1912
2 6
●●●
aansluiting op het spoornet In de tweede helft van de 19e eeuw bestond in de gemeente Apeldoorn behoefte aan een alternatief voor zowel het vervoer van personen als voor goederen (productiehout, papier, grondstoffen, etc.). De belangrijkste transportverbinding, het Apeldoornsch Kanaal, voldeed namelijk al snel na gereedkoming niet meer aan de ‘moderne’ eisen. In de jaren 1875-1876 kwam de Oosterspoorweg gereed; van Amsterdam over Amersfoort en Apeldoorn naar Zutphen. Koning Willem III zag bij voorkeur dat het spoor vlak langs het Het Loo zou lopen. Maar in verband met de belangen van handel en industrie werd het spoortraject aan de andere kant van Apeldoorn aangelegd. Als tegemoetkoming werd het 3,5 kilometer lange ‘Koningslijntje’ of Loolijntje aangelegd, een vertakking die dwars door Apeldoorn naar het paleis voerde. In 1887 werd deze lokale spoorlijn doorgetrokken naar Zwolle. In datzelfde jaar werd tevens het lokaalspoor tussen Apeldoorn en Dieren gerealiseerd. Dit 22 kilometer lange traject voerde over Beekbergen, Loenen en Eerbeek en verzorgde naast personenvervoer ook het vervoer van mijnhout dat uit de bossen werd gekapt. Ten slotte werd in de jaren 1888-1891 de spoorverbinding Apeldoorn-Deventer-Almelo gerealiseerd.
verdere verbeteringen van het wegennet Tezamen met de realisatie van het kanaal en de groeiende aan- en afvoer van producten nam de behoefte aan goede wegen toe. In eerste instantie alleen binnen de dorpen en later ook daarbuiten werden steeds meer zandwegen ‘verhard’ met leem en grind. Tegen het eind van de 19e eeuw waren alle buurtschappen en naburige dorpen vanuit het dorp Apeldoorn redelijk tot goed bereikbaar geworden. Om de snelle toename van het verkeer op te vangen werd in 1930-1931 de Amersfoortseweg verbreed. Daarbij werd het laatste slingerende weggedeelte, ter hoogte het Aardhuis, ook rechtgetrokken. De wegverbreding leidde tot sloop van het voormalige tolhuis bij de Echoput. Aan de straatweg was in 1910 een uitkijktoren verrezen bij de toenmalige uitspanning Berg en Dal. Deze attractie zou later uitgroeien tot het pretpark Koningin Julianatoren.
ontstaan jongste nederzetting Ten behoeve van radioverkeer met het toenmalige Nederlands-Indië werd in de jaren 1918-1922 het radiozendstation Radio Kootwijk gebouwd. Midden tussen verlaten bos-, heide- en stuifgronden was de kans op storing het kleinst. Het zendstation groeide uit tot een kleine nederzetting met woningen voor de werknemers en diverse dienstgebouwen.
thans aanwezige cultuurhistorische waarden uit de periode circa 1870-1940
ontginningsstructuur polder Beekbergerwoud merendeel van de bossen tracé spoorlijn Apeldoorn-Zwolle. spoorlijn Amersfoort-Apeldoorn-Zutphen en Apeldoorn-Deventer lokaal spoor Apeldoorn-Dieren Koningin Julianatoren Radio Kootwijk
2 7
●●●
de A50 doorsnijdt het landschap ter hoogte van Beemte-Broekland
fragment van de Topografische kaart van Nederland, schaal 1: 25.000, ca. 1955
2 8
●●●
M O D E R N I S E R I N G circa 1940 – heden In deze laatste periode verandert de hoofdstructuur van het landschap, zoals tot dan ontwikkeld, niet wezenlijk. Wel vindt er een forse expansie van de woonkernen plaats ten koste van landbouwgrond en bos. Veel van de oude sprengbeken verdwenen daarbij ondergronds.. Met de aanleg van de rijkssnelwegen A1 en A50 in de jaren zeventig van de 20e eeuw, werden oude landschapspatronen doorsneden. Dit is duidelijk te zien bij een vergelijking tussen de Topografische Kaarten uit 1955 en 1995. Naast de aanleg van nieuwe elementen verdwijnen er in deze periode ook elementen uit het landschap. Een voorbeeld hiervan is de spoorlijn naar Zwolle, die in 1972 definitief werd opgeheven. Het tracé is echter nog herkenbaar door het grondlichaam waarop tegenwoordig een fietspad ligt. De spoorlijn naar Dieren is blijven liggen en wordt sinds het midden van de jaren zeventig in de zomermaanden bereden door een stoomlocomotief. Ook het karakter van het Apeldoornsch Kanaal veranderde. Kort na de Tweede Wereldoorlog werden alle opgeblazen bruggen hersteld en kende het kanaal een korte opleving. De scheepvaart kon echter niet langer concurreren met weg- en treintransport zodat het noordelijk deel van het kanaal in 1962 werd gesloten. Het gedeelte tussen Apeldoorn het Dieren sloot een decennium later. De watergang bleef bestaan, waarbij het een recreatieve en ecologische functie kreeg. Het jaagpad werd bijvoorbeeld in het begin van de jaren tachtig omgevormd tot fietspad. De oude, overwegend uit naaldhout bestaande, productiebossen werden geleidelijk omgevormd naar meer natuurlijke gemengde bossen. Recent is bovendien gestart met de heraanleg van het Beekbergerwoud. Graslanden worden daarbij omgevormd tot vochtig loofbos in de geest van het laatst verdwenen oerbos van Nederland.
fragment van de Topografische kaart van Nederland, schaal 1: 50.000, ca. 1995
2 9
●●●
K A A R T E N
B O S
E N
I N F R A S T R U C T U U R
3 0
●●●
DORPEN
3 1
●●●
kopie van de kadastrale minuut uit 1830, met daarin duidelijk weergegeven de Oude Beek en de evenwijdig daaraan gelegen Tullekensmolenweg
de topografische kaart uit 1900, waarin duidelijk te zien is hoe Engeland, Beekbergen, Lieren en Oosterhuizen liggen op de overgang van de stuwwal met bos, naar het agrarische laagland
3 2
●●●
B E E K B E R G E N
E N
E N G E L A N D
ontwikkeling Beekbergen ligt op de overgang van het hoge en geaccidenteerde Veluwemassief en de lage en vlakke IJsselvallei. Rond de bebouwde kom liggen uitgestrekte bossen, enken en lager gelegen weilanden. De Oude Beek (Beekbergse Beek), één van de weinige natuurlijke beken in de gemeente Apeldoorn, stroomt aan de noordzijde van het dorp van west naar oost. Ten westen van Beekbergen ligt de buurtschap Engeland, dat zich nooit als zelfstandig dorp heeft ontwikkeld, maar een nauwe samenhang met Beekbergen vertoont. Engeland wordt voor een groot deel ingesloten door de bossen van het Spelderholt en het Bruggelen- of Engelanderholt. Beekbergen en Engeland zijn flankesdorpen en hebben een agrarische oorsprong. Ze behoorden met Lieren en Oosterhuizen tot de Lierdermark. De vier buurtschappen vormen nog altijd een samenhangend cluster. Het enkencomplex tussen de buurtschappen vormde één geheel en werd door de buurtschappen gezamenlijk geëxploiteerd. Net als Wiesel-Wenum en Loenen, werden de flankesdorpen in 1870 nog omringd door woeste zandgronden. Tussen 1870 en 1900 werden rond de enk echter steeds meer bospercelen ingeplant, waardoor Beekbergen en vooral Engeland inmiddels een agrarische kom in het bosgebied vormen. Direct rond Beekbergen is het oude, open enkenlandschap goed bewaard gebleven. Door het behoud van oude houtwallen en groenopstanden is het landschap rond Engeland veel meer gesloten dan de enk oostelijk van Beekbergen. In de Karolingische periode2 werd voor het eerst melding gemaakt van Beekbergen en Engeland. Beekbergen was een belangrijk kerkdorp dat het middelpunt vormde van een groot kerspel waar Engeland, Lieren, Oosterhuizen, Ugchelen, Loenen, Hoenderloo en Klarenbeek toe behoorden. Aan het einde van de elfde eeuw werd aan de Dorpsstraat in Beekbergen een kerk gesticht, die nog steeds het hart van de nederzetting markeert. Kerkwegen (zoals de Voorste en Achterste Kerkweg) vormde de verbinding tussen Beekbergen en de omringende buurtschappen. De oudste bebouwing is verspreid gesitueerd aan de Oude Beek (molens), de daaraan parallel lopende Tullekensmolenweg en meer geconcentreerd aan de twee elkaar haaks kruisende Arnhemseweg en Dorpsstraat. De straatweg Apeldoorn-Arnhem (1830), het Apeldoorns Kanaal (1868) en het lokaalspoor (1887) naar Dieren hadden dankzij het personen- en goederenvervoer een gunstige invloed op de ontwikkeling en groei van het dorp. Station Beekbergen werd ten oosten van het dorp bij de buurtschap Lieren gebouwd, dat zich vanaf die tijd sterker ontwikkelde. Engeland had in de middeleeuwen een belangrijke richtplaats, de ‘Herenhul’, waar de heren van het Richterambt Veluwe vergaderden en recht spraken. De kleine heuvel in de Englanderholt werd in 1227 voor het eerst vermeld. De huidige bebouwing in Engeland concentreert zich voornamelijk langs de Engelanderweg, de historische verbindingsweg tussen Beekbergen en Ugchelen. De Oude Beek (Beekbergse Beek) en de daaraan gebouwde watermolens vormen een bijzonder hoofdstuk in de geschiedenis van Engeland en Beekbergen. De beek ontspringt in Engeland en was in eerste instantie onmisbaar voor de waterhuishouding van het agrarische gebied. Reeds in de middeleeuwen werden aan de Oude Beek watermolens opgericht. De molens speelden vanaf de zeventiende eeuw een rol in de papierfabricage in en rond Apeldoorn. De Tullekensmolen, Ruitersmolen en Gasthuismolen (in Lieren) zijn voorbeelden van negentiende eeuwse papiermolens, die hun oorsprong hebben in het begin van de zeventiende eeuw. Van de oude dorpsbebouwing van Beekbergen resteren de middeleeuwse dorpskerk en enkele laat negentiende eeuwse woonhuizen en villa’s aan de Dorpsstraat en Arnhemseweg. Ook het postkantoor en de villabebouwing en landgoederen aan de rand van het dorp stammen uit de vooroorlogse periode van de twintigste eeuw. In het lommerrijke bos ten zuiden van het dorp vestigden zich vanaf 1900 een aantal verzorgingsinstituten en een sanatorium. Na 1945 werd het dorp uitgebreid met complexmatige woonbebouwing achter de hoofdstructuur ten oosten van de Arnhemseweg. De bebouwing bestaat uit rijtjes eengezinswoningen van wisselende lengte in halfopen blokverkaveling en blokjes eengezinswoningen in stempelverkaveling in het groen. De bebouwing van Engeland heeft een overwegen agrarisch karakter, afgewisseld met enkele villa’s en het grote landgoed Spelderholt, van jonkheer L.F. Texeira de Mattos, dat inmiddels dient als onderzoeksinstituut voor pluimvee.
2
de periode van 750-1000 A.D.
3 3
●●●
doorkijkjes en kleine weides zorgen aan de zuid- en westkant voor de verwevenheid tussen het dorp en het omringende landschap
hoofdstructuur met formele straatprofielen en stoepen informele straatprofielen met geasfalteerde rijbaan, goot en zachte (grind)bermen
3 4
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: kruisende Arnhemseweg en Engelanderweg / Dorpsstraat (assenkruis), en van west naar oost stromende Oude Beek (Beekbergse Beek) met dijklichamen en evenwijdige Tullekensmolenweg, de Loenenseweg historische substructuur: onregelmatig en slingerend patroon van (voormalige) oude zandwegen en kerkenpaden, zoals de Voorste en Achterste Kerkweg, met veelsprongen en vorkvormige kruisingen komvorming aan de oostzijde van de Arnhemseweg, met redelijk rechte begrenzingen van dorp; doorkijkjes en kleine weides zorgen aan de zuid- en westkant voor de verwevenheid tussen het dorp en het omringende landschap; noordkant van het dorp wordt begrensd door de Oude Beek oude nederzetting, verspreide bebouwing, ring van enkenland (Engeland) kleinschalig patroon van wegen en enken (Engeland) openbare ruimte hoofdstructuur met formele straatprofielen en stoepen, verder overwegend informele straatprofielen met geasfalteerde rijbaan, goot en zachte (grind)bermen kavel met de kerk en de Kerkallee fungeert als een groen ‘plein’ in het hart van het dorp; hierop sluit in noordelijke richting een langgerekt park aan als groene long van een naoorlogse complexmatige woonbuurt bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten relatief dichte lintbebouwing aan de historische hoofdstructuur: afwisselend boerderijen, woonhuizen en diverse voorzieningen (deels ondergebracht in vml. boerderijen en woonhuizen) diverse landgoederen en instellingen met paviljoenachtige opzet, buiten de bebouwde kom complex Het Hoogeland uit 1892, aangekocht door de Vereniging tot Stichting van Arbeidskolonies, Van Limburg Stirumweg 12, 13, 19 begraafplaats Koningsweg: centrale gedeelte met poort landhuis en pluimvee-instituut Het Spelderholt, landhuis met bijgebouwen en park, 1906-1908, Spelderholt 9 gebied rond Tullekensmolen en Ruitersmolen in samenhang met de Oude Beek (Beekbergse Beek), de vijver en de Tullekensmolenweg woonhuis Kerkeveld 10 woonhuis Het Hietveld, Hietveldweg 13 houten noodkerk (R.K.), St. Willibrordkapel, H. Vulinkweg 30, 1959
aanbevelingen
gelijkwaardige behandeling van de twee kruisende hoofdstraten vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen indien gewenst, uitbreiding van Beekbergen bij voorkeur in zuidelijke richting tot de begraafplaats of zuidoostelijk- en zuidwestelijk bij nieuwbouw in Engeland incidentele, kleinschalige en verspreide karakter behouden in geval van in- en uitbreiding langs historische structuren en de dorpsrand streven naar individuele, kleinschalige bebouwing; complexmatige of relatief grootschalige bebouwing beperken tot gebieden tussen de hoofdstructuren en uit het zicht van de dorpsrand, om relatie tussen dorp en landschap in stand te houden zorgvuldige omgang met relatie tussen dorp en landschap, bijvoorbeeld door behoud van kleine weides en doorkijkjes aan dorpsrand terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen (nieuwe inrichting Arnhemseweg is te nadrukkelijk aanwezig en te kleurrijk) behoud of versterking van informele karakter niet doorgaande wegen (geen stoepen, deels onverhard); behoud en versterking van gras- en grindbermen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
3 5
●●●
op de topografische kaart van 1870 ligt de hoofdstructuur van en Beemte al vast
vorkvormige kruising op driesprong Oude Beemterweg, Bellertstraat met groene driehoek, waarin monumentale boom staat met hekwerk
3 6
●●●
B E E M T E ontwikkeling Beemte en Broekland vormen een agrarisch gebied ten noordoosten van Apeldoorn met veel akkerbouw en veelteelt. Dit gebied strekt zich uit vanaf het Kanaal Noord tot aan de gemeentegrens Epe en Voorst en tot aan de Deventerstraat. Het gebied wordt doorsneden door de A50. Het dorp ligt in een waterrijk gebied met veel afvoersloten en kanalen, op een hoogte van slechts 7 meter boven NAP. De Papegaaibeek (deze ontspringt in Wiesel) is de grootste daarvan, aan de westzijde van het Kanaal. Het landschap heeft vooral een open karakter met landelijke natuurwaarden zoals het vogelbroedgebied in het Wolvenbos. Beemte en Broekland behoorden oorspronkelijk toe aan de Wenumermark. Vanwege de lage ligging van het gebied en het natte karakters was in Beemte pas vanaf de veertiende eeuw sprake van permanente bewoning. Door de bedijking van de IJssel en het graven van de Grift, kregen de beken een betere afwatering. Ook werden er drie weteringen gegraven waardoor het gebied zijn overtollige vocht kwijt kon. Hierdoor kon het relatief hoog gelegen westelijk deel van Beemte, bij de Grift, worden omgevormd tot enkgronden. Daar vormde zich in het begin van de twintigste eeuw dan ook een bebouwingsconcentratie, met enkele huizen uit 1900 en een kerk uit de jaren dertig en een kleine kern aan de Beemterweg en Bellertstraat. In de tweede helft van de twintigste eeuw is het dorp iets uitgebreid met bescheiden complexmatige bebouwing.
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Beemterweg, Oude Beemterweg, Kanaal Noord en Papegaaiweg de ligging op de kruising van het Kanaal en de verbindingsweg tussen Wenum en De Vecht - met de lusvorm van de Oude Beemterweg en de Beemterweg - is bepalend geweest voor de historische ontwikkeling vorkvormige kruising op driesprong Oude Beemterweg, Bellertstraat met groene driehoek, waarin monumentale boom staat met hekwerk openbare ruimte informeel profiel met gras- en grindbermen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten NH Wilhelminakerk, Beemterweg 7, 1936-1937, architect J.H. Klosters werkplaats: Beemterweg 15
aanbevelingen
vorkvormige kruising behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandje in Beemterweg behoud en versterking van gras- en grindbermen in geval van in- en uitbreiding nieuwbouw concentreren langs de lusvorm van de Oude Beemterweg en de Beemterweg, zonder toevoeging van nieuwe wegen (zoals de Korenaar); daarbij streven naar individuele, dorpse bebouwing onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
3 7
●●●
de verschillende karakters van de dorpskern, het terrein van de stichting Hoenderloo en de Krim zijn duidelijk te onderscheiden op de topografische kaart uit 1933
topografische kaart 1992: in de structuur van het relatief jonge dorp is niets wezenlijks veranderd
3 8
●●●
H O E N D E R L O O ontwikkeling Hoenderloo is gelegen aan de voet van de westelijke helling van de Veluwestuwwal en heeft de kenmerken van een enclave in het bos. Aan de westzijde wordt het dorp begrensd door het nationaal park De Hoge Veluwe, dat grotendeels in de gemeente Ede valt. Noordelijk van het dorp liggen het Hoenderlose Bos en het Spelderholt. Ten oosten en noordoosten ligt een aantal recreatieterreinen, en aan de zuidzijde het landgoed Deelerwoud. Een klein deel van Hoenderloo (de voetbalvelden van sportvereniging Beatrix) ligt in de gemeente Ede. Ten zuiden van Hoenderloo ligt de buurtgemeenschap Hoog Baarloo, oostelijk ter hoogte van de A50 buurtschap De Woeste Hoeve. Hoenderloo is een voor Apeldoornse begrippen jong dorp met een opmerkelijke geschiedenis. Omstreeks 1800 lag er ter plaatse van het dorp nog een woest gebied met zandverstuivingen en heidevelden. In 1804 werd het huis Hoog Baarloo gebouwd, waar omheen stukken grond werden ontgonnen. Kort daarna volgden de eerste arme inwoners, die zich in plaggenhutten vestigden op een plek in het huidige Park de Hoge Veluwe (nabij de Koperen Kop). Het waren o.a. stropers, bosarbeiders en plaggenstekers die uit Arnhem waren weggevlucht en zich in het latere Hoenderloo vestigden als eekschillers. Er ontstond een kleine huttenkolonie in het niemandsland tussen vier toenmalige marken. De armoedigheid van de nederzetting trok de aandacht van ds. Ottho Gerhard Heldring, die zich inzette voor hun leefsituatie. Niet alleen verzekerde hij het dorp van drinkbaar water door het slaan van een waterput (1844), maar ook een openbare school (1846) en de Heldringkerk (1857) waren het resultaat van zijn inspanningen. In 1848 stichtte hij een doorgangshuis voor verwaarloosde minderjarige kinderen. Deze instelling is in de loop der tijd uitgegroeid tot de Stichting Hoenderloo, thans “Hoenderloo Groep” . De stichting verschafte werk aan inwoners van het dorp, dat een beperkte omvang hield. Ook na de aanleg van de grindweg naar Apeldoorn in 1872 bleef de groei beperkt. Pas in de twintigste eeuw breidde het dorp zich uit door de aanleg van een kleine villawijk en de realisatie van een groot aantal vakantieverblijven en bungalowparken. Dankzij de ligging in de bossen en naast nationaal park De Hoge Veluwe werd Hoenderloo een populaire vakantiebestemming. Dit heeft geresulteerd in een combinatie van rustige woonstraatjes en een groot aantal recreatieve voorzieningen in en om het dorp. Inmiddels zijn er veel hotels, recreatieparken en campings. In de winter is Hoenderloo een rustig streekdorp. In de zomer verblijven er bijna vijf keer zoveel mensen in de vele dagen verblijfsaccommodaties. Open ruimtes, bebouwing, bospercelen en houtopstanden wisselen elkaar af. Hoenderloo heeft enkele karakteristieke herkenningspunten en kent een aantal mooie doorzichten naar het buitengebied. Van de oudste bebouwing van Hoenderloo resteren de dorpskerk van Heldring en de gebouwen van de Stichting Hoenderloo uit het begin van de twintigste eeuw. In de kleine villawijk noordelijk van de dorpskern staan nog enkele vooroorlogse villa’s. In de Krim ten oosten van de bebouwingsconcentratie zijn nog enkele landarbeiderswoningen met stal behouden gebleven. Verder stamt een groot deel van de bebouwing in Hoenderloo uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Naast individuele woonhuizen, winkels en horecabedrijven, zijn er aan de westkant enkele kleine complexmatige woonbuurtjes gebouwd. Deze maken deel uit van een uitbreidingsplan uit 1954. De verschillende ontwikkelingen hebben geleid tot een tamelijk willekeurig en onsamenhangend bebouwingspatroon met dorpse lintbebouwing in de kern, verspreide landarbeiderswoningen in de Krim en paviljoenbouw op het glooiende terrein van de Stichting Hoenderloo. Ook zijn er vier woonmilieus te onderscheiden: wonen in een woonstraat (halfvrijstaand), wonen aan een doorgaande weg (Krimweg, Miggelenbergweg, Berg- en Dalweg), wonen aan de dorpsrand (vrijstaande villa’s) en wonen in het buitengebied. Buurtschap De Woeste Hoeve was in de middeleeuwen al bewoond. De plek was van belang vanwege de kruising van twee handelswegen: de weg van Apeldoorn naar Arnhem en de weg van Barneveld naar het IJsselgebied. Op de nabijgelegen enk stonden enkele boerderijen en herberg De Woeste Hoeve, voorganger van de huidige in oorsprong acttiende eeuwse herberg. De kleine nederzetting die in de negentiende eeuw ontstond is in de jaren dertig van de twintigste eeuw gesloopt bij de verbreding en verlegging van de Arnhemseweg. De woeste zandgronden, waaraan de buurtschap zijn naam ontleent zijn in de loop van de negentiende en twintigste eeuw met bos ingeplant.
3 9
●●●
glooiend landschap van de stichting Hoenderloo
op het centrale knooppunt van het dorp ligt een groen gebied met een muziektent en het poortgebouw van landgoed Deelerwoud
4 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Krimweg, deel Otterloseweg, Apeldoornseweg/ Weikamperweg, Woeste Hoefweg, Miggelenbergweg historische substructuur: Arckelaan (inclusief verlengde over landgoed Deelerwoud), Brouwersweg kruispunt Paalbergweg, Ackerlaan en Krimweg als knooppunt van het dorp; hier komen veel wegen samen op de zgn. Zevensprong; de Zevensprong verbindt als een wespentaille de drie deelgebieden van het dorp: de eigenlijke dorpskern in het westen, het gebied de Krim in het oosten en het gebied van de Stichting Hoenderloo in het noorden combinatie van onregelmatig patroon van oude landwegen (dorpskern), regelmatig patroon van lange en rechte ontginningspaden (De Krim) en het slingerende wegenpatroon van de voormalige Stichting, dat is geïnspireerd door de Engelse Landschapsstijl openbare ruimte in en rond de kern wisselen open ruimtes, bebouwing, bos en houtopstanden elkaar af (contrasten en vergezichten) bomenlanen informeel profiel met gras- en grindbermen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten complex/ gebied Heldringstichting + omgeving Heldringkerk • jongenshuis Kampheuvelhuis, Kampheuvellaan 34, 1929 • dienstwoningen, Weikamperweg 19-21, 27-29, 35-37, 49-51, 12, 28-30 • voormalige school en directiewoning, Nijengaardeweg 11 • herinneringsbank 1912-1937, t.o. Kampheuvellaan 34 • villa De Heibult, Nijengaardeweg 21 houten huis, Woestehoefweg 95 herinneringsmonument Woeste Hoeve, Oude Arnhemseweg bij 285
aanbevelingen
indien gewenst, uitbreiding van Hoenderloo bij voorkeur beperken tot de dorpskern ( tussen de Middenweg, Paalbergweg en Apeldoornseweg) en de Krim (tussen de Oudeweg, de Krimweg en de Krim), ook aan de overzijde van de begrenzende straten behoud bebouwingskarakteristieken deelgebieden: meer compact in de dorpskern en verspreid en individueel in de Krim in gebied Stichting Hoenderloo eventuele toevoegingen laten aansluiten op paviljoenachtige opzet huidige bebouwing zorgvuldige omgang met relatie tussen dorp en landschap, bijvoorbeeld door behoud van kleine weides en doorkijkjes aan dorpsrand; met name in het glooiende landschap van de Stichting en tussen het dorp en de Heldringkerk terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud en versterking van bomenlanen, gras- en grindbermen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
4 1
●●●
op de topografische kaart van 1870 is Hoog Soeren nog verbonden met de heide van het Soerensche Veld aan de noordzijde
in 1915 is Hoog Soeren getransformeerd tot enclave in het bos
4 2
●●●
H O O G
S O E R E N
3
ontwikkeling Het enkdorp Hoog Soeren is ontstaan in de vroege middeleeuwen en hoog gelegen op de Veluwestuwwal (tussen 75 en 90 meter boven NAP, terwijl de overige dorpen tussen 10 en 30 meter boven NAP liggen). De oudste vermelding van het dorp ‘Suornum’ dateert uit het jaar 815. Uit archeologische vondsten blijkt dat de bewoningsgeschiedenis vele eeuwen ouder is. De aanwezigheid van water ten zuiden van de nederzetting, op de Pomphul, maakte bewoning van deze hoge droge plek mogelijk. De marke van Hoog Soeren en Assel was vanaf 1458 verantwoordelijk voor het gemeenschappelijk gebruik van alle gronden. De bossen aan de oost- en westzijde van het dorp waren onmisbaar voor bouwmateriaal en brandstof en derhalve gemeenschappelijk bezit en beheer. De enken rondom Hoog Soeren ontstonden in de vroege middeleeuwen, toen de bevolking leefde van akkerbouw en schapenteelt en de akkers bemestte met schapenmest en heideplaggen. Om dit te bereiken werden grote stukken grond ontbost, verarmde de heide en ontstonden de zandverstuivingen van het Hoog Soerense en Asselse veld. Aan het eind van de negentiende eeuw maakte de introductie van kunstmest een eind aan de schapenteelt, waardoor de woeste gronden buiten gebruik raakten. De marken werden ontbinden en de gemeenschappelijke grond werd verkocht aan de Kroondomeinen. Ook de boeren verkochten hun grond aan de Kroondomeinen, genoodzaakt door de armoede die ontstond toen akkerbouw niet meer rendabel was en veeteelt niet mogelijk vanwege de gesteldheid van de grond. Naast agrarisch gebied en woeste gronden had het Huis van Oranje ten behoeve van de jacht al in 1687 de bossen aan de oostzijde van het dorp overgenomen van de marke. In 1863 voegde de Kroondomeinen de Soerense bossen toe aan hun bezit, waardoor de grond direct rond het dorp niet meer beschikbaar was voor gebruik of ontwikkeling en de groei van het dorp beperkt bleef. Het dorp veranderde langzaam van een agrarische nederzetting in een burgerdorp voor repatrianten uit Nederlands-Indië en welgestelde westerlingen, die hier hun tweede huis lieten bouwen. Bovendien werd Hoog Soeren ontdekt door het toerisme. Enkele boerderijen werden verbouwd tot woonhuis. In de meeste gevallen was echter sprake van nieuwbouw. In de eerste helft van de twintigste eeuw kreeg het dorp zijn huidige aanzien, met vrijstaande woonhuizen langs de hoofdwegen en zandpaden. In navolging van de randstadbewoners werd het dorp een toeristische trekpleister met diverse horecagelegenheden en hotels uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Inmiddels is de Hoog Soerense enk geheel ingesloten door bos. Het enkengebied is terrasvormig opgebouwd en ontstaan uit een groot aantal afzonderlijke kampen, met door wallen van eikenhout omzoomde akkers (enken met houtwallen). Enkele delen van de enk zijn onbebouwd gebleven en worden nog altijd omzoomd door houtwallen, die inmiddels zijn uitgegroeid tot forse groengordels. Centraal in het dorp ligt de kruising van de handelswegen van Arnhem naar Apeldoorn en van Apeldoorn naar Amersfoort. Daarnaast wordt het dorp vooral ontsloten door zandwegen, die vroeger de enk ontsloten. Ook de oude schaapdriften zijn nog deels behouden gebleven. De sprengen in de omgeving van Hoog Soeren werden vroeger gebruikt om de fonteinen van Paleis het Loo van water te voorzien. De oudste dorpsbebouwing en vooral de bijzondere functies bevindt zich bij de kruising van de twee handelswegen (ter plaatse huidige restaurant Het Jachthuis). De bebouwing vormt een mix van oudere ruime boerderijen, kleine jongere boerderijen, bosarbeiderswoningen (1900-1915) en tweede woningen voor westerlingen en repatrianten (met een grote verscheidenheid aan kleine landhuizen) en horeca t.b.v. toerisme. De overwegend kleinschalige woningen staan verspreid door het dorp. In de tweede helft van de twintigste eeuw zijn daaraan enkele rijtjes en schaalvergrotende hotels toegevoegd.
3
Hoog Soeren is in 1996 aangewezen als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de ontwikkelingsgeschiedenis en de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 1995.
4 3
●●●
enk omzoomd door houtwallen
driesprong van onverharde wegen voor het jachthuis
4 4
●●●
waardering De hoge cultuurhistorische waarde van Hoog Soeren is vertaald naar een gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 1995. ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur met assenkruis van Soerenseweg, Kampsteeg en Pomphulweg/ Hoog Soeren, in het dorp deels onverhard historische substructuur: onverharde wegen en paden enken omzoomd door houtwallen met eiken voormalige houtwallen die tot groengordels zijn uitgegroeid openbare ruimte grote hoogteverschillen, contrasten open enken en dichte bossen, coulissen door groengordels en houtwallen informeel, veelal onverhard profiel met hagen als erfscheiding bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten onregelmatig en open bebouwingspatroon met landschappelijke bebouwingskarakteristiek: ambachtelijke architectuur, houten betimmeringen, (rieten) kappen, etc. Hervormde / gereformeerde Kerk, Hoog Soeren 44, 1903 / 1933 voormalig, herbouwde jachthuis, Hoog Soeren 55 houten schuren, Hoog Soeren 42 Wilhelminalinde, naast Hoog Soeren 36, 6 september 1898
aanbevelingen
behoud van karakter van open enclave in het bos wegen niet meer verharden dan strik noodzakelijk voor doorgaand verkeer geen formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud en versterking van houtwallen en hagen slecht zeer incidenteel en individueel nieuwbouw toestaan in nieuwbouw aansluiten op bescheiden karakter en ambachtelijke materiaalgebruik en detaillering van de bestaande woonhuizen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
4 5
●●●
uit de topografische kaart van 1890 blijkt dat de bebouwing zich toentertijd concentreertde rond de kopermolen (gemeente Voorst) en langs de weg van Arnhem naar Deventer
coöperatiegebouw, Klarenbeekseweg 99
4 6
●●●
K L A R E N B E E K ontwikkeling Klarenbeek is van oorsprong een agrarisch arbeidersdorp met een sterke band met Landgoed Klarenbeek. Opvallend is dat de gemeentegrens van Apeldoorn en Voorst dwars door het dorp loopt. Het Apeldoornse Klarenbeek is een protestantse nederzetting en het Voorster Klarenbeek is een katholieke nederzetting. Klarenbeek is ontstaan omstreeks 1750 bij een kopermolen aan de Klarenbeek (in Voorst) en gegroeid als clandestiene ontginningsnederzetting. De molenarbeiders, dagloners en keuterboeren vestigden zich oorspronkelijk rond de kopermolen aan weerszijden van de Klarenbeekseweg4. Het relatief jonge agrarisch lintdorp ligt op de overgang van de Veluwe en de IJsselvallei. Deze IJsselvlakte is en laag en nat gebied. De late ontwikkeling van Klarenbeek is dan ook te danken aan de gebrekkige waterhuishouding die voorkwam uit de afwatering van de beken naar de IJssel en de nabijheid van de IJssel zelf. Deze stroomt bij hoge waterstanden de westelijke laag gelegen gebieden in. Doordat de beheersing van het water lang behartigd werd door diversen organisaties en belanghebbenden, was er nauwelijks sprake van een georganiseerde waterbeheersing en duurde het tot de achttiende en negentiende eeuw eer er sprake was van bewoning. Het dorp ligt aan de oude hoofdverbinding tussen Arnhem en Deventer (de huidige Klarenbeekseweg) en heeft van oudsher een nauwe band met het Landgoed Klarenbeek en houtindustrie Krepel. In de negentiende eeuw is lintbebouwing aan dit tracé ontstaan. In het tweede kwart van de twintigste eeuw werd aan de Klarenbeekseweg een coöperatiegebouw neergezet, dat samen met enkele grote boerderijen in Het Woud (Het Woud en Woudhof) getuigt van samenwerking en schaalvergroting in de agrarische sector. Ten zuiden van de Klarenbeekseweg liggen twee woonbuurten uit de tweede helft van de twintigste eeuw: de Doorvaart en de Bomenbuurt, gescheiden door een aantal sportvelden met sportaccommodaties. In het omvangrijke buitengebied ligt een aantal kleine buurtgemeenschappen: Hooiland, Woudhuis, Klein Amsterdam en de Kar.
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Klarenbeekseweg, Woudweg, Elsbosweg en Hessen-Allee historische substructuur: oud wegenpatroon met lintbebouwing en uitwaaierend stelsel van landwegen met vorkpatronen en verspreide bebouwing compacte komvorming in aansluiting op de Klarenbeekseweg Beekbergense Beek bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten coöperatiegebouw, Klarenbeekseweg 99
aanbevelingen
4
uitbreiding van het Apeldoornse Klarenbeek bij voorkeur ten zuiden van de Klarenbeekseweg richting de gemeente Voorst om de samenhang binnen het dorp te versterken onderzoek naar het coöperatiegebouw
Dit oudste deel van Klarenbeek ligt in de gemeente Voorst.
4 7
●●●
in de oudere topografische kaarten (deze is van 1890) staat Lieren westelijker in de kaart vermeld en ter plaatse van het huidige Lieren de naam Het Oude Veen
in 1955 staat Lieren voor het eerst op de huidge locatie in de topografische kaart vermeld
4 8
●●●
L I E R E N ontwikkeling Het flankesdorp Lieren ligt op steenworp afstand van Beekbergen. Het is van oorsprong een agrarisch dorp, omringd door glooiende enken en lager gelegen grasland in de richting van het Beekdal. Lieren behoorde met Oosterhuizen, Beekbergen en Engeland tot de Lierdermark. De vier buurtschappen vormen nog altijd een samenhangend cluster. Het enkencomplex tussen de buurtschappen vormde één geheel en werd door de buurtschappen gezamenlijk geëxploiteerd. De band met Beekbergen werd daarnaast versterkt doordat Lieren deel uitmaakte van het kerspel, waarvan de kerk in Beekbergen stond. Daardoor worden Lieren en Beekbergen niet alleen verbonden door de Tullekensmolenweg, die de eveneens historische Dorpsstraat kruist, maar ook door historische kerkwegen, zoals de Voorste Kerkweg. Na de komst van het lokaalspoor in 1887 van Dieren naar Apeldoorn, werd de buurtschap verrijkt met station Beekbergen. Het station leidde in eerste instantie niet tot de ontwikkeling van een dorpskern. Pas vanaf de jaren dertig in de twintigste eeuw ontstond een dorpskern met voorzieningen. De echte (bescheiden) komvorming stamt uit de periode na 1958 toen de kern werd uitgebreid met complexmatige woonwijkjes en naoorlogse villa’s aan kleine dwarsstraten (kaart U095). Dankzij de geleidelijke ontwikkeling wordt Lieren gekenmerkt door een netwerk van historische wegen en straten. Aan de oostkant van het dorp ligt het Apeldoornse Kanaal, ooit gegraven voor de aan- en afvoer voor de papierindustrie op de Veluwe. De Oude Beek (Beekbergse Beek) en de daaraan gebouwde watermolens vormen een bijzonder hoofdstuk in de geschiedenis van Lieren. De beek ontspringt in Engeland en was in eerste instantie onmisbaar voor de waterhuishouding van het agrarische gebied. Reeds in de middeleeuwen werden aan de Oude Beek watermolens opgericht. De molens speelden vanaf de zeventiende eeuw een rol in de papierfabricage in en rond Apeldoorn. De Gasthuismolen, één van de oudste watermolens in Apeldoorn, is een negentiende eeuwse papiermolen, die z’n oorsprong als graanmolen heeft in 1294. De historische lintbebouwing van Lieren bestaat hoofdzakelijk uit boerderijen met bijgebouwen. Het land van de boerderijen in het dorp lag op de hoger gelegen enkgronden buiten de dorpskern. Daarom staan de historische boerderijen met hun deeldeuren naar de straat gekeerd. Aan de Molenvaart is deze oude structuur behouden gebleven. De kleine en middelgrote hallehuisboerderijen stammen uit de achttiende en negentiende eeuw. Van oorsprong stonden er veel boerderijen met een voor de streek behoorlijke omvang. De meeste boerderijen worden nu uitsluitend bewoond, veelal in combinatie met een niet agrarische werkfunctie.
4 9
●●●
overwegend informeel profiel met gras- en grindbermen
oude boerenerven met achterzijde vrijwel direct aan de Molenvaart, Lierderstraat
5 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: kruisende Tullekensmolenweg/ Molenvaart en Dorpsstraat/ Lierderstraat (assenkruis), en de van west naar oost stromende Oude Beek (Beekbergse Beek) met dijklichamen historische substructuur: kleinschalig patroon van historische kerk- en landwegen (waaronder de Molenakker, Hullenweg en Voorste Kerkweg) met veelsprongen en vorkvormige kruisingen verspreide bebouwing langs uitvalswegen van de bescheiden dorpskern: daardoor sterke verwevenheid tussen het dorp en het omringende landschap Oude Beek (Beekbergse Beek) spoorlijn Apeldoorn-Dieren openbare ruimte overwegend informeel profiel met gras- en grindbermen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten oude boerenerven met achterzijde vrijwel direct aan de Molenvaart, Lierderstraat brugwachterswoning Woudwegbrug, Kanaal Zuid 268 vml. Gasthuismolen (nu Goudkuil), Molenvaart 41-49, 1900 Coöperatieve Landbouwvereniging, Tullekensmolenweg 92, circa 1930
aanbevelingen
in geval van uitbreiding van Lieren aan de noordkant de Oude Beek als grens hanteren zorgvuldige omgang met relatie tussen dorp en landschap, bijvoorbeeld door behoud van verspreide karakter bebouwing terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud en versterking van gras- en grindbermen vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen bij herbestemming van boerderijen aan de Molenvaart en Lierderweg, het karakter van de achterkant (in zowel architectuur al erfinrichting) aan de weg in stand houden onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
5 1
●●●
kopie van de kadastrale minuut uit 1830, met de van noord naar zuid lopende Loenensche Beek
De heidevelden en zandverstuivingen aan de westkant werden vanaf het e begin van de 20 eeuw
bebost. Van de heide en zandverstuivingen op de topografische kaart van 1915, zijn in natuurgebied de Loenermark en het Loenensche Bos nog restanten aanwezig.
5 2
●●●
L O E N E N ,
Z I L V E N
E N
V E L D H U I Z E N
ontwikkeling In het zuidoosten van de gemeente Apeldoorn ligt het dorp Loenen. Het vormt een onlosmakelijk geheel met de buurtschappen Zilven en Veldhuizen, respectievelijk aan de zuid en noordkant van het dorp. Het bijbehorende gebied wordt begrensd door het Apeldoorns Kanaal aan de noordoostkant, de gemeentegrens aan de oostkant en een strook enkenlandschap en het Loenensche Bos aan de zuid- en westkant. De vroegste vermelding van ‘Lona’ en ‘Sulvenda’ stamt uit 838. Beide zijn flankesdorpen, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de oostflank van de Veluwestuwwal. Aanvankelijk bestonden Loenen en Zilven uit groepen boerderijen rond brinken aan de weg van Beekbergen naar Eerbeek. De overige bebouwing lag verspreid op de enken. De akkers werden begrensd door een wildgraaf, een wal van eikenhout die het bouwland beschermde tegen wild. Toen de behoefte aan bouwland toenam, werden ook buiten de wildgraaf akkers aangelegd. Ten zuiden van Zilven zijn nog delen van de wildgraaf in het landschap te herkennen. Westelijk en zuidelijk van Loenen en Zilven bevindt zich bovendien nog een groot deel van de enkwal, een met hakhout begroeide lage wal, die hoogstwaarschijnlijk de functie van de wildgraaf heeft overgenomen. De bolle vorm van de enken zelf is vooral westelijk van het dorp, zuidelijk van de Vrijenbergweg en in de omgeving van de Nederlands Hervormde kerk noordelijk van Loenen nog buitengewoon goed herkenbaar. Aan de oostkant van de nederzettingen bevonden zich lage en natte broeklanden. Toen aan het eind van de negentiende eeuw het accent in de agrarische sector verschoof van landbouw naar veeteelt, werden de lage weide- en hooilanden beter ontsloten en drooggelegd, zodat ook het oostelijk gebied kon worden gebruikt en bewoond. Op dat moment kwam ook Veldhuizen tot ontwikkeling. De inmiddels overbodige heidevelden en zandverstuivingen aan de westkant werden bebost. In natuurgebied de Loenermark en in het Loenensche Bos zijn nog restanten van de heide en zandverstuivingen aanwezig. Het dorp Loenen verloor zijn agrarische karakter en kreeg de functie van een woonkern. De landbouwgronden werden gezamenlijk beheerd door de Loener- en Silvermark, evenals de heidevelden, bossen en broeklanden. beheer van de Silvermark speelde het goed Huyningk een centrale rol, in de Loenermark hoeve de Horst. De familie Hackfort, die later Huis Ter Horst bewoonden, namen die verantwoordelijkheid over. Ook waren zij de initiatiefnemers voor de bouw van een kapel in 1557, de latere Nederlands Hervormde kerk. De familie verbouwde kasteel Ter Horst en oefende op velerlei manieren invloed uit op de ontwikkeling van Loenen. De hoofdstructuur van Loenen bestaat uit de Beekbergerweg/ Eerbeekseweg en de Hoofdweg/ Groenendaalseweg, die elkaar in een bajonetvorm kruisen, ongeveer ter plaatse van de oude brink. De enken worden nog altijd ontsloten door haaks op de hoofdwegen georiënteerde paden en wegen, waarin veel vorkvormige kruisingen voorkomen. Sommige wegen lopen rond de oude akkercomplexen (Vrijenbergweg, Dalenk en Reuweg). De spoorlijn Apeldoorn-Dieren is inmiddels in gebruik als toeristische spoorlijn, het bijbehorende station is verdwenen. Het Apeldoorns Kanaal is vooral van invloed geweest op de industriële ontwikkeling van Veldhuizen. De Loenense Beek, de Molenbeek, de Zilvense Beek, de sprengen en de daaraan gebouwde watermolens vormen een bijzonder hoofdstuk in de geschiedenis van Loenen, Zilven en Veldhuizen. De beken en sprengen waren in eerste instantie onmisbaar voor de waterhuishouding van het agrarische gebied. Vanaf de zeventiende eeuw vormden ze vervolgens een belangrijke krachtbron voor de ontluikende papierindustrie. De Vrijenbergerspreng, aan de noordwestkant van Loenen, werd omstreeks 1869 gegraven om het Apeldoorn kanaal (mede) op peil te houden. De spreng ontspringt in de bossen van het Schalter, heeft een waterval van circa vijftien meter en bestaat uit twee delen, de Vrijenbergspreng en de Veldhuizerspreng, die ieder ongeveer zes kilometer lang zijn. Langs de beken en uitgegraven sprengen verrezen talloze watermolens, die deels nog bestaand en in een aantal gevallen zijn opgegaan in latere papier- of kartonnagefabrieken. De Strobroeksmolen, Hunekampsmolen en Middelste Molen zijn nog herkenbaar als watermolens, mede dankzij hun sterke relatie met de bijbehorende beken en sprengen. De Middelste Molen werkt zelfs nog en heeft een museale functie. De Achterste Molen is uitgegroeid tot een kartonfabriek. Andere molens zijn afgebroken of afgebrand.
5 3
●●●
Veldhuizerspreng spoorlijn ApeldoornDieren
informeel profiel met gras- en grindbermen in Zilven
5 4
●●●
Van de schaarse agrarische bebouwing in Loenen uit 1830 resteren slechts de kerk(toren) en enkele boerderijen of restanten daarvan, zoals de achterzijde van voormalig logement De Eijkenboom. Het dorp is inmiddels veel meer verdicht bebouwd, met oorspronkelijk negentiende eeuwse maar vooral vroeg twintigste eeuwse lintbebouwing langs de hoofdwegen. Complexmatige woonwijkjes uit de tweede helft van de twintigste eeuw hebben de ruimte achter de lintbebouwing opgevuld en aan de rand en op prominente plekken langs de hoofdwegen zijn inmiddels ook grootschaligere inpassingen uit het eind van de twintigste eeuw verrezen. Zilven heeft veel meer zijn verspreid bebouwde agrarische karakter weten te behouden en Veldhuizen is meer op het kanaal gericht met grote industriële complexen. Richting Beekbergen zijn bungalowparken en campings aangelegd en aan de Groenendaalseweg een naoorlogse erebegraafplaats.
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Beekbergerweg, Eerbeekseweg, Groendaalseweg, Hoofdweg, Voorsterweg, Klarenbeekseweg historische substructuur: Horstweg, Reuweg. Molenalle/ Slatsdijk, Imbosweg, De Steek, Droefakkers en vorkvormige kruisingen (m.n. Zilven) Loenensebeek, Zilvense Beek, Molenbeek en sprengen, zoals Veldhuizerspreng, Vrijenbergerspreng komvorming aan de oostzijde van Loenen, met redelijk rechte begrenzingen van dorp; aan de overige zijden uitwaaierende bebouwing, die zorgt voor sterke verwevenheid tussen het dorp en het omringende landschap; open lintbebouwing in Veldhuizen; verspreide bebouwing, ring van enkenland in Zilven spoorlijn Apeldoorn-Dieren Apeldoorns kanaal openbare ruimte glooiend landschap aan zuid- en westkant, open enkencomplex tussen dorp en dichte Loenensche bos, bomengroepen en houtwallen, bomenlanen in ontginningslandschap (Veldhuizen), zoals aan de Molenallee informeel profiel met grind- en grasbermen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten Achterste Molen, Voorsterweg 94, 1653/ 1907/ jaren 50 Strobroeksmolen, Hoofdweg 92 Hunekampsmolen / De Hunekamp, Imbosweg 30 Slatsmolen, Molenallee 27 voormalige papierfabriek/ wasserij (?), Klarenbeekseweg 13 brugwachtershuisje, Kanaal Zuid 530 stoomzuivelfabriek De Gelderland, Voorsterweg 45, 1902 voormalige postagentschap of brievenbus (?) PTT, op woning Horstweg 41 café Den Eikenboom, Beekbergerweg 2 Uitzichttoren De Vrijenberg (De Vrijenborch), Loenenseweg 52 Ereveld Loenen, Groenendaalsweg 62064 (1949 aanleg en 1952 monument) bevrijdingsboom Horstweg, 1945
5 5
●●●
aanbevelingen
profiel historische hoofdroutes verbeteren door versterking of toevoeging van bomenlanen of ander groen vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen in geval van in- en uitbreiding langs historische structuren en de dorpsrand streven naar individuele, kleinschalige bebouwing; complexmatige of relatief grootschalige bebouwing beperken tot gebieden tussen de hoofdstructuren en uit het zicht van de dorpsrand, om relatie tussen dorp en landschap in stand te houden bij nieuwbouw of uitbreiding van Loenen terughoudend en zeer incidenteel bouwen aan zuid- en westkant, in verband met waardevolle enkenlandschap gesloten bebouwing, zoals nieuwbouw aan zuidwestkant (Loenerdrift e.o.) vermijden, om open relatie tussen dorp en landschap aan westkant te behouden/ herstellen bij nieuwbouw in Zilven incidentele, kleinschalige en verspreide karakter behouden terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud of versterking van informele karakter van aantal niet doorgaande wegen (geen stoepen, deels onverhard) behoud en versterking van gras- en grindbermen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
5 6
●●●
5 7
●●●
sinds 1870 is de structuur van het dorp niet noemenswaardig gewijzigd; zelfs de verkaveling rond het dorp is nog gebaseerd op de verkaveling uit 1870
vorkvormige kruising Achterste Kerkweg, Witte Kruisweg
5 8
●●●
O O S T E R H U I Z E N ontwikkeling Oosterhuizen is een agrarisch dorp dat gekenmerkt wordt door verspreide bebouwing en een ontbrekende dorpskern. Oosterhuizen behoorde met Lieren, Beekbergen en Engeland tot de Lierdermark. De vier buurtschappen vormen nog altijd een samenhangend cluster. Het enkencomplex tussen de buurtschappen vormde één geheel en werd door de buurtschappen gezamenlijk geëxploiteerd. De band met Beekbergen werd daarnaast versterkt doordat Oosterhuizen deel uitmaakte van het kerspel, waarvan de kerk in Beekbergen stond. De Achterste Kerkweg vormt de verbinding tussen Oosterhuizen en de kerk in Beekbergen. Andere belangrijke verbindingswegen waren en zijn de Brandrijsweg/ Hanekerweg, en de Molenberg. Sinds 1870 is de structuur van het dorp niet noemenswaardig gewijzigd. De bebouwing is slechts bescheiden toegenomen langs de historische structuren. Zelfs de verkaveling rond het dorp is nog gebaseerd op de verkaveling uit 1870, waarbij de kavels vooral in de breedte gegroeid zijn. Door de aanleg van Het Apeldoorns Kanaal (1868) en de rijksweg A50 (1972) is Oosterhuizen echter wel afgesneden van de belangrijke historische waterlopen de Oude Beek (Beekbergse Beek) en de Oosterhuizerspreng. Tegelijkertijd heeft Oosterhuizen geen sterke relatie met het Apeldoorns Kanaal. Wel zijn er bescheiden vormen van industrie aan het Kanaal gevestigd. De Oosterhuizenspreng, die in de periode van 1968-1972 door de aanleg van de A50 werd afgesneden van Oosterhuizen, is hoogstwaarschijnlijk in de negentiende eeuw gegraven om het Apeldoorns Kanaal te voeden. Van de historische bebouwing resteren enkele boerderijen en een vroeg twintigste eeuws schooltje. Een kleine buurtschap op de enk aan de Witte Kruisweg geeft een goed beeld van de oorspronkelijke samenhang tussen landschap en bebouwing.
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Brandrijsweg/ Achterste Kerkweg, Witte Kruisweg, Molenberg/ Het Pompje, Kanaal Zuid substructuur: Veendijk, het Oude Veen patroon van historische kerk- en landwegen (waaronder de Achterste Kerkweg) met veelsprongen en vorkvormige kruisingen, waarin nauwelijks onderscheid bestaat tussen hoofd- en substructuur open lintbebouwing in de ‘kom’ en verspreide bebouwing in het buitengebied; daardoor enorme verwevenheid bebouwing en omringende landschap Apeldoorns Kanaal en Oosterhuizerspreng openbare ruimte informele straatprofielen met asfaltbestrating en grasbermen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten agrarische bebouwing, ook in bebouwingsconcentratie van buurtschap
aanbevelingen
zorgvuldige omgang met relatie tussen dorp en landschap, bijvoorbeeld door behoud van open ruimten en verspreide karakter bebouwing vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen wegen moeten informele karakter (geen stoepen) behouden behoud grasbermen
5 9
●●●
Radio Kootwijk in 1928 met links de antennes rond het zendgebouw en rechtsonder twee van de drie kortegolfzenders
de inmiddels verdwenen spoorlijn langs de loodsen aan de Radioweg
6 0
●●●
R A D I O
K O O T W I J K
5
ontwikkeling Om in de communicatie met Nederlands Indië niet afhankelijk te zijn van de buurlanden besloot de Nederlandse regering in 1918 tot de bouw van een eigen langegolfzender. De locatie moest een vrije ligging hebben, ver van het stedelijk gebied en zaken die storingen konden veroorzaken, maar moest toch goed bereikbaar zijn. Het in circa 1876 door de aanleg van de spoorlijn Amersfoort-Apeldoorn (met station Assel) ontsloten stuifzand- en heidegebied het Kootwijksche Zand (nu Kootwijker Zand)bij Apeldoorn beantwoordde aan deze eisen. Bijkomend voordeel van dit gebied was dat het reeds staatseigendom was. En zo verrees op een 450 ha groot terrein ten zuidwesten van Apeldoorn, de nederzetting en zendstation Radio Kootwijk. Inmiddels is de oorspronkelijke openheid van het terrein deels verdwenen, onder meer doordat het terrein dichtgroeit met Grove Den. De bouwwerkzaamheden aan de kern van het langegolfzendcomplex vonden plaats van 1918-1923. Vanaf de NS halteplaats Assel werd in 1918 een vijf kilometer lang smalspoor getrokken naar de bouwlocatie voor het vervoer van bouwmateriaal. In 1922 werd dit smalspoor opgebroken en vervangen door een normale spoorlijn, waarover een diesellocomotief reed. De spoorlijn werd in 1948 opgeheven en nog in hetzelfde jaar opgebroken. In het najaar van 1919 werd een begin gemaakt met de bouw van de zes zendmasten, die een jaar eerder waren ontworpen en geleverd door de firma Hein, Lehmann & Co uit Berlijn. Ook het ontwerp van het zendcomplex en het langegolfzendgebouw kwam in eerste instantie uit Duitsland, waar het langegolfzendstation in Namen diende als voorbeeld. Architect J.M. Luthmann vertaalde dit concept naar de Nederlandse situatie en wensen. De kern van het complex bestaat uit het langegolfzendgebouw, bijbehorende werkgebouwen en dienstwoningen aan een vorkvormige wegenstructuur, bestaande uit de Radioweg en Turfbergweg. In latere stadia zijn daar dienstgebouwen en woningen aan toegevoegd, met als belangrijkste uitbreiding de bouw van drie kortegolfzenders op de hei ten zuidoosten van het langegolfzendcomplex, aan de verlengde (onverharde) Turfbergweg in de periode van 1928-1940. Het grootste deel van het oorspronkelijke lange- en kortegolfzendcomplex is behouden gebleven. In 1940 was Radio Kootwijk een hoogwaardig zendstation, dat met de bezetting van Nederland door de Duitsers werd overgenomen die het van groot belang achtten voor hun spionagedienst. Ook de Duitsers voegden enkele dienstgebouwen toe aan het complex. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog bliezen de tuien van de zendmasten op in een poging om het langegolfzendgebouw te vernielen. Eén ervan viel op het zendgebouw, maar de constructie doorstond de aanslag zonder noemenswaardige beschadiging. Tot in de jaren zeventig bleef het zendstation van belang voor de (overzeese) communicatie, maar van 1974 tot 1998 hield Radio Kootwijk zich alleen nog bezig met communicatie voor lucht- en scheepvaartverkeer. Op 31 december 1998 werd Radio Kootwijk definitief buiten gebruik gesteld en in de loop van 2000 werd alle apparatuur verwijderd uit het gebouw. Het werk van het zendstation werd overgenomen door satellieten. Ondanks de soms roerige geschiedenis is Radio Kootwijk als complex vrij gaaf behouden gebleven. De antennes, spoorlijn, het transformatorhuis, een aantal koppelhuisjes en bijgebouwtjes zijn gesloopt, maar de structuur, de zendgebouwen en een groot deel van de dienstgebouwen en woningen zijn vrijwel in hun oorspronkelijke staat behouden gebleven.
5
Over Radio Kootwijk is in 2004 de Cultuurhistorische Effectrapportage Radio Kootwijk verschenen, waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
6 1
●●●
het langegolfzendgebouw functioneert als landmark
de groene aanleg met bankjes en herinneringsmonumenten op de driesprong
6 2
●●●
waardering
6
Het zendcomplex Radio Kootwijk is op internationaal niveau van grote cultuurhistorische waarde als één van de vier bekende en nog resterende monumentaal gebouwde uitdrukkingen van de vroegste ontwikkelingen op het gebied van de radiotelegrafie. Vanuit dat oogpunt bezien, is vooral het complex in zijn functionele en ruimtelijke samenhang van belang. Dat wil zeggen dat niet alleen enkele afzonderlijke gebouwen cultuurhistorisch, architectuurhistorisch of stedenbouwkundig van belang zijn, maar dat vooral de som der delen uniek is. ruimtelijke structuur de relatie tussen het landschap en het complex de historische hoofdstructuur: Turfbergweg (ook het onverharde deel naar de kortegolfzenders), Radioweg en driesprong van beide wegen het tracé van de voormalige spoorlijn het aardnet van koperleidingen ter plaatse van de oorspronkelijke antennes de landmarkfunctie van met name het langegolfzendgebouw en de watertoren openbare ruimte het informele straatprofiel met klinkerbestrating de groene aanleg met bankjes en herinneringsmonumenten op de driesprong bebouwing juist de samenhang tussen de hoofd- en bijgebouwen van het complex en het feit dat nog zoveel behouden is gebleven, geeft het complex zijn internationale cultuurhistorische waarde conciërgewoning, Turfbergweg 2, circa 1919 directiegebouw (gebouw F), Turfbergweg, 1919-1920 twee pomphuisjes, bij Radioweg 3-9, 1922 Tehuis voor Ongehuwde Ambtenaren (gebouw H), Radioweg 3-9, 1920-21/ 1929/ 1941-42, architect J.M. Luthmann personeelswoningen, Turfbergweg 4-14, 1922, J.M. Luthmann onderstation, Radioweg, 1922-23/ 1930-31, architect H. Fels garage voor bellenwagens, Radioweg 6, 1919 directeurswoning, Radioweg 2, 1920 zendgebouwen kortegolf (gebouw C, D en E), Turfbergweg, 1928-29 ingenieurswoningen, Radioweg 11, 13 en 21, 1937-39 Utrechtse loods (gebouw P), Radioweg bij 1 constructiehal voor zendapparatuur (gebouw G), Radioweg, 1942 oorlogsmonument, Radioweg, 1945 plantsoen/ herinneringsmonument, Radioweg, 1938-39
aanbevelingen De ruimtelijke structuur en samenhang van het complex moeten het uitgangspunt vormen voor nieuwe ontwikkelingen. Van de ruimtelijke structuur en enkele essentiële gebouwen kan vooraf gesteld worden dat ze ongeacht welke ontwikkeling ook, behouden moeten blijven voor het nageslacht. Voor een groot deel van de complexonderdelen geldt dit niet. Een lijstje van te slopen en te behouden gebouwen is echter zwaar af te raden. Juist vanwege het belang van het complex als geheel, moet gestreefd worden naar een visie op het hergebruik van het totale zendcomplex, opdat het ook in de toekomst een sterk functionele en ruimtelijke samenhang zal hebben. Door niet bij voorbaat het behoud of de sloop per gebouw vast te leggen, ontstaat er voor het totaal bovendien ruimte voor verschillende ontwikkelmogelijkheden en functies. De cultuurhistorische achtergrond van het complex dient daarbij als inspiratiebron.
6
De gedetailleerde waardering van Radio Kootwijk maakt deel uit van de Cultuurhistorische Effectrapportage Radio Kootwijk
6 3
●●●
topografische kaart 1870: linksonder het Uddelermeer en de Hunneschans, noordelijk van Uddel het Uddelsche Veen
topografische kaart 1975: inmiddels is Uddel aan de oostkant door bos omsloten
6 4
●●●
U D D E L
E N
N I E U W - M I L L I G E N
ontwikkeling In de meest noordwestelijke hoek van de gemeente Apeldoorn ligt Uddel, een enkdorp waarvan de geschiedenis terug gaat tot het jaar 792, toen het onder de naam "Uttiloch" in een akte werd vermeld.7 Door de geomorfologische ligging van Uddel op de grens van droge zandgronden en natte veengronden beschikt het dorp over een combinatie van bos, heide, weide en venen die een compleet agrarisch systeem waarborgen (veevoeder, plaggen, strooisel, turf, bouwmateriaal, brandstof). Door de enigszins geïsoleerde ligging bleef dit systeem tot ver in de 20ste eeuw min of meer onveranderd intact. De agrarische dorpsbevolking leefde merendeels van de akkerbouw, veeteelt, bosbouw, het turfsteken en aanverwante nevenactiviteiten als houtverwerking, winkelier, slachter (zelfvoorzienende economie die verbeterde door de introductie van kunstmest en de oprichting van coöperaties). Omstreeks 900 werd bij het Uddelermeer, zuidwestelijk van het dorp, de Hunneschans aangelegd, een verdedigingswerk dat waarschijnlijk werd aangelegd ter verdediging van een belangrijke handelsweg. Ondanks de decentrale ligging ten opzichte van het dorp, heeft het Uddelermeer een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van Uddel. In het meer werd gevist en werden schapen gewassen. Ook de koninklijke familie viste graag in het meer. In combinatie met de populaire jacht in de bossen oostelijk van Uddel, leidde dit er aan het eind van de zeventiende eeuw toe dat koning-stadhouder Willem III het Uddelermeer (het ‘Groote Meher’) en het Bleekemeer (het ‘Kleyne Meher’) in zijn bezit verwierf en er een jachthuis liet bouwen. Noordoostelijk van het Uddelermeer en zuidwestelijk van het huidige dorp werd vanaf circa 1100 de Uddeler Enk ontgonnen. De enk vormde de vormde voor een agrarische nederzetting en zich uitstrekte tot de bossen van de Uddeler Heeghe. De huidige Garderenseweg vormde ongeveer de noordgrens van de enk. Zuidelijk van de enk lagen heidevelden, voor de schapenteelt waar veel bewoners uit Uddel hun brood in verdienden. Na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde Uddel zich door schaalvergroting in de landbouw (pluimvee, kalvermesterei), een bescheiden industrialisatie (Alpuro, Veritex) en de opkomst van recreatief toerisme (bungalowpark, horeca en zwemgelegenheden bij de twee meren). De hoofdstructuur in Uddel bestaat uit de Garderenseweg/ Elspeterweg, die midden in het dorp de Aardhuisweg kruist. Tussen 1915 en 1933 kreeg Uddel een zuidelijke ‘rondweg’ via het tracé van ’t Hof, de Molenboomseweg en de Heeghderweg. Doordat het dorp zich echter voornamelijk (mede op basis van het uitbreidingsplan uit 1958) noordwestelijk van de Garderenseweg/ Elspeterweg ontwikkelde (en niet aan de zuidkant) verloor de structuur na 1955 zijn tijdelijke betekenis. De secundaire structuren van de vroeg naoorlogse woningbouwcomplexen namen de plaats in van oudere structuren. Zuidelijk van de Garderenseweg liggen echter nog een aantal oude zandwegen. De oudste bebouwing van Uddel bevond zich niet in het huidige dorp, maar werd in kleine concentraties op de enk gebouwd. De oorspronkelijke bebouwing is inmiddels grotendeels vervangen door jongere boerderijen, maar de clustering van de boerderijen geeft een redelijk beeld van het originele bebouwingspatroon. Tijdens de negentiende en twintigste eeuw raakte ook de voormalige Veenlanden noordelijk van de Garderenseweg bebouwd met boerderijtjes. Uit die bebouwing groeide uiteindelijk het huidige dorp met lintbebouwing langs de hoofdwegen. Na 1950 was er sprake van compacte komvorming in de (westelijke) kwadranten van het dorp met projectmatige woningbouw (complex 40 woningen uit 1956, 18 woningen aan de Essenkamp uit 1971 en complex aan Het Drie en Mr. Boelenweg uit 1981). Naar de dorpsrand verdunt de bebouwing geleidelijk en gaat over in het buitengebied, met als gevolg een open en rafelachtige begrenzing met doorzichten aan de noord- en westzijde en een gesloten en rechte begrenzing aan de oostzijde en coulissen aan de zuidzijde. Oostelijk van het Uddelermeer bevindt zich nog Het Hof, een in oorsprong zestiende eeuws landgoed van de jonkers Otto en Engelbert Schrassert, toenmalige secretarissen van Uddel en Meerveld. De huidige bebouwing (een dienstwoning van de Kroondomeinen) stamt uit het begin van de twintigste eeuw.
7
De bewoningsgeschiedenis van het gebied is ouder. Archeologische vondsten wijzen op bewoning vanaf 2500-2000 voor Christus.
6 5
●●●
de kruising van de Garderenseweg/ Elspeterweg en Aardhuisweg/ Harderwijkerweg
kruising van de Markveldweg en de Heegderweg
6 6
●●●
Zuidelijk van Uddel ligt Nieuw-Milligen, op de kruising van de Amersfoortseweg en de Meerveldweg/Kootwijkerweg. De buurtschap is nooit uitgegroeid tot een dorp en dankt zijn bestaan vrijwel exclusief aan de aanleg van de Amersfoortseweg en de stichting van een legerkamp in de negentiende eeuw. De negentiende eeuwse kazernes zijn inmiddels vervangen door twintigste eeuwse complexen.
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: het assenkruis van de Garderenseweg/ Elspeterweg en Aardhuisweg/ Harderwijkerweg markeert van oudsher het hart van het dorp, met bebouwingsconcentraties aan weerszijden van de Garderenseweg historische substructuur: Markveldweg, Heegderweg, Hardewijkerweg, Uddelerveen, Hullenkampweg, ’t Hof; vanuit het dorpscentrum in alle richtingen uitwaaierende en slingerende landwegen met een onregelmatig patroon van verbindende zandpaden (nog altijd herkenbaar met vorkvormige kruisingen en veelsprongen); regelmatig padenstelsel in de aangrenzende bossen noordelijk deel van het dorp is strak begrensd met open zicht over weilanden (west) en gesloten rand aan boskant (oost); rest van dorp waaiert geleidelijk uit naar buitengebied met doorzichten en open groene ruimten in het dorp Uddelermeer en Bleekemeer als restanten van vorstheuvels uit de laatste ijstijd en het restant van de 8e eeuwse walburcht ‘Hunneschans’ in het westen openbare ruimte kleine stukken bomenlanen langs hoofdstructuur substructuur: informele eenvoudige profielen met rijbaan, goten en grindbermen onverharde zandwegen in het buitengebied bebouwing NH-kerk, Garderenseweg 2, architecten A. van der Linden of L.S. van der Linde & H. Verkerk, 1954 kazernes, Amersfoortseweg, Nieuw Milligen (reeds op kaart 1870): niet toegankelijk; nader onderzoek
aanbevelingen
profiel historische hoofdroutes verbeteren door versterking of toevoeging van bomenlanen of ander groen vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen in geval van in- en uitbreiding langs historische structuren en de dorpsrand streven naar individuele, kleinschalige bebouwing; complexmatige of relatief grootschalige bebouwing beperken tot gebieden tussen de hoofdstructuren en uit het zicht van de dorpsrand, om relatie tussen dorp en landschap in stand te houden terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud of versterking van informele karakter van niet doorgaande wegen (geen stoepen, deels onverhard) behoud en versterking van grindbermen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
6 7
●●●
op de topografische kaart van 1870 liggen de hoofdstructuren en contouren van Wenum, en Wiesel al voor een belangrijk deel vast
de Wenumse Beek en de oorspronkelijk vijf daaraan gebouwde watermolens
6 8
●●●
W E N U M Aan de noordelijke grens van Apeldoorn ligt het gebied Wenum-Wiesel. De Zwolseweg vormt de grens tussen Wenum en Wiesel. Ten westen van de Zwolseweg ligt Wiesel. Ten oosten van de weg ligt Wenum, met zijn uitgestrekte weilanden tot aan het kanaal. Het dorp is gelegen aan de Wenumse beek. In Wenum wonen nog veel actieve boeren en is een aantal bedrijven gevestigd. Wenum is deels gelegen op de Wenumse Enk, in het Wenumse Veld en in het stroomgebied van de Wenumse Beek, De Grift en het Apeldoorns Kanaal. De Wenumse Enk ligt grotendeels noordelijk van de Wenumse Beek en is in vergelijking met de enken van Wiesel, Loenen en Beekbergen bescheiden van formaat. Het noordelijk en zuidelijk ervan gelegen Wenumse Veld is een laag gelegen, nat gebied dat daardoor pas rond 1900 tot ontwikkeling kwam. Wenum, Beemte en Broekland behoorden tot de Wenumermark. Wenum ligt ingeklemd door belangrijke hoofdstructuren in noord-zuid lopende richting: de Zwolseweg aan de westkant en de Grifte en het Apeldoorns Kanaal aan de oostkant. Samen met de centraal lopende Oude Zwolseweg vormen de wegen radialen vanuit het centrum van Apeldoorn. Daartussen zijn circa vijf dwarsverbindingen aangelegd, die het geheel een laddervormige structuur geven. De Wenumse Beek en de oorspronkelijk vijf daaraan gebouwde watermolens vormen een bijzonder hoofdstuk in de geschiedenis van Wenum. De oorsprong van de Wenumse Beek wordt gevormd door diverse gegraven sprengkoppen aan de rand van het Veluwemassief. De beek was in eerste instantie onmisbaar voor de waterhuishouding van het agrarische gebied. Vervolgens vormde de waterkracht van de beek de basis voor de vestiging van de papier- en kopernijverheid, in de negentiende eeuw gevolgd door wasserijen. De Wenumse Watermolen aan de Oude Zwolseweg, die stamt uit de veertiende eeuw, is gebouwd als korenmolen, rond 1750 verbouwd als kopermolen en in 1850 opnieuw ingericht als korenmolen. Het is de oudst werkende watermolen. De inmiddels verdwenen molen in de Wildkampen was gebouwd als Papiermolen, maar functioneerde slechts kort als zodanig. De zeventiende eeuwse Pannekoeksmolens (papiermolens) werd in 1753 verbouwd tot de Rotterdamse Kopermolen. Vanaf 1835 is het terrein in gebruik geweest als buitenplaats, luciferfabriek, houtzagerij en bungalowpark. Van de kopermolen resteren de ingangspijlers van het terrein, delen van de oude molenvijvers, een koetshuis uit 1803, een hallehuisboerderij uit 1728 en de vervallen beekwal. (De overige twee molens stonden op het grondgebied van Wiesel). In het zuiden van Wenum stroomt de Papagaaibeek, een kwelbeek, die nooit heeft gediend voor de aandrijving van watermolens. De bebouwing in Wenum is geconcentreerd in lintbebouwing langs enkele hoofdstructuren en verder in hoge mate verspreid. De grootste concentratie van bebouwing bevindt zich in het zuidelijk deel van Wenum, dichtbij de Apeldoornse bebouwde kom. Op de enk en langs de Wenumse beek werden al vanaf de middeleeuwen boerderijen en watermolens gebouwd. Het Wenumse Veld was lang te vochtig en is dus pas later bebouwd. De lintbebouwing langs de Zwolseweg en Oude Zwolseweg stamt grotendeels van rond of na 1900. Mede daardoor is wel een diverse mix ontstaan van boerderijen, woningen en soms grootschalige bedrijven, vooral aan de Zwolseweg.
6 9
●●●
open agrarisch gebied met diffuse structuur van lintbebouwing, waarbij echte dorpskern ontbreekt
informeel profiel met grindbermen
7 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Wieselseweg, Zwolseweg, Oude Zwolscheweg, Wielsekampweg/ Papegaaiweg historische substructuur: Elburgerweg, Astaweg, Nieuwe Molenweg, Schupperijweg, Plantageweg, Houtentorenweg/ Wenumsedwarsweg, Wieselsedwarsweg, Bentweideweg, laddervormig nederzettingspatroon met vorkvormige kruisingen en veelsprongen Wenumse Beek tracé Koningslijn open agrarisch gebied met diffuse structuur van lintbebouwing, waarbij echte dorpskern ontbreekt openbare ruimte informeel profiel, deels met gras- en grindbermen (m.u.v. Apeldoornseweg/ Zwolseweg) bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten landgoed/ complex Rotterdamse Kopermolen, bij Zwolseweg 405 broedhuis voor kippen, Kopermolenweg 4, 1927, behoort oorspronkelijk bij landhuis Kopermolenweg 10 (gemeentelijk monument)
aanbevelingen
vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen in geval van in- en uitbreiding lintvormige diffuse bebouwingspatroon handhaven nieuwe grootschalige bedrijven zoals Nemef (Papegaaiweg) en complexmatige uitbreidingen vermijden behoud of versterking van informele karakter van niet doorgaande wegen (geen stoepen, deels onverhard) behoud en versterking van gras- en grindbermen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
7 1
●●●
Wiesel, de Wiesselsche Enk en het Wiesselsche Veld in 1890
in 1955 was het Wiesselsche Veld grotendeels bebost
7 2
●●●
W I E S E L
8
ontwikkeling Aan de noordelijke grens van Apeldoorn ligt het gebied Wenum-Wiesel. De Zwolseweg vormt de grens tussen Wenum en Wiesel. Ten oosten van de weg ligt Wenum, met zijn uitgestrekte weilanden tot aan het kanaal. Ten westen van de Zwolseweg ligt Wiesel, dat op de overgang ligt van het hoge en geaccidenteerde Veluwemassief en de lage en vlakke IJsselvallei. Wiesel werd in 1337 voor het eerst vermeld in historische bronnen en is een flankesdorp. Net als Beekbergen-Engeland en Loenen, werd Wiesel in 1870 nog omringd door de woeste gronden van het Wieselsche Veld. Aan het eind van de negentiende eeuw kwam de woeste grond in handen van de Kroondomeinen en in de loop van de twintigste eeuw werd het Wieselsche Veld grotendeels bebost, waardoor het dorp inmiddels een agrarische kom in het bosgebied vormt. Het oorspronkelijke akkerlandschap van de Wieselse Enk is echter zo goed behouden gebleven, dat een groot deel van het gebied (ten westen van de Wieselse Enkweg) in 2001 is aangewezen als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. De Wenumse Beek doorsnijdt de enk van oost naar west. Het noordelijk deel van de enk bestaat uit grote stukken land, onderverdeeld in smalle percelen. Ten zuiden van het beekdal en in het westen bevinden zich meer kleinere zelfstandige akkers, omgeven door houtwallen. Verder bevat het gebied heidevelden en bospercelen. Een grote, in oorsprong middeleeuwse, randwal aan de noordzijde van het beschermde gezicht en houtwallen in het gebied waren bedoeld om vee, wild en het stuifzand van het Wieselse Veld tegen te houden. Verder wordt het landschap ingedeeld door hagen, bomenlanen en solitaire bomen. Het gebied is ontsloten door verharde en onverharde wegen. Op de grens van Wenum en Wiesel ligt een verdiept tracé van de uiteindelijk oostelijk van Beemte aangelegde A50. De Wenumse Beek en de oorspronkelijk vijf daaraan gebouwde watermolens vormen een bijzonder hoofdstuk in de geschiedenis van Wiesel. De oorsprong van de Wenumse Beek wordt gevormd door diverse gegraven sprengkoppen aan de rand van het Veluwemassief. De beek was in eerste instantie onmisbaar voor de waterhuishouding van het agrarische gebied. Vervolgens vormde de waterkracht van de beek de basis voor de vestiging van de papier- en kopernijverheid, in de negentiende eeuw gevolgd door wasserijen. De Huygensmolen en Dijkgraafmolen waren voorbeelden van oorspronkelijk zeventiende eeuwse papiermolens, die in de negentiende eeuw werden verbouwd tot wasserij. De Huygensmolen is niet meer aanwezig, de Dijkgraafmolen is ingrijpend verbouwd tot restaurant Sprengenhorst. (De overige drie molens stonden/ staan op het grondgebied van Wenum). In het zuidoosten van Wiesel ontspringt de Papagaaibeek, een kwelbeek, die nooit heeft gediend voor de aandrijving van watermolens. De bebouwing in Wiesel is in hoge mate verspreid, waardoor geen sprake is van een dorpskern. Wiesel werd oorspronkelijk gekenmerkt door agrarische bebouwing. Later woonden hier veel arbeiders die werkzaam waren in de bossen van Het Loo. Aan het eind van de negentiende en begin van de twintigste eeuw werd het gebied populair bij welgestelden, die er landhuizen en buitenplaatsen (De Ploeg en De Zandhegge) bouwden. Met het afnemen van de wasserij- en landbouwactiviteiten in de tweede helft van de twintigste eeuw, raakte het agrarische karakter van het gebied op de achtergrond en nam de woonfunctie met het bijbehorende grondgebruik toe.
8
Wiesel is in 2001 aangewezen als gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de ontwikkelingsgeschiedenis en de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 2000.
7 3
●●●
de (voormalige) Wiesselsche Enk
een dubbel tracé van de Wenumse Beek
7 4
●●●
waardering De hoge cultuurhistorische waarde van een groot deel van Wiesel is vertaald naar een gemeentelijk beschermd dorpsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 2000. ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Wieselseweg, Wieselsekampweg, Wieselse Enkweg historische substructuur met vorkvormige kruisingen en veelsprongen: Greutelseweg, Huisakkers deels open en deels door houtwallen omsloten akkers nauwe verwevenheid landschap en bebouwing, waarbij echte dorpskern ontbreekt Wenumse Beek openbare ruimte randwal, houtwallen of houtsingels informeel, veelal onverhard profiel met natuurlijke erfscheiding als hagen en/of bomenlanen smalle wegprofielen restanten van schapendriften bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten verspreide bebouwing van kleine woningen, boerderijen, villa’s, bedrijven en bijzondere bebouwing voormalige boerderijen, deels met achterzijde naar de weg restaurant Sprengenhorst, Wieselse Enkweg 35: onderzoeken op restanten voormalige Dijkgraafmolen
aanbevelingen
behoud van karakter van oorspronkelijke akkerlandschap van de Wieselse Enk behoud of versterking van informele karakter van wegen: wegen niet meer verharden dan strik noodzakelijk voor doorgaand verkeer, smalle profiel behouden vorkvormige kruisingen behouden, met inbegrip van groene driehoekige eilandjes in wegen geen formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud en versterking van houtwallen en hagen slecht zeer incidenteel en individueel nieuwbouw toestaan vermijden van komvorming onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
7 5
●●●
7 6
●●●
STAD
7 7
●●●
kaart van Jacob de Man, 1807
Kaart van Het Loo en deszelfs omstreken, opgedragen aan Zijne Majesteit der Koning 1850
7 8
●●●
O N T W I K K E L I N G S G E S C H I E D E N I S oorsprong Apeldoorn ontleent zijn karakter aan de landschappelijke ligging. Geomorfologisch ligt de nederzetting op de overgang van enerzijds het geaccidenteerde Veluwemassief met zijn droge heide- en zandgronden, en anderzijds het stroomgebied van de IJssel met zijn natte en laag gelegen broeklanden. Kenmerkend in dit gebied zijn de door mensenhanden aangelegde sprengen en enken. De uitgestrekte heidegronden werden ontgonnen en omgevormd tot zogenaamde enken (akkerlandcomplexen), die door plaggenbemesting steeds verder werden opgehoogd. Een uitgestrekt stelsel van sprengen (gekanaliseerde beken) diende als drinkwatervoorziening en als krachtbron voor papiermolens en wasserijen. In de omgeving van de enken, langs de sprengen en bij de papiermolens ontstonden kleine nederzettingen. Zo heeft De Grift in belangrijke mate bijgedragen aan de ontwikkeling van Apeldoorn. Apeldoorn groeide tijdens de middeleeuwen uit tot een verzorgend centrum met twee brinken: de Brink rond de Brinklaan en de Moriaense Brink bij de Deventerstraat. Er stonden een kerk, een gasthuiskapel en een groot aantal herbergen. De meeste boerderijen lagen bij de Brink. Op sommige plekken lagen de boerderijen in clusters bij elkaar, omringd door enken. Apeldoorn was tot de negentiende eeuw het grootste en meest geïsoleerde dorp van de Oost Veluwe. De dorpskern ontwikkelde zich rond het kruispunt van de Deventerstraat, de Korenstraat en de Dorpsstraat (de huidige Hoofdstraat). Aan de rand van het dorp ontstonden landgoederen als de Pasch, de Vlijt, Marialust en Welgelegen. De omgeving werd gekenmerkt door verspreide boerderijen aan onverharde wegen temidden van enken, heidegronden en broeklanden. Op enkele plaatsen had de agrarische bebouwing het karakter van een buurtschap, zoals Wormen en Zevenhuizen. De ontsluiting van Apeldoorn begon in de eerste helft van de negentiende eeuw met de verharding van de straatwegen naar Amersfoort, Deventer, Zutphen, Arnhem en Zwolle, en de aanleg van het Griftkanaal met een havenkom bij de Deventerstraat (1824-1829). Omstreeks 1830 had Apeldoorn een weekmarkt. Vanaf 1843 werd twee keer per jaar een veemarkt gehouden. In 1857 kwam er een wekelijkse graanmarkt bij en in 1861 de botermarkt. De handel floreerde. De dorpskern sloot in noordelijke richting aan op de Loolaan en kreeg in het zuiden een vervolg aan de Arnhemseweg. Verder bestond het dorp uit lintbebouwing in een los patroon. In de tweede helft van de negentiende eeuw begon Apeldoorn flink te groeien als gevolg van de ingebruikname van het zuidelijke kanaaltracé naar Dieren (1869) en de opening van de spoorlijnen Amersfoort - Zutphen (1876), Hattem - Dieren (1886) en Apeldoorn - Deventer (1891). Deze infrastructuur vormde een belangrijke economische levensader en aanjager voor de industriële ontwikkeling van Apeldoorn. De aan huis gebonden nijverheid maakte steeds meer plaats voor de vestiging van industriële (groot)bedrijven. Een aantal papiermolens- en fabrieken werd verbouwd tot wasserij/ blekerij. In Brinkhorst, Brummelhof en Zevenhuizen bouwden speculanten woningen voor fabrieks- en landarbeiders op basis van eenvoudige stratenplannen. Door de lage grondprijzen werden de enken in lage dichtheden bebouwd met overwegend vrijstaande woningen en ruime tuinen. Tegelijkertijd werden de landgoederen in het noorden getransformeerd tot villaparken voor de welgestelden. Riant wonen in het groen was het centrale thema voor de Parken, Indische buurt, Het Loo en Berg en Bos. In de kern van Apeldoorn ontstond een concentratie van winkels en andere voorzieningen.
verstedelijking uitbreidingsplan 1910 In 1901 stelde de Woningwet het ontwerpen van uitbreidingsplannen verplicht voor gemeenten met meer dan tienduizend inwoners. Tot die tijd werd in Apeldoorn hoofdzakelijk gebouwd zonder stedenbouwkundig plan vooraf, in de vorm van sterk verspreide lintbebouwing en stratenplannen. De gemeente Apeldoorn ontwierp zijn eerste uitbreidingsplan in 1910 en keurde het in 1916 goed. Dit bescheiden plan ging niet verder dan een globale aanduiding van wegen, water en bebouwing. In die tijd kampte Apeldoorn met een nijpend tekort aan woningen. De woningnood en de gunstige financiële kaders van de Woningwet leidden tot de oprichting van woningbouwvereniging De Goede Woning. De woningbouwvereniging vulde terreinen tussen de bestaande lintbebouwing in met tuindorpachtige complexen met betaalbare huurwoningen voor arbeiders zoals de Metaalbuurt. De planmatige aanpak hiervan en de toegenomen aandacht voor de
7 9
●●●
uitbreidngsplan 1923
uitbreidngsplan 1938
8 0
●●●
kwaliteit van de woonomgeving betekenden een trendbreuk met de ongebreidelde lintbebouwing en stelden hogere eisen aan de mate van detaillering dan het globale uitbreidingsplan van 1910 bood. uitbreidingsplan 1923 (en 1927) Na de Eerste Wereldoorlog besloot het gemeentebestuur tot het opstellen van een nieuw en meer gedetailleerd uitbreidingsplan ter vervanging van het plan uit 1910. De dienst Gemeentewerken ontwierp, met medewerking van landschapsarchitect K.C. van Nes, een ambitieus uitbreidingsplan dat in 1923 werd gepresenteerd, in 1927 herzien en in 1929 vastgesteld. In het plan werden de noodzakelijke stadsuitbreidingen en verkeersmaatregelen harmonieus verenigd met behoud van het landelijke en groene karakter van de omgeving. De dienst Gemeentewerken vertaalde deze opgave in een minutieus stedenbouwkundig ontwerp met een samenhangende ruimtelijke compositie van straten, pleinen, gesloten bebouwing en parken. Het plan voorzag in uitbreidingen voor wonen in alle windrichtingen, met een sterk accent op het westen van het plangebied. Bedrijventerreinen waren gepland in de directe nabijheid van het kanaal en de spoorlijnen. Een groot aantal wegverbredingen, pleinen, royaal gedimensioneerde verkeersdoorbraken en dito ceintuurbaan droegen zorg voor de functionele samenhang tussen de bestaande stad en de nieuwe uitbreidingen. Een zeer ingrijpend voorstel in het plan was de verplaatsing van het treinstation in zuidelijke richting. De grootse schaal van het plan moest tot uitdrukking brengen dat Apeldoorn een stad was geworden. De monumentaliteit van het plan moest kapitaalkrachtige burgers en bedrijven verleiden om zich in Apeldoorn te vestigen. Al snel bleek het Uitbreidingsplan te ambitieus en werd in 1927 een herziening op het plan vastgesteld. uitbreidingsplan 1938 In de Woningwet was een wettelijke termijn van tien jaar opgenomen voor de herziening van uitbreidingsplannen. Vandaar dat Apeldoorn in 1938 opnieuw een uitbreidingsplan opstelde. De realistische benadering in dit plan kwam tot uitdrukking in een nadruk op functionele woningbouw en praktische ingrepen in de verkeersstructuur. De uitbreidingen voor wonen concentreerden zich, meer dan in het vorige plan, binnen de rondweg en waren in gelijke mate voorzien in alle windrichtingen. De stedenbouwkundigen beschouwden het bosrijke gebied ten westen van de rondweg niet langer als een uitbreidingslocatie voor woningbouw, maar zij bestemden het Orderbos en Berg en Bosch als park. Daar stond tegenover dat de stadsuitbreiding aan de oostzijde van het kanaal, ten opzichte van het plan uit 1923 (en 1927) juist aanzienlijk vergroot moest worden. Ook de nog te voltooien rondweg werd in het herziene plan overgenomen, als een belangrijke aanvulling op de oude hoofdstructuur van radiale uitvalswegen vanuit het centrum. De royale verkeersdoorbraken, de monumentale pleinen en de nieuwe stationslocatie uit het vorige uitbreidingsplan bleken te ambitieus en keerden in het nieuwe plan niet terug. De Tweede Wereldoorlog en de in juni 1942 afgekondigde bouwstop hielden de uitvoering van het uitbreidingsplan jarenlang op.
8 1
●●●
Plan van uitbreidng in hoofdzaak van de Gemeente Apeldoorn, 1948
Structuurplan 1950, 1960
8 2
●●●
uitbreidingsplan in hoofdzaak (1948/1949) Direct na de bevrijding had de gemeente Apeldoorn een tekort aan duizenden woningen. Apeldoorn was weliswaar niet zo zwaar door het oorlogsgeweld getroffen als Arnhem of Nijmegen, maar het was met Emmen één van de snelst groeiende gemeenten van Nederland. Jarenlang overtrof de vraag naar woningen het nieuwe aanbod ruimschoots. De stijgende vraag naar woonruimte in Apeldoorn maakte de planning van nieuwe woongebieden noodzakelijk. De afdeling Stedebouw ontwierp een Uitbreidingsplan in Hoofdzaak (1948/1949) voor het gemeentelijk grondgebied en een Structuurplan (1950, 1960) voor het verstedelijkte gebied. Het Uitbreidingsplan in Hoofdzaak legde de bestemmingen vast voor het gehele gemeentelijke grondgebied. De bescherming van het natuurschoon vormde het belangrijkste uitgangspunt van het plan. De betekenis van Apeldoorn als het nationale centrum voor recreatie mocht geen schade ondervinden van de verdergaande urbanisatie. Het plan breidde het van bebouwing gevrijwaarde natuurgebied drastisch uit en legde de (recreatieve) gebruiksmogelijkheden nauwkeurig vast. Daarnaast bood het plan globale richtlijnen voor een verantwoorde ontwikkeling van de gemeente Apeldoorn als verkeersknooppunt en industrie- en woonplaats. Voor het stedelijk gebied kregen deze aspecten vervolgens een nadere uitwerking in het Structuurplan. structuurplan (1950, 1960) Na de oorlog werkte de dienst Gemeentewerken aan een herziening van het Uitbreidingsplan 1938. Het Structuurplan dat hieruit voortkwam, legde de ligging en omvang van de nieuwe woonwijken en recreatiegebieden vast, alsmede de behoefte aan en de situering van verkeersinfrastructuur en bedrijventerreinen. Het betrof een lange termijn visie voor de ontwikkeling van het stedelijk gebied waarvan verwacht werd dat het in 2000 geheel bebouwd zou zijn. De benodigde uitbreiding van de bestaande bedrijventerreinen was allereerst voorzien langs het kanaal. Voor verdere uitbreiding was een bedrijventerrein gepland aan de spoorweg naar Amersfoort en een groter terrein aan de spoorwegen naar Deventer en Zutphen (tussen de geplande wijken Zevenhuizen en Maten). Met de aankoop van Berg en Bosch in 1917 en het Orderbos in 1956 was de gemeente in het bezit van een uitgestrekt en bosrijk natuurgebied dat als stadspark werd opengesteld. In aanvulling hierop voorzag het Structuurplan in de aanleg van wijkparken voor passieve recreatie, sportterreinen voor actieve recreatie en openbare groenstroken als buffer tussen de woonwijken en de aangrenzende bedrijventerreinen. Het Structuurplan had primair tot doel het stedelijke gebied in omvang te beperken, de stad in wijken te verdelen en de functies wonen, werken, verkeer en recreatie van elkaar te scheiden. De voorzieningen in de woongebieden waren ondergebracht in een hiërarchisch systeem van buurt-, wijk- en stadscentrum. Ook het stedelijke verkeersnet was hiërarchisch opgebouwd. Het primaire stelsel van stadswegen bestond uit zes uitvalswegen in alle windrichtingen. Het secundaire stelsel van wijkontsluitingswegen bestond uit een samenhangend systeem van ring- en radiaalwegen met wijkcentra. Het tertiaire stelsel bestond uit buurtontsluitingswegen. Conform deze uitgangspunten werden in de jaren vijftig de wijken Apeldoorn Zuid, Orden en Kerschoten aangelegd, en in de jaren zeventig de wijken De Heeze en De Bouwhof.
8 3
●●●
Schetsplan Centrum en City, 1964
Struktuurvisie Stedelijk gebied Apeldoorn, 1988
8 4
●●●
Centrum en City plan (1964) Door de groei van de stad zoals voorgesteld in het Structuurplan raakte het centrum steeds verder verdicht. De meest invloedrijke uitwerking voor een vernieuwd en modern centrum was het Schetsplan ‘Centrum en City’ uit 1964. Hierin werd de gedachte van ‘Apeldoorn als tweede schrijftafel van Nederland’ uitgewerkt. Het plan presenteerde een compacte city met een winkelgebied, een kantorengebied en een nieuwe ruime wegenstructuur. Langs de nieuwe stadsboulevards was overwegend hoogbouw geprojecteerd. Ter voorbereiding van de planuitvoering kocht het gemeentebestuur ten westen van het bestaande centrum de benodigde gronden aan. De bebouwing rond de Brinklaan, de Hofstraat en de Kalverstraat werd grotendeels gesloopt. Vervolgens werden alleen de verkeersdoorbraken Prins WillemAlexanderlaan en Koning Stadhouderlaan / Wilhelmina Druckerstraat gerealiseerd, evenals enkele grootschalige kantoorgebouwen uit het grootsteedse ‘wolkenkrabberplan’. De hoop dat veel overheidsinstanties zich onder druk van het decentralisatiebeleid in Apeldoorn zouden vestigen, vervloog in de jaren zeventig volledig. Pas jaren later werd een voorzichtig begin gemaakt met de invulling van de kaalgeslagen vlakten. In de jaren negentig barstte een ware bouwwoede los en raakte het centrum echt verstedelijkt. sprong over het kanaal De verstedelijking van Apeldoorn speelde zich tot in de jaren vijftig vrijwel uitsluitend af ten westen van het kanaal. In het Structuurplan werd de sprong over het kanaal aangekondigd, met de geplande wijken Anklaar, Sprenkelaar, Sluisoord en de Mheen. Dit stadsdeel is in de jaren zestig projectmatig tot stand gekomen volgens het principe van de functionalistische stedenbouw: een groen raamwerk met compacte, uniforme en gestapelde bebouwing in rechte stempelverkaveling. In de wijziging van het Structuurplan uit de jaren zestig werd aan de oostzijde de wijk Maten toegevoegd, op de plek waar in alle eerdere plannen bedrijventerrein was gepland. Onder invloed van de maatschappelijke vernieuwing werd Maten in de jaren zeventig en tachtig aangelegd als een gevarieerde woonwijk met een geringe bebouwingsdichtheid, weinig hoogbouw en veel groen aan een slingerend stratenpatroon. Het gebied tussen Zevenhuizen en Maten zou grotendeels als bedrijventerrein worden benut en deels als sportterrein en agrarisch gebied. In het kader van de Vierde Nota (1988) en de Vinex (1994) kwam het gebied tot aan de rijksweg A50 echter alsnog voor woningbouw in aanmerking. In de loop van de jaren negentig werden Woudhuis en Osseveld-Oost bebouwd volgens een thematische architectuur en stedenbouw. Nadat de scheepsvaart op het Apeldoorns Kanaal in 1973 volledig werd opgeheven, bleef het kanaal in zekere zin ‘levenloos’ achter. Gedurende de jaren zeventig en tachtig werd het kanaal ervaren als een hinderlijke barrière tussen het stadscentrum en de nieuwe wijken Zevenhuizen en Maten. De omslag in de waardering voltrok zich in de jaren negentig. Het kanaal beleefde een revival, vanuit de overtuiging dat de markante S-bocht, de karakteristieke waterwerken, het attractieve water en de groene oevers een meerwaarde konden betekenen voor de beleving en identiteit van Apeldoorn. De Kanaalzone wordt sindsdien getransformeerd in een vitale en centrale as met nieuwe stedelijke woonvormen, kantoren en aantrekkelijke recreatieve routes. Rond de voormalige haven van het Apeldoorns Kanaal hebben de stadsvernieuwingsprojecten Welgelegen Haven en Stadskade nieuw leven gebracht in het hart van de stad.
8 5
●●●
het Structuurplan van 1978, met daarin respectievelijk in paars en bruin de bestaande en toekomstige bedrijventerreinen
8 6
●●●
B E D R I J V E N T E R R E I N E N
9
ontwikkelingsgeschiedenis Bedrijventerreinen zoals Brouwersmolen, Kayersmolen en De Vlijt vinden hun oorsprong in de papierindustrie, de eerste vorm van industrialisering in Apeldoorn. De oorspronkelijk zeventiende eeuwse papiermolens werden langs sprengen gebouwd. Door mechanisatie en schaalvergroting ontwikkelden deze watermolens zich in de negentiende eeuw tot fabrieken. De arbeiderswoningen werden in de directe omgeving gebouwd. Aan deze functionele vermenging van werken en wonen kwam in de twintigste eeuw een einde. Het Uitbreidingsplan 1923 projecteerde bedrijventerreinen in de nabijheid van het Apeldoorns Kanaal, zoals op het voormalige landgoed Welgelegen, de bestaande industriële locaties De Vlijt en Kayersmolen Noord en het noordelijke gedeelte van De Maten. Het Uitbreidingsplan 1927 nam ook Brouwersmolen mee in de planning. Door toenemende schaalvergroting van de industrie en de industrialisatiepolitiek van de gemeentelijke overheid was in het Structuurplan 1950-1960 aanzienlijk meer ruimte voor de industrie gereserveerd: Osseveld-West, het noordelijke gedeelte van De Maten, Kayersmolen tot aan de Zwaanspreng en Brouwersmolen (in de huidige omvang). In het Structuurplan 1962/1966 werd de geïndustrialiseerde kanaalbocht bestemd tot verzorgingsgebied van de city, hetgeen aan het begin van de eenentwintigste eeuw ten uitvoer is gebracht met de herstructureringsprojecten Welgelegen Haven en Stadskade. Bedrijventerrein De Vlijt stond een aanzienlijke uitbreiding te wachten met het terrein Stadhoudersmolen. Ook Kayersmolen wachtte een forse uitbreiding en Kuipersveld zou zelfs vier insteekhavens krijgen (de kanaalhavens werden uiteindelijk niet uitgevoerd). De snelwegen die volgens het Rijkswegenplan 1958 ten zuiden en oosten van Apeldoorn werden geprojecteerd, zouden in de loop van de jaren zeventig gereed komen, zodat een goede ontsluiting van de bedrijventerreinen gewaarborgd was. Met het aantrekken van de economie stond Apeldoorn in de jaren negentig een overweldigende bouwexplosie te wachten. In het Structuurplan 1990 werd de herstructurering van bestaande bedrijventerreinen voorgesteld, en de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen als Malkenschoten en Apeldoorn Noord.
kenmerken Brouwersmolen Brouwersmolen bevindt zich tussen de spoorlijn naar Amersfoort, Ugchelen, de Ugchelseweg en de Jachtlaan. Het terrein is in zijn huidige omvang in de jaren zestig aangelegd en wordt momenteel gedeeltelijk vernieuwd. De Europaweg, de Laan van Spitsbergen en de Laan van Westenenk doorkruisen het bedrijventerrein en vormen de hoofdontsluiting. Vanaf deze ontsluitingswegen leiden bestemmingswegen naar de bedrijven en loodsen. De bestemmingswegen hebben een eenvoudig profiel met een rijbaan van klinkers of asfalt en zachte grasbermen. De Europaweg, de Laan van Spitsbergen en de Laan van Westenenk hebben een sterk geleed profiel met een formele uitstraling (geasfalteerde rijbaan, fietsstroken, brede groenstroken met bomen). Het terrein rond de Dijkgraafweg is stenig, het Schumanpark heeft daarentegen een groen en representatief voorkomen. De bedrijven zijn grootschalig en sterk afhankelijk van de logistiek; ze oriënteren zich op de belangrijke doorgaande wegen en de rijkswegen. De architectuur van de distributiebedrijven en loodsen bestaat uit functionele doosvormige gebouwen met een of twee bouwlagen en een plat dak, en is in sobere materialen uitgevoerd. Het bedrijvencomplex van Wegener aan de Laan van Westenenk en de bedrijfsgebouwen in het Schumanpark hebben een representatiever voorkomen, doordat er meer aandacht aan het ontwerp, materiaal en details is besteed. Grenzend aan het spoor en de Jachtlaan bevindt zich bedrijfsruimte met sheddaken en bijbehorend hoofdgebouw ‘Werklust’.
9
Van de Kanaalzone (waarbinnen De Vlijt, Welgelegen, De Haven en Kayersmolen Noord vallen) is reeds een Cultuurhistorische Analyse geschreven. Vandaar dat dit gebied in een afzonderlijk hoofdstuk wordt behandeld.
8 7
●●●
kenmerken Malkenschoten en TNO Het bedrijventerrein Malkenschoten bevindt zich ten zuiden van het Componisten- en Rivierenkwartier, tussen de Kayersdijk en de Arnhemseweg. De gebouwen zijn overwegend georiënteerd op de Laan van Malkenschoten die de hoofdontsluiting van het terrein vormt. Aan de Laan van Malkenschoten liggen de bestemmingswegen als lussen over het terrein. Het TNO-complex ligt ten westen van Malkenschoten, in de bocht van de Laan van Westenenk. De bestemmingswegen hebben een eenvoudig profiel met een rijbaan van klinkers of asfalt en zachte grasbermen. De Laan van Westenenk heeft een sterk geleed profiel met een formele uitstraling (geasfalteerde rijbaan, fietsstroken, brede groenstroken met bomen). De terreinen hebben soms groenstroken en groene perken, toch zijn ze overwegend stenig. Als buffer is een groene zoom aangelegd rond bedrijventerrein Malkenschoten. Het TNO-terrein heeft door de plantsoenen en vijverpartijen een parkachtige uitstraling. De bedrijven zijn grootschalig en sterk afhankelijk van de logistiek. Er staan niet alleen sobere distributiebedrijfsgebouwen met functionalistische, doosvormige en nauwelijks gedetailleerde loodsen, maar ook representatieve grootschalige complexen als Apple Computers en Philips. De grotendeels uit de jaren negentig daterende bedrijfsgebouwen in het oostelijke gedeelte van Malkenschoten zijn iets minder grootschalig en hebben een meer gevarieerde architectonische expressie. Het TNO-complex is een functionalistische megastructuur van Van den Broek en Bakema (1964).
kenmerken Kayersmolen Midden en Zuid Kayersmolen Midden en Zuid ligt tussen de Kayersdijk en het Apeldoorns Kanaal ingeklemd en worden begrensd door de Marchantstraat in het noorden en de Rijksweg A1 in het zuiden. De gebouwen zijn met de representatieve onderdelen naar de ontsluitingswegen gericht. Slechts enkele bedrijven hebben een (functionele) oriëntatie op het kanaal. De Kayersdijk vormt de ontsluitingsweg. Vanaf de Kayersdijk leiden afslagen naar de verschillende bedrijven. De Koningslijn (dubbel spoor) en de Zwaanspreng zijn twee vooroorlogse structuren. De omvang en de schaal van de industriële bebouwing nemen naar het zuiden toe. De straten hebben een eenvoudig profiel met een geasfalteerde rijbaan en grasbermen. De Kayersdijk heeft een sterk geleed profiel met een geasfalteerde rijbaan, een groene middenberm en groenstroken met bomen. De terreinen zijn zeer stenig. De schaal van de bedrijven is middelgroot en de bedrijfssoorten zijn gevarieerd. Er bevindt zich nog zware industrie langs het kanaal (betonindustrie). De bedrijfsgebouwen dateren uit verschillende (naoorlogse) perioden en variëren in kwaliteit.
kenmerken Kuipersveld en Matenhoek Kuipersveld en Matenhoek liggen ten oosten van het Apeldoorns Kanaal, respectievelijk in de zuidelijke en noordelijke hoek van De Maten. De kleinschalige bedrijventerreinen Kuipersveld en de Matenhoek zijn in de jaren zeventig aangelegd en richten zich vanwege de werkgelegenheid op De Maten. Kuipersveld wordt ontsloten door Kanaal Zuid en de Landdrostlaan, Matenhoek door Matenpoort. Kuipersveld heeft een doorgaande weg met enkele lussen, Matenhoek heeft een rondweg. De straten hebben eenvoudige profielen en de terreinen zijn stenig. Kuipersveld heeft kleinschalige bedrijven met eenvoudige, doosvormige architectuur, opgetrokken in baksteen en golfplaten bekleding. In Matenhoek zijn veel autodealers gevestigd met bedrijfsgebouwen van aluminium en glas. De Ovenbouwershoek en de Ketelboetershoek zijn vooroorlogse structuren en voornamelijk voor woningbouw bestemd.
kenmerken Apeldoorn-Noord Apeldoorn-Noord bevindt zich tussen de Oost-Veluweweg en de Vellertdijk. Aan de overzijde van de OostVeluweweg bevinden zich de brandweerpost Beemte en het bedrijf HCA. Enkele gebouwen oriënteren zich op de Oost-Veluweweg die het terrein ontsluit. De wegenstructuur van Apeldoorn-Noord bestaat uit een grid. De kantoortoren La Tour manifesteert zich als landmark. Apeldoorn-Noord is als bedrijvenpark opgezet, die het openbaar groen de ruimte zouden moeten geven. Het openbaar groen beperkt zich echter tot grasbermen en een enkele groenstrook. Waterpartijen luisteren
8 8
●●●
La Tour, het Waterschapshuis en het Kwakkelgebouw op. De straten hebben informele profielen met geasfalteerde en beklinkerde rijbanen. De bedrijfssoorten zijn uiteenlopend, waardoor diversiteit in grootte en uitstraling is ontstaan. Om de diversiteit te ordenen, heeft de stedenbouwkundige dienst een strikt stedenbouwkundig plan opgesteld. De plattegrond van het bedrijvenpark is in dit plan onderverdeeld in verschillende zones met ieder een eigen herkenbare karakteristiek, bijvoorbeeld de ‘terracotta-zone’. Dit concept is bij de uitvoering minder strikt doorgevoerd dan in het plan voorgesteld.
kenmerken Stadhoudersmolen Stadhoudermolen wordt begrensd door het Apeldoorns Kanaal, de Anklaarseweg en de wijk Hommelbrink. De Anklaarseweg vormt de hoofdontsluiting. Het bedrijventerrein oriënteert zich op de Stadhoudersmolenweg die het terrein ontsluit. Op deze ontsluitingsweg takken langgerekte lussen aan. De straten hebben een eenvoudig profiel met een geasfalteerde rijbaan en trottoirs annex parkeerplaatsen. De terreinen zijn overwegend stenig. De erven worden veelal door hoge hekken van de openbare weg afgescheiden. De schaal van de bedrijven is van gemiddelde grootte. De bebouwing dateert overwegend uit de jaren zestig en is heel sober. Het bebouwingsbeeld wordt overheerst door doosvormen van een of twee bouwlagen met plat dak en functioneel opgezette bedrijfshallen met grote schuif- en laaddeuren. De kantoorgebouwen zijn representatief, doch overwegend sober gedetailleerd.
8 9
●●●
spoorlijn Apeldoorn-Dieren
tuinachtige omgeving met waterpartijen van representatieve bedrijven zoals TNO
9 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur het Apeldoorns Kanaal als langgerekte ‘ruggengraat’ waaraan de bedrijventerreinen zijn gesitueerd hiërarchie van de infrastructuur, die tot uitdrukking komt in sterk geprofileerde wegen die de terreinen ontsluiten en in eenvoudig geprofileerde bestemmingswegen spoorlijn Apeldoorn-Dieren/ Koningslijntje landmark: La Tour (terrein Apeldoorn Noord) openbare ruimte het onderscheid tussen een formele inrichting voor de (hoofd)ontsluitingswegen en een informele inrichting voor de bestemmingswegen tuinachtige omgeving met waterpartijen van representatieve bedrijven zoals TNO, het Waterschapshuis, La Tour en het Kwakkelgebouw groene uitstraling Schumanpark (Brouwersmolen) bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten TNO-complex, Laan van Westenenk 501, terrein Malkenschoten, Van den Broek en Bakema, 1964 La Tour, Boogschutterstraat 1, terrein Apeldoorn Noord, UN Studio, 1997-2002 bedrijfsgebouw Kwakkel, Tweelingenlaan 13, terrein Apeldoorn Noord, Wiel Arets, 1999-2002 Werklust, Jachtlaan 346, terrein Brouwersmolen fabrieksgebouwen HCA, Halvemaanweg 1, omgeving terrein Apeldoorn Noord
aanbevelingen
het openbare groen in Brouwersmolen en Malkenschoten een veel grotere rol laten spelen, opdat een geleidelijke overgang tussen het landelijke en het stedelijke gebied wordt bewerkstelligd het hiërarchisch onderscheid tussen de formeel ingerichte hoofdwegen en de informele bestemmingswegen respecteren, ten behoeve van een heldere infrastructuur (vervangende) nieuwbouw afstemmen op de korrelgrootte, oriëntatie, verkaveling en architectonische karakteristiek van de oorspronkelijke industriële bebouwing, opdat de verschillende bebouwingskarakteristieken per bedrijventerrein niet verloren gaan gebruik maken van strategisch geplaatste landmarks, die de belevingswaarde van de bedrijventerreinen verhogen, zoals La Tour onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
9 1
●●●
Plan in onderdelen Wijk Orden, 1952
Uitbreidingsplan in onderdelen Orden A, 1960-1963
9 2
●●●
B R I N K H O R S T
E N
O R D E N
10
ontwikkelingsgeschiedenis Het stadsdeel Brinkhorst en Orden is op te splitsen in de woonwijken Brinkhorst, Orden en het Orderbos. Het gebied is deels gelegen op de stuwwal en deels op de flank ervan. Langs de sprengen ontstonden buurtschappen met enkgronden. Vanaf de late middeleeuwen groeiden de akkers uit tot enorme complexen, zoals de Orderenk en de Apeldoornse Enk. Beide complexen - met bescheiden concentraties van bebouwing - werden in de negentiende eeuw omringd door heide, hakhout en veenderijen. Ter plaatse van het Orderbos bevonden zich tot 1850 de akkers van de Orderenk en heide. Het bos werd tussen 1850 en 1910 ingeplant. De verstedelijking van het gebied begon rond 1900 in het oostelijke deel van Brinkhorst en als lintbebouwing langs bestaande wegen als de Jachtlaan, de Asselsestraat, de Waterloseweg en de Frans van Mierisstraat. Door de lage grondprijzen werden de enkgronden in lage dichtheden bebouwd met vrijstaande woningen en ruime tuinen. Tijdens de crisisjaren bood de gemeente de Rijksoverheid een groot stuk grond in Orden aan, met als doel de werkloosheid in Apeldoorn te bestrijden. Het Ministerie van Oorlog bouwde de Koning Willem III-kazerne, die een zuidoostelijk front moest vormen tegen de oorlogsdreiging uit Duitsland. De geïsoleerd gelegen kazerne bevond zich destijds op enige afstand van de woonbebouwing; Orden was in hoofdzaak een agrarisch gebied met verspreide bebouwing en lintbebouwing langs de Waterloseweg. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de verstedelijking in een stroomversnelling. De stijgende vraag naar woonruimte maakte de planning van nieuwe woongebieden noodzakelijk. Voor de uitbreidingswijk Orden werd in 1952 het ‘Plan in Onderdelen Wijk Orden’ ontwikkeld, dat in de jaren zestig werd aangepast. Het Schetsplan ‘Centrum en City’ bracht Brinkhorst in de jaren zestig in de invloedssfeer van de cityvorming. Het tracé Laan van Orden – Prins Willem Alexanderlaan werd gefaseerd aangelegd als de nieuwe ruggengraat van het stadsdeel. De aanleg had tot doel om de smalle en bochtige Waterloseweg als verbindingsweg te vervangen, alsmede de Asselsestraat te ontlasten. De Asselsestraat is (nog steeds) een drukke uitvalsweg. De Laan van Spitsbergen is aangelegd als onderdeel van een nieuwe stedelijke ringweg. Het Sportpark Orderbos is tussen 1956 en 1973 aangelegd. In 1963 werd het zuidelijke deel van het Orderbos herbestemd voor de bouw van een politieschool en een dierengeneeskundig instituut, waarbij het heuvelachtige boskarakter overwegend behouden bleef.
kenmerken Orden De wijk wordt in het noorden begrensd door de Asselsestraat, in het zuiden door de spoorlijn Amersfoort Apeldoorn, in het oosten door de Jachtlaan, in het westen door het Orderbos. De Laan van Spitsbergen is de hoofdontsluiting; de Asselsestraat verbindt de wijk met het centrum en de regio; de Laan van Orden en de Jachtlaan vormen nevenontsluitingen. De bijzondere bebouwing is geconcentreerd aan de Laan van Spitsbergen en langs de spoorlijn. De wijk heeft twee centra: een rondom het buurtwinkelcentrum aan het westelijke uiteinde van de Laan van Orden en een rond de Opstandingskerk, die het hart van de wijk markeert; de toren manifesteert zich als landmark. De openbare ruimte bestaat uit straten, openbaar groen en verharde speelveldjes tussen de portiekflats, plantsoenen en een speeltuin. De woonstraten hebben een eenvoudig profiel: een rijbaan, goten, bomen en een trottoir. Lage erfafscheidingen markeren de overgang naar de private voortuinen. Er is een grote variëteit aan boomsoorten in de laanbeplanting toegepast. Langs de structuurbepalende wegen is meer openbaar groen dan elders in de wijk. De Laan van Spitsbergen heeft een breed en groen profiel. De brede Jachtlaan met aan weerszijden een parkeerstrook, bomenrij, fietspad en een trottoir, heeft een statig karakter. De Asselsestraat is beplant met eiken en heeft grindstroken. Een aantal rijen arbeiderswoningen in het zuiden van Orden wordt door grasstroken afgescheiden van de eenrichtingsstraten. De complexmatige nieuwbouw nabij de kazerne wordt omsloten door korte, bochtige straten rond groene eilandjes. Het enige buurtplantsoen is gesitueerd aan de Germanenlaan. De sprengkop van de Rode Beek ligt omringd door bosachtige aanplanting aan de rand van de bebouwing oostelijk van de Laan van Spitsbergen; in het zuiden loopt een restant van de Beek in het Orderveen langs het spoor, omgeven door openbaar groen.
10
Over Brinkhorst en Orden is in februari 2003 een Cultuurhistorische Analyse verschenen, waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
9 3
●●●
Orden is primair een woonwijk met eengezinswoningen, portiek- en galerijflats en seniorenwoningen. De woningbouw dateert grotendeels uit de jaren vijftig en zestig. De vooroorlogse woningbouw bestaat uit lintbebouwing uit de periode rond 1930. De naoorlogse woningbouw wordt bepaald door projectmatige woningbouwcomplexen. De vroeg-naoorlogse eengezinsrijwoningen vertonen grote diversiteit in vormgeving en detaillering en zijn met de voorgevel op de straat georiënteerd. In het hart van Orden bevinden zich eengezinsrijwoningen en etagewoningen in strokenbouw. Het bebouwingsbeeld wordt bepaald door herhaling van eenvormige elementen en platte daken. Bij de portiekflats ligt de nadruk op de collectiviteit van deze gestapelde woonvorm en de alzijdige oriëntatie van het vrijstaande gebouw. Uit de periode 1970-1990 dateren de incidentele toevoegingen zoals de woonerven, twee-onderéénkapwoningen, (middel)hoogbouw voor senioren en complexmatig gebouwde grote (half)vrijstaande woningen. In het noordwesten van Orden wordt het bebouwingsbeeld bepaald door naoorlogse solitaire villa’s en twee-onder-éénkapwoningen op ruime kavels. De Koning Willem III kazerne (1938-1940) is opgetrokken in zakelijke baksteenarchitectuur met een opzet in paviljoens. De Opstandingskerk (1966) is een expressief schuin oplopend bouwvolume met een karakteristieke glas-in-betongevel en een markante klokkentoren. Het buurtwinkelcentrum (jaren zestig) is een introvert naar binnen gekeerd ontwerp, met glazen luifels op stalen kolommen.
kenmerken Brinkhorst De Asselsestraat en de spoorlijn Amersfoort – Apeldoorn vormen de noord- en de zuidgrens van het gebied, de Jachtlaan markeert de grens met Orden, de W. Druckerstraat begrenst het gebied aan de oostzijde. De Prins Willem Alexanderlaan is de belangrijkste wijkontsluitingsweg, en vormt met de Prinses Beatrixlaan een structuurbepalend assenkruis. De Jachtlaan en de W. Druckerstraat vormen belangrijke schakels in de verbinding met de andere wijken. Het tracé van het ‘Koningslijntje’ is nog herkenbaar aan het profiel en de groene inrichting van de Prinses Beatrixlaan, en aan de gebogen dijklichamen die aansluiten op de spoorlijn Amersfoort – Apeldoorn. In het noordelijke deel van de wijk bestaat het wegenstelsel uit een regelmatig patroon van lange straten en korte dwarsverbindingen; in het zuidelijke deel zijn de wegen langgerekt en bochtig. In de nabijheid van het spoor en aan de voormalige Waterloseweg zijn bedrijven gevestigd. De overige functionele verbijzonderingen zijn overwegend gesitueerd aan de Asselsestraat; de scholen zijn gesitueerd aan de kruising van de Prins Willem Alexanderlaan en de Prinses Beatrixlaan; het kantoor aan de kruising Prins Willem Alexanderlaan en W. Druckerstraat manifesteert zich als landmark. De openbare ruimte in Brinkhorst bestaat uit straten met een stenig karakter. De woonstraten hebben een eenvoudig en smal profiel: een rijbaan van betonklinkers of asfalt, goten en een trottoir van betontegels. Sporadisch zijn in het trottoir bomen aangeplant. Aan de Asselsestraat staan de huizen direct aan het trottoir, in de rest van de wijk worden deze van elkaar gescheiden door ondiepe voortuintjes met lage erfafscheidingen. Het spoor, de Prinses Beatrixlaan, de Prins Willem Alexanderlaan en delen van de Jachtlaan worden begeleid door groenstroken. De Prinses Beatrixlaan dankt haar brede en asymmetrische profiel aan het opgebroken Koningslijntje. De Jachtlaan heeft aan weerszijden een parkeerstrook, bomenrij, verhard fietspad en trottoir. De Prins Willem Alexanderlaan wordt begeleid door bomen; ten oosten van de Spartafabriek is de laan verbreed en ruim opgezet met grasstroken aan weerszijden (hier loopt de spreng ondergronds). Het profiel van de Asselsestraat neemt richting centrum in breedte af (geen ruimte voor bomen). Het plantsoen rondom de herbestemde Tima-fabriek is de voornaamste groenvoorziening in het oosten van de wijk. Langs en nabij de spoorlijn is een strook openbaar groen, evenals een klein plantsoen met bergingsvijver en een wandelpad over de voormalige spoordijk. In de wijk komen de Driehuizerspreng en de Grift op enkele plekken aan de oppervlakte, meestal verscholen achter bebouwing Brinkhorst is een woonwijk met overwegend vooroorlogse (half)vrijstaande arbeiderswoningen (de Apeldoornse huisjes). De woningen staan dicht op elkaar en zijn in of kort aan de rooilijn geplaatst met de voorgevel gericht naar de straat; de smalle kavels hebben een ondiepe voortuin en een diepe achtertuin waar veelal een bijgebouw staat. De woningen bestaan uit één bouwlaag op rechthoekig grondplan en een zolderverdieping onder een (gebroken) zadeldak. De naoorlogse woningbouw wordt bepaald door projectmatig ontworpen woningbouwcomplexen uit de jaren tachtig op de voormalige fabriekslocaties, bestaande uit overwegend twee-onder-één-kap of eengezinsrijwoningen in (half open) blokverkaveling of woonerf; projectmatig ontworpen middelhoogbouw op kleine schaal aan de Jachtlaan en W. Druckerstraat, als stedenbouwkundige markering en begeleiding van twee kruisingen. Op de plaats van de wielerbaan is in 1999 een ovaalvormig woningbouwcomplex gebouwd. Bebouwing met een bijzondere functie is
9 4
●●●
geconcentreerd aan de hoofdontsluitingen. De meeste kleinschalige industrie bevindt zich nabij de spoorlijn. De leegstaande Spartafabriek vormt een laatste restant van industriële bedrijvigheid aan de voormalige Waterloseweg. Een concentratie van kantoren is gesitueerd bij de tunnel van de Koning Stadhouderlaan onder het spoor. Twee schoolgebouwen markeren de kruising van de Prins Willem Alexanderlaan en de Prinses Beatrixlaan. Aan de Asselsestraat zijn een kerk en tot winkels en kantoren omgebouwde voormalige woonhuizen gesitueerd.
kenmerken Orderbos Het Orderbos wordt ontsloten door smalle, bochtige wegen. Het heeft primair een recreatieve functie. Het noordelijke deel wordt bepaald door de kransvormige opzet van de sportvelden rondom een bebost middenterrein. Ook het zuidelijk deel is overwegend groen en herbergt enkele sportvelden. Enkele woonhuizen vormen functionele verbijzonderingen in dit geheel. De openbare ruimte bestaat voornamelijk uit parkbos met enkele open plekken en straten, die van boombeplanting zijn voorzien en groen opgezette kruisingen. De Orderbeek en de Beek in het Orderveen komen zuidelijk in het gebied aan de oppervlakte. De gebouwen in Orderbos hebben voornamelijk een recreatieve functie; in het zuidelijk deel van het bos bevindt zich de Nederlandse Politieacademie met bijbehorende terreinen. Aan de randen is incidenteel sprake van vrijstaande woningen.
9 5
●●●
openbaar groen tussen de middelhoge strokenbouw langs de Germanenlaan
laanbeplanting Jachtlaan
9 6
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Asselsestraat, Laan van Spitsbergen, Jachtlaan, Laan van Orden/ Prins Willem Alexanderlaan, Prinses Beatrixlaan /Koningslijn, spoorlijn Apeldoorn - Amersfoort historische substructuur: noord-zuid gerichte woonstraten Brinkhorst, die weerspiegeling vormen van verkaveling Apeldoornse Enk de historisch gelaagde stadsplattegrond met drie stedenbouwkundige typen: de transformatie van bos ten behoeve van recreatieve doeleinden (Orderbos), de functioneel-modernistische ‘open’ stad (Orden) en het verstedelijkte landschap van de voormalige Apeldoornse Enk (Brinkhorst) in de modernistische stadsuitbreiding Orden is het groen vanuit het Orderbos door middel van het open stadsbeeld naar het hart van de wijk gebracht Orderenk en Apeldoornse Enk landmarks: Opstandingskerk (Orden) en kantoor aan de kruising Prins Willem Alexanderlaan en W. Druckerstraat openbare ruimte groene verbindingszone vanuit het bos, via het Sportpark, kazerneterrein en open verkaveling tot in het hart van Orden (openbaar groen tussen de middelhoge strokenbouw en stroken gras in de woonstraten) Sportpark Orderbos en terrein rond de Politieacademie de nauwe relatie tussen straat, kavel en gebouw, die in hoge mate bepalend is voor de stedenbouwkundig historische karakteristiek van de woonwijken: smal, klein en eenvoudig aan de woonstraten in Brinkhorst; breed, ruim en voornaam aan de Jachtlaan; schaalvergroting en collectiviteit in Orden laanbeplanting en begeleiding aan weerszijden van straten door bosstroken of grasbermen met informele bomenlanen de zichtbare en onzichtbare belopen van de Orderbeek, de Rode Beek, de Beek in het Orderveen, de Driehuizerspreng en de Grift, inclusief de begeleidende begroeiing bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten hiërarchische opzet van de woonbebouwing met op wijkniveau een onderscheid naar klassen (welgestelden aan de rand van het Orderbos, middenstanders en arbeiders in Orden en overwegend arbeiders in Brinkhorst) de relatieve uniformiteit van kavels, bouwblokken en openbare ruimten in Brinkhorst homogeniteit in stedenbouwkundige en architectonische uitwerking op complexniveau NH kerk, Asselsestraat 199, T.G. Slijkhuis, 1933-35 fabrieksgebouw, Laan van Orden 314 Opstandingskerk, Laan van Orden 248, D. Zuiderhoek, 1966 Willem III kazerne, Sportlaan 55, A.G. Boost, 1938-40 villa Asselsestraat 377 villa Frankenlaan 11 villa Frankenlaan 37 villa Koningslijn 34 Leger des Heilsgebouwtje, Elsweg 65 seniorencomplex Hof van Orden, Laan van Orden 10a-246 Spartafabriek, Prins Willem Alexanderlaan 926/ 932
9 7
●●●
aanbevelingen
hoofdstructuur: voorkomen van toenemende variatie in het profiel, de laanbeplanting, de verkeerskundige betekenis en de aard van de aangrenzende bebouwing, omwille van verlies aan samenhang in de beeldkwaliteit de schaal en het royale straatprofiel van de Prins Willem Alexanderlaan, de Prinses Beatrixlaan en de kruising meer in overeenstemming brengen met de overige wijkontsluitingen en de omringende bebouwing het doodlopende deel van de Prinses Beatrixlaan opheffen en betrekken bij groene inrichting van de flankerende spoortracés de geleidelijke overgang van de stad naar het buitengebied in stand houden door intensivering van de verstedelijking aan de centrumzijde en de hoofdroutes te concentreren, en behoud van de groene ruimten in Orden en Orderbos de huidige verdichtingsopgave aangrijpen om de samenhang terug te brengen in de structuur en het bebouwingsbeeld van de wijk en het groen en de beken meer betekenis in het stadsbeeld te geven de laanbeplanting versterken en op onderdelen herstellen c.q. aanvullen in de Asselsestraat, de Jachtlaan en de Laan van Spitsbergen sprengen en beken weer aan de oppervlakte brengen, om zo de kwaliteit van de openbare ruimte te verhogen en een ecologische verbindingszone van de stad met het buitengebied te creëren behoud van grasstroken in Orden het voormalige traject van de spoorlijn naar het Loo herkenbaar houden door bij herinrichting uit te gaan van bijvoorbeeld een asymmetrisch profiel met groene strook ter plaatse van spoortracé behoud van bosachtige karakter van het Orderbos, door verdere verdichting door bebouwing of verharding van het terrein te voorkomen voorkomen in dat Orden het open stadsbeeld dichtslibt; de Hof van Orden is een goed voorbeeld van herstructurering (eigentijds voortborduren op stedenbouwkundig en architectonische typologie omgeving) aansluiten bij de (half)vrijstaande bebouwingskarakteristiek van de vooroorlogse woningen in Brinkhorst; incidentele beperkte schaalvergroting en functiedifferentiatie is mogelijk aan de hoofdontsluitingen aan de Asselsestraat kritisch kijken naar uitbreidingen, puiwijzigingen, reclame-uitingen etc. die samenhang in schaal, ritmiek en verschijningsvorm van het straatbeeld kunnen verstoren onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
9 8
●●●
9 9
●●●
kaart van het centrum van Apeldoorn in 1842
Schetsplan Centrum en City, 1964
1 0 0
●●●
C E N T R U M
11
ontwikkelingsgeschiedenis Apeldoorn groeide tijdens de middeleeuwen uit tot een verzorgend centrum met twee brinken: de Brink rond de Brinklaan en de Moriaense Brink bij de Deventerstraat. Er stonden een kerk, een gasthuiskapel en een groot aantal herbergen. De meeste boerderijen lagen bij de Brink. De dorpskern ontwikkelde zich rond het kruispunt van de Deventerstraat, de Korenstraat en de Dorpsstraat (de huidige Hoofdstraat). Aan de rand van het dorp ontstonden landgoederen als de Pasch, de Vlijt, Marialust en Welgelegen. De ontsluiting van Apeldoorn begon in de eerste helft van de negentiende eeuw met de verharding van de straatwegen naar Amersfoort, Deventer, Zutphen, Arnhem en Zwolle, en de aanleg van het Griftkanaal met een havenkom bij de Deventerstraat (1824-1829). Omstreeks 1830 had Apeldoorn een weekmarkt. Vanaf 1843 werd twee keer per jaar een veemarkt gehouden. In 1857 kwam er een wekelijkse graanmarkt bij en in 1861 de botermarkt. De handel floreerde. De dorpskern sloot in noordelijke richting aan op de Loolaan en kreeg in het zuiden een vervolg aan de Arnhemseweg. Verder bestond het dorp uit lintbebouwing in een los patroon. In de tweede helft van de negentiende eeuw begon Apeldoorn flink te groeien als gevolg van de ingebruikname van het zuidelijke kanaaltracé naar Dieren (1869) en de opening van de spoorlijnen Amersfoort - Zutphen (1876), Hattem - Dieren (1886) en Apeldoorn - Deventer (1891). Deze infrastructuur vormde een belangrijke economische levensader en aanjager voor de industriële ontwikkeling van Apeldoorn. In de kern van Apeldoorn ontstond een concentratie van winkels en andere voorzieningen. Door de groei van de stad zoals voorgesteld in het naoorlogse Structuurplan raakte het centrum steeds verder verdicht. De meest invloedrijke uitwerking voor een vernieuwd en modern centrum was het Schetsplan ‘Centrum en City’ uit 1964. Hierin werd de gedachte van ‘Apeldoorn als tweede schrijftafel van Nederland’ uitgewerkt. Het plan presenteerde een compacte city met een winkelgebied, een kantorengebied en een nieuwe ruime wegenstructuur. Langs de nieuwe stadsboulevards was overwegend hoogbouw geprojecteerd. Ter voorbereiding van de planuitvoering kocht het gemeentebestuur ten westen van het bestaande centrum de benodigde gronden aan. De bebouwing rond de Brinklaan, de Hofstraat en de Kalverstraat werd grotendeels gesloopt. Vervolgens werden alleen de verkeersdoorbraken Prins Willem-Alexanderlaan en Koning Stadhouderlaan / Wilhelmina Druckerstraat gerealiseerd, evenals enkele grootschalige kantoorgebouwen uit het grootsteedse ‘wolkenkrabberplan’. De hoop dat veel overheidsinstanties zich onder druk van het decentralisatiebeleid in Apeldoorn zouden vestigen, vervloog in de jaren zeventig volledig. Pas jaren later werd een voorzichtig begin gemaakt met de invulling van de kaalgeslagen vlakten. In de jaren negentig barstte een ware bouwwoede los en raakte het centrum echt verstedelijkt.
kenmerken Het centrum wordt begrensd door de Kanaalzone, de Deventerstraat, de Kerklaan, de Sprengenweg, de Wilhelmina Druckerstraat en de spoorlijn van Amersfoort naar Deventer. De historische hoofdstructuur bestaat uit het assenkruis Loolaan-Hoofdstraat en Asselsestraat-Korenstraat-Deventerstraat. Het snijpunt wordt gemarkeerd door het Raadhuis- en Marktplein. Deze structuren zijn omgevormd tot voetgangersgebied. De ontsluiting van het centrum voor snelverkeer vindt plaats via de Nieuwstraat, Stationsstraat en Kalverstraat, en verder via de Koning Stadhouderlaan, Pr. Willem Alexanderlaan, Wilhelmina Druckerstraat en Vosselmanstraat. Het centrum valt ruwweg op te delen in vier gebieden met ieder een eigen sfeer: het zakelijke stations- en kantorengebied langs de spoorlijn, de kleinschalige en dorpsachtige ‘zeeliedenbuurt’, het prestigieuze cultuurkwartier en het commerciële winkelgebied. Het centrum beschikt over slechts één landmark: de Brinklaanflat. Het centrum beschikt over weinig openbaar groen; het Beekpark en het Brinkpark zijn de enige parken en hebben een geringe omvang. Het centrum telt wel een aantal pleinen: het Marktplein, het Raadhuisplein, het Leienplein en het Caterplein (dat eigenlijk een Y-splitsing is). De profilering van de wegen loopt nogal uiteen: variërend van de sterk geprofileerde Prins Willem-Alexanderlaan tot de informele woonstraten in de ‘Zeeliedenbuurt’. Bovendien beschikt het centrum over autovrije winkelstraten die weinig geprofileerd zijn. Het bebouwingsbeeld in het centrum is heel divers. De bebouwing dateert uit verschillende bouwperioden en vertegenwoordigt derhalve uiteenlopende bouwstijlen. Het winkelstratengebied kent een grote 11
Over het Centrum is in maart 2004 een Cultuurhistorische Analyse verschenen (Cultuurhistorische analyse Binnenstad-West), waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
1 0 1
●●●
de onlangs weer blootgelegde Grift
het raadhuis en Marktplein
1 0 2
●●●
hoeveelheid laat negentiende-eeuwse en vroeg twintigste-eeuwse panden (vooral Art Nouveau is goed vertegenwoordigd). Sporadisch zijn in de naoorlogse periode inpassingen gerealiseerd, die in stilistisch opzicht uiteenlopen van wederopbouw,- functionalistische en deconstructivistische architectuur. De ‘Zeeliedenbuurt’ bestaat grotendeels uit vrijstaande vooroorlogse Apeldoornse huisjes. Het stations- en kantorengebied bestaat voornamelijk uit grootschalige naoorlogse bedrijfsgebouwen en appartementencomplexen. Het Cultuurkwartier dat vooral in de jaren negentig gezicht begon te krijgen, heeft behalve bijzonder vormgegeven gebouwen voor culturele instellingen, ook luxueuze appartementencomplexen, penthouses en urban villa’s.
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: het assenkruis Hoofdstraat, Korenstraat- Deventerstraat met het Markt- en Raadhuisplein; de flankerende Stationsstraat, Nieuwstraat en Kalverstraat, en het naoorlogse vervolg via de Prins Willem Alexanderlaan, Koning Stadhouderlaan, Wilhelmina Druckerstraat en Vosselmanstraat historische substructuur: Hofstraat/ Kanaalstraat, Brinklaan, Kanaal Noord, Beekpark de Grift onderscheid tussen de vier deelgebieden: het stations- en kantorengebied, de ‘Zeeliedenbuurt’, het Cultuurkwartier en het winkelgebied landmark: Brinklaanflat openbare ruimte het onderscheid tussen de formele inrichting van de hoofd- en substructuur en het informele karakter van stegen en binnenterreinen het Beekpark en Brinkpark als (bescheiden) groen longen in het stadshart bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten divers bebouwingsbeeld, dat kenmerkend is voor de dynamiek van een stadscentrum Albert Heijn, Deventerstraat 10, J.A., J.W. en C.A.W. Heuvelink, 1949 Vitrines Witteveen, Hoofdstraat 145, K. Molman, 1961 Winkelpand Duwel, Hoofdstraat 159, J.W. en C.A.W. Heuvelink, 1953 ACEC Gebouw, Hoofdstraat 165, Chr. Ten Tuijnte, 1950-1954 Appartementencomplex en urban villa's, Vosselmanstraat/Sprengenweg 2-38, Claus en Kaan, 2002 Museumgarage, Vosselmanstraat, Meyer en Van Schooten, 1997-2002 Canadian Club, Vosselmanstraat 504-596, Mastenbroek, Van Gameren, 2002 CODA, Vosselmanstraat 299, Herman Hertzberger, 1999-2003 Huis voor Schone Kunsten, Nieuwstraat 377, Rudi Uytenhaak, 1990-1994 Stadhuis, Marktplein 1, Hans Ruijssenaars, 1988-1992 Centraal Beheer, Prins Willem-Alexanderlaan 651, Herman Hertzberger, 1968-1972 C&A, Hoofdstraat 61, Van der Laan Van der Eerden, 1956 PGEM-kantoor, Hoofdstraat 46-48 (verbouwing Inbo Architecten 1996)
1 0 3
●●●
aanbevelingen
benadrukken betekenis historisch assenkruis Hoofdstraat- Korenstraat/ Deventerstraat het bestaande onderscheid tussen de vier deelgebieden handhaven onderscheid maken in profilering en/ of stoffering van voor- en naoorlogse (hoofd)structuur mogelijkheden van binnenterreinen benutten voor het creëren van aangename (groene?) openbare verblijfsruimten historische betekenis van (locatie) Brinkpark en Grift benadrukken, en de combinatie van de elementen benutten om relatie tussen de stad en het landschappelijke buitengebied te leggen (ecologische verbindingszone) en een aangename verblijfsruimte in het stations- en kantorengebied te creëren diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten nieuwe inpassingen laten aansluiten op de stedenbouwkundige situatie (verkavelingswijze, typologie) van de directe omgeving (architectonische mix hoort bij dynamiek van de stad) onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 0 4
●●●
1 0 5
●●●
bestemmingsplan De Heeze, 1974-1975
bestemmingsplan De Bouwhof Zuid, 1977-1978 bestemmingsplan De Bouwhof Noord 1977-1979
1 0 6
●●●
D E
H E E Z E
E N
D E
B O U W H O F
12
ontwikkelingsgeschiedenis Het plangebied ligt aan de voet van de stuwwal en is rijk aan beken en sprengen, zoals de Zwaanspreng, de Kayersbeek, de Grift, de Winkewijertsebeek en de Ugchelsebeek. De beken en sprengen vormden lange tijd een belangrijke infrastructuur waaraan papiermolens zich vestigden. Bij de ontginningsgebieden (enken) ontstonden vroeg in de negentiende eeuw kleine nederzettingen. Deze enken groeiden uit tot omvangrijke complexen zoals de Wormense Enk en de Westenenk. De enken waren omringd door heidegronden die in de negentiende en twintigste eeuw met bomen werden beplant, zoals het productiebos Dennenheuvel. In de negentiende eeuw werden steeds meer papiermolens verbouwd tot wasserij of fabriek. De aan huis gebonden nijverheid maakte plaats voor de vestiging van industriële (groot)bedrijven, vooral aan de spoorlijn naar Amersfoort, de Ugchelseweg en de sprengen. In de directe omgeving bouwden speculanten woningen voor fabrieks- en landarbeiders op basis van eenvoudige stratenplannen. Door de lage grondprijzen werden de voormalige enkgronden in lage dichtheden bebouwd met overwegend vrijstaande woningen en ruime tuinen. In het begin van de twintigste eeuw was sprake van lintbebouwing langs de oude land- en uitvalswegen. Ten noorden van de Eendrachtstraat nam de verdichting van de bebouwing op de landbouwgronden toe. Zuidelijk van de Eendrachtstraat beperkte de bebouwing zich tot clusters rond de molens. Een afwisseling van heidegronden, weides en bospercelen bepaalden hier het beeld. In de twintigste eeuw nam de verstedelijking een hoge vlucht. Van het ingrijpende Uitbreidingsplan 1923 werden in De Heeze en De Bouwhof uiteindelijk enkele onderdelen uitgevoerd, zoals de aanleg van de Aluminiumweg als onderdeel van de zuidelijke rondweg en de verbreding van de Eendrachtstraat. De Jachtlaan werd doorgetrokken tot aan het zuidelijk deel van de rondweg. Het Klein Seminarie ‘De Wijert’ uit de jaren dertig en de waterlopen Winkewijert en Zwaanspreng vormden de begrenzingen van het te verstedelijken gebied. In het Structuurplan 1950/ 1960 werd het Westenenkerpark aangemerkt als wijkpark en een groot deel van Dennenheuvel getransformeerd in een sportterrein. In de jaren zestig werd een middenstandsbuurt met eengezinsrijwoningen in zakelijke bouwtrant aangelegd tussen de Metaalbuurt en het Klein Seminarie (plan Westenenk A, 1960). De uitwerking van de andere buurten liet op zich wachten tot de jaren zeventig. De inmiddels sterk gewijzigde stedenbouwkundige inzichten leidden tot bestemmingsplannen voor De Heeze (1975) en de Bouwhof (1978 en 1979).
algemene kenmerken De spoorlijn naar Amersfoort, de Arnhemseweg, de rijksweg A1 en de Ugchelseweg begrenzen de Heeze en de Bouwhof. De wijk sluit aan op het dorp Ugchelen in het zuidwesten en het stadsdeel Zuid in het oosten, en ligt ingeklemd tussen industrie- en bedrijventerreinen in het noordwesten en een bosrijk gebied met grootschalige instituten en sportterreinen in het zuidoosten. Beken en sprengen vormen een wijdvertakt stelsel dat niet alleen bepalend is voor de historische ontwikkeling, maar ook nu nog functioneert als belangrijke water- en groenstructuur. De beken en sprengkoppen worden omringd door bosachtige aanplant, restanten van houtwallen en soms begeleid door toegankelijke groenstroken. Het gebied heeft primair een woonfunctie met arbeidersbuurten noordelijk en middenstandswoningen zuidelijk van de ringweg (Laan van Westenenk, Aluminiumweg). De bebouwingsdichtheid is betrekkelijk laag in het zuidwesten en neemt toe in de richting van het centrum. Op wijkniveau wordt de bebouwing gekenmerkt door een combinatie van individuele (lint)bebouwing en diverse kleine complexen uit verschillende bouwperioden, met een versnipperd en onsamenhangend totaalbeeld als gevolg. De toepassing van laagbouwwoningen - (half)vrijstaand of in rijtjes - is een belangrijke constante factor in de ontwikkeling. Op buurt- en straatniveau is wel sprake van homogeniteit in de stedenbouwkundige en architectonische uitwerking: Individueel-kleinschalig in de vooroorlogse delen: een verstedelijkt landschap. Collectief-grootschalig in de vroeg naoorlogse buurten: een modern functioneel stadsontwerp. Een mengvorm in de jongere woonerven: organische stedenbouw.
12
Over De Heeze en De Bouwhof is in oktober 2003 een Cultuurhistorische Analyse verschenen, waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
1 0 7
●●●
kenmerken lintbebouwing en historische dorpsgebieden in de stad Het historische stratenpatroon is als substructuur nog duidelijk herkenbaar: volledig ten zuiden van de Eendrachtstraat en meer fragmentarisch ten noorden ervan (een naoorlogs netwerk van radiaal- en ringwegen heeft de functie van het vooroorlogse stratenpatroon als hoofdstructuur overgenomen). De belangrijkste nog aanwezige historische land- en verbindingswegen zijn de Arnhemseweg, Eendrachtstraat, Westenenkerweg, Hoenderparkweg, Hattemseweg en Ugchelseweg; de straten Holthuis en De Heze vormen historische fragmenten van de verdwenen Brinklaan en Holthuizerweg (de meeste hiervan zijn noordzuid gericht in verband met het verloop van de beken). De historische linten worden gekenmerkt door een gemengde functie van wonen en aan huis gebonden winkels en kleinschalige bedrijvigheid op de achterterreinen; een kerk en scholen vormen incidenteel verbijzonderingen in dit bebouwingspatroon. De commerciële voorzieningen zijn geconcentreerd aan de Eendrachtstraat. De historische linten hebben overwegend een ruim profiel en een langgerekt recht verloop; de kruisingen in de Arnhemseweg zijn opgerekt in verband met de toename van het autoverkeer. De straatinrichting is statig en groen met grasstroken en/of laanbeplanting (doorgaande wegen) of informeel en stenig met asfalt of klinkerbestrating en trottoirs of grindbermen (bestemmingswegen). De huizen worden van de straat gescheiden door voortuinen. De lintbebouwing bestaat overwegend uit (half)vrijstaande woningen uit verschillende bouwperioden, met de voorgevel naar de straat gericht en de nokrichting loodrecht op de straat; de ruime kavels hebben een ondiepe voortuin en een oprit die naar een diepe achtertuin leidt. Het accent in de woonbebouwing ligt op het interbellum met zgn. Apeldoornse huisjes. Recent zijn enkele open locaties in het bebouwingspatroon aangeheeld met een eigentijds variant van het Apeldoornse huisje. Kenmerkend zijn de kleinschalige bedrijfsgebouwen op de binnenterreinen achter de woningen, vooral aan de Hoenderparkweg, Hattemseweg en Ugchelseweg en in mindere mate aan de Westenenkerweg en Eendrachtstraat. Een zeldzaam restant van industrieel erfgoed zijn de bedrijfsgebouwen aan de Ugchelsebeek (voormalige papiermolens): kleinschalige fabrieksruimten met sheddaken en een schoorsteenpijp. In de lintbebouwing is incidenteel plaats voor een kerk of winkel.
kenmerken woningen in blokverkaveling en moderne architectuur en stedenbouw De historische hoofdontsluitingen Hoenderparkweg, Aluminiumweg en Arnhemseweg omkaderen de vroeg naoorlogse buurt, die aansluit op de vooroorlogse Metaalbuurt. In aanvulling hierop vormen de Kobalt-, Platina- en Goudstraat de belangrijkste nevenontsluitingen. De vroeg naoorlogse buurt heeft primair een woonfunctie, met arbeiderswoningen ten noorden en middenstandswoningen ten zuiden van de Aluminiumweg. Scholen vormen de voornaamste functionele verbijzondering en markeren de hoofd- en nevenontsluitingen. Landmarks ontbreken; wel vervullen de flat op de hoek van Arnhemseweg - Kwikstraat en de reeks portiekflats aan de Hoenderparkweg - Mangaanstraat een rol als oriëntatiepunt. De openbare ruimte bestaat uit straten, plantsoenen en speelveldjes; parken en pleinen komen niet voor. De plantsoenen en speelterreinen zijn gesitueerd tussen de middelhoge strokenbouw en sluiten aan op het parkachtige terrein van het instituut van de verkeerspolitie. De hoofdontsluitingen hebben een ruim opgezet symmetrisch profiel met groenstroken, bomen en gescheiden fietspaden. De woonstraten hebben een eenvoudig profiel met een stenige uitstraling: rijbaan met klinkerbestrating, trottoirs van betontegels en een verspreide boom of groenstrook; een aantal woningen is uitsluitend bereikbaar via woonpaden (minimalisering omvang woonstraten). De garageboxen zijn geclusterd ‘weggestopt’ op de binnenterreinen achter de woningen. De vroeg naoorlogse buurt is primair een woonbuurt voor arbeiders en middenstanders, bestaande uit eengezinswoningen in blokverkaveling en portiekflats in open strokenbouw. Het betreft projectmatige woningbouwcomplexen op kleine schaal. De eengezinswoningen zijn met de voorgevel gericht naar de straat en vertonen een grote diversiteit in vormgeving, detaillering en kleurgebruik. Het bebouwingsbeeld van de portiekflats in strokenbouw wordt bepaald door een herhaling van eenvormige gevelelementen en platte daken; de nadruk ligt op de alzijdige oriëntatie van het vrijstaande gebouw en de collectiviteit van deze gestapelde woonvorm. De schoolgebouwen voor lager onderwijs hebben één of twee bouwlagen waarbij de lokalen zijn gesitueerd aan een middengang, een centrale hal of patio’s; uitgevoerd in een gematigd modernistische architectuur. Als gevolg van de vergrijzing heeft een schoolgebouw plaats gemaakt voor een seniorencomplex. Een architectonisch uitdrukkingsloze sporthal markeert de kruising van de Aluminiumweg en Hoenderparkweg (waar een kerkgebouw was voorzien).
1 0 8
●●●
kenmerken woonerven, structuralistische architectuur en stedenbouw De Europaweg, Koning Stadhouderlaan en de Laan van Westenenk zijn in samenhang met de Arnhemseweg en Aluminiumweg ontworpen en maken deel uit van het stedelijk netwerk van radiaal- en ringwegen, dat Apeldoorn Zuidwest verbindt met de rest van de stad en de regio. De woonerven liggen ingeklemd tussen de oude wegen die dienst doen als buurtontsluitingen; aan dit lokale stelsel is de Albert Schweitzerlaan voor het Lucasziekenhuis toegevoegd. Het vooroorlogse stratenpatroon is bepalend voor de opzet van de woonerven in Westenenk en De Bouwhof, en schemert fragmentarisch door in De Heeze. De woonerven hebben een verkeersluwe opzet met een sterk slingerende buurtontsluitingsweg voor snelverkeer, korte gebogen woonstraten en een afzonderlijk stelsel van voet- en fietspaden voor langzaam verkeer. De commerciële centra hebben zich ontwikkeld in de omgeving van de Eendrachtstraat en in de bocht van de Ugchelseweg. Er zijn geen landmarks. De beken en sprengen zijn belangrijke structuurdragers in het gebied, met uitzondering van De Heeze waar ze nauwelijks zichtbaar zijn. Pleinvorming beperkt zich tot grote verkeerspleinen in het stedelijk netwerk en geleidelijke straatverbredingen in de woonerven. De hoofdontsluitingen hebben een ruim opgezet symmetrisch profiel met groenstroken, bomen en gescheiden fietspaden. De straten van de woonerven hebben een onregelmatig asymmetrisch profiel: klinkerbestrating, parkeerplaatsen, verspreide bomen en kleine plantsoenen. De groenvoorziening in de woonbuurten bestaat uit een langgerekte structuur van plantsoenen: dwars door De Heeze of gekoppeld aan het verloop van de beken zoals in De Bouwhof. De speelterreinen zijn gesitueerd in de directe omgeving van scholen of op de binnenterreinen achter de woningen. De structuurbepalende sprengen en beken vervullen een belangrijke rol in de beleving van de openbare ruimte, omdat hieraan een stelsel van voet- en fietspaden is verbonden. Een gedeelte van het voormalige productiebos Dennenheuvel is ingericht als een parkachtig recreatieterrein. De complexmatige invullingen bestaan hoofdzakelijk uit korte en schuin geplaatste rijtjes eengezins- en bejaardenwoningen met knikken in de rooilijn, uitgevoerd in een traditionalistische architectuur met bakstenen gevels en schuine pannendaken en uitbouwen annex carports aan de straatzijde. In De Heeze is de bebouwingsdichtheid van de woonerven verhoogd door middelhoogbouw; in het bebouwingsbeeld wordt de collectiviteit van deze gestapelde woonvorm ontkend door in uitvergrote vorm aan te sluiten bij het archetypische woonhuis met een eigen entree, zadeldak en garage. De twee kleine complexen aan de Zuster Meyboomlaan hebben het karakter van een villabuurt met vrijstaande woningen in verschillende architectuurstijlen. De schoolgebouwen vormen de belangrijkste architectonische verbijzonderingen; ze hebben één of twee bouwlagen waarbij de lokalen zijn gesitueerd aan een middengang, een centrale hal of patio’s; uitgevoerd in een gematigd modernistische architectuur. Als gevolg van de vergrijzing hebben een paar schoolgebouwen plaats gemaakt voor seniorencomplexen. De historisch gegroeide commerciële centra in de omgeving van de Eendrachtstraat en in de bocht van de Ugchelseweg bestaan uit een vrij willekeurige verzameling van uiteenlopende gebouwen in typologisch en architectonisch opzicht.
1 0 9
●●●
de Ugchelsebeek, Winkewijertsebeek, Grift, Kayersbeek en Zwaanspreng, vormden sinds de 17e eeuw samen met de papiermolens de levensader van zuidwest Apeldoorn
langgerekte structuur van plantsoenen dwars door De Heeze
1 1 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: de Arnhemseweg, Eendrachtstraat, Ugchelseweg, Europaweg, Aluminiumweg en Laan van Westenenk
historische substructuur: Hattemseweg, Westenenkerweg, Hoenderparkweg, Holthuis en De Heze (van belang als historische fragmenten van de verdwenen Brinklaan en Holthuizerweg) de gemengde functie van wonen en winkels en/of kleinschalige bedrijvigheid langs de linten, als historische rode draad in het gebied de Ugchelsebeek, Winkewijertsebeek, Grift, Kayersbeek en Zwaanspreng, die sinds de 17e eeuw samen met de papiermolens de levensader van zuidwest Apeldoorn vormden
openbare ruimte
de grasstroken, grindbermen en/of laanbeplanting langs de Arnhemseweg, Eendrachtstraat Westenenkerweg, Hoenderparkweg, Hattemseweg, Winkewijertlaan, Derk Kamphuisweg, Bouwhofweg, Methusalemlaan, Markendoelen het zeer ruim opgezet symmetrisch profiel met groenstroken, bomen en gescheiden fietspaden van de Europaweg, Aluminiumweg en Laan van Westenenk een langgerekte structuur van plantsoenen dwars door De Heeze het centraal tussen de Hoenderparkweg en Ugchelseweg gelegen plantsoen langs de Ugchelsebeek en Winkewijertsebeek het groene lint langs de Winkewijertsebeek in De Bouwhof Zuid een stelsel van voet- en fietspaden, dat is verbonden aan de beken en sprengen het parkachtige terrein van het voormalige seminarie aan de Arnhemseweg (nu politieschool) en het voormalige productiebos Dennenheuvel
bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten de naoorlogse bebouwing ontleent zijn waarde aan de samenhang in het bebouwingsbeeld van de afzonderlijke woningbouwcomplexen: het belang schuilt meer in de samenhang van het geheel dan in de waarde van de afzonderlijke panden de vooroorlogse bebouwing ontleent zijn waarde aan een mix van functies en het ritme van de verkaveling woningbouwcomplex, De Sikkel, De Zeis, De Haarhamer
1 1 1
●●●
aanbevelingen
versterking van het stedenbouwkundig en/of historisch belang van met name de Ugchelseweg, Hattemseweg en Hoenderparkweg door eenheid te brengen in materialisering, profiel, begeleidend groen (bomenlanen) en door terughoudendheid in de vormgeving van verkeersremmende maatregelen meer zichtbaar maken van het stelsel van beken en sprengen, waardoor ze weer als samenhangende structuur zullen werken; door middel van nota’s, werkgroepen en een Belvédèreproject stelt de gemeente zich hier reeds actief op versterking van de infrastructurele hoofdstructuur door het aanhelen van gaten in de begeleidende laanbeplanting, uniformering van het profiel en herkenbare verschijningsvorm van de aangrenzende bebouwing toevoegen van nu ontbrekende landmarks in de ruimtelijke structuur, om de oriëntatie in en herkenbaarheid van de wijk te verbeteren de inrichting van de openbare ruimte laten aansluiten op de kenmerken van de afzonderlijke bouwperiodes; dat betekent dat de gemeente geen uniforme uitgangspunten voor de wijk als geheel moet nastreven, maar samenhang binnen de verschillende deelgebieden tegengaan van verstening in de openbare ruimte laanbeplanting versterken en op onderdelen herstellen / aanvullen continuïteit in grasstroken en grindbermen behouden of versterken incidentele en beperkte schaalvergroting en/of functiedifferentiatie concentreren aan de hoofd- en nevenontsluitingen en gebruiken om bovengemiddelde kwaliteit toe te voegen (landmarks) niet meer bruikbare bijzondere gebouwen vervangen door architectonische en typologische verbijzonderingen een hoog ambitieniveau hanteren voor nieuwbouw en verbouwingen aan de Eendrachtstraat en Ugchelseweg functievermenging bevorderen op de ruimere kavels aan de historische linten (Ugchelse-, Hattemseen Hoenderparkweg) voorkomen van verdere verdichting door bebouwing of verharding van het bos aan de zuidzijde onderzoek naar alle genoemde gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 1 2
●●●
1 1 3
●●●
de Indische Buurt zoals weergegeven op de uitwerking van het Uitbreidingsplan van 1923: op de locatie van Orpheus lag nog een begraafplaats, het zuidelijk daarvan geprojecteerde culturele paleis aan de Sprengenweg is niet gerealiseerd
1 1 4
●●●
I N D I S C H E
B U U R T
13
ontwikkelingsgeschiedenis Na de opheffing van de Ordermark kort na het midden van de negentiende eeuw, kwam het oude akkerland van de Nieuwe Enk vrij voor woningbouw. In het laatste kwart van de negentiende eeuw ontstond hier een steeds dichtere bebouwing. Verder concentreerde de bebouwing zich aan de oude doorgaande hoofdwegen Soerenseweg en Badhuisweg. Rond 1900 werd een groot aantal woningen gebouwd aan de voormalige zandpaden die het akkergebied doorsneden. Dit gebied kreeg na de voltooiing in 1912 de naam Indische buurt, verwijzend naar de grote schare repatrianten uit NederlandsIndië die zich hier hadden gevestigd. De Indische buurt wordt begrensd door de Sprengenweg, Badhuisweg, Koning Lodewijklaan en Loolaan.
kenmerken De historische hoofdstructuur van de Indische buurt bestaat uit twee componenten: de middeleeuwse tracés tussen Apeldoorn en het buitengebied (Badhuisweg, Soerenseweg), en de twee achttiende eeuwse lanen naar paleis Het Loo (Loolaan, Koning Lodewijklaan). Deze lanen en de Jachtlaan komen ten zuiden van Paleis Het Loo samen op een veelsprong, die visueel gemarkeerd wordt door een gedenknaald. De Soerenseweg en de Loolaan ontmoeten elkaar eveneens op een veelsprong, die visueel gemarkeerd wordt door de landmarks Grote Kerk en een flatgebouw. De historische substructuur in de Indische buurt bestaat uit de Bosweg. Het Julianaziekenhuis is de omvangrijkste functionele verbijzondering in het woongebied. Het Spainkbos fungeert als park voor de Indische buurt. Het groene karakter van deze woonwijk komt vooral voort uit de laanbeplanting en het private groen van de tuinen. De straatprofielen zijn afwisselend. De Koning Lodewijklaan en de Loolaan hebben een statig en formeel profiel met brede rijbanen, gescheiden fietspaden, brede groene bermen en monumentale laanbeplanting. De Koning Lodewijklaan heeft een brede middenberm waar eens het tracé van het Koningslijntje liep. De zijstraten en dwarsverbindingen zijn minder formeel en hebben soms grindbermen. De Indische buurt is primair een woonbuurt. Aan de Koning Lodewijklaan en de Loolaan bevindt zich statige bebouwing op zeer ruime kavels. Villa's, hotels, pensions, scholen en een kerk wisselen elkaar af. In de zijstraten staan vrijstaande woningen op kavels van bescheidenere afmetingen: kleine villa’s en middenstandswoningen met serres.
13
De Indische Buurt is in 2002 aangewezen als gemeentelijk beschermd stadsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de ontwikkelingsgeschiedenis en de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 2001.
1 1 5
●●●
schouwburg en congrescentrum Orpheus
1 1 6
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: rechte uitvalswegen (Badhuisweg, Soerenseweg) en achttiende eeuws stelsel van lanen (Loolaan, Koning Lodewijklaan), en de twee daarmee samenhangende veelsprongen inclusief de landmarks historische substructuur: Bosweg en de voormalige slingerende zandwegen die verwijzen naar de situatie van vóór de aanleg relatief geordende en planmatige verkaveling ten zuiden van de Soerenseweg, als verwijzing naar de historische structuur van de Nieuwe Enk landmark: Loolaanflat openbare ruimte diverse groenelementen zijn geplaatst op de lijst van bijzondere bomen (relicten van) historische laanbeplanting (o.a. Loolaan, Bosweg, Gardenierslaan, Sprengenweg en Koning Lodewijklaan) en karakteristieke grindbermen (o.a. Loolaan, Koningin Hortenselaan) sterk wisselende straatprofielen in combinatie met een nauwe relatie tussen straat, kavel en bebouwing; dat wil zeggen breed, ruim en voornaam aan de hoofdstructuur en de stadsrand, en smal, klein en eenvoudig aan de substructuur en nabij het centrum historische erfscheidingen in de vorm van hagen of hekwerken in gietijzer, steen, of hout bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten karakteristiek is de vrijstaande situering van villa’s op kavels van wisselende grootte, waarbij de meeste woningen zijn uitgevoerd in ‘overgangsarchitectuur’ (neorenaissance, Art Nouveau) met serres, erkers, dakoverstekken, portieken, houtsnijwerk, siermetselwerk en gestucte ornamenten van een bijzondere kwaliteit zijn de vele door architect A.H. Wegerif ontworpen woonhuizen in traditioneel-zakelijke bouwtrant met toepassing van eigenzinnige details, materialen en bouwvormen Orpheus, Churchillplein 1, Holt en Bijvoet, 1965
aanbevelingen
voor de Indische buurt een beschermingsbeleid en zorgvuldig beheer conform de intenties van een beschermd stadsgezicht onderzoek naar alle genoemde gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 1 7
●●●
de Kanaalzone op een stratenplan uit 1968, met in rood alle bedrijven en industrieën
1 1 8
●●●
K A N A A L Z O N E
14
ontwikkelingsgeschiedenis Het Apeldoorns Kanaal is één van de vele kanalen die in de negentiende eeuw in Nederland zijn gegraven. Ten tijde van koning Willem I (1813-1840) ontstond een netwerk van nieuwe kanalen. De initiatiefnemers hoopten met de aanleg van het Apeldoorns Kanaal de land- en bosbouw en de industrie in Apeldoorn tot bloei te laten komen. Bovendien wenste de koning een goede ontsluiting van de uitgestrekte kroon- en staatsdomeinen bij Apeldoorn. De aanleg van het kanaal kwam in twee fases tot stand. Allereerst werd in 1824-1829 het noordelijke deel tussen Apeldoorn en de IJssel bij Hattem gegraven. De watertoevoer en stroming in de Grift moesten gegarandeerd blijven voor de watermolens. Daarom werd de Grift niet gekanaliseerd, maar werd evenwijdig hieraan een nieuw kanaal gegraven voor de scheepsvaart. De werkzaamheden bestonden uit het graven van een kanaal en een beschoeide havenkom met losplaatsen in Apeldoorn, de aanleg van vijf schutsluizen en de bouw van bruggen en dienstwoningen. De bruggen werden gebouwd op plekken waar al een brug over de Grift lag en het kanaal bestaande routes doorsneed. Op de niet beplante oevers van het kanaal werd een jaagpaden en parallelweg aangelegd, waarlangs een bebouwingslint ontstond. In 1858-1866 werd het kanaal in zuidelijke richting doorgetrokken tot aan de IJssel bij Dieren. Het kanaal werd met een bocht om het landgoed Welgelegen geleid. De bruggen werden ook hier gebouwd in bestaande routes. In tegenstelling tot Kanaal Noord werden de oevers langs het zuidelijke tracé wel beplant. Na de voltooiing van Kanaal Zuid werd een aanvang gemaakt met de verbreding en verdieping van het oudere noordelijke tracé. Toen de werkzaamheden in 1881 werden afgerond, beschikte Apeldoorn over een snelle en betrouwbare vaarroute met het noorden en het zuiden. Het kanaal en de haven bleken vooral aantrekkelijke voor het vervoer van personen en de vestiging van industrieën en (bouw)bedrijven. In de tweede helft van de negentiende eeuw kwam de industrialisatie in Apeldoorn goed op gang: de spoorlijnen van Amersfoort naar Zutphen en Deventer, en van Hattem naar Dieren werden in gebruik genomen. Het zogenaamde Koningslijntje naar Dieren liep het eerste gedeelte parallel aan Kanaal Zuid. De terreinen in de nabijheid van het spoor en het kanaal waren in trek bij fabrikanten. De industriële bedrijvigheid in de Kanaalzone nam daardoor in de twintigste eeuw snel toe en kreeg een bovenregionaal karakter. Om aan de groeiende vraag naar bedrijventerreinen te voldoen, kocht de gemeente in 1917 het landgoed Welgelegen om het in te richten als bedrijventerrein voor gemeentelijke diensten. Tegelijkertijd werd de haven in zuidelijke richting verbreed en voorzien van loswallen. Kenmerkend voor de industriële bedrijven uit de periode tot 1940 is de oriëntatie van de fabriekshallen op de spoorwegen en het kanaal. Deze infrastructuur functioneerde als levensader voor de aan- en afvoer van goederen. Het kanaal kwam gehavend uit de Tweede Wereldoorlog. Het herstel van de infrastructuur had de hoogste prioriteit. Transport was immers de belangrijkste voorwaarde voor de wederopbouw van de industrie en het lenigen van de woningnood. In de zomer van 1947 was de haven van Apeldoorn weer bereikbaar vanuit het zuiden. Eind 1948 was de doorvaart over het gehele traject mogelijk. Gedurende de wederopbouwperiode vervulde het kanaal een belangrijke rol bij het herstel en de uitbreiding van de Apeldoornse industrie. In 1954 besloot de Minister van Verkeer en Waterstaat tot verbreding en verdieping van Kanaal Zuid. In dat kader werd de Welgelegenbrug vernieuwd. Verdere aanpassingen bleven echter achterwege. Door de opkomst van het goedkopere wegvervoer ging het snel bergafwaarts met de beurtvaart. Het kanaal werd voor de scheepvaart in fases gesloten, maar behield zijn waterhuishoudkundige functie. In 1962 sloot een gedeelte van Kanaal Noord, gevolgd door Kanaal Zuid in 1973. De beweegbare bruggen werden vervangen door vaste rijdekken of geheel nieuwe dammen. Nadat de scheepsvaart op het Apeldoorns Kanaal in 1973 volledig werd opgeheven, bleef het kanaal in zekere zin ‘levenloos’ achter. Gedurende de jaren zeventig en tachtig werd het kanaal ervaren als een hinderlijke barrière tussen het stadscentrum en de nieuwe wijken Zevenhuizen en de Maten. De omslag in de waardering voltrok zich in de jaren negentig. Het kanaal beleefde een revival, vanuit de overtuiging dat de markante S-bocht, de karakteristieke waterwerken, het attractieve water en de groene oevers een meerwaarde konden betekenen voor de beleving en identiteit van Apeldoorn. Dat besef resulteerde in diverse plannen met als doel om de Kanaalzone te transformeren in een vitale en centrale as met nieuwe stedelijke woonvormen, kantoren en aantrekkelijke recreatieve routes.
14
Over de Kanaalzone is in juni 2004 een Cultuurhistorische Analyse verschenen, waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
1 1 9
●●●
kenmerken Kanaal Noord Het Kanaal Noord stroomt in noordelijke richting tussen de bochtige Grift aan de westzijde en een reeks overstortvijvers aan de oostzijde. De directe omgeving van het kanaaltracé is in de twintigste eeuw volledig verstedelijkt. Door de drie lintvormige waterstructuren, het geringe aantal bruggen en het monofunctionele gebruik werkt het gebied als een barrière tussen de woonwijken in noordwest en noordoost. De hoofdontsluitingen voor het verkeer kruisen het kanaal haaks: de historische radiale uitvalsweg Deventerstraat en de nieuwe ring. De nevenontsluitingen lopen evenwijdig aan het kanaal en hebben een waaierpatroon ter plaatse van Zevenhuizen. De verkaveling van fabrieksterreinen staat haaks op de Grift en het kanaal; voor de oorlog gebeurde dit kleinschalig, na 1945 grootschalig en meer complexmatig. De Grift, het kanaal en de vijvers hebben een specifieke groene inrichting. De kanaaloevers liggen vlak tot licht verhoogd in het verstedelijkte landschap. De waterkanten hebben een beschoeiing en zachte oevers met gras, riet, een haagbeuk en enkele verspreide bomen. Een groepje beuken en linden markeert de sluiswachterwoning bij de Apeldoornse sluis. Enkele losplaatsen hebben hoge beschoeiingen van hout of beton. Bij de oorspronkelijke haven ten noorden van de Deventerbrug en de sluis bevinden zich de originele stenen kades met rechte wanden van baksteen en blokken basalt met dekstenen, bolders en dukdalven. De weg op de oostoever heeft een eenvoudig profiel met een geasfalteerd wegdek en zachte bermen; het onverharde jaagpad op de westelijke kanaaloever is nauwelijks herkenbaar en wordt begeleid door overwegend jong opgaand groen. De Grift is grotendeels overkluisd en komt ter hoogte van landhuis Marialust tijdelijk aan de oppervlakte in een parkachtige en dicht beboste omgeving. Elders is het tracé herkenbaar aan een langgerekte groenstrook met bomen, een dijk en wandel- en fietspaden. De lintvormige structuur van overstortvijvers bestaat uit een aaneenschakeling van onregelmatig gevormde waterpartijen met groene, parkachtig ingerichte oevers. De straten hebben overwegend een eenvoudig en smal profiel met een rijdek van klinkers of asfalt en zachte bermen of een goot en trottoir. Alleen de bredere Sleutelbloemstraat heeft een sterk geleed profiel met een formele uitstraling. De weg- en waterbouwkundige werken in Kanaal Noord vormen een ensemble rond de negentiende eeuwse Apeldoornse sluis met de bijbehorende sluiswachterwoning. De naoorlogse verkeersbrug in de Edisonlaan/ Laan van Zevenhuizen is uitgevoerd als een brede dam zonder bewegende onderdelen. Vanuit het centrum neemt de industriële bebouwing in omvang en schaal naar het noorden toe. Rond de oude havenkom bevinden zich restanten van kleinschalige vooroorlogse bedrijven in combinatie met een woonfunctie en met een oriëntatie en verkaveling haaks op het kanaal of de Grift. De Kanaalzone tussen de Apeldoornse sluis en de binnenstadsring is ingevuld met grootschalige bedrijfsbebouwing uit de naoorlogse periode. Enkele grote fabriekscomplexen op de westoever hebben de representatieve voorzijde aan de Vlijtseweg, en de productiehallen aan het kanaal. Een lange reeks middelgrote tot kleine bedrijven staat op de oostoever, met gemengde op het kanaal georiënteerde vooroorlogse bebouwing en grotendeels op de Sleutelbloemstraat georiënteerde naoorlogse bedrijven. De bedrijfsarchitectuur is eenvoudig: doosvormig met een plat of hellend dak, sober gedetailleerd en functioneel opgezet, met sheddaken en grote schuif- en laaddeuren. In het kantoor- of ontvangstgebouw aan de voorzijde is meer aandacht aan vorm, materiaal en detail. De techniek en materialisatie evolueert van houten constructies met bakstenen gevels, via een combinatie van beton en baksteen naar constructies van staal en (golf)plaatmateriaal. Op enkele plaatsen staat een grootschalig kantoor. Langs het kanaal staat nog een aantal fabrikantenwoningen, al dan niet met bedrijfsbebouwing op het achtererf. De middenstands- en arbeiderswoningen zijn in kleine groepjes bij de fabriek of in lange linten gesitueerd aan de Vlijtseweg en Zevenhuizenseweg. De voormalige naoorlogse huishoudschool aan de Noorderlaan is nu in gebruik als VMBOschool; aan de Boerhaavestraat staat een monumentaal naoorlogs schoolgebouw op de grens van een sportveldencomplex.
1 2 0
●●●
kenmerken De Haven / Welgelegen Het kanaal maakt een haakse bocht om het voormalige landgoed Welgelegen. Door de oorspronkelijke havenfunctie heeft dit deel een breder profiel met stenen kades. Dit deel van de Kanaalzone heeft sinds de aanleg grote transformaties ondergaan in het verstedelijkingsproces: van landgoed, via bedrijventerrein en haven tot binnenstedelijke woonwijk. In dit proces veranderde het kanaal van een barrière in de stad tot een functioneel-ruimtelijke schakel tussen de stadsdelen. De hoofdontsluitingen voor het verkeer kruisen het kanaal haaks: de Deventerstraat (historische radiale uitvalsweg), de Molenstraat (historische landweg) en de spoorlijn Apeldoorn – Zutphen/Deventer. In aanvulling op de oorspronkelijke oeververbindingen is recent fietsbrug ‘de Freule’ aangelegd. De parallelwegen langs het kanaal zijn gedeeltelijk gewijzigd in routes voor langzaam verkeer. De hoge schoorsteenpijp van de Nettenfabriek is een landmark die nog getuigt van de wegtrekkende bedrijvigheid in het voormalige havengebied. De torenflat Koningshaven en het ABN AMRO kantoor verlenen als landmarks grootstedelijke allure aan de vernieuwde binnenstadswijk. De kanaaloevers liggen vlak tot licht verhoogd in het verstedelijkte landschap: de waterkanten hebben deels rechte stenen kades van blokken basalt en deels een beschoeiing met zachte oevers van gras. De smalle groenstrook aan weerszijden van het kanaal (gras, enkele bomen) is rondom de recente woningbouwprojecten verruimd tot wandelpark met een open stedelijke inrichting, een oeververbinding ‘de Freule’, en enkele kunstwerken in het water. De spoorzone wordt eveneens geflankeerd door smalle groenstroken. De parallelwegen langs het kanaal zijn als doorgaande nevenontsluitingen voor het snelverkeer van het kanaal afgebogen (Kanaalweg, Welgelegenweg) en heringericht als een groene wandel- en fietspromenade met een houten aanlegsteiger en restanten van oude laanbeplanting op de westoever. De meeste straten hebben een eenvoudig en smal profiel met een rijdek van klinkers of asfalt, een goot en een trottoir; hier en daar zijn grindbermen behouden. Alleen de brede Deventerstraat heeft een sterk gelede indeling met een formele uitstraling (rijstroken, ventwegen met parkeervakken, trottoir). De Deventerbrug heeft een vast rijdek op oudere betonnen bruggenhoofden. Het wachthuisje en de voormalige brugwachterswoning herinneren aan de tijd waarin de ophaalbrug moest worden bediend. De moderne voetgangers- en fietsbrug ‘de Freule’ heeft een sierlijke vorm en transparante materialisatie en verbindt de nieuwe woonlocaties op beide oevers. De Welgelegenbrug is een hefbrug met vier betonnen hijstorens en katrolhuizen waarvan het rijdek is vastgezet en het hijsmechanisme buiten gebruik gesteld; de bijbehorende brugwachterwoning herinnert aan de tijd waarin de draaibrug moest worden bediend. De spoorbrug is een naoorlogse vaste brug van ijzeren H-balken op oudere gemetselde bruggenhoofden. In aansluiting op de spoorbrug is de parallelweg Kanaal Noord verdiept onder het spoor door geleid. Van de bedrijfsbebouwing op het voormalige landgoed Welgelegen resteren enkele naoorlogse hallen; deze maken in het kader van de herontwikkelingslocatie Welgelegen binnenkort plaats voor woningbouw. Aan de overzijde van het kanaal, in De Haven, is veel bedrijvigheid behouden. Grootschalig zijn de historisch gegroeide fabriekscomplexen van Talens en de voormalige Nettenfabriek Zeppelin & Co; beide zonder een directe relatie met het kanaal. Kleinschaliger bedrijvigheid staat tussen en achter de woningen aan de Spoorstraat, Molenstraat en de Molendwarsstraat. De bedrijfsarchitectuur is eenvoudig: doosvormig met plat of hellend dak, sober gedetailleerde en functioneel opgezette bedrijfshallen met sheddaken en grote schuif- en laaddeuren, meer aandacht voor vorm, materiaal en detail in het kantoor- of ontvangstgebouw aan de voorzijde, de techniek en materialisatie evolueert van houten constructies met bakstenen gevels, via een combinatie van beton en baksteen naar constructies van staal en (golf)plaatmateriaal. Historische villa’s voor welgestelden en (half)vrijstaande middenstandswoningen zijn geconcentreerd aan de hoofdontsluitingen Deventerstraat en Molenstraat; rijtjes middenstands- en arbeiderswoningen staan meer achteraf. Een gedifferentieerd aanbod van moderne woningen is recent gerealiseerd en nog in ontwikkeling op de kanaaloever. Op enkele plaatsen is sprake van grootschalige invullingen: hoek Stationsstraat/Molenstraat (school), Stationsstraat (winkelcomplex), Molendwarsstraat (voormalig schoolgebouw), Spoorstraat (school) en de Wapenrustlaan (bankgebouw).
1 2 1
●●●
kenmerken Kanaal Zuid Kanaal Zuid stroomt in noordelijke richting, evenwijdig aan een reeks overstortvijvers die het tracé van de overkluisde Kayersbeek volgen. De directe omgeving van het kanaaltracé is in de twintigste eeuw volledig verstedelijkt, in de vorm van het bedrijventerrein Kayersdijk aan de westzijde en de woonwijk De Maten aan de oostzijde. Een langgerekte groenstructuur met overstortvijvers schermt het Staatsliedenkwartier af van bedrijventerrein Kayersdijk; een langgerekt wandelbos schermt De Maten af van het kanaal. Door de langgerekte water- en groenstructuren, het geringe aantal bruggen en het monofunctionele gebruik werkt de Kanaalzone als een barrière tussen de woonbuurten in Zuid en De Maten. De hoofdontsluitingen voor het snelverkeer kruisen het kanaal haaks: het vroeg naoorlogse tracé van de Laan van de Mensenrechten en de historische route van de Laan van Kuipershof. De nevenontsluitingen lopen evenwijdig aan het kanaal: de spoorlijn naar Dieren, de Kayersdijk en de parallelwegen aan weerszijden van het kanaal. Het patroon van oude landwegen is vooral aan de westzijde van het kanaal nog duidelijk herkenbaar. De verkaveling van fabrieksterreinen staat haaks op de Kayersdijk en het kanaal; voor de oorlog gebeurde dit overwegend kleinschalig, na 1945 grootschalig en meer complexmatig. De kanaaloevers liggen vlak tot licht verhoogd in het verstedelijkte landschap: de schuine waterkanten hebben een beschoeiing en zachte oevers met gras en riet; op enkele plaatsen zijn losplaatsen aangelegd met een hoge beschoeiing van hout of beton. Het kanaal wordt aan de oostzijde begeleid door fragmentarische restanten van een monumentale dubbele laanbeplanting en wordt geflankeerd door een wandelbos. De hoofdontsluitingen en de Kayersdijk zijn breed en hebben een sterk geleed profiel met een formele uitstraling (rijbaan, groenstrook met bomen, fietspad, trottoir); de overige straten hebben overwegend een eenvoudig en smal profiel met een rijdek van klinkers of asfalt en zachte bermen (gras, grind) of een goot en trottoir. Het onverharde jaagpad op de oostelijke kanaaloever is niet meer herkenbaar. De Kayersbeek is gedempt; het tracé is herkenbaar aan de reeks van onregelmatig gevormde en groen omzoomde overstortvijvers tussen de Staatsliedenbuurt en de Kayersdijk Na de sluiting van het kanaal zijn in de Laan van Kuipershof een dam gebouwd en in de Laan van de Mensenrechten een vaste brug als onderdeel van een landart (kunst)project; beide zonder bewegende onderdelen. De moderne fietsbruggen van hout zijn aangelegd ter vervanging van de Wormensche draaibrug en als extra verbinding met de Matendreef. Het gebied tussen de Kayersdijk en het kanaal wordt vrijwel volledig in beslag genomen door (middel)grote bedrijven: de oudste fabrieken hebben een duidelijke oriëntatie en verkaveling haaks op het kanaal; de naoorlogse bedrijven keren zich naar de Kayersdijk en hebben productiehallen aan de kanaalzijde. De bedrijfsarchitectuur is eenvoudig: doosvormig met plat of hellend dak, sober gedetailleerde en functioneel opgezette bedrijfshallen met sheddaken en grote schuif- en laaddeuren, meer aandacht voor vorm, materiaal en detail in het kantoor- of ontvangstgebouw aan de voorzijde, de techniek en materialisatie evolueert van houten constructies met bakstenen gevels, via een combinatie van beton en baksteen naar constructies van staal en (golf)plaatmateriaal. Langs het kanaal staat nog een enkele fabrikantenwoningen. Middenstands- en arbeiderswoningen zijn in kleine groepjes of in linten gesitueerd.
1 2 2
●●●
waardering ruimtelijke structuur het kanaal, de Grift en de Kayersbeek historische hoofdstructuur: Deventerstraat en Molenstraat historische substructuur: de historische linten Vlijtseweg (eerste gedeelte), Zevenhuizenseweg, Oosterlaan, Noorderlaan, Molendwarsstraat, Veldhuisstraat, Spoorstraat, Lepelaarsweg, Aalscholverweg en Loudonstraat; de tracés van de spoorlijnen in de richting Deventer, Zutphen en Dieren en het Koningslijntje
landmarks: • • •
de fabrieksschoorstenen van Diosynth (de voormalige Zwitsalfabriek) en de Nettenfabriek de woontoren Koningshaven (het zogenaamde ‘Potlood’) de kantoortoren van ABN-Amro
openbare ruimte
de groene linten aan weerszijden van het kanaal: schuine waterkanten met gras en riet die in het centrum uitdijen tot een stedelijke wandelpromenade met stenen kades, met groepjes bomen langs Kanaal Noord en een monumentale dubbele laanbeplanting op de oostoever van Kanaal Zuid het beboste, soms parkachtige, tracé van de overkluisde en verdiepte Grift met dijklichamen de parkachtig ingerichte oevers van de aaneengeschakelde overstortvijvers die de loop van de Kayersbeek volgen de sterk gelede profielen van de Vlijtseweg (noordelijk van de Pletterijweg), de Sleutelbloemstraat, de Deventerstraat en de Kayersdijk de eenvoudige indeling en materialisatie van de woonstraten, waarbij op enkele plekken de voor Apeldoorn kenmerkende grindbermen zijn behouden
bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten de weg- en waterbouwkundige werken zijn, voor zover in oorspronkelijke staat behouden, van uitzonderlijk belang voor de herkenbaarheid van het Apeldoorns Kanaal voor de herkenbaarheid van de industriële geschiedenis van de Kanaalzone zijn enkele fabrieken als geheel en verder enkele algemene karakteristieken van belang, zoals schoorsteenpijpen, sheddaken, doosvormige bouwmassa’s en de representatieve oriëntatie van de vooroorlogse industriële bebouwing op het kanaal en van de naoorlogse bedrijven op de Vlijtseweg, Sleutelbloemstraat en de Kayersdijk voor de herkenbaarheid van de bewoningsgeschiedenis in de Kanaalzone zijn de functiemenging van wonen en werken, alsmede de mix van rijke (fabrikanten)woningen en groepjes arbeiderswoningen van belang kanaaloevers De Haven en Welgelegen: diverse nieuwbouwprojecten, brug de Freule en landmarks Avisol, Condorweg 8 Felua Groenvoorziening (vml. metaalfabriek Gevama), Kanaal Noord 115 autobedrijf (vml. aannemerij Mekking), Kanaal Noord 228: BASF (vml. verffabriek Holland, voorbouw), Kanaal Zuid 106-108 De Aircompagny en Ten Voorde Wijnhuys (voormalige PSK Apeldoorn), Kayersdijk 35-43 Anza Holland BV (vml. Nettenfabriek Zeppelin & Co), Spoorstraat 29 AKZO-Diosynth (vml. Zwitsalfabriek), Vlijtseweg 130 sluiswachterswoning, Kanaal Noord 172-174 Coerts, Vlijtseweg 192 woonhuis/ bedrijf Kanaal Noord 101 dierenpraktijk (vml. villa), Kanaal Noord 120 middelbare school/ volksuniversiteit, Molendwarsstraat 40 hogere hotelschool, Spoorstraat 23 groenbedrijf gemeente Apeldoorn (voormalige boerderij), Vlijtseweg 111
woonhuizen, winkel, Zevenhuizenseweg 2,4,6
1 2 3
●●●
Kanaal Zuid
de spoorlijn Apeldoorn-Dieren
1 2 4
●●●
aanbevelingen
de levendigheid terugbrengen in de Kanaalzone historische wegen die door het kanaal zijn doorsneden door de aanleg van nieuwe bruggen weer met elkaar verbinden gebouwen die zich afkeren van het kanaal een functionele of representatieve oriëntatie op het kanaal geven (m.u.v. gebouwen aan de Vlijtseweg en de Kayersdijk) en de wijk de Maten op enkele plaatsen in verbinding brengen met het kanaal voortborduren op de karakteristieke verkaveling evenwijdig aan of haaks op het kanaal de routes langs het kanaal aansluiten bij de oorspronkelijke karakteristieken van de jaagpaden en parallelwegen de Grift en de Kayersbeek herstellen en beleefbaar maken de twee resterende schoorsteenpijpen behouden als laatste bakens van een industrieel verleden en eventueel aanvullen met nieuwe ranke torens de continuïteit van de groenstructuren handhaven en de uiteenlopende karakteristieken van het groen langs het kanaal, de sprengen en de overstortvijvers behouden de continuïteit van de groene zachte oevers in de deelgebieden Kanaal Noord en Zuid te handhaven, waarbij hier en daar een kleine en terughoudend vormgegeven aanlegplaats of steiger mogelijk is; in De Haven / Welgelegen de harde stenen kades te handhaven / versterken in de oorspronkelijke vorm de nautische sfeer in het voormalige havengebied te behouden en te versterken door gebruikmaking van onder andere kades, dukdalven en bolders; terughoudend om te gaan met verkeerstechnische toevoegingen als hekwerken, vangrails, drempels en borden het aan de oppervlakte brengen van de Grift en de Kayersbeek aan te grijpen voor het verhogen van de kwaliteit van de openbare ruimte en het creëren van een ecologische verbindingszone tussen de stad en het buitengebied de (dubbele) laanbeplanting op de oostoever van Kanaal Zuid (zuidelijk van de Welgelegenbrug) aan te vullen, (niet doortrekken naar Kanaal Noord) het eenvoudige karakter van het voormalige jaagpad (een zandpad) op de noordelijke westoever en de zuidelijke oostoever recht te doen en obstakels direct langs de waterkant te vermijden het verschil in karakter van de formeel ingerichte hoofdwegen en de informele woonstraten te respecteren, ook wanneer dit onderscheid zich manifesteert binnen één tracé (bv. Vlijtseweg) de laanbeplanting langs de hoofdwegen te versterken en op onderdelen te herstellen / aan te vullen de eenvoudige uitstraling van de straten te behouden door middel van een informele inrichting met bijvoorbeeld grindbermen de bestaande dammen en vaste bruggen waar mogelijk veranderen in beweegbare bruggen of bruggen waar pleziervaart onderdoor kan varen een bepaald percentage van de oorspronkelijke bedrijfsbebouwing behouden ten behoeve van de herkenbaarheid van het industriële verleden van de Kanaalzone de vervangende nieuwbouw af stemmen op de korrelgrootte, oriëntatie en verkaveling van de oorspronkelijke industriële bebouwing zodat de verschillende bebouwingskarakteristieken per bedrijventerrein niet verloren gaan de resterende fabrieksschoorstenen behouden en een herinterpretatie te stimuleren van karakteristieke industriële elementen als het zaagtanddak, gesloten gevels met grote deuren en fabrieksreclames, ter bevordering van de industriële uitstraling van de bebouwing in het voormalige havengebied het onderscheid behouden tussen stedelijke bebouwing op de westoever (De Haven) en wonen in het groen op de oostoever (Welgelegen) de mix van wonen en werken in het gebied koesteren en voorzien in een gedifferentieerd woningaanbod, met een duidelijk hiërarchisch onderscheid in woningtypen onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 2 5
●●●
Uitbreidingsplan in onderdelen Het Loo en de Parken, 1962 met daarin het stedenbouwkundig plan van D. Zuiderhoek voor Kerschoten
1 2 6
●●●
K E R S C H O T E N ontwikkelingsgeschiedenis Kerschoten maakt oorspronkelijk deel uit van de koninklijke domeinen. De gemeente kocht na de Tweede Wereldoorlog de gronden voor Kerschoten van de koningin en vroeg architect D. Zuiderhoek een uitbreidingsplan op te stellen, dat in 1957 werd goedgekeurd. Zuiderhoek liet zich inspireren door de opvattingen die toentertijd in Zweden opgang maakten en de Nederlandse wederopbouw al snel tot voorbeeld dienden.
kenmerken Kerschoten Kerschoten wordt in het noorden begrensd door de Anklaarseweg, in het zuiden door de Laan van Kerschoten, in het oosten door de Kanaalzone en in het westen door de Koninginnelaan/ Zwolseweg. Het wegenpatroon van Kerschoten bestaat uit een (niet al te strikt) raster waarin de Edisonlaan de hoofdontsluiting vormt; de Koninginnelaan en de Boerhaavestraat vormen nevenontsluitingen. Parallel aan de Edisonlaan stroomt een spreng. Kerschoten bestaat uit twee buurten: de noordelijke buurt die deels op bestaande structuren is aangelegd, en de zuidelijke buurt die volgens functionalistische principes is ingericht en een open structuur heeft. De bijzondere bebouwing concentreert zich aan de Edisonlaan die beide buurten van elkaar scheidt. Het winkelcentrum aan de Edisonlaan vormt het centrum van Kerschoten en is strategisch gelegen ten opzichte van de woonbuurten. De woontorens manifesteren zich als landmarks. De sportvelden die een groene buffer tussen de Curiestraat en de Vlijtseweg vormen, zijn aangelegd op het terrein van de wasserij Stinkmolen. Kerschoten sluit aan op De Parken en heeft het alomtegenwoordige groen van de villawijk als een belangrijke karakteristiek overgenomen. In het stedenbouwkundige ontwerp voor het gebied ten oosten van de Koninginnelaan heeft royaal wijkgroen als uitgangspunt gediend. Het water in Kerschoten manifesteert zich op twee manieren: duidelijk zichtbare waterpartijen ten zuiden van de Edisonlaan en de door struikgewas en geboomte geflankeerde spreng ten noorden van de Edisonlaan. In Kerschoten zijn de doorgaande wegen geasfalteerd en de woonstraten met klinkers bestraat, maar soms ook geasfalteerd. De Edisonlaan is sterk geprofileerd. Kerschoten is primair een woonwijk. Ten noorden van de Edisonlaan is de vooroorlogse lintbebouwing aangevuld met portiekwoningen in blokverkaveling uit de late jaren vijftig en blokverkaveling uit de jaren zeventig en tachtig. De woningen uit de periode 1958-1960 zijn zorgvuldig gedetailleerd en combineren verschillende bouwmaterialen. Rond de Kamerling Onnesstraat en de Professor Enthovenstraat staan woningen met drie bouwlagen en een kap, die opvallen door de mezzanino. Langs de Anklaarseweg en aan het begin van de Koninginnelaan staat middelhoogbouw. De bebouwing ten zuiden van de Edisonlaan concentreert zich langs lusvormige woonstraten en bestaat zowel uit laagbouw als uit middelhoogbouw en hoogbouw. De torenflats staan verspreid in het open groene terrein. Kerschoten beschikt over twee bejaardencentra en een groot contingent seniorenwoningen, dat zich vooral in het noordelijk gelegen wijkdeel bevindt. Op het terrein van de voormalige ijsbaan staat de Veenkamp, een functionalistisch bejaardencomplex van Van Tijen, Boom en Posno. Het Mercatorplein is een naar de omgeving toe open winkelcentrum.
1 2 7
●●●
één van de torenflats in de centrale groenvoorziening van Kerschoten
breed profiel met grasstroken
1 2 8
●●●
waardering ruimtelijke structuur de open structuur en ruime opzet van Kerschoten, met name het volledig planmatig ontworpen gebied ten zuiden van de Edisonlaan landmarks: de vier torenflats in het groen (Nobelstraat 16-110, Pasteurstraat 16-110, Robert Kochstraat 26-120, Erasmusstraat 7-95) openbare ruimte het zorgvuldig aangelegde openbaar groen in combinatie met de waterpartijen (vijvers en een spreng) de sterke profilering van de Edisonlaan, die de betekenis als hoofdontsluiting benadrukt op enkele plaatsen een breed profiel met openbare grasstroken bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten stedenbouwkundig ensemble woonwijk Kerschoten dat wordt begrensd door de Edisonlaan, Boerhaavelaan, Laan van Kerschoten en de Koninginnelaan architect D. Zuiderhoek, 1958-1960 de Veenkamp, Gemzenstraat 9, architecten Van Tijen, Boom, Posno, 1956-1960 Open Hofkerk, Boerhaavelaan 58-60, D. Zuiderhoek, 1966 school ROC Aventus, Einsteinlaan 37-39, Gemeentewerken, T.G. Slijkhuis, 1961
aanbevelingen
handhaven open en groene structuur versterking eenduidige betekenis van Edisonlaan door stroomlijnen van kruispunten met minder belangrijke wegen geen nieuwe inpassingen ten zuiden van de Edisonlaan onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 2 9
●●●
Apeldoorn in 1807 (kaart Jacob de Man); twee bebouwingsconcentraties: het toenmalige dorp Appeldoorn en Paleis het Loo met de omringende bebouwing
1 3 0
●●●
H E T
L O O
ontwikkelingsgeschiedenis Woonwijk Het Loo maakte oorspronkelijk deel uit van de koninklijke domeinen. Het Loo was bestemd voor aan het koninklijk paleis gerelateerde bebouwing zoals het jachthuis, de tuinmanswoning en de Van Haeftenkazerne. De hofhouding en de hofleveranciers vestigden zich in de directe omgeving. Rond het landgoed Daendels waren de Loosche Enk en het Loosche Veld kleinschalig en informeel verkaveld. Aan het eind van de negentiende eeuw en in het begin van de twintigste eeuw ontwikkelde het gebied zich tot een woonbuurt voor welgestelde burgers, die vrijstaande woningen met twee lagen en een kap lieten bouwen. Landgoed Daendels bleef een ontoegankelijke enclave tussen Het Loo en het pas na 1945 ontwikkelde Kerschoten.
kenmerken Het Loo Het Loo wordt begrensd door de Loolaan, Zwolsweg, Loseweg, Tuinmanslaan, revalidatiecentrum Het Loo Erf en villawijk De Parken. De historische hoofdstructuur van het Loo bestaat uit twee componenten: een middeleeuwse tracé tussen Apeldoorn en het buitengebied (de Zwolseweg), en een achttiende eeuwse laan naar paleis Het Loo (de Loolaan). De Loolaan en de Zwolseweg komen ten zuiden van Paleis Het Loo samen op een veelsprong, die visueel gemarkeerd wordt door een gedenknaald. De Koningsstraat, Langeweg, Loseweg/Piet Joubertstraat, Korteweg/Kweekweg vormen de historische substructuur. Het groene karakter van deze woonwijk komt vooral voort uit de laanbeplanting en het private groen van de tuinen. De straatprofielen zijn afwisselend. De Loolaan heeft een statig en de Zwolseweg een formeel profiel met brede rijbanen, gescheiden fietspaden, brede groene bermen en monumentale laanbeplanting. De zijstraten en dwarsverbindingen zijn minder formeel en hebben soms grindbermen. Ten noorden van Huize Berghorst bevindt zich een terrein met zeer bijzondere bomen. Het woonerf aan de Lippe-Biesterveldstraat is stenig. Het Loo bestaat voornamelijk uit laat negentiende en vroeg twintigste eeuwse vrijstaande bebouwing met een fors aantal gemeentelijke monumenten. Aan de Loolaan bevindt zich statige bebouwing op zeer ruime kavels. Villa's, hotels, pensions, scholen en een kerk wisselen elkaar af. In het zuidelijk deel van de wijk staan aan de zijstraten overwegend Apeldoornse huisjes op kavels van bescheidenere afmetingen. Projectmatige naoorlogse bebouwing komt alleen in het oostelijke gedeelte voor. De Lippe-Biesterfeldstraat is een woonerf uit de jaren zeventig met blokverkaveling en carports. Ten zuiden van de Koningsstraat staan behalve vrijstaande woningen ook veel twee-onder-een-kapwoningen. Op de hoek van de Zwolseweg en de Loseweg bevindt zich de naoorlogse kazerne voor de koninklijke marechaussee. Het revalidatiecentrum Loo Erf is een naoorlogs complex en is aangelegd op de voormalige moestuin van Paleis Het Loo.
1 3 1
●●●
voorgevel autotechnische school Roc Aventus, Loolaan 346
achterkant autotechnische school Roc Aventus, Loolaan 346
1 3 2
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: de Zwolseweg, de Loolaan, en de daarmee samenhangende veelsprong inclusief de gedenknaald als landmark historische substructuur: Koningstraat, Langeweg, Loseweg/Piet Joubertstraat, Korteweg/Kweekweg en voormalige slingerende zandwegen die verwijzen naar de situatie van vóór de aanleg openbare ruimte diverse groenelementen zijn geplaatst op de lijst van bijzondere bomen (relicten van) historische laanbeplanting en karakteristieke grindbermen (o.a. Loolaan) sterk wisselende straatprofielen in combinatie met een nauwe relatie tussen straat, kavel en bebouwing; dat wil zeggen breed, ruim en voornaam aan de hoofdstructuur en de stadsrand, en smal, klein en eenvoudig aan de substructuur en nabij het centrum historische erfscheidingen in de vorm van hagen of hekwerken in gietijzer, steen, of hout bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten ROC Aventus, Loolaan 346, 1956, G.W. van den Beld
aanbevelingen
nader onderzoek naar het gehele gebied onderzoek naar alle genoemde gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 3 3
●●●
bestemmingsplan De Maten, 1977
1 3 4
●●●
D E
M A T E N
ontwikkelingsgeschiedenis De Maten is gelegen ten oosten van het Apeldoorns Kanaal in de laaggelegen en drassige IJsselvallei. In dit ontoegankelijke gebied hadden zich veengronden, moerassen en moerasbossen ontwikkeld. De opbloei van de agrarische economie in de dertiende eeuw had een stijging van de grondwaarde tot gevolg. Om de drassige landen ten oosten van Apeldoorn te kunnen ontginnen, werd in 1370 het Polderdistrict Veluwe ingesteld. Hier ontstond het Wormensche Veld; een hooilandontginningenlandschap met informele kavels van ongelijke grootte, een grillig ontsluitingspatroon met onverharde wegen en verspreide bebouwing. Dit landschaps- en bebouwingsbeeld bleef gehandhaafd tot in de negentiende eeuw. In de twintigste eeuw nam de verstedelijking van Apeldoorn een hoge vlucht. In het Uitbreidingsplan 1923 werd de sprong over het kanaal gemaakt. De Kerschotense weg (Laan van Kerschoten) zou als stedelijke ringweg worden doorgetrokken over het tracé van de tegenwoordige rondweg. Binnen deze ring was voorzien in woningbouw (Zevenhuizen) en industrie (huidige De Maten). Ondanks deze vooruitziende blik speelde de verstedelijking van Apeldoorn zich tot in de jaren vijftig van de twintigste eeuw vrijwel uitsluitend af ten westen van het kanaal. In de Structuurplannen uit de jaren vijftig en zestig werd de industriële bestemming voor De Maten gewijzigd in een woonbestemming. In 1965 zag het eerste plan voor De Maten het licht. Deze omvangrijke woonwijk werd geen voortzetting van de destijds als eentonig ervaren functionalistische opzet van Zevenhuizen. Het ontwerp van De Maten werd gebaseerd op de idealen van de maatschappelijke vernieuwing, waarbij de menselijke maat, democratisering en inspraak en het stimuleren van ontmoetingen een belangrijke rol speelden (principe van het Structuralisme). De Maten moest een gevarieerde woonwijk met lage dichtheid, weinig hoogbouw en veel groen worden. In 1972 werd begonnen met de aanleg en bouw. De ruime opzet dreigde in de herziening van het bestemmingsplan in 1976 verloren te gaan. In plaats van de beoogde 9.000 woningen werd het aantal opgevoerd naar 11.000 woningen. De recessie van de jaren tachtig zorgde er echter voor dat de woningen kleiner werden, waardoor de Maten zijn ruime opzet enigszins wist te behouden.
kenmerken De Maten ligt ingeklemd tussen het Apeldoorns Kanaal, de spoorlijn naar Zutphen, en de rijkswegen A1 en A50. De Maten bestaat uit de wijken Matendreef, Matenhorst, Matendonk, Matenhoeve en Matenveld die als een kralensnoer door een rondweg aaneen zijn geregen. De Matenpoort, de Laan van Erica en de Laan van Kuipershof zijn de hoofdontsluitingswegen. De Matense rondweg ontsluit de verschillende woonwijken. Secundaire structuren zijn het wijdvertakte stelsel van waterlopen en het fijnmazige patroon van fiets- en wandelpaden dat fragmentarisch de vooroorlogse structuur volgt. De wijken liggen rond een groot park gerangschikt. Iedere wijk is opgebouwd uit meerdere buurten, die op hun beurt weer uit meerdere woonerven bestaan. De woonerven worden gekenmerkt door bochtige straten, afgewisseld door kleine pleinen, plantsoenen en verbredingen. Elke wijk heeft een verzorgend centrum. De bovenwijkse voorzieningen liggen langs de rand van het park, aan de binnenzijde van de ringweg. Het winkelcentrum voor het gehele stadsdeel, de Eglantier, ligt ook aan de rand van het park. De Maten heeft geen landmarks. De openbare ruimte in De Maten bestaat uit straten, woonerven, speel- en trapveldjes, plantsoenen, waterpartijen en een park. Pleinvorming beperkt zich tot verkeerspleinen en geleidelijke straatverbredingen in de woonerven. Het Violierenplein in de Eglantier vormt hierop de enige uitzondering. De hoofdontsluitingen van de wijken en een deel van de Matense rondweg hebben een ruim opgezet symmetrisch profiel met een groene middenberm, groenstroken, bomen en gescheiden fietspaden. De buurtontsluitingswegen hebben een informeel profiel met geasfalteerde rijbanen, trottoirs, bomenrijen en soms een groenstrook. De verkeersluw opgezette woonerven zijn bestraat met klinkers. De oudste wijken hebben grasvelden en plantsoenen, de jongere wijken hebben vanwege de hogere bebouwingsdichtheid meer opgaand groen. Het centraal gelegen park is naar de omgeving toe enigszins gesloten. Het groen heeft een sterke structurerende functie. De Maten heeft primair een woonfunctie en is gedurende de jaren zeventig en tachtig projectmatig tot stand gekomen. Het bebouwingsbeeld van de verschillende wijken wordt hoofdzakelijk bepaald door eengezinswoningen met twee bouwlagen in een ogenschijnlijk willekeurige verkaveling. Meestal uitgevoerd in een traditionalistische architectuur met bakstenen gevels, soms met houten gevelbeschotten, schuine pannendaken en uitbouwen annex carports aan de straatzijde. Veel aandacht bestaat er voor de overgang tussen de woning en de openbare ruimte, meestal in de vorm van een kleine uitbouw als portaal. Enkele
1 3 5
●●●
de ruim opgezette groenvoorziening heeft een structurerende functie in de stedenbouwkundige opzet
het stelsel van fiets- en wandelpaden volgt fragmentarisch de vooroorlogse structuur
1 3 6
●●●
uitzonderingen op het gangbare bebouwingsbeeld vormen de geschakelde ‘Emmerhoutwoningen’ met platte daken in Matendreef, de uitbreidbare woningen met platte daken in Matenveld, de twee-onder-eenkapwoningen in Matenhoeve, de geschakelde woningen en bungalows in Matendonk, en de ‘Emmerhoutwoningen’ met opbouw in Matenhorst. In Matendreef, Matenveld en in de nabijheid van de Eglantier is de bebouwingsdichtheid van de woonerven verhoogd door middelhoogbouw; in het bebouwingsbeeld wordt de collectiviteit van deze gestapelde woonvorm ‘verzacht’ door in uitvergrote vorm aan te sluiten bij het archetypische woonhuis met een eigen entree, zadeldak en garage. Echte middelhoogbouw en hoogbouw bevinden zich in Matendreef en Matendonk, veelal langs de (buurt)ontsluitingswegen. Binnen de rondweg zijn twee villabuurten aangelegd met grote vrijstaande woningen in verschillende architectuurstijlen. In de zoom van het park zijn de bijzondere voorzieningen geprojecteerd: school voor voortgezet onderwijs, sporthal en medisch centrum (Waleweingaarde), brandweer, politiebureau en verpleeghuis (Beatrijsgaarde), kinderboerderij (Pallietergaarde), bejaardentehuis en kerk (Gijsbrechtgaarde) en het winkelcentrum de Eglantier.
waardering ruimtelijke structuur stedenbouwkundige structuur op structuralistische grondslag: opbouw in kleine eenheden met een menselijke maat, in grootte oplopend van woonerf via buurt en wijk naar stadsdeel (‘bloemkoolstructuur’) hoofdstructuur: Laan van Maten, Heemradenlaan, Gildenlaan, Laan van Kuipershof, Matenpoort, Laan van Erica, Egelantierlaan, Landdrostlaan stelsel van fiets- en wandelpaden, dat fragmentarisch de vooroorlogse structuur volgt openbare ruimte het onderscheid tussen de formele inrichting van de hoofdstructuur en het informele karakter van de substructuur de ruim opgezette groenvoorziening, die een structurerende functie heeft in de stedenbouwkundige opzet de grote (functionele) differentiatie in het aanbod van soorten openbaar groen het Matenpark als groene long van de wijk bebouwing de bebouwing ontleent zijn waarde vooral aan de samenhang in het bebouwingsbeeld van het geheel, dan aan de kwaliteit van de afzonderlijke woningen; nader onderzoek is nodig om de specifieke waarde van enkele (experimentele) wooncomplexen te kunnen beoordelen winkelcentrum de Eglantier
aanbevelingen
toevoeging van landmarks vermijden; dit past niet in de filosofie van het structuralisme markeringspunten komen de oriëntatie in de wijk ten goede; bijvoorbeeld door kunstwerken van een vergelijkbaar formaat en kwaliteit als van het kunstwerk op de rotonde van de Matenpoort verstening van de openbare ruimte voorkomen het Matenpark openen naar de omringende wijken de samenhang in het bebouwingsbeeld handhaven onderzoek naar de visie achter de stedenbouwkundige plannen, nader onderzoek naar de waarde van (experimentele) wooncomplexen, onderzoek naar het ontwerp en de rol van openbaar groen in de wijk (dit alles in relatie tot de specifieke ontwerpopvattingen in de jaren zeventig)
1 3 7
●●●
het uitbreidingsplan voor de wijk Westenenk uit 19501953, waarin het woningbouwcomplex tussen de Staalweg en de Westenenkerweg is opgenomen, waarmee de Metaalbuurt werd voltooid
1 3 8
●●●
M E T A A L B U U R T
15
ontwikkelingsgeschiedenis Als gevolg van de bevolkingsgroei en de toename van industriële bedrijvigheid werden in het begin van de twintigste eeuw plannen gemaakt voor sociale woningbouw op de Westenenk; een agrarische gebied dat deel uitmaakte van de Apeldoornse enkgronden. De in 1915 opgerichte Woningbouwvereniging "De Goede Woning" bebouwde het gebied met arbeiderswoningen. Het eerste complex tussen de Aluminiumweg en de Staalweg (het zogenaamde Houtjesdorp) werd in 1917-1918 gebouwd naar ontwerp van architect A.H. Wegerif. Het tweede complex tussen de Aluminiumweg en Koperweg werd in 1919-1920 gerealiseerd naar ontwerp van architect J.H. Klosters. Het aangrenzende Westenenkerpark dateert uit 1924. Rond 1950 voltooide "De Goede Woning" de wijk met een complex tussen de Staalweg en de Westenenkerweg. De Metaalbuurt is aangewezen als een van gemeentewege beschermd stadsgezicht. Het gebied wordt begrensd door de Westenenkerweg, Arnhemseweg, Aluminiumweg en Houtweg.
kenmerken De historische hoofdstructuur bestaat uit wegen die reeds aanwezig waren voor de aanleg van de woonwijk (Westenenkerweg, Arnhemseweg en Aluminiumweg). De substructuur van woonstraten is ontleend aan de Engelse tuinstadgedachte, en bestaat uit een eenvoudige en overwegend rechtlijnige opzet met enkele licht gebogen straten, verschoven rooilijnen, focuspunten en boomsingels. De structuur heeft een geënsceneerde opzet met doorkijkjes en zichtlijnen. In de beleving van de openbare ruimte spelen groenelementen een beeldbepalende rol. Het Westenenkerpark is aangelegd in romantisch landschappelijke stijl, die tot uitdrukking komt in langgerekte en slingerende paden, ruime grasvelden, onregelmatig gevormde perken en boomgroepen en willekeurig verspreid staande solitairen. Rond het park bevinden zich brede groenstroken met bomen en fragmenten van (beuken)hagen. Op een open terrein tussen de Bronsweg en Tinweg staat een groot aantal oude bomen. Langs diverse straten is fragmentarisch laanbeplanting bewaard gebleven. De straatprofielen en de stoffering zijn traditioneel. De private tuintjes leveren een positieve bijdrage aan de groene uitstraling van de wijk. De halfvrijstaande en rijtjes arbeiderswoningen in traditionele bouwtrant hebben spaarzaam versierde bakstenen gevels en schuine pannendaken met topgevels. De woningen staan op diepe kavels die haaks op de straat liggen.
15
De Metaalbuurt is in 1998 aangewezen als gemeentelijk beschermd stadsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de ontwikkelingsgeschiedenis en de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 1998.
1 3 9
●●●
1 4 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur de onderverdeling van de wijk in drie onderling samenhangende woningbouwcomplexen en het aangrenzende Westenenkerpark de historische hoofdstructuur: de oude verbindingswegen Westenenkerweg, Arnhemseweg en Aluminiumweg de historische substructuur: woonstraten met een ruime en dorpse opzet volgens de principes van de tuinstadgedachte openbare ruimte het Westenenkerpark als markant voorbeeld van een in romantisch-landschappelijke stijl aangelegd wandelpark de brede groenstroken met bomen en hagen rond het park de fragmentarisch bewaard gebleven laanbeplanting de traditionele straatprofielen, inclusief de groene uitstraling van de voortuinen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten karakteristiek zijn geschakelde woningen in ambachtelijk traditionele bouwtrant op ruime kavels van een bijzondere kwaliteit is het door architect A.H. Wegerif ontworpen complex in een traditioneelzakelijke bouwstijl, die wordt gekenmerkt door een interessante opzet, een markante, zorgvuldig uitgevoerde detaillering en een karakteristiek materiaal- en kleurgebruik
aanbevelingen
een beschermingsbeleid en zorgvuldig beheer conform de intenties van een beschermd stadsgezicht, waarbij behoud en versterking van de specifieke kenmerken voorop staan
1 4 1
●●●
Uitbreidingsplan Berg en Bosch van landschapsarchitect K.C. van Nes, 1919
Uitbreidingsplan in onderdelen Sprengenbos, 1962; het gebied rond de Sprengenweg
1 4 2
●●●
N O O R D W E S T
16
ontwikkelingsgeschiedenis De ontwikkeling van het noordwestelijke deel van Apeldoorn is in sterke mate bepaald door de nabijheid van paleis Het Loo. In 1684 liet Stadhouder prins Willem III het paleis bouwen. Vanuit Het Loo werden in de achttiende eeuw drie lanen aangelegd die tot op heden de hoofdstructuur van Noordwest domineren: de Loolaan, de Koning Lodewijklaan en de Jachtlaan. Over de Koning Lodewijklaan werd eind negentiende eeuw de spoorlijn naar Hattem aangelegd, met een aftakking voor de paardentram van station Apeldoorn naar het paleis. Dit zogenaamde Koningslijntje was tot in de jaren zestig in gebruik. De door bomen omzoomde Jachtlaan en Koning Lodewijklaan verbonden Paleis Het Loo met de Soerenseweg. Tussen de Jachtlaan en Koning Lodewijklaan bevonden zich grote landbouwkavels met bijbehorende bebouwing. Ook aan de noordkant van de Nieuwe Enk strekte de landbouwgrond zich verder uit. Tot het einde van de negentiende eeuw was de Nieuwe Enk spaarzaam bebouwd met boerderijen en landarbeiderswoningen. In de twintigste eeuw kreeg Noordwest primair een woonfunctie met een onderscheid in wijken voor welgestelden (Berg en Bos), middenstanders (Sprengenbos) en arbeiders (Brinkhorst). In het stadsbeeld komt deze sociale differentiatie tot uitdrukking in het netwerk en het profiel van de straten, de bebouwingsdichtheid en de architectonische uitstraling van de woningen. De verstedelijking voltrok zich geleidelijk. Langs de Jachtlaan, Soerenseweg en Koning Lodewijklaan werden rond 1900 de eerste grote villa’s gebouwd. De echte verstedelijking vond plaats tijdens het interbellum en werd voltooid na de Tweede Wereldoorlog. In 1917 kocht de gemeente Apeldoorn het landgoed Berg en Bosch en gaf landschapsarchitect K.C. van Nes opdracht om voor dit bosrijke en sterk geaccidenteerde gebied een uitbreidingsplan te maken. Het in 1919 gepresenteerde uitbreidingsplan bestreek het gehele landgoed. Lage bebouwingsdichtheden en ruime kavels moesten het natuurschoon zoveel mogelijk sparen. Naast woningen voor gegoeden, middenstanders én arbeiders waren de bouw van een winkelcentrum, museum, ziekenhuis, drie kerken en diverse scholen in het plan opgenomen. Uiteindelijk werd besloten om niet het gehele plangebied van Berg en Bos te bebouwen, maar slechts het noordoostelijke gedeelte. In dit deel van Berg en Bos werden villa’s gerealiseerd voor de welgestelden. Sprengenbos werd gedurende het interbellum grotendeels volgebouwd met middenstandswoningen. De arbeiders konden terecht in Brinkhorst, waar kleine beleggers sinds de negentiende eeuw wegen aanlegden en kleine kavels met vrijstaande huisjes verkochten. Het historische verkavelingpatroon bleef daarbij min of meer intact. Het oostelijke gedeelte van Brinkhorst kwam na de Tweede Wereldoorlog steeds meer onder de invloedsfeer van het stadscentrum, en werd daarom in de jaren zestig meegenomen in het kernplan en het centrum- en cityplan. In het kader van de nagestreefde verstedelijking werden kantoren gepland langs de nieuw geprojecteerde Vosselmanstraat en Wilhelmina Druckerstraat. De bebouwing aan de Sprengenweg (slechts gedeeltelijk in dit plan opgenomen) werd in dezelfde grote schaal ontworpen.
16
Over Noordwest is in oktober 2003 een Cultuurhistorische Analyse verschenen, waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
1 4 3
●●●
kenmerken Berg en Bos Het villapark Berg en Bos omvat het deel voor de welgestelden (ten noorden van de Soerenseweg) en het minder ruim opgezette gedeelte voor de gegoede middenstanders (ten zuiden van de Soerenseweg). De hoofdontsluitingen worden gevormd door de radiale uitvalswegen Amersfoortseweg, Jachtlaan, Soerenseweg en de J.C. Wilslaan. De Valkenberglaan vormt de ruggengraat van het noordelijk deel van het villapark en strekt zich uit tussen de Valkenberg en de Naald. Nevenontsluitingen worden gevormd door de Valkenberglaan, de Bosweg, de Wildernislaan, de Ribeslaan en de Burg. Roosmale Nepvuelaan. Op het laagste schaalniveau is de wijk ontsloten door een vloeiend patroon van korte gebogen woonstraten. De straten komen samen op ruim opgezette driesprongen, kruisingen en veelsprongen. De door woonstraten omsloten bouwblokken worden gekenmerkt door een open bebouwingspatroon van vrijstaande woonhuizen op ruime kavels, die min of meer in een zelfde rooilijn staan. In veel bouwblokken zijn bosachtige kernen behouden gebleven. De hoogbouwflat aan het westelijk uiteinde van de Soerenseweg markeert de ingang van de stad, maar werkt ondanks de hoogte door het omringend groen slechts in geringe mate als landmark. De straten worden aan weerszijden begeleid door grasbermen met informele bomenlanen, die gekenmerkt worden door een grote diversiteit aan boomsoorten. Op een aantal plaatsen is het niveauverschil tussen straat en bouwkavels opgevangen in de berm. Verharde opritten, parkeervakken en heesters doorbreken plaatselijk de continuïteit van de grasbermen. Enkele straten worden begeleid door stroken bos. Deze straten waren oorspronkelijk niet bedoeld als woonstraten, maar als informele wandelroutes. Langs de noord- en westkant van het villapark vormen stroken bos langs de weg een geleidelijke overgang naar het aangrenzende bosgebied. De historische radiale uitvalswegen Amersfoortseweg, Jachtlaan en Soerenseweg worden aan weerzijden begeleid door een dubbele rij bomen. Noordelijk van de Soerenseweg zijn de ruime kruisingen en veelsprongen voorzien van groene eilandjes. Aan beide uiteinden van de Valkenberglaan bevinden zich bospercelen; in het zuidwestelijke bosperceel bevindt zich de oorspronkelijke Galgenberg, die de aanleiding vormde voor een radiaal padenpatroon. Zuidelijk van de lagere school aan de Soerenseweg ligt een groot sportterrein, dat centraal tussen de huidige lagere school en het lyceum aan de Jachtlaan ligt. Zuidelijk van het noordoostelijke bosperceel ligt een tenniscomplex. De verharding in het villapark bestaat uit straten en ruim opgezette kruisingen en veelsprongen. Het straatprofiel bestaat uit een geasfalteerde rijbaan, die direct aansluit op de grasberm of bosstrook; de grasberm eindigt bij een duidelijke, lage erfafscheiding, die voornamelijk groen is vormgegeven. Aan weerszijden van de Jachtlaan, de Amersfoortseweg en de J.C. Wilslaan bevindt zich tevens een verhard fietspad. Het villapark is vrijwel geheel bebouwd met vrijstaande particuliere woonhuizen op ruime kavels; daarnaast komen sporadisch half vrijstaande woonhuizen voor. De woonhuizen zijn met de voorgevel georiënteerd op de straat; de villa’s aan de kruisingen en veelsprongen zijn veelal schuin geplaatst, waardoor ze georiënteerd zijn op het middelpunt van de kruising of de veelsprong. De woningen zijn in of kort aan de rooilijn geplaatst. De woonhuizen zijn ontworpen en gebouwd in verschillende bouwperiodes, vanaf circa 1906 tot heden. Vooroorlogse woningbouw bevindt zich in het noordoostelijk deel en de naoorlogse in het westelijk en zuidelijk deel. Vanaf circa 1965 zijn ook de kavels bebouwd die oorspronkelijk bedoeld waren als wandelbosje of onbebouwde groene ruimte. De bijzondere bebouwing is vrijwel geheel gesitueerd langs de hoofdontsluitingswegen.
1 4 4
●●●
kenmerken Sprengenbos Sprengenbos heeft een woonfunctie met duidelijk onderscheiden buurten voor welgestelde middenstanders en geschoolde arbeiders. De belangrijkste functionele verbijzonderingen in de woonwijk zijn de algemene begraafplaats, het Sprengenpark en het daarop aansluitende naoorlogse kantorenpark aan de noordzijde van de J.F. Kennedylaan. De suburbane verstedelijking van Sprengenbos kreeg zijn beslag tijdens het interbellum en werd na de Tweede Wereldoorlog afgerond met kleinschalige inbreidingen en grootstedelijke bouwprogramma’s langs de J.F. Kennedylaan en de Koning Lodewijklaan. De historische radiale uitvalswegen Jachtlaan, Soerenseweg en Asselsestraat, en de naoorlogse J.F. Kennedylaan vormen de hoofdontsluitingen in het gebied. De eveneens structuurbepalende Koning Lodewijklaan heeft zijn functie voor het rail- en doorgaande autoverkeer verloren. De historische (land)wegen Bosweg, Badhuisweg en Schuttersweg vormen de belangrijkste nevenontsluitingen in het gebied. Tussen de hoofd- en nevenontsluitingen bestaat het wegenstelsel uit een vloeiend patroon van korte woonstraten. De door woonstraten omsloten bouwblokken in de middenstandsbuurten worden gekenmerkt door een open bebouwingspatroon van in de rooilijn geplaatste, (half)vrijstaande woonhuizen op ruime kavels; een meer gesloten en kleinschaliger variant hierop is toegepast in de arbeidersbuurten. Van dit principe is na de oorlog incidenteel afgeweken door de introductie van grootschaliger collectieve woon- en werkgebouwen in een solitaire setting of strokenverkaveling. Twee bouwblokken hebben een bosachtige kern die een visuele bijdrage levert aan het groene karakter van het gebied. Prominent gesitueerde landmarks ontbreken in Sprengenbos. Na de oorlog is wel een reeks grootschalige flats gebouwd, die de belangrijke structuurlijnen Koning Lodewijklaan en Badhuissprengen begeleiden. De kantoorflats van de Belastingdienst aan de J.F. Kennedylaan werken door de verscholen situering temidden van hoog opgaand groen slechts in beperkte mate als oriëntatiepunt. Naoorlogse verzorgingsflats markeren het hart van de Planetenbuurt en de Edelstenenbuurt, c.q. het sterplein bij de Naald. De openbare ruimte bestaat uit straten, parken en plantsoenen. Pleinen ontbreken, wel zijn enkele kruisingen en veelsprongen ruim en groen opgezet. De woonstraten hebben een eenvoudig profiel met gras- of grindberm met laanbeplanting of een trottoir. Lage erfafscheidingen markeren de overgang naar de private voortuinen. Er is een grote variëteit aan boomsoorten in de laanbeplanting toegepast, waarbij vrijwel consequent één soort per straat is aangeplant. De hoofd- en nevenontsluitingen hebben overwegend een breed en groen profiel. De laanbeplanting is soms onvolledig en heeft niet altijd een uniforme voortzetting in de aangrenzende wijk Berg en Bos. De profielbreedte neemt af in de richting van het centrum. Het Sprengenpark fungeert als wijkpark. Op wijkniveau is de begraafplaats een belangrijke, semi-openbare ruimte. Het enige buurtpark in de wijk is gesitueerd aan de Smaragdstraat. De bospercelen in de punt bij de Naald en ten noorden van de J.F. Kennedylaan zijn bebouwd met woonflats en kantoorflats, in het laatste geval met behoud van een groene zoom van hoog opgaande bomen. Sprengenbos is primair een woonwijk met (half)vrijstaande woonhuizen in laagbouw voor middenstanders en geschoolde arbeiders. De woonhuizen staan in of kort aan de rooilijn en zijn met de voorgevel georiënteerd op de straat. De woonhuizen zijn gebouwd in de twintigste eeuw, aanvankelijk als lintbebouwing aan de hoofdroutes, gedurende het interbellum op meer samenhangende grotere schaal op de tussenliggende terreinen en na de oorlog voor het eerst in gestapelde vorm als hoge stedelijke wanden langs enkele hoofd- en nevenroutes. Het bebouwingsbeeld wordt in hoofdzaak bepaald door complete straatwanden en woonbuurten uit het interbellum, die hun uitstraling ontlenen aan hun uniformiteit. Het beeld wordt in mindere mate bepaald door solitaire en reeksen villa’s uit het begin van de twintigste eeuw. De vroeg naoorlogse eengezinswoningen vormen een sobere, meer complexmatige voortzetting van het vooroorlogse bebouwingsbeeld. Nieuw zijn de portiek- en galerijflats waarbij de nadruk ligt op de collectiviteit, de alzijdige oriëntatie en het experimentele karakter van de geïndustrialiseerde architectuur. In de recente architectuur wordt de na de oorlog ingeslagen weg voortgezet: de incidentele toevoegingen in laagbouw voegen zich in het bebouwingsbeeld van de omgeving. De bebouwing met een bijzondere functie is hoofdzakelijk geconcentreerd aan of in de directe omgeving van de hoofd- en nevenontsluitingen en is verspreid over het gehele gebied.
1 4 5
●●●
kenmerken Brinkhorst Brinkhorst heeft primair een woonfunctie voor arbeiders, deels met aan huis gebonden kleinschalige bedrijvigheid. Dit proces werd na de Tweede Wereldoorlog afgerond met grootstedelijke woonvormen, scholen en kantoren aan de randen van de wijk. De functionele verbijzonderingen zijn gesitueerd aan de Sprengenweg en aan de Asselsestraat. De historische radiale uitvalswegen de Sprengenweg en Asselsestraat, alsmede het nieuw aangelegde tracé Vosselmanstraat – W. Druckerstraat vormen de hoofdontsluitingen in het gebied. De eveneens structuurbepalende Prinses Beatrixlaan en de haaks daarop staande historische Schotweg vormen de belangrijkste nevenontsluitingen in het gebied. Het wegenstelsel bestaat uit een regelmatig patroon van langgerekte straten en enkele korte dwarsverbindingen, zonder pleinen en parken. De door woonstraten omsloten bouwblokken worden gekenmerkt door een regelmatig bebouwingspatroon van (half)vrijstaande woonhuizen die kort op elkaar en in de rooilijn zijn geplaatst; de smalle kavels hebben een ondiepe voortuin en een oprit die naar een diepe achtertuin leidt waar veelal een bijgebouw is gesitueerd. Aan de randen van deze uniforme ‘huizenzee’ is na de oorlog een reeks grootschalige flats gebouwd die de hoofdontsluitingen als middelhoge straatwanden begeleiden. De woonflats op de hoek van de Sprengenweg en de H. Dunantlaan en de kantoorschijf op de hoek van Badhuisweg en de Vosselmanstraat fungeren als landmark. De openbare ruimte in Sprengenbos bestaat grotendeels uit straten met een stenig karakter. Daarnaast is als onderdeel van de Badhuissprengen een vijver annex plantsoen ontworpen in relatie tot de collectieve woonvormen die het omgrenzen. De woonstraten hebben een eenvoudig en betrekkelijk smal profiel: een rijbaan van betonklinkers of asfalt, goten en een trottoir. Sporadisch zijn in het trottoir bomen aangeplant. De huizen staan direct aan de stoep of worden hiervan gescheiden door ondiepe voortuinen met lage erfafscheidingen. De Prinses Beatrixlaan dankt haar brede en asymmetrische profiel aan de opgebroken spoorlijn. De hoofdontsluitingen hebben een breed profiel met een onvolledige laanbeplanting (Sprengenweg), een enkelzijdige en gedeeltelijke laanbeplanting (H. Dunantlaan), en een in breedte afnemend profiel zonder bomen (Asselsestraat). Brinkhorst is primair een woonwijk met (half)vrijstaande arbeiderswoningen. De eenvoudige woonhuizen staan betrekkelijk kort op elkaar en zijn alle in of kort aan de rooilijn geplaatst met de voorgevel gericht naar de straat en de nokrichting loodrecht op de straat. De woonhuizen zijn in het eerste kwart van de twintigste eeuw door speculatieve bouwondernemers op basis van stratenplannen gebouwd. Het bebouwingsbeeld wordt overheerst door zgn. Apeldoornse huisjes. Uitzonderingen hierop worden gevormd door twee projectmatige ontworpen woningbouwcomplexen, naoorlogse portiek- of galerijflats waarbij de nadruk ligt op de collectiviteit van deze gestapelde woonvorm, de alzijdige oriëntatie van het vrijstaande gebouw en het experimentele karakter van de geïndustrialiseerde architectuur. Bebouwing met een bijzondere functie is geconcentreerd aan de hoofdontsluitingen: de in ‘organische’ bouwtrant opgetrokken Vrije Evangelische kerk (Sprengenweg 15) en de zakelijke scholengemeenschap aan de Sprengenweg, de zakelijke kantoorschijf aan de Vosselmanstraat, en de tot winkels en kantoren omgebouwde voormalige woonhuizen aan de Asselsestraat.
1 4 6
●●●
het bosachtige karakter van Berg en Bos
het iets dichter bebouwde Sprengebos, met grindbermen
1 4 7
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Amersfoortseweg, Jachtlaan, Lodewijklaan, Soerenseweg, Badhuisweg, J.C. Wilslaan, John F. Kennedylaan/ Sprengenweg, Asselsestraat, Laan van Spitsbergen historische substructuur: Valkenberglaan, Wildernislaan/ Bosweg, Ribeslaan, jacob Catslaan, Schuttersweg, Burg. Roosmale Nepvuelaan gelaagde stadsplattegrond die is samengesteld uit verschillende stedenbouwkundige typen: een monumentaal stadsontwerp (residentieel lanenstelsel), een verstedelijkt landschap (Brinkhorst) en een schilderachtig stadsontwerp (Berg en Bos), waarbij Sprengenbos een tussenpositie inneemt afleesbare (landschappelijke) historische ontwikkeling (in delen van de wijk): het verstedelijkte landschap van Brinkhorst is een pragmatische, ruimtelijk-functionele uitwerking van de agrarische verkaveling; het schilderachtige stadsontwerp van Berg en Bos en de Schrijversbuurt in Sprengenbos is een creatieve, esthetische bewerking van het geaccidenteerde bosgebied geleidelijke overgang van stedelijkheid nabij het centrum naar meer verwevenheid tussen bebouwing en landschap aan de stadsrand (in stedenbouwkundige opzet, verkaveling, architectuur) homogeniteit in stedenbouwkundige en architectonische uitwerking op buurtniveau de Badhuissprengen verkaveling van de Apeldoornse Enk (Brinkhorst) naoorlogse lineaire structuur van de John F. Kennedylaan, Sprengenweg en Badhuisweg met de begeleidende groenaanleg, vijvers en hoogbouw openbare ruimte de nauwe relatie tussen straat, kavel en gebouw: breed, ruim en voornaam aan de stadsrand en de lanen; smal, klein en eenvoudig aan de woonstraten nabij het centrum het heldere onderscheid tussen private en openbare ruimte enkele en dubbele laanbeplanting de groene verbindingszone van buitengebied naar centrum: vanuit het bos, via beboste kavels etc, naar begraafplaats en tuinen richting De Parken bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten hiërarchische opzet met op wijkniveau een onderscheid naar klassen gemiddeld hoge kwaliteit afzonderlijke villa’s en samenhang in het beeld van de woningbouwcomplexen en reeksen Apeldoornse huisjes de fragmentarische spreiding van voorzieningen villawijk Berg en Bos villa, Amersfoortseweg 25 villa, 1e Beukenlaan 9 villa, 2e Beukenlaan 16 villa, 2e Beukenlaan 21 villa, 2e Beukenlaan 29 villa, Bosweg 116 villa, Burg. Roosmale Nepvuelaan 15 villa’s driesprong Cederlaan villa, Gunninglaan 84 villa, Jachtlaan 10-12 villa, Seringenlaan 16 villa, Seringenlaan 18 ensemble Soerenseweg 35-67, 72-86 villa, Soerenseweg 89-91 villa, Soerenseweg 99 villa, Soerenseweg 138 villa, Valkenberglaan 20
1 4 8
●●●
villa, Valkenberglaan 46 villa, Waltersingel 100 middelbare school, Jachtlaan 108 telefooncentrale, Waltersingel 118 kerk, Jachtlaan 143 parochiecomplex, Jachtlaan 191; 193 woningbouwcomplex Jachtlaan 176-218; Asselsestr. 300-326; Laan van Spitsbergen 1-39; Driehoek 1-39 en 2-34 portiekflats, Sprengenparklaan 6-100; 102-196; 198-292 kweekschool, H. Dunantstraat 6 sculptuur ‘De Drie Gratiën’, Sprengenweg t.o. 130, Zadkine, 1963 spoorweghuisje, Asselsestraat 184 woningbouwcomplex, Schaapweg 3-29 woonhuis ouders architect John Habraken, Wildernislaan 63, N.J. Habraken, 1957
aanbevelingen
voorkomen van verlies aan samenhang in het lanenstelsel door toenemende variatie in het profiel, de laanbeplanting, de verkeerskundige betekenis en de aard van de aangrenzende bebouwing bebouwing aan stedenbouwkundige knooppunten gebruiken om betekenis ervan in hoofdstructuur te benadrukken (zoals bedacht in het Uitbreidingsplan 1923) de geleidelijke overgang van de stad naar het buitengebied in stand houden door eventuele intensivering van de verstedelijking aan de centrumzijde te concentreren in plaats van langs de lanen richting de stadsrand behoud en versterking van de groenstructuur behoud lage bebouwingsdichtheid en bijbehorende boskarakter van Berg en Bos behoud of versterking van informele straatprofiel met grasbermen (Berg en Bos) en grindbermen (Sprengenbos) terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen sterke scheiding tussen openbare ruimte en privé-ruimte behouden tegengaan van de ontwikkeling waarbij de openbare ruimte bij privé-tuinen wordt gevoegd behoud en versterking van laanbeplanting vergroten van de herkenbaarheid van het voormalige traject van de spoorlijn naar het Loo, door het profiel en de inrichting van de Prinses Beatrixlaan meer te laten aansluiten op dat van de Koning Lodewijklaan onbebouwd laten van resterende bospercelen in het zicht brengen van de verdwenen delen van de Badshuissprengen langs de Sprengenweg aansluiten bij de (half)vrijstaande bebouwingskarakteristiek van de vooroorlogse woningen; incidentele beperkte schaalvergroting en/of functiedifferentiatie aan de hoofdontsluitingen is wel mogelijk, onder voorwaarde dat de nieuwbouw zich voegt in het straatbeeld (ritmiek, groen, rooilijn, materialisering, etc.) langs hoofdroutes en m.n. de Asselsestraat kritisch kijken naar uitbreidingen, puiwijzigingen, reclameuitingen etc. die samenhang in schaal, ritmiek en verschijningsvorm van het straatbeeld kunnen verstoren laat inpassingen een relatie aangaan met de historisch-geografische ondergrond, om de samenhang in het beeld van de wijk als totaal te behouden en versterken onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 4 9
●●●
D E
P A R K E N
17
ontwikkelingsgeschiedenis De oude dorpskern van Apeldoorn en Paleis Het Loo werden sinds 1739 met elkaar verbonden door de Loolaan. In het tussengebied bevonden zich landgoederen, enkele boerderijen, akkers, weiden en beboste percelen. De landgoederen De Pasch en De Vlijt/Marialust werden in het laatste kwart van de negentiende eeuw gefaseerd verkaveld tot villaparken. Het grootste deel van de bebouwing kwam in de periode 18751910 en gedurende het interbellum tot stand. De gemeente zag het destijds als haar primaire taak om het fraaie en groene karakter van het villadorp te behouden en waar mogelijk te versterken. De fraaie bosrijke omgeving, de nabijheid van het Koninklijk Paleis, de verbeterde infrastructuur en de relatief lage grondprijzen waren aantrekkelijke factoren voor welgestelden om zich in Apeldoorn te vestigen. Aan de ontwikkeling van het villapark heeft geen allesomvattend stedenbouwkundig plan ten grondslag gelegen. Wel zijn deelontwerpen bekend voor de herinrichting van landgoed De Pasch (ca. 1875). Het gebied ontwikkelde zich gefaseerd tot een uitgestrekte villawijk met veel openbaar groen. De verandering van landgoed tot villapark borduurde gedeeltelijk voort op bestaande structuren, waterpartijen en eigendomsgrenzen. De woonwijk dankt zijn naam aan de aanwezigheid van maar liefst vier parken: het Oranjepark, het Wilhelminapark, het Prinsenpark en het Verzetstrijderspark. Het gebied wordt ongeveer begrensd door de Deventerstraat/De Grift, Vlijtseweg, Laan van Kerschoten, Koninginnelaan/Daendelsweg en Loolaan/Kerklaan.
kenmerken De historische hoofdstructuur van De Parken bestaat uit drie componenten: het beloop van de Grift, de relicten van oude doorgaande tracés (Deventerstraat, Langeweg/ Laan van Kerschoten, Koninginnelaan) en de achttiende eeuwse laan naar paleis Het Loo (Loolaan). De historische substructuur in De Parken bestaat uit een onregelmatig patroon van rechte en gebogen ontsluitingswegen (Canadalaan, Regentesselaan, Frisolaan). Veelsprongen en zichtlijnen spelen in dit patroon een belangrijke rol. De Loolaan, Koninginnelaan, Canadalaan en Kerklaan ontmoeten elkaar op een veelsprong, die visueel gemarkeerd wordt door als landmarks functionerende Grote Kerk en Loolaanflat. De openbare ruimte in De Parken heeft een zeer groene uitstraling dankzij de laanbeplanting, de wandelparken en de private siertuinen. Deze groenelementen zorgen voor samenhang in het beeld van de wijk. De verschillende boomsoorten die voor de laanbeplanting zijn gebruikt, geven de afzonderlijke straten elk een eigen sfeer. De inrichting van de straten varieert bovendien van stedelijk-monumentaal voor de hoofdstructuur (breed profiel, lange zichtlijnen, formele inrichting) tot landschappelijk-romantisch voor de substructuur (smal profiel, korte zichtlijnen, informele inrichting). De privé-tuinen met de overwegend fraaie erfscheidingen dragen in positieve zin bij aan het groene karakter van de wijk. De wandelparken zijn aangelegd in Engelse Landschapsstijl met langgerekte vijvers, slingerende paden en solitaire bomen(groepen) op uitgestrekte grasvelden. De bebouwing bestaat voornamelijk uit voorname villa’s en een groot aantal scholen uit de periode 18751910. De woningen staan overwegend in de omgeving van de vier parken en de hoofdstructuur, en zijn voorzien van serres en veranda’s. De woningen uit het interbellum zijn kleiner en eenvoudiger van uitstraling. Na de Tweede Wereldoorlog zijn incidenteel woningen toegevoegd en enkele bestaande villa’s ingericht als kantoor met parkeerplaatsen in de voortuin of vervangen door nieuwbouw. Nieuwbouw is echter een sporadisch verschijnsel gebleven in De Parken.
17
De Parken is in 1995 aangewezen als een gemeentelijk beschermd stadsgezicht. Voor gedetailleerde informatie over de ontwikkelingsgeschiedenis en de waarden in het gebied, zie de Redengevende beschrijving uit 1995.
1 5 0
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: de oude verbindingswegen (Deventerstraat, Langeweg/Laan van Kerschoten, Koninginnelaan) en het achttiende eeuwse stelsel van lanen (Loolaan) historische substructuur: slingerende voormalige zandwegen die verwijzen naar de situatie van vóór de aanleg (Canadalaan, Regentesselaan, Frisolaan) de Grift de veelsprongen met zichtlijnen en landmarks landmark: Grote Kerk openbare ruimte diverse groenelementen zijn geplaatst op de lijst van bijzondere bomen de ligging en landschappelijke inrichting van de parken de ligging en het beloop van de vijvers en waterlopen sterk wisselende straatprofielen met laanbeplanting, in combinatie met een nauwe relatie tussen straat, kavel en bebouwing; dat wil zeggen breed, ruim en voornaam aan de hoofdstructuur en bij de parken, en smaller, kleiner en eenvoudiger in de zijstraten de groene uitstraling van de private voor- en achtertuinen met de karakteristieke erfscheidingen bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten karakteristiek is de vrijstaande situering van villa’s op kavels van wisselende grootte, waarbij de meeste woningen zijn uitgevoerd in ‘overgangsarchitectuur’ (neorenaissance, Art Nouveau) met serres, erkers, dakoverstekken, portieken, houtsnijwerk, siermetselwerk en gestucte ornamenten Gereformeerde Kerk, Graaf van Lijndenlaan 9, H. Berkhoff, Apeldoorn/ J. Valk., Soestdijk (toren), 1959
aanbevelingen
een beschermingsbeleid en zorgvuldig beheer conform de intenties van een beschermd stadsgezicht, waarbij behoud en versterking van de specifieke kenmerken voorop staat onderzoek naar alle genoemde gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 5 1
●●●
op het Structuurplan van 1950 staat Ugchelen voor het eerst ingetekend als stadswijk en niet meer als zelfstandig dorp
1 5 2
●●●
U G C H E L E N ontwikkelingsgeschiedenis Archeologische vondsten tonen aan dat de vroegste bewoning op de Ugcheler Enk uit de prehistorie dateert. Ugchelen behoorde met Hoenderloo, Loenen en Klarenbeek tot het kerspel Beekbergen. Gedurende de middeleeuwen was het gebruik en beheer van de gronden voor akkers, heide en bos georganiseerd in de Ugcheler mark. De oude enkgronden bevonden zich oorspronkelijk ten noordwesten van de Hoenderloseweg. De akkers werden door een houtwal afgeschermd van de heidevelden aan de westzijde. Ook ten oosten van de oude enkgronden bevonden zich heidevelden. Van de Ugcheler Enk is door de uitbreidingen van het dorp weinig bewaard gebleven. Het gebied is sterk geaccidenteerd. Vanaf de zestiende eeuw werden hier diverse sprengen aangelegd: koppelsprengen ten oosten van de Hoenderloseweg in Ugchelen-Zuid en sprengkoppen in het Willemsbos ten westen van Ugchelen. De sprengen vormden samen met de bestaande beken een uitgebreid waterstelsel dat afwaterde op de Grift. Aan dit waterstelsel ontstond een groot aantal papier-, olie en korenmolens: de Bouwhof, Methusalem, de Winnemolens, de Bazemolens, Altena, de Hamermolen en de Achterste Molen. Deze vorm van nijverheid breidde zich steeds verder uit. Ugchelen kreeg daardoor een industrieel karakter. Vanwege de concurrentie van de machinale vervaardiging van papier in de late negentiende eeuw, bouwden sommige papiermolens hun complex om tot wasserijen; een nijverheid waaraan grote behoefte ontstond. In Ugchelen bevonden zich de wasserijen Veldekster (voorheen Klarenbeek), Steenbeek (voorheen de Bazemolens) en Nieuwe Olifant (voorheen de Winnemolens). Omstreeks 1900 kende Ugchelen een groot aantal wasserijen. De industrie in Ugchelen was met het Apeldoorns Kanaal verbonden via de oude route Hoenderloseweg Ugchelseweg, die in Apeldoorn aansloot op de Brinklaan. Langs deze wegen en bij de molencomplexen ontstond lintbebouwing met vrijstaande woningen. De verdichting van Ugchelen (van verstedelijking is eigenlijk geen sprake) voltrok zich vanaf de late jaren vijftig van de twintigste eeuw, maar toch vooral in de jaren zeventig en tachtig toen het dorp dankzij de woonwijken De Heeze en De Bouwhof één geheel ging vormen met de stad. De aanleg van de A1 in 1972 sneed het meest zuidelijke deel van het dorp - met watermolens en enkele kleine woonenclaves - af van de rest van het dorp. Door de relatief lage bebouwingsdichtheid heeft Ugchelen zijn dorpse karakter weten te behouden.
kenmerken Ugchelen bevindt zich ten zuidwesten van de bebouwde kom van Apeldoorn. Het grootste gedeelte van het dorpsgebied wordt ingesloten door het bedrijventerrein Brouwersmolen in het noorden, de Molencatenlaan en de Richtersweg in het oosten, de bossen in het zuiden en de Europaweg in het westen. Het stelsel van beken en sprengen vormt een belangrijke structuurdrager in het gebied. Het wegenstelsel is daar op aangepast. In 1900 was er sprake van een ringweg, bestaande uit de Hoenderloseweg, de G.P. Duuringlaan en de Keienbergweg. De Ugchelseweg, de Hoenderloseweg en de G.P. Duuringlaan vormen de belangrijkste ontsluitingswegen. De Brouwersmolenweg, de Ugchelsegrensweg en de Boogaardslaan zijn ontsluitingswegen op wijkniveau. Sinds 1972 worden de dorpskern Ugchelen en Ugchelen-Zuid van elkaar gescheiden door de rijksweg A1. Ugchelen heeft voornamelijk een woonfunctie. Het commerciële centrum bevindt zich op de kruising van de Ugchelseweg en de Molencatenlaan. Ugchelen deelt het centrum met woonwijk De Bouwhof. De bijzondere bebouwing bevindt zich langs de UgchelsewegHoenderloseweg en de Boogaardslaan, en is relatief dicht opeen gebouwd. Ugchelen heeft aan de dorpsrand een geleidelijk verloop naar het landelijk gebied. Op het voormalige terrein van papiermolen Klarenbeek (later wasserij de Veldekster) is een kampeerterrein ingericht. Ten zuidoosten van Ugchelen is in het interbellum een begraafplaats aangelegd. De openbare ruimte in Ugchelen bestaat uit straten, openbaar groen en speelveldjes. Weliswaar niet openbaar, maar wel beeldbepalend zijn de open velden en bos aan de randen van Ugchelen. De beken en sprengen vormen een wijdvertakt stelsel, dat niet alleen bepalend was voor de historische ontwikkeling, maar nog steeds functioneert als belangrijke water- en groenstructuur. Een goed voorbeeld is het terrein van de Bazemolens en de Kleine Bazemolens (tussen de Ugchelseweg en de Boogaardslaan). De beken en sprengkoppen worden omgeven door bosachtige aanplant, restanten van houtwallen en groenstroken. De wegen hebben eenvoudige, informele profielen. Ze zijn geasfalteerd en hebben trottoirs van betontegels of grindbermen. De straten worden veelal geflankeerd door een bomenrij en soms door een groenstrook. In de projectmatige gebouwde woonbuurten vormen lage erfafscheidingen de overgang van de openbare ruimte naar de private voortuinen.
1 5 3
●●●
Ugchelen bestaat grotendeels uit vooroorlogse structuren met oudbouw, die na de Tweede Wereldoorlog is aangevuld met woningbouw uit de jaren zestig, zeventig en tachtig. De vooroorlogse woningbouw wordt gekenmerkt door lintbebouwing met vrijstaande woningen. Ten behoeve van de arbeiders van de wasserijen is ten zuiden van de Keienbergweg een complex sociale woningbouw aangelegd. In 1923 werd het kindertehuis Huize Caesarea gebouwd. Naoorlogse projectmatige bebouwing is alleen te vinden aan de Ugchelsegrensweg, ten zuidoosten van de Bogaardslaan, rond het zuidelijke deel van de G.P. Duuringlaan (het terrein van de Winnemolens) en tussen de Hoenderloseweg en de Brouwersmolenweg (de voormalige wielerbaan). De projectmatige woningbouwcomplexen aan de Ugchelsegrensweg dateren uit de jaren zestig en zeventig. Het bebouwingsbeeld wordt bepaald door eengezinsrijwoningen in strokenbouw, bestaande uit twee bouwlagen met (oorspronkelijk) een plat dak, en woonerven met blokverkaveling, bestaande uit twee bouwlagen en een kap. De bebouwing tussen de Hoenderloseweg en de Brouwersmolenweg dateert uit de jaren zestig. De ruim opgezette blokverkaveling bestaat uit twee bouwlagen, een mezzanino en een kap. De uit de late jaren vijftig daterende bebouwing rond het zuidelijke deel van de G.P. Duuringlaan bestaat uit blokverkaveling met twee bouwlagen en een kap. Ten zuidoosten van de Boogaardslaan is in de late jaren zestig en jaren zeventig een villawijk met vrijstaande bungalows aangelegd. Ten oosten van de villawijk werd in de jaren zeventig en jaren tachtig een woonerf met een stenige omgeving en woningen met carports gebouwd. Bijzondere bebouwing beperkt zich tot enkele restanten van industrieel erfgoed zoals de Winnemolen met waterval aan de G.P. Duuringlaan en restanten van de molen Altena in Zuid-Ugchelen. De naburige Hamermolen is in 2000-2001 verbouwd tot congrescentrum. Landmarks ontbreken in Ugchelen; wel vervult de Nederlands Hervormde Kerk aan de Hoenderloseweg een rol als oriëntatiepunt. Op de begraafplaats Heidehof staan een besloten familieverblijf uit de tijd van aanleg en een aula uit 1994.
grindbermen en laanbeplanting aan de G.P. Duuringlaan
1 5 4
●●●
waardering ruimtelijke structuur historische hoofdstructuur: Hoenderloseweg, Ugchelseweg, G.P. Duuringlaan, Engelanderholt historische substructuur: Ugchelsegrensweg, Brouwersmolenweg, Bogaardslaan het stelsel van beken en sprengen sterke relatie van dorp met omringende landschap: weiden aan westkant, bos aan zuidkant openbare ruimte formeel profiel met stoepen langs hoofdstructuren en in naoorlogse woonbuurten; informeel profiel met grindbermen in historische substructuren (openbaar) groen dat aan de beken en sprengen is gekoppeld hoogteverschillen in het landschap bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten bebouwingspatroon met grote diversiteit aan individuele woonhuizen, kleine bedrijven en bijzondere functies aan historische hoofdstructuren (linten) Wasserij De Spreng, Ugchelseweg 219, R. Donker/ G. Mulder, 1960 restanten Winnemolen, G.P. Duuringlaan restanten papiermolen Altena, Hoenderloseweg 145 Hamermolen, Hoenderloseweg 155 bungalow, Angerestein 23 Basisschool De Steenbeek, Hoenderloseweg 4, Gemeentewerken, J. Minekus, 1950
aanbevelingen
in geval van in- en uitbreiding streven naar individuele, kleinschalige bebouwing langs historische structuren en de rand van Ugchelen; complexmatige of relatief grootschalige bebouwing beperken tot gebieden tussen de hoofdstructuren en uit het zicht van de dorpsrand, om de relatie tussen het dorp en landschap in stand te houden eventuele intensivering van de verstedelijking nabij de grens met de Bouwhof projecteren zorgvuldige omgang met de relatie tussen het dorp en landschap, bijvoorbeeld door behoud van kleine weides en doorkijkjes aan de rand van Ugchelen terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen behoud of versterking van informeel profiel met grindbermen in historische substructuren onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben ontmoetingspunten tussen de sprengen en de wegen visueel benadrukken, om sprengenstelsel meer beleefbaar te maken de sprengen als gemeenschappelijke groene (binnen-)ruimten behouden en het beschuttende karakter van het omringende groen zoveel mogelijk handhaven de verbouwing van (de restanten van ) papiermolen- en wasserijcomplexen biedt kansen voor behoud van het industriële erfgoed, mits een hoog ambitieniveau gehanteerd wordt bij het ontwerpen en beoordelen van nieuwbouw en verbouwingen; verwantschap met de bestaande architectuur en de relatie van de bebouwing met het water dient nadrukkelijk gezocht te worden; de waterval van de voormalige papiermolen aan de G.P. Duuringlaan vraagt om verbijzondering onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 5 5
●●●
Struktuurvisie Stedelijk Gebied Apeldoorn, juni 1988
1 5 6
●●●
W E L G E L E G E N ,
O S S E V E L D
E N
W O U D H U I S
ontwikkelingsgeschiedenis Ten oosten van het Apeldoorns Kanaal gaat de stuwwalrandzone over in de laaggelegen IJsselvallei. Op enkele dekzandruggen na, was het stroomgebied van de IJssel een nat en drassig gebied, waar veen tot ontwikkeling kon komen. Zo ontstonden talrijke moerassen en moeilijk toegankelijke moerasbossen van elzen, essen en wilgen. Ter ontginning van dit gebied werd in 1370 het Polderdistrict Veluwe ingesteld. De agrarische economie kwam in die tijd tot bloei. De agrarische gronden ter plaatse van het huidige Welgelegen, De Voorwaarts, het Apeldoornschebos, Osseveld en Woudhuis maakten deel uit van het Apeldoornsche Veld. Dit was een open weidegebied met kleinschalige verkaveling, een grillig ontsluitingspatroon en verspreide bebouwing. Tot ver in de twintigste eeuw behield dit gebied zijn landelijkagrarische karakter. In het bos ten zuiden van de Zutphensestraat werd in 1908 de joodse psychiatrische inrichting ‘Apeldoornsche Bosch’ gesticht. Daarna kwam de verstedelijking geleidelijk op gang. In het Uitbreidingsplan 1923 was voor het eerst serieus sprake van structurele stadsuitbreiding ten oosten van het Apeldoorns Kanaal. Het geprojecteerde woongebied reikte echter niet voorbij de huidige Laan van Osseveld en de Laan van Erica. Het Uitbreidingsplan 1927 projecteerde de uitbreidingswijken tot aan de huidige rijksweg A50. Van uitvoering kwam het niet voor de Tweede Wereldoorlog. Het Structuurplan 1962-1966 bestemde Welgelegen grotendeels tot bedrijventerrein, De Voorwaarts als sportterrein en Osseveld en Woudhuis als agrarisch gebied. In de jaren tachtig raakte Welgelegen ten zuidoosten van de Molenlaan bebouwd. Ook het westelijke deel van Osseveld tot aan de Laan van Osseveld werd ingevuld met woningbouw. In het kader van de Vierde Nota (1988) en de Vinex (1994) kwam het terrein tot aan de rijksweg A50 opnieuw voor woningbouw ter sprake. In de loop van de jaren negentig werden Woudhuis en Osseveld-Oost aangelegd. Het stedenbouwkundig bureau Kuiper Compagnons ontwierp de thematische stedenbouwkundige plannen; de stedenbouwkundige dienst van Apeldoorn zorgde voor de uitwerking van Woudhuis. Het landgoed Welgelegen werd in 1917 omgevormd tot een bedrijventerrein en onlangs nieuw leven ingeblazen met de stadsvernieuwingsprojecten Welgelegen Haven en Stadskade (zie CHA Kanaalzone).
kenmerken Welgelegen Welgelegen wordt in het noorden begrensd door de Deventerstraat, in het zuidoosten door de spoorlijn naar Deventer en in het westen door het Apeldoorns Kanaal. In aansluiting op het cultuurhistorisch rapport van de Kanaalzone is de westelijke grens gesteld op de Welgelegenlaan en de Spoorbrugweg. De Deventerstraat-Zutphensestraat en Kanaal Noord fungeren als hoofdontsluitingswegen van Welgelegen en de Wapenrustlaan als wijkontsluiting. Het stratenpatroon ten noordwesten van de Wapenrustlaan heeft een grovere structuur dan het fijnmazige stratenpatroon aan de zuidoostelijke zijde. Welgelegen is primair een woonwijk, maar rond de Molenstraat hebben zich ook veel kleinschalige bedrijven gevestigd. Welgelegen beschikt over weinig openbaar groen. Langs de Minervalaan en de Vulcanusstraat ligt een waterloop. Het profiel van de Wapenrustlaan is formeel en heeft een brede, groene middenberm. De profielen van de Molenstraat en aangrenzende straten zijn eenvoudig. De woonerven ten zuidoosten van de Wapenrustlaan zijn stenig. De poorten in de gevels langs de Fortunalaan geven de achtergelegen woonstraten een besloten karakter. De groene zoom tussen de Vulcanusstraat en het spoor is een van de weinige openbare groene ruimten in Welgelegen. Het bebouwingsbeeld van het gebied rond de Molenstraat wordt beheerst door vooroorlogse lintbebouwing met (half)vrijstaande particuliere woningen. Aan de Molenstraat bevindt zich een woonwagenlocatie. Langs de Wapenrustlaan staat een projectmatig tot stand gekomen woningencomplex uit de jaren tachtig. Het flatgebouw op de hoek van de Wapenrustlaan en de Auroralaan vormt een stedenbouwkundige markering. Het zuidoostelijke deel van Welgelegen bestaat grotendeels uit blokverkaveling uit de jaren tachtig. De gevels langs de Fortunalaan fungeren als een scherm.
1 5 7
●●●
kenmerken Osseveld-West Osseveld-West ligt ingesloten tussen de Deventerstraat en de Zutphensestraat, de spoorlijn naar Deventer en de Laan van Osseveld. De Deventerstraat en de Zutphensestraat vormen de hoofdontsluitingswegen. De straten in Osseveld-West kennen nagenoeg geen hiërarchie. De Veenhuizerweg is een historische structuur die nabij de Laan van Osseveld voor autoverkeer doodloopt. De straten hebben veelal een parkeerstrook, trottoirs en een groenstrook met bomenrij en een lage erfafscheiding die de overgang tussen openbare ruimte en private voortuinen vormt. Het openbaar groen waar Osseveld-West over beschikt bestaat voornamelijk uit verkavelingsgroen. Langs de spoorlijn en de Laan van Osseveld ligt een waterloop. De complexmatige woningbouw bestaat uit een afwisseling van vrijstaande woningen, twee-onder-eenkapwoningen en blokverkaveling. Door het gebruik ven uiteenlopende bouwmaterialen is in Osseveld-West gestreefd naar een gevarieerd bebouwingsbeeld.
kenmerken Osseveld-Oost Osseveld-Oost wordt ingesloten door de Deventerstraat, de Laan van Osseveld, de rijksweg A50 en de spoorlijn naar Deventer. De Laan van Osseveld en de Deventerstraat vormen de hoofdontsluitingswegen. De Veenhuizerweg (historische landweg) vormt de ruggengraat van Osseveld-Oost en in het bijzonder van de lineaire structuur van de ‘Romantische Tuin’ tussen de Waterlei en de Zonnewende. De Veenhuizerweg wordt begeleid door een slingerende beek. De Waterlei en de Zonnewende vormen samen met Het Verlaat wijkontsuitingswegen. In Osseveld-Oost neemt de bebouwingsdichtheid af in de richting van het landelijk gebied. Het centrum van Osseveld-Oost heeft een overwegend stedelijk karakter en bevindt zich aan de Laan van Osseveld. Voor de ruimtelijke structuur van de nieuwe woonwijk is volop gebruik gemaakt van de oorspronkelijke ondergrond met eikenbosjes, boomwallen, open velden, drassige en droge gronden. Aan de inrichting van de openbare ruimte in Osseveld-Oost is veel aandacht besteed. Hiervoor diende het concept van De Zeven Tuinen van Oost als thematisch uitgangspunt. De verblijfsruimten en het openbaar groen zijn gelijkmatig over de wijk verdeeld. Meest in het oog springend zijn de ‘romantische’ waterpartijen en tuinaanleg in de Serpentine tuin en de meer formele waterpartijen in de Stille Tuin, het binnenplein van de Waterkamer met het waterkunstwerk en het marktplein in ‘t Fort. De profielen van de straten lopen uiteen, maar zijn overwegend informeel (klinkers en asfalt) met veel flankerend groen. Osseveld-Oost is primair een woonwijk en projectmatig tot stand gekomen. De aanleg is in de late jaren negentig begonnen en anno 2004 nog steeds in volle gang. Bestaande woningen zijn gehandhaafd en in het stedenbouwkundige ontwerp opgenomen. De bebouwing van Osseveld-Oost bestaat grotendeels uit eengezinswoningen. De verkavelingswijze is divers, van vrijstaande villa’s tot blokverkaveling. Voor Apeldoorn bekende motieven zoals lintbebouwing zijn vaak op originele wijze opnieuw toegepast. Het winkelcentrum Het Fort is een geïntegreerd centrum met woningen boven de winkels, appartementencomplexen en een plein voor de markt.
kenmerken Woudhuis Woudhuis wordt in het noorden begrensd door de spoorlijn naar Deventer, in het oosten door de rijksweg A50 en in het zuiden door de Zutphensestraat. De Zutphensestraat en de Laan van Osseveld vormen de hoofdontsluitingswegen. De rondweg om het Kasteel en de Woudhuizerallee vormen wijkontsluitingswegen. Het westelijke gedeelte van Woudhuis (de Landenbuurt) is op vooroorlogse structuren aangelegd. Het terrein tussen de Zutphensestraat, het spoor en de Laan van Osseveld is als meubelboulevard ingericht (het Rietveld). De openbare ruimte in Woudhuis bestaat uit straten, plantsoenen, een slotgracht met omringend groen en het binnenplein van Het Kasteel dat uit grasvelden en een verhard plein bestaat. Het water (de slotgracht) speelt een belangrijke rol in het stadsbeeld en het openbaar groen is nadrukkelijk aanwezig. De straatprofielen zijn eenvoudig (klinkers en asfalt). Woudhuis is primair een woonwijk waar verschillende woningsoorten zijn vertegenwoordigd. Afgezien van de bebouwing in de Landenbuurt is de wijk in de jaren negentig projectmatig tot stand gekomen. Woudhuis bestaat uit zowel eengezinswoningen (twee-onder-een-kapwoningen, woonblokken en vrijstaande villa’s) als uit appartementencomplexen en een seniorencomplex. Het opvallendste wooncomplex is Het Kasteel met zijn slotgracht, kantelen en krachtige accenten op de hoeken. Het appartementencomplex Het Schip manifesteert zich als landmark. Aan de oostelijke zijde van Woudhuis ligt een welstandsvrije zone, met individuele vrijstaande woonhuizen.
1 5 8
●●●
waardering
Woudhuis Osseveld-Oost
ruimtelijke structuur historische hoofdstructuren: Deventerstraat, Zutphensestraat, Kanaal Noord, Laan van Ossenveld, rijksweg A50, spoorlijn naar Deventer (historische) substructuren: Wapenrustlaan, Woudhuizerallee, Veenhuizerweg, De Voorwaarts dankzij een zonering in de bebouwingsdichtheid loopt het stedelijk gebied geleidelijk over in het landelijk gebied homogeniteit in de uitwerking van het thematische stedenbouwkundige concept van de Vinex-wijken Woudhuis en Osseveld-Oost afstemming op de geomorfologische situatie van het Apeldoornse Veld in de stedenbouwkundige structuur van Osseveld-Oost Woudhuis en Osseveld-Oost zijn typerend voor de postmodernistische stedenbouw waarbij metaforen als grondslag dienen landmark: appartementencomplex Het Schip openbare ruimte de royale groenvoorzieningen rond de Veenhuizerweg in Osseveld-Oost bebouwing enkele (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten grote diversiteit aan woningtypen, bouwmaterialen, kleurschema’s en verkavelingswijzen in Woudhuis en Osseveld-Oost bovengemiddelde kwaliteit van de architectuur in Osseveld-Oost t Fort, Laan van Osseveld, Atelier Pro, 1996-2001 Kindercentrum de Malle Molen, Molenstraat 120, G. de Zeeuw, 1900 Serpetinetuin met tuinhuizen, Veenhuizerweg, Architectengroep/ Gert-Jan Hendriks, 1998-2000 Garage M. van Houttum met Shell-tankstation (nu ‘Ton Middelink’), Molenstraat 123, J.W. en C.A.W. Heuvelink, 1962-1964
aanbevelingen Gezien de zeer jonge geschiedenis van een groot deel van dit gebied zijn aanbevelingen voor de toekomst prematuur.
1 5 9
●●●
Bestemmingsplan Anklaar, 1969 Bestemmingsplan Sprenkelaar 1969
Bestemmingsplan Sluisoordde Mheen, 1978
1 6 0
●●●
Z E V E N H U I Z E N ontwikkelingsgeschiedenis Ten oosten van het Apeldoorns Kanaal gaat de stuwwalrandzone over in de laaggelegen IJsselvallei. Op enkele dekzandruggen na, was het stroomgebied van de IJssel een nat en drassig gebied waar veen tot ontwikkeling kon komen. Zo ontstonden talrijke moerassen en moeilijk toegankelijke moerasbossen van elzen, essen en wilgen. Ter ontginning van dit gebied werd in 1370 het Polderdistrict Veluwe ingesteld. De agrarische economie kwam in die tijd tot bloei. Tot halverwege de twintigste eeuw werd het gebied gekenmerkt door open broeklanden en velden met een kleinschalige verkaveling, een grillig ontsluitingspatroon van onverharde wegen en verspreide bebouwing. In de twintigste eeuw kwam de verstedelijking geleidelijk op gang. In het Uitbreidingsplan 1923 was voorzien in uitbreiding ten oosten van het kanaal. De Kerschotense weg (Laan van Kerschoten) moest als stedelijke ringweg worden doorgetrokken. Binnen deze ring zou de bestaande bebouwing worden aangevuld met nieuwbouw. De Anklaarse weg zou tot de Ceintuurbaan Noord-Oost worden verbreed en aansluiten op de Deventerstraat, ter hoogte waar nu de Laan van Zevenhuizen de weg kruist. De verstedelijking van Apeldoorn voltrok zich tot in de jaren vijftig vrijwel uitsluitend ten westen van het kanaal. Aan de oostzijde breidde alleen de buurtschap Zevenhuizen zich uit vanaf de kanaalhaven, in de vorm van lintbebouwing langs de Zevenhuizenseweg, de Trekweg en de Deventerstraat. In het Structuurplan 1950 werd definitief de sprong over het kanaal gemaakt, met de geplande wijken Anklaar, Sprenkelaar, Sluisoord, de Mheen en de Maten. Anklaar werd aangelegd op de Noord Apeldoornsche Broeklanden en het Veller Veld; Sprenkelaar op het Veller Veld en het Ankelerveld; Sluisoord op het voormalige Kopermolense Veld; de Mheen op het Apeldoornsche Veld. Het bouwrijp maken van dit gebied met een hoge grondwaterstand vergde een stedenbouwkundig plan met een verantwoorde opzet. Om het grondwaterpeil te controleren, werd Zevenhuizen voorzien van vijverpartijen omzoomd door recreatieve grasvelden. Zevenhuizen is projectmatig tot stand gekomen volgens het principe van de functionalistische stedenbouw: een groene wijk met een strikte scheiding van functies en een herhaling van identieke woonbuurten met industriële en gestapelde bouw.
kenmerken Anklaar De wijk wordt in het noorden begrensd door het bedrijventerrein Apeldoorn-Noord en het landelijke gebied, in het oosten door de Symfoniestraat en Pythagorasstraat, in het zuiden door de Laan van Zevenhuizen en in het westen door de Fauststraat. De Laan van Zevenhuizen is de hoofdontsluiting; de Anklaarseweg en de Sluisoordlaan vormen nevenontsluitingen. De bijzondere bebouwing is geconcentreerd aan de Tannhausserstraat. Het Operaplein vormt het centrale hart van de wijk. De openbare ruimte bestaat uit straten, openbaar (wijk)groen met waterpartijen, hoven tussen de flatgebouwen en plantsoenen. De woonstraten hebben een eenvoudig profiel: een rijbaan, goten, soms een groenstrook met bomen en een trottoir. Lage erfafscheidingen markeren de overgang naar de private voortuinen. De structuurbepalende wegen hebben een breed en groen profiel. De Anklaarseweg heeft aan weerszijden een groenstrook met bomen, fietspaden en trottoirs. De Tannhauserstraat heeft aan een zijde een parkeerstrook en een trottoir. Anklaar is primair een woonwijk met eengezinswoningen, galerijflats en seniorenwoningen. De vooroorlogse woningbouw bestaat uit lintbebouwing langs de Anklaarseweg. De naoorlogse woningbouw wordt bepaald door projectmatige woningbouwcomplexen uit de jaren zestig en zeventig. De ruggengraat van het westelijke deel van Anklaar wordt gevormd door zes hoge, schijfvormige galerijflats. Rond deze flats bevinden zich eengezinsrijwoningen, deels in stempelverkaveling, en seniorenwoningen. Het bebouwingsbeeld wordt bepaald door herhaling van eenvormige elementen en platte daken. Uit de periode 1970-1990 dateren de incidentele toevoegingen zoals het woonerf aan de Mignonstraat, twee-onderéénkapwoningen aan de Tannhauserstraat, en de vrijstaande woningen aan de Anklaarseweg, de Polkastraat en de Rigolettostraat.
kenmerken Sprenkelaar Sprenkelaar wordt begrensd door de Deventerstraat, de Laan van Zevenhuizen, het terrein van Psychiatrisch Centrum Spatie, de Symfoniestraat en de Pythagorasstraat. De Laan van Zevenhuizen en de Deventerstraat vormen de hoofdontsluitingen. De Anklaarseweg en de Aristotelesstraat zijn wijkontsluitingen. Het wegenstelsel in het oostelijke deel van Sprenkelaar bestaat uit een circulerend
1 6 1
●●●
patroon van straten waaraan woonerven zijn gelegen; het westelijke deel uit een fijnmazig rasterpatroon van woonstraten dat goed aansluit bij de opzet van Anklaar. De openbare ruimte bestaat uit straten, openbaar (wijk)groen met waterpartijen en plantsoenen, en stenige hoven tussen de flatgebouwen. De doorgaande wegen zijn geasfalteerd en de bestemmingswegen met klinkers bestraat. Sommige straten hebben een brede groenstrook met bomenrij. Het ontbreekt Sprenkelaar aan pleinen. Langs de Deventerstraat is een voormalige boerderij met erf ingericht tot kinderboerderij. Sprenkelaar bestaat grotendeels uit projectmatige woningbouw en dateert uit de late jaren zestig en jaren zeventig. Het bebouwingsbeeld in het noordwestelijke deel van Sprenkelaar wordt bepaald door woningen van twee bouwlagen met plat dak in blokverkaveling. In het zuidoostelijke deel staan bovendien woningen met kap, geclusterde garageboxen op het binnenterrein, drive-in-woningen waarvan er velen naderhand een kap hebben gekregen, twee-onder-een-kapwoningen ten noorden van de Anklaarseweg en villa’s en vrijstaande woningen uit de jaren zeventig en tachtig in de omgeving van de Rapsodiestraat. De Agricolastraat is een vooroorlogse structuur met vooroorlogse (vrijstaande) woningbouw. De Homerusstraat is een woonerf met vrijstaande huizen en villa’s uit de jaren tachtig. In de strook langs de Laan van Zevenhuizen en de Pythagorasstraat bevinden zich dezelfde flats als aan de Fauststraat. Tussen deze flats staat nog een vooroorlogse boerderij. In de strook tussen de Laan van Zevenhuizen en de Aristotelesstraat staan vier hoge schijfvormige flatgebouwen zoals die in Anklaar. De portieken zijn vernieuwd. Langs de Laan van Zevenhuizen bevindt zich een zwembad en een sportaccommodatie.
kenmerken Sluisoord Sluisoord wordt begrensd door de Laan van Zevenhuizen, de Sleutelbloemstraat, de zuidelijk gelegen Sluisoordlaan en Mheenpark. De Laan van Zevenhuizen is de hoofdontsluitingsweg en de Sluisoordlaan ontsluit de wijk. Het voorzieningencentrum van Sluisoord bevindt zich rond het kruispunt van de Zilverschoon, de Boterbloem en de Pinksterbloem. De noordelijke en zuidelijke grens van Sluisoord wordt gemarkeerd door hoogbouw. De drie torenflats langs de Sluisoordlaan manifesteren zich als landmarks. In Sluisoord is eerder sprake van verkavelingsgroen dan van wijkgroen. Bovendien is het groen minder zorgvuldig aangelegd dan in Anklaar en Sprenkelaar. Wel heeft Sluisoord een uitgebreid stelsel van afwatering met omringend groen. In Sluisoord zijn de doorgaande wegen geasfalteerd en de bestemmingswegen met klinkers bestraat. De Sluisoordlaan heeft een geasfalteerde rijbaan met brede groene bermen en een gescheiden fietspad. Sommige woonstraten hebben een groenstrook. De woonerven hebben groene pleinen. De woonerven uit de jaren zeventig (Malrove en Salomonszegel) zijn zeer stenig en het groen beperkt zich tot heesterperken. Sluisoord is grotendeels projectmatig gebouwd en dateert uit de jaren zeventig. Op het terrein tussen de Laan van Zevenhuizen en de Gentiaanstraat staan drie hoge schijfvormige flatgebouwen die de wijk in het noorden afsluiten. Het bebouwingsbeeld van Sluisoord wordt vooral bepaald door (open) blokverkaveling met twee bouwlagen en een kap, enkele drive-in-woningen (Dovenetel) en een grote hoeveelheid seniorenwoningen (Dovennetel en Teunisbloem). Langs de vooroorlogse structuren, zoals de Sleutelbloemstraat, de Hoornbloem, de Teunisbloem, de Boterbloem en de Zilverschoon, bevindt zich vooroorlogse lintbebouwing, aangevuld met nieuwbouw uit de jaren zeventig. Op de hoek van de Sleutelbloemstraat en de Laan van Zevenhuizen staat een vooroorlogse boerderij. Aan de Vuurbloem, de Meibloem, de IJsbloem, de Schermbloem en de Helmbloem staat bebouwing van twee bouwlagen met zowel kappen als platte daken, die uit de jaren tachtig dateert. Inpassingen van recente datum zijn het appartementencomplex aan de Haagwinde en de woningbouw rond het Hoefblad. De torenflats aan de Sluisoordlaan zijn landmarks.
kenmerken De Mheen De Mheen wordt begrensd door de Laan van Zevenhuizen, de Deventerstraat, Zevenhuizen en het Mheenpark. De Laan van Zevenhuizen en de Deventerstraat vormen de hoofdontsluiting; de Mheenlaan en de Kruizemuntstraat zijn nevenontsluitingen. Het commerciële centrum op het Korianderplein heeft een introvert karakter. Aan de Korianderstraat en de Kalmoesstraat staan drie torenflats die als landmark manifesteren. Een groot deel van het grondgebied wordt in beslag genomen door het Mheenpark dat naar de omgeving toe een gesloten karakter heeft. Voor het overige is in De Mheen sprake van verkavelingsgroen, en niet van wijkgroen. Bovendien is het groen net als in Sluisoord veel minder zorgvuldig aangelegd dan in
1 6 2
●●●
Anklaar en Sprenkelaar. In de Mheen zijn de doorgaande wegen geasfalteerd en de bestemmingswegen met klinkers bestraat. De Mheen is gedurende de jaren zeventig projectmatig tot stand gekomen. Het noordoostelijke gedeelte wordt voornamelijk in beslag genomen door drive-in-woningen, waarvan er velen naderhand een kap hebben gekregen. In het zuidwestelijke deel staan voornamelijk woningen met twee bouwlagen en kap in blokverkaveling. De hoven zijn om en om ingericht met groen en parkeergarages. De Kruizemuntstraat wordt deels geflankeerd door vrijstaande villa’s uit de jaren zeventig en tachtig en deels door een woonerf uit de jaren zeventig in structuralistische bouwtrant: woningen met een verspringende verkaveling. Aan de Kruizemuntstraat staat eveneens een wooncomplex van recente datum, waarbij getracht is qua vorm en materiaal aan te sluiten op de omgeving (vrijstaande villa’s uit de jaren zeventig). Het zuidelijke deel van De Mheen heeft een rommelige aanleg met blokverkaveling. Grenzend aan de Laan van Zevenhuizen (de kop van het Mheenpark), bevinden zich een sporthal, een kerk, een school, een Chinese acupunctuurpraktijk en een telefooncentrale.
kenmerken Psychiatrisch centrum Spatie (voorheen Sint Joseph) Het psychiatrisch ziekenhuis (voorheen landgoed Hohenheim met neoclassicistische villa en tuin in landschapsstijl) werd in 1925 opgezet door de broeders Penitenten der Sint Fransiscusorde van Boekel. Op het terrein staan verschillende gebouwen uit de periode 1925-1940, ontworpen door architect J. van Dongen, waaronder de in Delftse Schoolstijl vormgegeven kapel uit 1938-1940. In de jaren zeventig en tachtig is het complex uitgebreid. Aan de overzijde van de Deventerstraat bevinden zich twee gemeentelijke monumenten die aanvankelijk deel uitmaakten van het psychiatrisch ziekenhuis.
1 6 3
●●●
woningen in stempelverkaveling in Anklaar
Mheenpark
1 6 4
●●●
waardering ruimtelijke structuur het functioneel-modernistische open stadsontwerp (historische) hoofdstructuur: Anklaarseweg, Laan van Zevenhuizen, Deventerstraat, Kanaal Noord, (historische) substructuur: Zilverschoon, Boterbloem, Zevenhuizenseweg, Treklaan, Oosterlaan, Terwoldseweg, Nijbroekweg, intern circuit (Anklaarseweg, Mheenlaan, Pinksterbloem, Sluisoordlaan met daaraan de drie winkelcentra) het ruime en open aangelegde openbaar groen dat vanuit de noordelijk gelegen broeklanden doordringt tot in het hart van de wijk (Mheenpark) het hiërarchisch opgezette wegenstelsel, dat zich op de Laan van Zevenhuizen oriënteert de waterlopen accentuering van de hoofdstructuur door begeleidende middelhoge bebouwing en/of groenstroken cq. laanbeplanting landmarks: torenflats Korianderstraat 8-128, Kalmoesstraat 3-129 en 133-259, Zonnedauw 12-106 en 112-206, Schermbloem 22-116 openbare ruimte de kwaliteit, dosering en hiërarchie in wijk-, buurt- en straatgroen en waterpartijen zorgen voor een overwegend aangenaam en ruimtelijk stadsbeeld in Anklaar en Sprenkelaar het Mheenpark, de centraal gelegen groene long van Zevenhuizen het formele profiel van de Laan van Zevenhuizen met groene middenberm en de brede groenstroken aan weerszijden het royale groen als onderdeel van het straatprofiel in met name Anklaar en Sprenkelaar bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten samenhang door de complexmatige opzet en het min of meer uniforme bebouwingsbeeld van de woningbouw homogeniteit in stedenbouwkundige en architectonische uitwerking op complexniveau gemengde typologie van rijtjes eengezinswoningen en blokjes etagewoningen in blok-, stroken- en stempelverkaveling combinatie van verschillende bouwhoogten in wisselende configuraties (laag-, middelhoog- en hoogbouw) doen Anklaar boven het niveau van de andere wijken in Zevenhuizen uitsteken
1 6 5
●●●
aanbevelingen
de twee sterkste punten in de ruimtelijke structuur van Zevenhuizen - het netwerk van ontsluitingen en de samenhangende groenstructuur – moeten bij eventuele herontwikkeling als aanknopingspunten worden genomen het interne circuit van verbindingswegen (Anklaarseweg, Mheenlaan, Pinksterbloem, Sluisoordlaan) met de drie winkelcentra biedt mogelijkheden om de structurele samenhang tussen de kwartieren te herstellen, d.w.z. door eenheid aan te brengen in materialisering, profiel, begeleidend groen en door terughoudend te zijn in de vormgeving van verkeersremmende maatregelen verbeteren van de verblijfskwaliteit van de verkeersruimten in het algemeen, en het versterken van de status en herkenbaarheid van de buurtontsluitingswegen in het bijzonder; door samenhang in de materialisering en het kleurgebruik te brengen en de hiërarchische structuur te versterken sparen van open ruimten in de woonbuurten en geconcentreerde compacte verdichting in de winkelcentra en aan de hoofdstructuur introverte karakter van winkelcentra in Anklaar en De Mheen afzwakken openheid in het Mheenpark aanbrengen en groene verbindingen met het stedelijk en landelijk gebied benadrukken wijkgroen en water in Sluisoord en De Mheen beter zichtbaar maken en benutten door meer differentiatie aan te brengen nieuwe inpassingen aansluiten op de bestaande verkavelingswijzen en de ruime opzet van de wijk respecteren nieuwbouw, renovatie en verbouw complexmatig aanpakken kwaliteiten van het gevelbeeld behouden of versterken, door (bij renovatie of verbouwing) aandacht te besteden aan de detaillering en materialisering het onderbrengen van andere (semi-)openbare functies in de winkelcentra, wanneer het commercieel niet meer mogelijk is de winkelfunctie in deze centra te handhaven onderzoek naar de achtergrond van de stedenbouwkundige plannen, eventuele vergelijking van woningbouwtypes in Zevenhuizen met types in andere Apeldoornse naoorlogse woonwijken, onderzoek naar het ontwerp en de rol van openbaar groen in de wijk (dit alles met nadruk op de wijken Anklaar en Sprenkelaar)
1 6 6
●●●
1 6 7
●●●
Uitbreidingsplan in onderdelen Wijk Wormen 1950
1 6 8
●●●
Z U I D
18
ontwikkelingsgeschiedenis In de negentiende eeuw bestond het grondgebied van Apeldoorn Zuid uit heidevelden, bouw- en weilanden en enkele percelen bos. In de omgeving van de 1e en 2e Wormenseweg en de verlengde Kayersbeek lag de buurtschap Wormen. Het patroon van oude landwegen is in de huidige structuur nog duidelijk herkenbaar. Het agrarische landschap was kleinschalig met houtwallen om de landbouwgronden. Ten westen van de buurtschap lag de Wormensche Enk met smalle en langgerekte landbouwkavels. De heidevelden van het Wormensche Veld sloten hierop in zuidelijke richting aan. De verstedelijking van Zuid kwam in het laatste kwart van de negentiende eeuw voorzichtig op gang. Door de lage grondprijzen werden de buurtschap Wormen en de Wormensche Enk in lage dichtheden bebouwd met overwegend vrijstaande woningen op ruime kavels aan de oude landwegen; het begin van de huidige buurt Brummelhof. De woonbebouwing concentreerde zich langs de oude land- en uitvalswegen: de 1e en 2e Wormenseweg, de Oude Beekbergerweg, de Arnhemseweg en de Reigersweg. De aan huis gebonden nijverheid maakte steeds meer plaats voor de vestiging van industriële (groot)bedrijven, voornamelijk aan de spoorlijn en het kanaal naar Dieren. De veranderingen in het landschappelijke beeld van Zuid voltrokken zich in de twintigste eeuw in verhoogd tempo. In de nabijheid van de industrie bouwde Woningbouwvereniging De Goede Woning betaalbare woningen voor arbeiders. Deze complexmatige bouw betekende een trendbreuk met de ongebreidelde lintbebouwing in alle richtingen. Omdat de buurt Brummelhof gedurende het interbellum grotendeels was volgebouwd, werd het voor woningbouw bestemde grondgebied in het Uitbreidingsplan 1938 in zuidelijke richting fors uitgebreid tot aan de gekanaliseerde Kayersbeek. Deze voorgenomen stadsuitbreiding kreeg in 1950 een concrete uitwerking in het Uitbreidingsplan in Onderdelen wijk Wormen. Hierin werd Wormen opgevat als een zelfstandige en afgeronde woonwijk, met vier samenhangende ‘kwartieren’ rondom een centraal park. Daarbij baseerden zij zich op de wijkgedachte, die uitging van een woonwijk met een volledig voorzieningenpakket. De woonbuurten waren samengesteld uit diverse woning- en gebouwtypen voor verschillende sociale klassen en leeftijdscategorieën. De variatie in het woningaanbod bood de wijkbewoner zijn leven lang een overzichtelijke en vertrouwde levenskring.
18
Over Zuid is in juni 2003 een Cultuurhistorische Analyse verschenen, waarin meer gedetailleerde informatie is opgenomen.
1 6 9
●●●
kenmerken Brummelhof Brummelhof is een historisch gegroeide wijk met overwegend lintbebouwing aan voormalige landwegen. De wijk heeft een hiërarchisch stratenpatroon. De Koning Stadhouderlaan en de Laan van de Mensenrechten vormen de hoofdontsluitingen op stadsniveau, die de wijk verbinden met de stadsdelen en de regio. Belangrijke kruisingen worden gemarkeerd door ‘stevige’ gebouwen (oriëntatiepunten). De Arnhemseweg, de 1e Wormenseweg en de Kayersdijk vormen de hoofdontsluitingen op wijkniveau. De 2e Wormenseweg en de Reigersweg vormen op buurtniveau de belangrijkste interne nevenontsluitingen. De hoofd- en nevenontsluitingen waaieren uit vanuit het centrum in zuidelijke richting, en vormen een herkenbaar patroon van oude landwegen. De klokkentoren van de Zuiderkerk aan de Arnhemseweg vormt een landmark aan de rand van de wijk. De straten worden gekenmerkt door een stenig en eenvoudig straatprofiel met rijbanen (asfalt, klinkers), goot, trottoir en private voortuinen. De grindstroken aan weerszijden van de rijbaan zijn geasfalteerd (1e Wormenseweg). De Arnhemseweg is voorzien van oude laanbeplanting (onvolledig aan de uiteinden van de straat). Het vroeg naoorlogse buurtje met complexmatige woningbouw aan de Wulpenlaan, Meerkoetweg en Adelaarslaan kent een ruimer en groener straatprofiel met enkelzijdige grasbermen, perken, laanbeplanting en voetpad. Aan de noordzijde wordt Brummelhof begrensd door een langgerekte groene zoom met een aaneenschakeling van plantsoenen, perken en grasstroken. Hierin zijn fragmenten van oude en jonge laanbeplanting opgenomen. Brummelhof heeft geen parken; wel zijn in de nieuwere woonbuurten speelterreinen opgenomen. Het voorheen bebouwde terrein tussen de 2e Wormenseweg en de Laan van de Mensenrechten ligt braak. Brummelhof is primair een woonwijk met (half)vrijstaande particuliere woonhuizen voor arbeiders. De eenvoudige woonhuizen staan betrekkelijk kort op elkaar, in de rooilijn, met de voorgevel naar de straat en de nokrichting loodrecht op de straat. De woonhuizen zijn in de eerste helft van de twintigste eeuw gebouwd door particulieren en speculatieve bouwaannemers. De vooroorlogse woningbouw wordt gekenmerkt door zgn. Apeldoornse huisjes. De lintbebouwing aan de Arnhemseweg heeft een rijkere uitstraling in uiteenlopende bouwstijlen. De vroeg naoorlogse rijen eengezinswoningen vormen een samenhangend complex in traditionalistische stijl. De kleinschalige invullingen uit het laatste kwart van de twintigste eeuw voegen zich qua typologie, schaal en verschijningsvorm in de bestaande bebouwingskarakteristiek. De meest recente woningbouw is als een middelhoog lint gesitueerd aan de Koning Lodewijklaan en de Laan van de Mensenrechten. De gebouwen met een bijzondere functie zijn gesitueerd aan of direct achter de oude wegen: aan de Arnhemseweg een mengeling van winkels, bedrijven en instellingen, aan de 1e Wormenseweg een concentratie van winkels en aan de 2e Wormenseweg enkele bedrijven.
kenmerken Wormen De naoorlogse uitbreiding Wormen is opgevat als een samenhangende wijk met een onderverdeling in vier kwartieren rond het Zuiderpark. De kwartieren hebben elk een eigen winkelcentrum. De rechtstreekse verbindingen tussen de winkelcentra vormen een intern circuit. Landmarks ontbreken. De flat in het winkelcentrum aan de Talingweg fungeert als markerings- en oriëntatiepunt. Wormen heeft een hiërarchisch stratenpatroon. Radiale hoofdontsluitingen zijn de historische Arnhemseweg en de Kayersdijk. Het meest noordelijke, licht gebogen gedeelte van de Arnhemseweg heeft zijn functie als hoofdroute verloren aan de Koning Stadhouderlaan die eind jaren zestig is aangelegd. De Arnhemseweg heeft een afwisselend karakter met instituten, eenvoudige lintbebouwing en villa’s aan een breed wegprofiel met monumentale laanbeplanting. De Kayersdijk vormt de grens tussen de woonwijk en bedrijventerrein Kayersmolen, waarbij een langgerekte groenstructuur als buffer fungeert. Ringvormige hoofdontsluitingen zijn de Laan van de Mensenrechten en de Ravenweg/ Marchantstraat; deze verbinden Wormen met de andere wijken in de stad. Nevenontsluitingen zijn de historische linten van de Oude Beekbergerweg en de 1e Wormenseweg, die vanouds de ruggengraat van het gebied vormen. Hierop sluit een rechthoekig circuit aan van ontsluitingswegen die de vier winkelcentra met elkaar verbinden. Belangrijke structuurelementen als het Zuiderpark, de Kayersdijk en de Marchantstraat worden begeleid door linten van middelhoogbouw; het belang van deze straten en de Arnhemseweg wordt ondersteund door formele laanbeplanting. De Kayersbeek en de Zwaanspreng zijn kenmerkende ‘blauwe’ structuurlijnen die de wijk aan de zuidzijde begrenzen. Op het schaalniveau van de wijk spelen twee groencomplexen een belangrijke rol: het Zuiderpark en de langgerekte brede groenstrook langs de Kayersdijk. Het centraal gesitueerde Zuiderpark heeft een open karakter, uitgestrekte gazons en solitaire bomen. Het noordelijk deel van het park is open
1 7 0
●●●
naar de straat en wordt omsloten door hoge randbebouwing. Het visueel contact tussen wonen, verkeer en groen is sterk, de grens is hard en recht. In het zuidelijk deel zijn in de rand van het park openbare voorzieningen opgenomen, waardoor het park aan de oostkant een rafelige begrenzing heeft. De zachte overgang versterkt de verbinding tussen woonbuurt en park. Bovendien zijn hierdoor openbare functies als scholen gesitueerd in een veilige groene omgeving. Aan de westkant verdwijnt het zuidelijk deel van het park grotendeels achter hekken en hagen en aan de zuidkant is recent een nieuw woningcomplex gebouwd. De groenstrook langs de Kayersdijk vormt een buffer tussen de woningen en de bedrijven. Samen met de lintvormige middelhoogbouw is het groen bepalend voor het beeld van de oostelijke begrenzing van Wormen. Op het schaalniveau van de buurt is het straatprofiel met het bijbehorend groen en bomenplan bepalend voor het karakter van de openbare ruimte. In de brede straatprofielen is niet alleen ruimte voor de rijbaan, stoep en voortuin, maar vaak ook voor een grasstrook aan één of aan beide zijden; bij smallere straten vervangt de grasstrook ook wel de voortuinen. Tussen de flats in strokenverkaveling zijn brede groenstroken aangelegd; in het Rivierenkwartier tevens voetpaden langs groenstroken waarover de bewoners in autovrije gedeelten hun huis kunnen bereiken. In de gehele wijk is veel aandacht besteed aan het plaatsen van bomen: straten en pleinen zijn voorzien van verschillende boomsoorten, waardoor ze een versterkte eigen identiteit krijgen en pleinen extra worden benadrukt. De visie op openbare ruimte laat een verschuiving zien van gesloten bouwblokken met privé-tuinen in de oudste westelijke kwartieren naar open verkavelingsvormen met gemeenschappelijk groen in de jongere oostelijke kwartieren. De stenige openbare ruimte in het Vogel- en Componistenkwartier (rijbaan van asfalt of klinkers, trottoirs van betonnen stoeptegels) wordt verzacht door bomen en de private voortuinen. De openbare ruimte in de Staatsliedenen Rivierenbuurt is ruimer van opzet met meer (semi)openbaar groen: bij de inrichting is veel aandacht besteed aan de integratie van de woningen en de naaste omgeving door de toepassing van woonpaden, gemeenschappelijke tuinen, groenstroken en speelplaatsen. Pleinvorming blijft beperkt tot de vier winkelcentra. De vooroorlogse bebouwing is voornamelijk in Brummelhof gesitueerd aan de voormalige landwegen en in twee complexen sociale woningbouw in het Vogelkwartier: linten van vrijstaande woningen, sporadisch afgewisseld met kleine bedrijven en winkels aan o.a. de 1e Wormenseweg, Loudonstraat, Thorbeckestraat en Oude Beekbergerweg. De naoorlogse woningbouw overheerst in de vier overige kwartieren. In het Vogel- en Componistenkwartier staan overwegend eengezinswoningen met een traditionele bouwtechniek in rijen van afwisselende lengte in blokverkaveling met kleine bijgebouwen op de hoeken en privé-tuinen op de binnenterreinen. Het Staatsliedenkwartier heeft een grootschaliger opzet met een hogere bebouwingsdichtheid, plaatselijk etagewoningen in open strokenverkaveling, grotere woningdifferentiatie, meer openbaar buurtgroen en een stedenbouwkundig sterk geprofileerde mix van laag- en middelhoogbouw met een architectonische vermenging van traditionele en modern-industriële kenmerken. In het Rivierenkwartier krijgen de modernistische opvattingen over architectuur en stedenbouw alle ruimte door een open stempelverkaveling met flats, stroken en rijtjeswoningen in een stedenbouwkundig sterk geprofileerde mix van laag- en middelhoogbouw; herhaling op grote schaal van identieke woningen in een molenwiekstructuur rondom culs-de-sac; middelhoogbouw ter markering en als begeleiding van ontsluitingswegen en grote openbare ruimtes. De eengezinswoningen uit de jaren vijftig zijn eenvormig qua hoofdvorm en typologie en gevarieerd in vormgeving, uitvoering en detaillering. Eengezinswoningen uit de jaren zestig hebben een eenvormige en industriële verschijningsvorm. Eengezinswoningen uit de jaren zeventig en tachtig refereren wederom aan de meer traditionele typologie en verschijningsvorm (rijtjeswoningen, bakstenen gevels, pannen daken), maar zijn groter opgezet en hebben een gevarieerder indeling. Etagewoningen uit de jaren vijftig sluiten zoveel mogelijk aan bij de verschijningsvorm van de eengezinswoning, teneinde deze nieuwe woonvorm destijds geaccepteerd te krijgen. Etagewoningen uit de jaren zestig brengen veel meer het collectieve aspect van de (middel)hoogbouw onverbloemd tot uitdrukking in een moderne vormgeving. Bejaardenwoningen zijn in de jaren vijftig voornamelijk op kleine schaal gebouwd tussen de eengezinswoningen en incidenteel op grotere schaal in de vorm van een complex met algemene voorzieningen. De winkels zijn hoofdzakelijk geconcentreerd aan vier winkelpleinen in het hart van de kwartieren. Verspreid over de wijk staan zeven kerkgebouwen en circa vijftien scholen. Vooroorlogse scholen zijn opgenomen in de lintbebouwing of gesitueerd bij een kerk, scholen uit de jaren vijftig zijn geplaatst op een rustige plek tussen de woningen, in de jaren zestig zijn scholen gebouwd in de rand van het Zuiderpark.
1 7 1
●●●
Arnhemseweg
woonpad, laag- en middelhoogbouw in Staatsliedenkwartier
1 7 2
●●●
waardering ruimtelijke structuur hoofdstructuur: Arnhemseweg/ Koning Stadhouderlaan, 1e Wormenseweg/ Oude Beekbergerweg, Kayersdijk, Laan van Mensenrechten, Ravenweg/ Marchantstraat substructuur: Reigersweg, 1e Wormenseweg/ Loudonstraat, interne circuit (Talingweg, 1e Wormenseweg, Maasstraat, Debussylaan, Hofveld). duidelijk herkenbare tweedeling tussen enerzijds het historisch gegroeide en overwegend vooroorlogse Brummelhof en anderzijds het planmatige en overwegend vroeg naoorlogse Wormen accentuering hoofdstructuur door begeleidende middelhoge bebouwing en/of groenstroken cq. laanbeplanting het uitwaaierende stratenpatroon van oude landwegen in Brummelhof in Wormen: consequent doorgevoerde opeenvolging van schaalniveaus in de hoofdopzet, de voorzieningen, de ontsluitingen en het groen, waarbij de heldere en samenhangende opzet in kwartieren met vier onderling verbonden winkelcentra rondom het centraal gelegen Zuiderpark uitdrukking geeft aan het stedenbouwkundige concept van de wijkgedachte eigen ruimtelijke identiteit voor de vier kwartieren: kleinschalig, besloten en traditioneel in het Vogelen Componistenkwartier; ruim, open en modern in het Staatslieden- en Rivierenkwartier Kayersbeek en Zwaanspreng landmark: Zuiderkerk aan Arnhemseweg en hoge flat in winkelcentrum aan Talingweg openbare ruimte kwaliteit, dosering en hiërarchie in wijk-, buurt- en straatgroen zorgen voor een overwegend aangenaam en groen ruimtelijk stadsbeeld in Wormen herkenbare straatprofielen en relatie tussen straat, kavel en gebouw: variërend van smal, privé en individueel in Brummelhof tot ruim, (semi)openbaar en collectief in het Rivierenkwartier kleinschalige, rustige en lengterichting benadrukkende inrichting van de meeste woonstraten; veelal met een enkelzijdige laanbeplanting op basis van een weloverwogen bomenplan Zuiderpark als groene long voor de gehele wijk langgerekte groenstrook aan de Kayersdijk laanbeplanting Arnhemseweg, Kayersdijk, Laan van de Mensenrechten, Ravenweg/Marchantstraat bebouwing diverse (vooroorlogse) bouwwerken zijn reeds beschermd als gemeentelijk of rijksmonument; voor deze objecten wordt verwezen naar de respectievelijke monumentenlijsten samenhang door complexmatige opzet en uniform bebouwingsbeeld van de woningbouw zorgvuldige detaillering en variatie in het kleurgebruik en de ornamentiek gemengde bebouwing van rijtjes eengezinswoningen en blokjes etagewoningen in blok-, stroken- en stempelverkaveling het onderscheid tussen enerzijds een fragmentarische spreiding van voorzieningen in Brummelhof, en anderzijds een concentratie van voorzieningen in de naoorlogse kwartieren woningbouwcomplex Meerkoetweg woningbouwcomplex Staatsliedenkwartier woningbouwcomplex Rivierenkwartier woonhuis/ bedrijf, Arnhemseweg 57 woonhuis, Arnhemseweg 275 school, Arnhemseweg 277 bejaardencentrum De Avondzon Middelhoogbouw t.o. Avondzon, aan de Eendenweg De Finse school Joodse begraafplaats aan de Arnhemseweg forellenkwekerij, Kayersdijk 122 50kv-station en trafo-erf, Oude Beekbergerweg 25 10 kv-station, Talingweg 215 dienstwoning bij 50 en 10kv-station, 1e Wormenseweg 178
1 7 3
●●●
aanbevelingen
de twee sterkste punten in de ruimtelijke structuur van Apeldoorn Zuid - het netwerk van ontsluitingen en de samenhangende groenstructuur – moeten als aanknopingspunten worden genomen bij eventuele herontwikkeling het interne circuit van verbindingswegen tussen de vier winkelcentra biedt mogelijkheden om de structurele samenhang tussen de kwartieren te herstellen, d.w.z. door eenheid te brengen in materialisering, profiel, begeleidend groen en door terughoudendheid in de vormgeving van verkeersremmende maatregelen verbeteren van de verblijfskwaliteit van de verkeersruimten in het algemeen, en het versterken van de status en herkenbaarheid van de buurtontsluitingswegen in het bijzonder; door samenhang te brengen in de materialisering en het kleurgebruik de herontwikkeling van de stationsomgeving aangrijpen om een schakelfunctie tot stand te brengen tussen het centrum en stadsdeel Zuid (duidelijke entrees tot het centrum op de noordelijke uiteinden van de Kayersdijk en de Arnhemseweg) Ringweg (tracé Ravenweg – Marchantstraat) omvormen tot een groene Parklane die de afzonderlijke wijken aan de oostzijde van de stad met elkaar verbinden ad hoc maatregelen in de openbare ruimte vermijden heldere en eenvoudige inrichting van verkeersruimten met grasstroken, bomenlanen en/of groene hagen behouden en versterken toenemende verharding tegengaan terughoudend gebruik van formele en kleurrijke verkeersregelende elementen herstel van het sprengensysteem, waaronder de oorspronkelijke loop van de Kayersbeek en de Zwaanspreng versterken en aanvullen van de laanbeplanting aan de Laan van de Mensenrechten, de Arnhemseweg, de Kayersdijk, de Ravenweg/Marchantstraat en de Laan van Malkenschoten Zuiderpark beter zichtbaar maken aan westzijde en herinrichten/ vernieuwen door toevoeging van functies en verjonging van de aanplant aanhelen en aanvullen van groenvoorzieningen in Brummelhof sparen van open ruimten in de woonbuurten en geconcentreerde compacte verdichting in de winkelcentra en aan de hoofdstructuur aansluiten bij de bebouwings- en verkavelingskarakteristiek van de afzonderlijke kwartieren en uitgaan van een complexmatige opzet kwaliteiten van het gevelbeeld behouden of versterken, door (bij renovatie of verbouwing) aandacht te besteden aan de detaillering en materialisering het onderbrengen van andere (semi-)openbare functies in de winkelcentra, wanneer het niet mogelijk zou blijken de winkelfunctie in deze centra te handhaven onderzoek naar alle genoemde cultuurhistorisch waardevolle gebieden, complexen en gebouwen, die nog geen monumentale status hebben
1 7 4
●●●
BIJLAGEN
1 7 5
●●●
B R O N N E N buitengebied Aardoom, L., Caart der Limitten van de Hooge en Vrije Heerlijckhijdt van Het Loo, Een 18e eeuwse kartering van de gemeente Apeldoorn, Alphen aan den Rijn, 1989. Alberts, A.A., Leven op de rand, Uit de geschiedenis van Apeldoorn, ’s-Gravenhage, 1973. Barends, S. e.a. (red.), Het Nederlandse landschap, Een historisch-geografische benadering, Utrecht, 1997. Boer, J.J. de – van der Wal e.a. (red.), Uttiloch, Utteld, Uddel, De geschiedenis van een strijdbare dorpsgemeenschap, Uddel, 1992. Boon, R. en H. Ummels, Apeldoorn zo was het, Ruinen, 1994. HistlandBeschrijvingen, Provincie Gelderland. Frank, C., F. Haans en H. Ummels, Architectuur en stedebouw 1850-1940, Apeldoorn, Monumenten Inventarisatie Project, Zwolle, 1997. Frank, C.J.B.P. en F.A.C. Haans, Gemeente Apeldoorn, Inventarisatie waardevolle bebouwing en structuren Deelgebieden XII, XIII, XIV en XV betreffende de dorpen en het buitengebied, Deel 1a Inleiding, historie en beschrijving van de gebieden, conclusie, Monumenten Advies Bureau Grave, maart 1993. Genugten, C. van der en J. Jas, Mooi Gelderland, Handboek Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen, Amsterdam, 2003. Hageman, B., Het bos van de burgemeester, Geschiedenis van Natuurpark Berg en Bos Apeldoorn, Apeldoorn, 1998. Hendriks, A. en A.K. van Dijk, 150 jaar Hoenderloo, Een greep uit de geschiedenis van het dorp, Amstelveen, 1989. Jochems, G.M. e.a. (red.), Ach Lieve Tijd, Twaalf eeuwen Apeldoorn en de Apeldoorners, Zwolle, 19911993. Kemperink, R.M. e.a. (red.), Geschiedenis van Apeldoorn, Zutphen, 1993. Knoop, W.H., J.A. van Oudheusden (red.), Architectuur en stedebouw in Gelderland 1850-1940, Monumenten Inventarisatie Project, Zwolle, 1995. Kobussen, M., Loenen-Veluwe 1150 jaar, Loenen, 1988. Kobussen, M., Loenense Molenbeek, oude levensader van een Veluws dorp, Loenen, 1997. Oldenburger-Ebbers, C.S., A.M. Backer en E. Blok, Gids voor de Nederlandse Tuin- en Landschapsarchitectuur, Deel Oost en Midden, Gelderland Utrecht, Rotterdam, 1996. Pel, H. e.a. (red.), Complete Gids Natuur- en Wandelgebieden in Nederland, Handboek Natuurmonumenten, ’s Graveland, 1996. Stenvert, R., C. Kolman, S. Broekhoven en B. Olde Meierink, Monumenten in Nederland, Gelderland, Zwolle, 2000. Vedder, J., Het Apeldoorns Kanaal, Monument van de plattelandsgeschiedenis van de Oost-Veluwe (18001850), Utrecht, 2001. Vegte, J.O. van de, Apeldoorn in oude ansichten deel 1, Zaltbommel, 2000. Wolters, G.B., Beekbergen in oude ansichten deel 2, Zaltbommel, 1981. Woud, A. van der, Het lege land, De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848, Amsterdam, 1987.
dorpen Boer-v.d.Wal, J.J. de e.a. (red.), Uttiloch, Utteld, Uddel. De geschiedenis van een strijdbare dorpsgemeenschap, Barneveld 1992 Boon, H., Ugchelen, 1987 z.p. Hartgers, W., Weet je nog van toen? Historische verhalen over Beekbergen e.o., Beekbergen 1997 Hendriks, A. en A.K. van Dijk, 150 jaar Hoenderloo. Een greep uit de geschiedenis van het dorp, Amstelveen 1989 Kobussen, M., Loenen-Veluwe 1150 jaar, z.p. 1988 Langenbergh-Parqui, E.W., Terugblik op het oude heidegehucht Hoog Soeren, Apeldoorn z.j. MAB, Gemeente Apeldoorn, Inventarisatie waardevolle bebouwing en structuren deelgebieden XII, XIII en XV, betreffende de dorpen en het buitengebied, Nijmegen 1993. MAB, Redengevende beschrijving beschermd dorpsgezicht Wiesel, Nijmegen 2000 stoa, Cultuurhistorische effectrapportage Radio Kootwijk, Ede 2004
1 7 6
●●●
Waterschap Veluwe, Voorbereiding uitvoering Beheers- en onderhoudsplan cluster Wenumse Beek (via website), 2004 Werk, M.B. van de, Een eeuw Hoenderloo (1851-1951), Hoenderloo 1951
stad BRO, Gemeente Apeldoorn, Cultuurhistorische analyse Binnenstad-West, 12 maart 2004. Es, Evelien van, Apeldoorn, Naoorlogse architectuur, Bouwhuis, Apeldoorn 2004 Frank, CeesJan e.a., Apeldoorn Architectuur en stedenbouw 1850-1940, Waanders Uitgevers, Zwolle 1997 stoa, Categoriale Studie Portiekflats Apeldoorn, 10 mei 2004 stoa, Cultuurhistorisch advies Eglantier, 6 juli 2004 stoa, Cultuurhistorische analyse Apeldoorn Noordwest, oktober 2003 stoa, Cultuurhistorische analyse Apeldoorn Zuid, juni 2003 stoa, Cultuurhistorische analyse Brinkhorst en Orden, februari 2003 stoa, Cultuurhistorische analyse De Heeze en de Bouwhof, oktober 2003 stoa, Cultuurhistorische analyse Kanaalzone Apeldoorn, 14 juni 2004 stoa, Cultuurhistorische analyse Locaties PWA-Laan, maart 2003
webpagina’s http://www.tripus.nl/apeldoorn.html (website van Ignaat Simons) www.apeldoorn.org www.dodenakkers.nl www.griftstate.com www.hoenderloo.nl www.kasteelterhorst.nl www.loenen.nu www.natuurinformatie.nl www.natuurmonumenten.nl www.oudapeldoorn.nl www.ugchelen.org www.veluwe.nl (website van Waterschap Veluwe) www.wikipedia.nl (digitale encyclopedie)
1 7 7
●●●
B E E L D V E R A N T W O O R D I N G buitengebied voorblad: Gelderland, Uitgave ter gelegenheid van de opening van het nieuwe Huis der Provincie te Arnhem, Algemeen Publiciteitskantoor Amsterdam, 1954, p. 6. p. 9: Rij, wandel- en fietskaart van Apeldoorn, z.d., Topografische Atlas Gemeentearchief Apeldoorn nr. 546. p. 10: Jochems, G.M. e.a. (red.), Ach Lieve Tijd, Twaalf eeuwen Apeldoorn en de Apeldoorners, Zwolle, 1991-1993. p. 12: H.W.M. van der Wyck, Atlas Gelderse Buitenplaatsen, De Veluwe, Provincie- en Streekkaarten nr. XIb. p. 14: H.W.M. van der Wyck, Atlas Gelderse Buitenplaatsen, De Veluwe, Individuele kaarten van buitenplaatsen nr. 66; deze kopie van Fed. Beyerink (opdracht okt. 1763) is een herziene versie van de ‘Caart der Limitten van De Hooge En Vrye Heerlijkheyd Van Het Loo’ van W. Leenen, opdracht dd. 11 Juli 1748. p. 15: Kaartbladen 15 t/m 19 en 22 t/m 25; deels uit H.W.M. van der Wyck, Atlas Gelderse Buitenplaatsen, De Veluwe, Provincie- en Streekkaarten nr. IV en deels uit de facsimilé-uitgave van de Topographische kaart van de Veluwe en Veluwe-Zoom door M.J. De Man 1802-1812. p. 16a: Kemperink, R.M. e.a. (red.), Geschiedenis van Apeldoorn, Zutphen, 1993. p. 16b: Boon, R. en H. Ummels, Apeldoorn zo was het, Ruinen, 1994. p. 16c: Vegte, J.O. van de, Apeldoorn in oude ansichtkaarten deel 1, Zaltbommel, 2000. p. 18: Boon, R. en H. Ummels, Apeldoorn zo was het, Ruinen, 1994. p. 20a: Vegte, J.O. van de, Apeldoorn in oude ansichtkaarten deel 1, Zaltbommel, 2000. p. 20b: Jochems, G.M. e.a. (red.), Ach Lieve Tijd, Twaalf eeuwen Apeldoorn en de Apeldoorners, Zwolle, 1991-1993. p. 20c: Boon, R. en H. Ummels, Apeldoorn zo was het, Ruinen, 1994. p. 20d: Vegte, J.O. van de, Apeldoorn in oude ansichtkaarten deel 1, Zaltbommel, 2000. p. 22: Grote Historische Atlas van Nederland, 1: 50.000, Deel 3 Oost-Nederland 1830-1855; blad 56-57 Harderwijk, Ermelo; blad 58-59 Elspeet, Epe, Vaassen; blad 70-71 Nijkerk, Putten, Voorthuizen; blad 72-73 Apeldoorn; blad 74-75 Deventer Twello, Bathmen, Zutphen; blad 84-85 Hoenderlo, Loenen en blad 86-87 Eerbeek, Dieren, Zutphen, Hengelo. Verkend in de periode 1842-1848. p. 24a: Jochems, G.M. e.a. (red.), Ach Lieve Tijd, Twaalf eeuwen Apeldoorn en de Apeldoorners, Zwolle, 1991-1993. p. 24b: bonnebladen 374 Vaassen, 391 Garderen, 392 Uddel, 393 Het Loo, 410 Oud Milligen, 411 Hoog Buurlo, 412 Apeldoorn, 413 Voorst, 431 Harskampsche Zand, 432 Beekbergen, 433 Zutphen, 450 Otterloo en 451 Terlet; verkend in periode 1865-1871, (gedeeltelijk) herzien in periode 1886-1900, uitgave in periode 1900-1909. p. 26a: Jochems, G.M. e.a. (red.), Ach Lieve Tijd, Twaalf eeuwen Apeldoorn en de Apeldoorners, Zwolle, 1991-1993. p. 26b: Jochems, G.M. e.a. (red.), Ach Lieve Tijd, Twaalf eeuwen Apeldoorn en de Apeldoorners, Zwolle, 1991-1993. p. 26c: Wolters, G.B., Beekbergen in oude ansichtkaarten deel 2, Zaltbommel, 1981. p. 28a: foto SB4, 2004. p. 28b: kaartbladen 26H Ermelo, 27C Elspeet, 27D Epe, 32F Garderen, 33A Hoog Soeren, 33B Apeldoorn, 33C Hoenderloo, 33D Loenen, 33E Deventer en 33G Dieren, verkend in periode 1947-1956, uitgave in periode 1953-1958. p. 29: Grote Topografische Atlas van Nederland, deel 3 Oost-Nederland, kaartbladen 56-57 Harderwijk, Ermelo; 58-59 Nunspeet, Elspeet, Epe, Vaassen; 70-71 Nijkerk, Putten, Voorthuizen; 72-73 Apeldoorn; 7475 Deventer, Twello, Bathmen, Zutphen; 84-85 De Hoge Veluwe, Hoenderloo, Loenen; 86-87 Eerbeek, Dieren, Zutphen, Hengelo; uitgave 1995. p. 30: SB4, 2004.
dorpen alle foto’s: stoa, 2004. topografische kaarten: Bonnebladen Topografische Dienst Emmen ca. 1870, 1890, 1900, 1910, 1933, 1955, 1975, 1992.
1 7 8
●●●
p. 31: Ir. A. Kraaijenhagen, ‘Het Plan van Uitbreiding in hoofdzaak van de gemeente Apeldoorn’, Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw 30 (1949) 6, p. 98. p. 32a: Topografische Atlas, Gemeentearchief Apeldoorn nr. 119. p. 52: Topografische Atlas, Gemeentearchief Apeldoorn nr. 103. p. 60a: Gemeentearchief Barneveld. p. 60b: C. de Haan-Van der Meulen e.a., Tussen zand en zenders. De geschiedenis van Radio Kootwijk, Den Haag 1988. p. 62: foto Bé Lamberts, 2003. p. 68b: Waterschap Veluwe, Voorbereiding uitvoering Beheers- en onderhoudsplan cluster Wenumse Beek (website), 2004
stad alle foto’s: stoa, 2004. foto’s Woudhuis en Osseveld: Evelien van Es topografische- en plankaarten: Topografische Atlas, Gemeentearchief Apeldoorn. p. 77: Topografische kaart blad 33B, 1966, Topografische Atlas, Gemeentearchief Apeldoorn nr. 181. p. 82a: p. 31: Ir. A. Kraaijenhagen, ‘Het Plan van Uitbreiding in hoofdzaak van de gemeente Apeldoorn’, Tijdschrift voor Volkshuisvesting en Stedebouw 30 (1949) 6, p. 98. p. 96: uitsnede luchtfoto gemeente Apeldoorn. p. 100: Frank, CeesJan e.a., Apeldoorn Architectuur en stedenbouw 1850-1940, Waanders Uitgevers, Zwolle 1997, p. 29
1 7 9
●●●
C U L T U U R H I S T O R I S C H E
W A A R D E K A A R T
GEMEENTE APELDOORN Colofon in opdracht van
gemeente Apeldoorn
productie en ©
tekst en beeld buitengebied tekst en beeld dorpen tekst en beeld stad
Ede, 6 oktober 2004 Eric Blok, Caroline Brouwer (SB4, Wageningen) Leon van Meijel, Pauline Opmeer Evelien van Es, Leon van Meijel, Pauline Opmeer
1 8 0
●●●
