Buiten gebaande paden

Buiten gebaande paden

Buiten gebaande paden De werkingskracht van presentie bij zwerfjongeren

1 Colofon © Kwintes, Zeist, 2011 Alle rechten voorbehouden ISBN/EAN: 978-94-90841-04-1 • Samenstelling en redactie Jan Willem van Zuthem, Kitty van Elst en Karin Runia • Tekst onderzoek Karin Runia • Interviews Suzanne Torenvliet • Projectbegeleiding en eindredactie TOET Communicatie, Amersfoort • Fotografie Rosalie Mijnheer, Almere • Ontwerp, vormgeving en illustraties [email protected], Biervliet • Drukwerk Drukkerij Elhapé, IJzendijke Dit boek is tot stand gekomen naar aanleiding van het evaluatierapport naar de werkingskracht van presentie bij de opvang en begeleiding van zwerfjongeren in Almere. Met dank aan alle betrokkenen met in het bijzonder de jongeren die hun verhaal hebben willen delen. Met uitzondering van de geïnterviewde jongeren zijn de namen van jongeren – genoemd in dit boek – gefingeerd.

Inhoud 1 Voorwoord

4 Wat zijn de uitgangspunten? 50

Ineke Smit, wethouder gemeente Almere 6

•

Karin Runia, onderzoeker LESI ‘Doorlopende begeleiding is één van de

1 Inleiding

succesfactoren’ 53

Iedereen moet meebewegen Zwerfwerken - begeleiding van zwerfjongeren bij

5

Wat is er bereikt? 58

Kwintes in Almere 9

•

Tineke, jongere ‘Anja laat me mijn eigen keuzes maken’ 61

1

Om wie gaat het? 11

•

Nathalie, jongere ‘Ze luisteren hier in elk geval naar je’ 15

•

Gedurfde resultaten 66

6

Hoe doe je het? 68

•

Sigmund Razab-Sekh, persoonlijk begeleider

2

Hoe ziet het project eruit? 18

Kwintes

•

Richard van Haasen, wijkagent Almere

‘Ik ben niet bang dat ik mijn grens overga’ 73

‘Investeren in de relatie; daar gaat het om’ 23 •

•

De aanstelling 80

gemeente Almere

7

Met wie wordt er samengewerkt? 82

‘De investering meer dan waard’ 27

•

Marije van Halderen, beleidsadviseur gemeente

Hans Feddema, strategisch beleidsadviseur

•

Case-Based Learning en Moreel Beraad 32

Almere

•

Sherlon, jongere

‘Ieder mens heeft een verhaal’ 85

‘Het is soms fijn om onzeker te zijn’ 35

•

Berry van der Scheer, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige Meregaard

3

Wat is presentie? 40

•

Kitty van Elst, hoofd begeleiden en wonen Kwintes ‘Wij geven ze tijd en ruimte’ 43

‘Met een kaartje zeg je: ik zie je’ 91

6!7,

Voorwoord

H

et project voor de opvang van zwerfjongeren van Kwintes in Almere is uniek. Het doel van deze opvang is namelijk niet alleen het hebben

van een geregelde dagbesteding, een psychiatrische behandeling, een huis of een zelfstandig leven. Het gaat er vooral om eigen kracht en talenten weer optimaal te benutten. Het doel van deze opvang is dan ook dat het leidt tot zelfvertrouwen waardoor deze jongeren weer verder komen in hun leven. En duurzaam uit de hulpverlening stromen. In dit project van Kwintes wordt gestreefd naar stabilisatie, hechting en zelfvertrouwen voor deze jongeren. De gemeente Almere werkt vanuit de participatiegedachte waarbij iedereen deel uitmaakt van de maatschappij binnen zijn of haar mogelijkheden. Als je dat wilt bereiken ga je anders werken, dan kijk je met een bredere blik. Wil je bij deze jongeren aansluiten, dan moet je als begeleiding, als management, als keten en als instantie meebewegen. We zijn daarbij afgestapt van de gebaande paden bijvoorbeeld als het gaat om financiering en de methode. Maar het gaat vooral om wat we hebben weten te bereiken: jongeren weer hun kracht te laten gebruiken. Dat is in Almere gelukt. Ineke Smidt, wethouder participatie, zorg en inkomen gemeente Almere

‘Een plek waar je niet alleen woont, maar met een goed gevoel naartoe gaat’

8 ! 22 ,

Zwerfwerken Het Landelijk Expertisecentrum Sociale Interventie (LESI) volgde het zwerfjongerenproject in Almere om te zien wat werkt en waar de kracht van presentie zit. En: wat betekent deze manier van begeleiden voor de organisatie en de zorgketen? Duidelijk werd dat als je bij deze jongeren aansluiting wil blijven houden, iedereen moet meebewegen. Het uitgebreide eindrapport is gepubliceerd in het boek Zwerfwerken. Een evaluatieonderzoek naar de werkingskracht van presentie bij de opvang en begeleiding van zwerfjongeren. (Karin Runia, Roelof Hortulanus, LESI, 2010)

Zwerfwerken - begeleiding van zwerfjongeren bij Kwintes in Almere

Iedereen moet meebewegen De reguliere hulp aan zwerfjongeren slaagt er niet in om zwerfjongeren binnen de poort te houden. Dit komt omdat deze opvang andere doelen stelt dan de jongeren zelf. Daarom is Kwintes in 2007 gestart met het opvangen van zwerfjongeren volgens een specifieke begeleidingsaanpak: de presentiebenadering. Het LESI is gevraagd het project te onderzoeken en te evalueren. Hoe verloopt de begeleiding, wat is de rol van presentie en wat levert het de jongeren uiteindelijk op?

10 ! 11 ,

D

1

2

3

4

Algemene Rekenkamer, 2009: ‘Opvang zwerfjongeren’. Planije, M., ’t Land, H. van, Wolf, J. 2003: ‘Hulpverlening aan zwerfjongeren’, Trimbosinstituut, Utrecht. Leeuw, H. van der, namens het voormalig Platform Gebruikers GGZ, 2006: ‘Projectplan Kangoeroewonen. Woonzorgcomplex voor 24-uursopvang en huisvesting van jongeren met complexe problematiek’, Almere. Runia, C.B., Hortulanus R.P. juni 2010: ‘Zwerfwerken. Een evaluatieonderzoek naar de werkingskracht van presentie bij de opvang en begeleiding van zwerfjongeren’. LESI, Utrecht.

e provincie Flevoland kent enkele honderden

begeleidingsaanpak: de presentiebenadering van

zwerfjongeren. Geschat wordt dat er in ons

Andries Baart. In dit project gaat het niet om crisisop-

land 6.000 jongeren dak- of thuisloos zijn1.

vang of om tijdelijk ontspoorde jongeren, maar om jon-

Mensen in de maatschappelijke opvang denken dat het

geren die in langere tijd naar meer zelfstandigheid wor-

om nog veel meer jongeren gaat. Als je dat hoort

den begeleid. Deze jongeren hebben allemaal meer-

bekruipt je een ongemakkelijk gevoel: hoe kan het dat in

voudige psychosociale problemen en vermoedelijk ook

een land als Nederland, met zijn uitgebreide sociale

ernstige psychiatrische problemen. Een groot deel van

voorzieningen, jongeren een zwervend bestaan leiden?

hen is verslaafd aan drugs of alcohol. Het belangrijkste

Wie zijn zij en waarom hebben ze geen eigen woon-

uitgangspunt van de presentiebenadering is dat de jon-

plek?

geren niet meer op straat verblijven en dat zij in een

Uit ervaringen in de opvang van zwerfjongeren is wel

relatie worden opgenomen.

iets bekend, namelijk dat het niet zo goed lukt om hen

Kwintes vond het belangrijk om met onderzoek vast te

structurele en passende hulp te bieden. De opvang van

stellen hoe het de zwerfjongeren zou vergaan, hoe de

dakloze jongeren, met een kwetsbaarheid waar psy-

begeleiding verliep en wat er met behulp van de pre-

chosociale en psychiatrische problemen uit voort kun-

sentie tot stand kon worden gebracht. Het LESI (Landelijk

nen komen, is geen eenvoudige opgave. De jongeren

Expertisecentrum Sociale Interventie) heeft dit evaluatie-

lopen snel weer weg uit de opvang of worden er uitge-

onderzoek van 2007 tot 2010 uitgevoerd. De onderzoe-

zet en vervallen in het eerdere gedrag. Behalve dat de

kers liepen mee, interviewden betrokkenen en keken

opvang niet lukt is de kans groot dat deze jongeren (ver-

nauwkeurig naar de opvang en de begeleiding: hoe

der) vervreemd raken van de samenleving. Onderzoek

komen de jongeren binnen en wat gebeurt er dan met

wijst uit dat de hulp ook niet slaagt omdat de opvang

hen? Wat doen de begeleiders en hoe ervaren de jon-

andere doelen stelt dan de jongeren. Daarnaast is er

geren dit? Wat is de uitwerking van presentie op alle

onvoldoende communicatie en vertrouwen. De noodza-

betrokkenen, ook in de zorgketen? En - als we dat

kelijke samenwerking in de keten verloopt vaak ook niet

weten - wat betekent deze opvang dan voor de organi-

zo best2.

satie van het zorgproces? Het eindrapport beschrijft hoe in de afgelopen jaren 33 jongeren zijn opgevangen en

•

Presentie

Daarom is Kwintes, mede op verzoek van een lokale cliëntenorganisatie3, in 2007 van start gegaan met het opvangen van zwerfjongeren volgens een specifieke

wat de resultaten zijn4.

1 Om wie gaat het?

sociale pensions.

‘In mijn vorige woonplaats zat ik nog op school. Maar ik had moeite om mijn woonplek te behouden. Voor straf moest ik steeds weg. Dat ging niet goed daar. Uiteindelijk ben ik op straat beland. Maar ik wou niet niks doen. Dus ik had nachtopvang en de volgende ochtend ging ik naar school. Dat ging eerst wel goed, ze zagen dat ik het kon. Maar omdat ik geen eigen plek had en steeds met verschillende mensen omging, voelde ik me toch anders. Alles was haastig. Ik ben met school gestopt.’

Gemiddeld genomen verblijven de jongeren van dit

Maaike, 23 jaar

Jongeren die gaan zwerven hebben bijna allemaal een jarenlange geschiedenis van een problematische gezinssituatie, met kinder- en jeugdzorg (OTS), pleegzorg, internaten en (crisis)opvang. Van de jongerengroep die opgevangen is door Kwintes heeft 30 procent een voorgeschiedenis van pleeggezinnen/internaten. De meeste zwerfjongeren zijn thuisloos en niet dakloos. Ze slapen niet letterlijk op straat, maar zwerven heen en weer tussen logeeradressen, wonen tijdelijk weer bij hun vader, moeder of oma. Uiteindelijk vallen zij terug op slaapplaatsen bij instanties als de crisisopvang en

project op zes woonplekken voordat ze instromen in het zwerfjongerenproject van Kwintes. Sommige jongeren woonden zelfs op twintig plekken door het hele land. •

Overleven

Uit gesprekken met zwerfjongeren blijkt dat er bij zwerven een sneeuwbaleffect optreedt: als je geen thuis hebt heb je geen eigen woonplek. Dat maakt je extra kwetsbaar en beïnvloedbaar. Daardoor ga je met afspraken de mist in en doe je ervaringen op die je beschadigen. Drugsgebruik bijvoorbeeld is verleidelijk omdat je je daardoor tijdelijk beter voelt. Je houdt vervolgens school niet vol, maakt schulden, doet illegale dingen. En dan wordt leven overleven. Veel zwerfjongeren ogen sterk met hun straatmentaliteit: hard, manipulatief, asociaal. Zij hebben zich het

12 ! 13 ,

vermogen eigen gemaakt om te overleven. Maar dat

zijn dat ook. Ze beschouwen zich daardoor als buiten-

vermogen lijkt niet samen te gaan met een goede zelf-

staander. Daarin worden ze bevestigd omdat ze de

sturing (dat je eruit haalt wat je voor jezelf nodig hebt).

aansluiting bij maatschappelijke instituties (opleiding,

Veel jongeren zijn kwetsbaar door een psychiatrisch

werk, vriendenkring, hobby’s) maar moeilijk maken. Zo

ziektebeeld. Een aantal heeft een licht verstandelijke

heeft bijna geen van hen een afgeronde opleiding. De

handicap. Het gevolg is dat zij niet goed voor zichzelf

jongeren willen het er liever niet over hebben dat hun

zorgen. Ze trekken in relatie met anderen vaak aan het

sociale netwerk beperkt is (zowel in omvang als in kwa-

kortste eind en lijken dit gewend te zijn; ze tonen een

liteit). Zij schamen zich voor het feit dat ze het niet op

soort gelatenheid over de ontstane situatie. Zij vertellen

eigen kracht redden. Sommige jongeren overschreeu-

wel wat ze zelf verkeerd doen, maar lijken er weinig vat

wen dat gevoel, anderen trekken zich terug in zichzelf

op te hebben.

en worden somber.

De jongeren die wij hebben leren kennen, hebben zon-

De ervaring leert dat het een lange tijd duurt voordat de

der uitzondering in hun (jonge) verleden teleurstellende

jongeren weer wat vertrouwen krijgen in hulpverleners

ervaringen opgedaan. Helaas ook met hulpverlening.

en dan nog is het lijntje tussen beide dun.

Zij voelen zich in de steek gelaten door volwassenen en

1 Ryan Een van de eerste bewoners van het zwerfjongerenproject is Ryan, op dat moment 20 jaar oud. In de beginperiode van zijn verblijf in het zwerfjongerenproject zette Ryan alle krachten in die hij op straat (en waarschijnlijk thuis ook) nodig had om te overleven: liegen, bedriegen, stelen, manipuleren, uitspelen van jongeren en teamleden, agressiviteit, dealen. De begeleiding had de handen vol aan hem. Hij beloofde veel maar kwam weinig na. Na een paar maanden leek hij wat vertrouwen te krijgen in de begeleiders en meer open te staan voor ontwikkeling. •

Ervaring

Ryan had de nodige ervaring opgedaan bij andere woonplekken. De basisdingen zijn er volgens hem ongeveer hetzelfde (onderdak, afspraken), maar in de omgang van het team met hem gaat het er in het zwerfjongerenproject van Kwintes anders aan toe. Eerst was een woonplek het belangrijkste

voor Ryan. Toen hij zich er thuis ging voelen was dit voor hem een nieuwe ervaring. Ryan noemt dit: een plek waar je niet alleen woont, maar met een goed gevoel naartoe gaat. •

Loslaten

In maart 2010 is Ryan zelfstandig gaan wonen. Hij krijgt nu begeleiding aan huis. Zijn vertrek van de locatie verloopt staps gewijs. Hij lijkt zijn vertrek nog wat te willen rekken. Het team denkt dat hij bang is om hen los te laten. Het verbaast hen niet: hij is weer gestopt met blowen. Hij is er trots op maar hij is ook bang voor de zwakke momenten. Hij loopt hard en sport met verschillende begeleiders. Hij heeft daardoor elke dag iets om naar uit te kijken. Het gevolg is wel dat hij bijna dagelijks op de locatie komt. Hij heeft blijkbaar de nabijheid van de mensen op deze locatie nog nodig om het op zijn eigen plek vol te houden.

Nathalie, jongere

‘Ze luisteren hier in elk geval naar je’ Nathalie (24) is gestopt met tellen. Sinds haar veertiende hopt ze van locatie naar locatie. Sinds anderhalf jaar deelt ze met twee andere bewoners een woonunit van Kwintes in Almere.

16 ! 17 ,

N

athalie is geboren in Meppel. Tot aan haar tie-

tes heb ik voor het eerst een behandeling afgemaakt. Ik

nerjaren verhuisde ze met haar moeder van

ben nu helemaal drugsvrij.’

plek naar plek, op de vlucht voor haar agres-

Nathalie woont met twee andere jongeren in een woon-

sieve vader. Toen ze de gewelddadige situatie zat was,

unit van Kwintes aan de Engelse Mijl in Almere. Ze heb-

heeft ze haar moeder een keuze laten maken. De moe-

ben ieder een eigen kamer en delen douche, keuken en

der van Nathalie koos voor haar vader. Nathalie pakte

woonkamer. Nathalie is begonnen met het begeleiden

haar tas en vertrok. Het begin van een nomadenbe-

van activiteiten voor jongeren. ‘Ik kom nu in elk geval

staan langs, naar eigen zeggen, tweehonderd verschil-

m’n bed uit. Zonder de antidepressiva zou ik de hele

lende locaties. Telkens werd ze weggestuurd. ‘Ik was

dag in m’n bed liggen.’

agressief, vernielde spullen en gebruikte alle soorten drugs. Ik hoorde stemmen in m’n hoofd, raakte in een

1 Luisteren

psychose en heb daarvoor een jaar in een gekkenhuis

Door haar zwervende bestaan heeft Nathalie veel van

gezeten. Ik hoor nog steeds stemmen, maar het is niet

school gemist, heeft ze moeite met lezen en kan ze niet

meer zo erg als vroeger. Bovendien praat ik er nu ook

goed met geld omgaan. Alleen boodschappen doen

veel meer over. Dat helpt.’

was dan ook niet mogelijk. ‘Inmiddels doe ik dat ook zelf. Gelukkig wel. Ik krijg een budget en daar moet ik

1 Patroon

het mee doen.’ De begeleidster van Nathalie komt elke

De laatste keer dat Nathalie in de crisisopvang tussen

dag langs om een praatje te maken en te zien hoe alles

de junks en alcoholisten belandde was twee jaar gele-

gaat. Een groot verschil met de andere opvanglocaties

den in Zwolle. ‘Een medewerker van het Leger des Heils

waar ze heeft gezeten. ‘Ze luisteren hier in elk geval

heeft me geholpen en contact opgenomen met

naar je en proberen ook echt iets voor je te betekenen.

Perspectief in Almere, een noodopvang. Na een half

Het is natuurlijk ook wat je er zelf van maakt. Je moet er

jaar was er plek bij Kwintes. Ik kwam hier nadat ik mijn

wel voor willen gaan.’

oude patroon weer had opgepakt en ook dus ook weer

Nathalie zou heel graag een huisje met een tuintje wil-

aan de coke was. Dat is verleden tijd. Ik rook nu alleen

len zodat ze verder kan met haar leven. Helaas denkt

nog. Mijn sigaret geef ik ook echt niet op.’ Nathalie heeft

de begeleiding daar nog anders over. ‘Maar ik ben al

in het verleden regelmatig pogingen gedaan om van

van ver gekomen, dus dat stukje gaat ook vast wel luk-

haar drugsverslaving af te komen, maar ze maakte ner-

ken.’

gens een behandeling af. ‘Tijdens mijn verblijf bij Kwin-

‘Inmiddels doe ik ook mijn boodschappen zelf’

18 ! 19 ,

2 Hoe ziet het project eruit?

atrische achtergrond. Een groot deel van hen is ver-

Verschillende signalen vormden de aanleiding voor het

slaafd aan drugs of alcohol. Zij komen te wonen in een

zwerfjongerenproject. Ongeveer 10 jaar geleden bleek

‘gewoon’ huis in een Almeerse wijk met 24-uurs bege-

vanuit het veld dat zwerfjongeren in Flevoland een

leiding. In januari 2008 is het huis volledig bezet met

groeiende groep is waar geen gedegen opvang voor

negen jongeren (zes jongens en drie meisjes). In okto-

bestaat. Een onderzoek dat de gemeente Almere liet uit-

ber verhuist men naar het Biathlonpark in Almere en

voeren bevestigde dit beeld5. Er werden meerdere rede-

wordt de opvang uitgebreid naar negentien plaatsen.

nen genoemd voor het tekortschieten van de opvang.

Al snel is ook deze locatie volledig bezet. Het opvang-

Zo ontbreken voorzieningen die goed aansluiten bij de

huis is dan een opvangterrein geworden, met eigen

zwerfjongeren en vormen de regels en procedures om

adressen voor kleine (twee- en driepersoons) units.

hulp te kunnen krijgen een barrière voor hen. Complice-

Ondertussen wordt er gewerkt aan een nieuw plan: een

rend is het feit dat de doelgroep zich bevindt op het snij-

locatie voor 33-35 zwerfjongeren. Behalve een grotere

vlak van jeugd- en volwassenenzorg, maar ook valt bin-

capaciteit voor de opvang, zullen er voor de jongeren

nen het domein van de oggz-keten (inclusief justitie) en

meer mogelijkheden ontstaan om fasegericht te wonen

de ggz. Ook is de hulp te kortdurend (gemiddeld 4

(een wooncarrière te doorlopen). Kwintes verhuist in de

maanden tot 1½ jaar) en te weinig structureel van aard.

loop van 2011 naar deze nieuwe locatie.

Een andere reden voor het tekortschieten van de

De plaatsingscriteria worden behoedzaam gehanteerd.

opvang hangt samen met de moeizame relatie tussen

Vaak is er namelijk een onvolledig en soms onjuist ver-

de zwerfjongeren en de professionele instanties. Veel

haal over de voorgeschiedenis van een jongere en ont-

jongeren hebben behoefte aan persoonlijke begelei-

breekt er een diagnose. Wat wel bekend is, is verbrok-

ding, maar worden individueel onvoldoende geholpen.

kelde kennis (veel hulpverleners weten een beetje),

Indertijd stelde men ook dat er te weinig geluisterd

omdat de routes die de jongeren in de zorgketen afleg-

wordt naar ervaringskennis van cliënten bij het inrichten

gen verbrokkeld zijn. In het project heeft men ook het

van de begeleiding.

idee laten varen dat het psychiatrisch ziektebeeld van de jongeren een alles bepalende rol moet hebben bij

• 5

Korf, D.J. e.a. 2004: ‘Je ziet het ze niet aan, Zwerfjongeren in Flevoland’, Universiteit van Amsterdam

Biathlonpark

het beoordelen van de begeleidingsmogelijkheden. Ook

In september 2007 start Kwintes daarom een kleinscha-

een jongere met de diagnose antisociale persoonlijk-

lige woonvorm voor negen zwerfjongeren. De jongeren

heid bleek met behulp van de presentiebenadering een

hebben allemaal een meervoudige psychosociale

stap verder geholpen te kunnen worden. De zorg om en

kwetsbaarheid en vermoedelijk ook een ernstige psychi-

voor een jongere is daarom belangrijker dan de syste-

1 De plaatsingscriteria

1 Wat zwerfjongeren helpt

• Minimaal drie maanden dak- en thuisloos • Ernstige, langdurige en aantoonbare psychosociale problematiek• Vermoeden psychiatrisch onderliggend probleem of psychiatrische problematiek in ontwikkeling • Eerder gebruik van maatschappelijke opvang-/behandelvoorzieningen • (Nog) niet in staat zelfstandig te wonen met/zonder begeleiding • Zicht op ontwikkelingsmogelijkheden in wonen, zelfzorg, dagbesteding • Gemotiveerd om een beschermd woontraject te doorlopen • Afkomstig uit de gemeente Almere • Tussen de 15 en 23 jaar

• • • •

1 Contra-indicaties • Geen harddrugsverslaving of minder dan drie maanden in remissie • Agressieregulatieproblematiek waarvoor eerst behandeling wenselijk/noodzakelijk is • IQ < 80 • Diagnose binnen het autistisch spectrum

• • • • • • • • •

onderdak hebben op één plek wonen en je thuis voelen geen haast persoonlijke begeleiding die langer dan een jaar duurt iemand die in je gelooft en je dat laat voelen vertrouwen complimenten voor wat je bereikt directe hulp als het fout gaat iets nieuws leren zonder ‘af te gaan’ baas kunnen zijn over je eigen plek aandacht voor je familie, zodat die weet hoe het met jou gaat duidelijke afspraken en nieuwe kansen als het mislukt om je eraan te houden dagbesteding, die laat zien waar je goed in bent

20 ! 21 ,

matiek, dat wil zeggen dat bij elke nieuwe aanmelding

gericht dat de jongeren leren om voor zichzelf te gaan

men een goede inschatting van de jongere wil kunnen

zorgen en uiteindelijk een plekje vinden in de maat-

maken, zodat de juiste plek voor hem of haar gevonden

schappij. Vaak worden er in de opvang allerlei concrete

wordt. Want als een jongere voor opvang wordt afge-

resultaten nagestreefd, zoals een stabiele huisvesting of

wezen zijn er weinig alternatieven. Zolang er geen

een dagactiviteit. Dit soort resultaten zijn natuurlijk

geschikte plek is gevonden wordt er doorgezocht.

belangrijk, maar de ervaringen in deze opvang van

Gelukkig is er in samenwerking met de gemeente

zwerfjongeren laten zien dat er meer of iets fundamen-

Almere bekostigingsruimte gevonden om het zo te kun-

telers nodig is voordat de jongeren greep kunnen krij-

nen doen.

gen op hun leven. Men is op zoek gegaan naar een werkwijze die de begeleiders helpt om te zien wat de

•

Het gewone leven

behoeftes en mogelijkheden van de jongeren zijn. Met

Wat gebeurt er vervolgens als de jongeren onder dak

de presentiebenadering wordt allereerst geïnvesteerd in

zijn? Het belangrijkste is dat geprobeerd wordt om het

de persoon van de zwerfjongere zelf.

gewone leven zijn keer te laten nemen. De zorg is er op

‘Al red je maar een percentage, je ziet die jongens toch opknappen, zelfstandig gaan wonen, misschien wel een baan krijgen’

Richard van Haasen, wijkagent Almere

‘Investeren in de relatie; daar gaat het om’ ‘Je doet iets fout, dan ben je ook fout. Zo werkt het bij mij niet. Wat is er in het verleden van zo’n jongen gebeurd? Waarom doet hij zo? Ik kijk altijd verder. Ik ga met ketenzorgpartners in gesprek, praat over mogelijkheden om die jongens te helpen. Mijn politiewerk houdt niet op bij het uitschrijven van een bon. Investeren in de relatie met mensen, daar gaat het om.’ Wijkagent Richard van Haasen was lange tijd betrokken bij het zwerfjongerenproject in Almere.

24 ! 25 ,

H

et contact tussen Richard en de jongeren van

daarmee weer wat van zijn vertrouwen. Op die manier

het project is goed geweest. ‘Ik maakte altijd

laat je zien dat je als agent niet alleen maar rechtlijnig

even een praatje, hoe gaat het? Daardoor krijg

bonnetjes uitschrijft.’

je een andere relatie met ze. Het is bij mij ook niet

Richard van Haasen is erg enthousiast over het zwerf-

zwart/wit. Waarom gaat iemand in de fout? Daar ben ik

jongerenproject van Kwintes. ‘De samenwerking met

wel mee bezig. Met één van de jongeren van het project

Kitty (van Elst, red.) was ook heel goed. Kitty doet haar

heb ik regelmatig contact gehad. Deze jongen heeft een

werk fantastisch, ze blijft altijd rustig… petje af. Zij wist

eigen indeling van het leven. Ik blijf politieagent, maar

mij te vinden, ik haar. We hebben intensieve gesprekken

de deur stond altijd voor hem open. Als je duidelijk, eer-

gehad, daardoor leer je elkaar wel begrijpen. Ik zat

lijk en rechtvaardig bent accepteren ze je. Kom je alleen

soms wel een uur bij Kitty op kantoor om over de jon-

om te oordelen, dan ben je zo afgeserveerd. Ze hebben

gens en meiden te praten. Ik wilde alles van ze weten,

een andere manier van denken over het leven. Ze heb-

dan wist ik ook hoe te handelen als ik ze ergens tegen-

ben het ook niet gemakkelijk gehad, voor hen is het

kwam. Ik heb wel eens meegemaakt dat een jongen zo

leven vaak een kwestie van overleven geweest. Als je je

door het lint ging dat Kitty me belde. Bij de woonunit

daarin kan verplaatsen kom je een heel eind.’

aangekomen ben ik naar binnen gegaan en zag dat hij een modelbouwauto had. Ik vind modelbouw zelf ook

1 Bijeenkomst

leuk, dus kon ik daar lekker met ‘m over praten. Die jon-

Op de eerste locatie van het zwerfjongerenproject, de

gen vond dat fantastisch. Na een half uur ben ik lang-

Willem Bontekoestraat in Almere, heeft Richard tijdens

zaam overgegaan op het onderwerp en vertelde hij me

een bijeenkomst kunnen vertellen over zijn rol als wijk-

eerlijk wat hij had gedaan. Dat werkt.’

agent. ‘Ik heb daar aangegeven dat de jongeren bij mij terecht kunnen voor vragen of hulp. Dat hoort bij de

1 Wijkagent

taken van een wijkagent. Alleen kan ik natuurlijk niet

Over de algemene rol van wijkagent heeft Richard ook

alles regelen. Ik blijf politieagent, maar ik heb wel een

een duidelijk idee. ‘Ik vind dat je echt wijkagent moet

groot netwerk om mij heen. Ik kan daardoor doorverwij-

kunnen zijn. Dat betekent dat je veelvuldig in de wijk

zen of onderzoeken welke mogelijkheden er zijn. Zo heb

bent, contact met buurtbewoners hebt, maar ook goed

ik eens bemiddeld bij het betalen van boetes. Eén van

bereikbaar voor hen moet zijn. Hiermee houd je het vei-

de jongeren gaf bij mij aan dat hij heel graag wilde

lig in de wijken. Maar je moet het wel met elkaar doen.

betalen, maar dat nu echt even niet kon. Na overleg op

Ook de buurtbewoners zelf zijn verantwoordelijk. Ik

het bureau kon ik hem een oplossing bieden. Aan de

sprak bijvoorbeeld met buurtbewoners die een bepaald

ene kant help je hem en aan de andere kant win je

beeld hadden bij zwerfjongeren. Door mijn kennis en

ervaring kon ik bij hen de onrust wegnemen. Ik weet

gebreid is, weten we soms niet meer waar we heen

namelijk wat er allemaal speelt. Beetje bemiddelen tus-

moeten. Bijvoorbeeld: je ziet een jongen nu al voor de

sen burgers onderling, de angel eruit trekken zodat de

derde keer onder de brug. Hij geeft aan dat hij niet

rust terugkeert in de buurt. Bij het ‘normale’ politiewerk

meer thuis mag komen. Het gaat niet goed met hem,

is er vaak maar weinig tijd om iets te bespreken. Beslis-

verslaafd aan alcohol en drugs, maar eigenlijk wil hij dit

singen worden snel genomen. Oh, u heeft overlast van

leven ook niet. De aanpak richting deze jongen zou van

die jongeren? Oke, wegwezen! Zo gaat het vaak. Maar

breed naar smal moeten lopen. Eerst lijken de proble-

ik heb gelukkig de tijd om een gesprek aan te gaan.’

men eindeloos, maar door de issues gestructureerd aan te pakken krijgt zo’n jongen snel de zorg die hij nodig

1 Relaties

heeft.’

Wat Kwintes aan de Engelse Mijl in het groot doet, doet Richard inmiddels op kleinere schaal met wat oudere

1 Takken

Antilliaanse jongens. ‘Met 30 jaar weer terug naar

Organisaties als Kwintes helpen Richard om problemen

school, geweldig toch? Ook in dit hele traject is de relatie

die hij tegenkomt op straat structureel opgelost te krij-

die je hebt met netwerkpartners belangrijk. Maar

gen. ‘Samen kunnen we die jongeren op een spoor zet-

belangrijker is nog: hoe zijn die relaties? Ben je zelf ook

ten en enigszins handvatten geven om hun leven weer

betrouwbaar als je wat zegt? Ook hier is het weer puur

vorm te geven. Een boom heeft vele takken, en voor de

investeren in de relatie. Eerlijk en oprecht, geen poppen-

meesten is het recht omhoog de top makkelijk te berei-

kastverhaal. Gewoon zoals het is. Werken als persoon-

ken, anderen hebben al die takken nodig om bovenin te

lijk begeleider lijkt me dan ook echt een baan met vol-

komen. We hebben de mensen, de straatcoaches, de

doening. Al red je maar een percentage, je ziet die jon-

jongerenwerkers. Betrek ze erbij. Kitty vroeg mij ook wel

gens toch opknappen, zelfstandig gaan wonen, mis-

eens iemand voor haar in de gaten te houden omdat ze

schien wel een baan krijgen. Bijzonder.’

bang was dat het weer mis zou gaan. Prima. Doen!

De gemeente Almere doet veel op het gebied van veilig-

Zorg ervoor dat de wijkagent deze jongeren ook leert

heid. ‘We hebben al straatcoaches, we hebben toezicht-

kennen, zodat wanneer hij iets in politierapporten leest,

houders, de wijkagenten zijn meer op straat… Maar het

ook direct weet over wie het gaat en wellicht iets kan

zou nog beter zijn als we de organisaties en hun taken

betekenen. Omdat jij als wijkagent deze jongen kent en

en verantwoordelijkheden duidelijker in beeld zouden

weet dat het niet goed is als hij met bepaalde groepen

kunnen brengen. Op die manier is sneller te zien bij wie

jongens omgaat en dus moet ingrijpen. Gebruik de wijk-

je met welk probleem terecht kunt. We hebben veel

agent dus in dat hele systeem.’

instanties en partners, maar omdat het zo groot en uit-

Hans Feddema, beleidsadviseur gemeente Almere

‘De investering meer dan waard’ ‘Wij hebben in Almere een goed project voor de opvang van zwerfjongeren met behoorlijk ingewikkelde problematiek, waarbij de relatie tussen de begeleider en de jongere de drager is van het succes. Het laat zien dat wanneer je op de juiste manier investeert in de relatie, je de zwerfjongere echt verder helpt. Dit project maakt dat waar. Anders dan alleen maar straffen en belonen waarbij de kans groot is dat je ze weer uit het oog verliest.’ Hans Feddema van de gemeente Almere is enthousiast over het zwerfjongerenproject. ‘Bovendien lijkt deze aanpak zelfs geld op te leveren.’

28 ! 29 ,

H

ans Feddema is strategisch beleidsadviseur bij

Almere vult dat gat van de eerste maanden. Lukt het

de gemeente Almere. Hans staat achter de

daarna niet een indicatie te krijgen, dan betaalt de

aanpak van Kwintes en deze zou volgens hem

gemeente ook de rest van de opvang en begeleiding

meer gepromoot mogen worden in de rest van Neder-

Na alle goede reacties en de eindrapportage in het

land. ‘Ik heb het eindrapport met veel belangstelling

boek Zwerfwerken vind ik het project de investering

gelezen. Het is mooi om te zien dat jongeren het een

waard.’

thuis noemen. De jongeren geven aan dat ze hier din-

De investering is overigens niet alleen van grote waarde

gen kunnen zeggen die ergens anders zouden kunnen

voor de jongeren zelf, maar levert de gemeente ook nog

leiden tot verkeerde reacties, waardoor ze zelfs wegge-

iets op, zo blijkt uit onderzoek door Seceur. Seceur deed

stuurd kunnen worden. De jongeren mogen er eerlijk

onderzoek naar het social return on investment van pro-

zijn, kunnen hun verhaal doen. Het is goed te weten,

jecten zoals deze in Almere. Hans: ‘Uit de berekeningen

dat de presentiebenadering zo goed aanslaat. Daar zou

blijkt dat van elke euro die je investeert in deze opvang

de rest van Nederland kennis van moeten nemen.’

van jongeren, het de maatschappij uiteindelijk 1,48 euro oplevert. In het andere geval gaan deze jongeren

1 Investering

namelijk de criminaliteit in, de psychiatrie in of anders-

De gemeente Almere investeert bijna 200.000 euro per

zins. Ontwikkelingen die maatschappelijk gezien tot

jaar in het zwerfjongerenproject. De rest wordt gefinan-

meer kosten leiden. Nog een reden om deze presentie-

cierd door de AWBZ. Eén van de overwegingen om bij te

benadering in de rest van Nederland te gaan toepas-

dragen aan het project was voor de gemeente Almere

sen.’

de koppeling van het onderzoek aan een nieuwe methode, de presentiebenadering. ‘Wij vinden het goed

1 Houvast

dat hulporganisaties kritisch naar zichzelf kijken en aan

Hans kan de toepassing van de presentiebenadering

methodiekontwikkeling en onderzoek doen. Dat geeft

niet met andere locaties in Nederland vergelijken, maar

ons het vertrouwen dat een organisatie als Kwintes seri-

ziet wel overeenkomsten met de Houvastmethodiek van

eus met haar opdracht omgaat en de jongeren centraal

Judith Wolff, onderzoeker aan de Radboud Universiteit.

stelt.’

‘Houvast is ook wetenschappelijke theorie, net als de

Door de bijdrage van de gemeente Almere kunnen jon-

presentiebenadering. Kernwaarden bij de Houvast-

geren de eerste maanden even op adem komen. ‘In die

methode zijn, uitgaan van eigen kracht van de cliënt en

eerste paar maanden is er vaak nog geen indicatie voor

de werkrelatie tussen cliënt en hulpverlener. De jonge-

de AWBZ en dus nog geen vergoeding. De gemeente

ren verwachten van de hulpverlening hoop, zingeving

‘Het is goed te weten, dat de presentiebenadering zo goed aanslaat. Daar zou de rest van Nederland kennis van moeten nemen’

30 ! 31 ,

en perspectief als basisvoorwaarden. Hier worden

wat je doet. Ik denk dat het voor professionals een pret-

andere woorden gebruikt, maar deze basisvoorwaar-

tige methode is omdat het je ook veel leert over jezelf. Je

den komen volgens mij dicht bij de presentiebenade-

wordt geconfronteerd met jezelf; wat maakt dat jij het zo

ring. Volgens mij zijn er niet meer methodes in Neder-

wilt doen en niet anders? Waar zitten je eigen mogelijk-

land die uitgaan van de relatie tussen cliënt en hulpver-

heden en belemmeringen? Ik denk dat het voor een

lener. Ik weet ook niet of de Houvastmethode al ergens

professional een uitdaging is om dit goed te doen. Vol-

in Nederland wordt toegepast. Kwintes heeft nu bijna

gens mij maakt het je werk een stuk leuker dan wan-

drie jaar praktijkervaring met de presentiebenadering

neer je constant bovenop regels moet zitten en je daar-

en dat is natuurlijk prachtig. Het zou voor Kwintes waar-

door tegen conflicten aanloopt. Je kunt hier alles van

devol kunnen zijn om beide methodes eens met elkaar

jezelf in kwijt en als je daarvan houdt, dan is dit een hele

te vergelijken.’

mooie baan. Dat lijkt me voor professionals ontzettend belangrijk, dat ze een baan hebben waarin ze kunnen

1 Kritisch

groeien.’

Hans is onder de indruk van de zorgvuldigheid waar-

*

Meer over Moreel Beraad en CasedBased Learning op pagina 32.

mee wordt ingestoken op de relatie tussen zwerfjongere

1 Toekomst

en begeleider. ‘Er worden vragen gesteld aan de bege-

De beleidsadviseur heeft wel ideeën over hoe de crisis-

leider. Zoals: Wat doet het met jou? Hoe zit jij in elkaar?

opvang er in de toekomst uit zou kunnen zien. ‘Het zou

Hoe zijn je eigen waarden en normen? Gespreksmetho-

mij wel wat lijken om alle 24-uurs losstaande opvang af

dieken als Moreel Beraad en Cased-Based Learning

te bouwen en de crisisopvang te verplaatsen naar een

vind ik zeer waardevolle onderdelen van de presentie-

omgeving waar woonbegeleiding wordt geboden. Op

benadering. Het gaat om mensen. Het feit dat je daar,

die manier staan zwerfjongeren niet na zes of twaalf

vanuit een bepaalde methodiek, kritisch met elkaar naar

weken weer op straat, zoals dat nu vaak gebeurt. Hier-

kijkt, vind ik een goede zaak.’

door hebben zwerfjongeren veel afgebroken relaties

Volgens Hans geeft de presentiebenadering de juiste

waardoor ze teleurstelling op teleurstelling moeten ver-

hoeveelheid ruimte aan deze jongeren. ‘Voortdurend op

werken. Dat moet steeds weer worden opgebouwd. Het

hun huid zitten werkt niet. Je mag wel op hun huid zit-

helpt niet om ze van de ene voorziening naar de andere

ten, maar dan moet je goed weten waarom en wan-

te verplaatsen. Daarom lijkt het me goed de 24-uurs

neer je dat doet. Maar je moet ook weten wanneer je

opvang af te bouwen en opvang inclusief woonbegelei-

dat niet moet doen. Meebewegen, maar wel vasthou-

ding verder uit te breiden. Dat vind ik wel een interes-

den. Dat is een mooie omschrijving die goed aangeeft

sante gedachte voor de toekomst.’

1 Participatiegedachte

Kwintes deze jongeren uiteindelijk, als de situatie het

De gemeente Almere werkt vanuit de participatiege-

toelaat, ook weer los. In de hoop dat ze niet terugvallen.

dachte waarbij eigenlijk iedereen deel uitmaakt van de

Maar hoe ziet hun dag er dan uit? We zijn als gemeente

maatschappij binnen zijn of haar mogelijkheden. Hans:

niet alleen nieuwsgierig naar hun woonsituatie, maar

‘Kwintes doet dat goed vanuit hun kernactiviteiten

vooral ook naar hun dagbesteding of werk. Daarin laat

opvang, begeleiding en activering. Als gemeente zoe-

je als jongere zien dat je je eigen kracht en talenten

ken we nog wel naar de vervolgstappen, de stappen na

weer optimaal benut. Daarmee maak je de cirkel ook

de opvang en begeleiding. Daar heb ik nog wel vragen

echt helemaal rond.’

over. Afhankelijk van de psychiatrische achtergrond laat

Jongeren die niet meer overal worden uitgezet kosten de samenleving minder

32 ! 33 ,

1 Case-Based Learning ‘Ondanks dat de begeleiders doeners zijn, zitten ze toch uren op een stoel om een tafel waarin in een paar rondes een bepaalde casus grondig wordt doorgesproken. Het team praat over een situatie waar ze écht last van heeft. Dat probleem wordt als een ui in laagjes afgepeld. En dan gaat het erom; wat doet het met mij? Wat betekent het voor de jongere, hoe kunnen we een creatieve oplossing bedenken en wie doet vervolgens wat? Een soort intervisie op een specifieke manier waarbij het zwaartepunt ligt bij wat goed is. De onderliggende vraag is steeds: Waar gaat het hier nu eigenlijk om? Het gaat bijvoorbeeld over een jongen die zich gehecht heeft aan een hond. Hij heeft een antisociale persoonlijkheid maar hij is blijkbaar gehecht aan zijn hond. In eerste instantie zegt iedereen: ‘Die hond moet weg, want hij kan er niet voor zorgen. Hij ligt uren op z’n bed en de hond poept overal. Weg met dat beest. Na een Case-Based Learningoverleg bleef de hond en kwam er een systeem waarin medewerkers met de jongen samen de hond gingen uitlaten. Op die manier konden ze ondertussen mooi met de jongere praten. De hond bleek van essentieel belang om aansluiting te vinden bij deze jongen. Het is mooi te zien hoe zo’n proces

gaat. Je ziet dat in het begin iedereen faliekant tegen de hond is en de hond weg moet. En gaandeweg het proces zie je dat de teamleden anders gaan denken, meer naar zichzelf kijken. Kijken naar wat de hond eigenlijk voor de jongen betekent en uiteindelijk erkennen dat de hond juist van waarde kan zijn.’ Uit: Interview met Karin Runia, onderzoeker Noot: zie voor een uitgebreidere beschrijving van Case-Based Learning en Moreel Beraad het onderzoeksverslag Zwerfwerken: pag. 151-157

1 Moreel Beraad Het moreel beraad is een reflectie-instrument, ontwikkeld om het team te helpen zorgvuldig en goed geïnformeerd factoren te wegen en tot een moreel verantwoord besluit te komen. Het moreel beraad wordt gebruikt in zeer lastige situaties waarbij zorgvuldig een afweging moet worden gemaakt om bij de jongere te blijven of hem/haar te laten gaan. Door gebruik te maken van dit instrument zijn de teamleden zich meer bewust van elke relevante kwestie die in deze beslissing een rol spelen. Het doel is het team te helpen te komen tot een gefundeerde beslissing. Het instrument dwingt de uitkomst niet af, het voedt slechts de beslissing.

‘Je mag wel op hun huid zitten, maar dan moet je goed weten waarom en wanneer je dat doet’

Sherlon, jongere

‘Het is soms fijn om onzeker te zijn’ Het wijkteam van Almere trof Sherlon verwaarloosd aan in een praktisch lege woning. Na het overlijden van zijn moeder was het fundament onder zijn bestaan weggevallen. Bij Kwintes kreeg hij de begeleiding die hij nodig had om weer op eigen benen te staan. Over twee weken krijgt Sherlon de sleutel van zijn eigen huis. Een eigen plek waar hij rustig kan bijkomen van een drukke werkdag. ‘Een huis met een tuin en ook nog aan het water. Wie heeft dat nou?’

36 ! 37 ,

S

herlon (24) werkt, zingt, volgt een opleiding en

‘Vroeger wilde ik politieman worden om m’n moeder te

ziet de toekomst duidelijk zonnig tegemoet. Sher-

kunnen beschermen, maar nu zou ik anderen willen

lon is vrolijk, enthousiast en vaak onbedoeld

beschermen. Ik heb vorig jaar bij de politie gesollici-

grappig. Maar voor hij zover was, heeft hij een lange

teerd, maar omdat ik geen afgeronde opleiding had is

weg afgelegd. Sherlon had regelmatig last van depres-

dat helaas niet gelukt. Misschien ga ik het later ooit nog

sieve buien en viel dan ook terug in overmatig drankge-

eens proberen.’

bruik. Z’n depressieve buien zijn minder, z’n drankgebruik ook. ‘Ik heb soms nog wel een terugval, dan zit ik

1 Vertrouwen

niet zo lekker in m’n vel. Maar de depressieve buien zijn

De medicatie, verslavingszorg en de persoonlijke bena-

inmiddels gelukkig van korte duur. Ik kan nu beter met

dering bij Kwintes hebben Sherlon zichtbaar goed

teleurstellingen omgaan. Dat maakt ook dat ik nu toe

gedaan. Sherlon is dan ook een graag geziene bewo-

ben aan een eigen plek. Wel begin ik weer met Ritalin.

ner van de woonlocatie in Almere. Hij zal gemist worden

Dan is het wat rustiger in m’n hoofd en kan ik beter

als hij binnenkort op zichzelf gaat wonen. ‘Ze zullen me

leren.’

vooral gaan missen omdat ik mensen aan het lachen maak. Zelfs als ik dingen serieus bedoel moeten ze hier

1 Bourgondisch

lachen. Maar ik kom ook regelmatig langs, breng een

Bij Sherlon was vooral het alcoholgebruik een groot pro-

vissoep of geef mensen spontaan een kus. Als ik me nu

bleem. ‘Vroeger dronk ik alles door elkaar en te veel.

niet goed voel en mij thuis terugtrek, komt er altijd

Daarvoor ben ik ook in detox geweest. Ik drink nog

iemand kijken om te zien hoe het met me gaat. Dat zal

steeds, maar op een normale manier. Bovendien drink

ik straks zelf missen. Alhoewel het contact natuurlijk wel

ik alleen nog wijn en bier, want daar word je niet zo snel

blijft. M’n begeleidster zal regelmatig bij me langsko-

dronken van. Ik kan daarbij m’n huiswerk nog maken of

men om te zien hoe het met me gaat. Ze heeft al

gewoon werken. Ik drink nu vooral voor de gezelligheid.

gezegd dat ze me komt stalken, dus dat komt wel

Ik ben erg Bourgondisch aangelegd, ik houd ook van

goed.’

lekker eten. Ik was zelfs geselecteerd voor de selectiedag van het restaurant van Jamie Oliver in Amsterdam,

1 Schreeuwen

maar omdat ik al met een opleiding bezig ben, ben ik

Sherlon heeft een bijzondere band met zijn begeleidster.

niet naar de selectiedag geweest.’

‘Ik heb zoveel mooie herinneringen aan haar, maar het

Ondanks zijn voorliefde voor lekker eten en koken ziet

moment dat wij samen een wandeling gingen maken is

Sherlon zichzelf toch het liefst in een politie-uniform.

me het dierbaarst. Ik zat niet goed in m’n vel en ze

38 ! 39 ,

stelde voor om een stuk te gaan lopen, even uit te

moest hij een maand naar een afkickkliniek, trouw z’n

waaien. Ze stopte ergens en zei: ‘Je moet gewoon heel

Ritalin slikken en een IQ-test maken. Daar kwam uit dat

hard gaan schreeuwen en stampen en dat deed ze. Ze

Sherlon bovengemiddeld begaafd is. ‘Ik ben heel boos

schreeuwde echt keihard. Ik schaamde me rot. Maar

geweest. Omdat ik vroeger wat concentratieproblemen

dat moment was zo speciaal. Dat zal ik niet snel verge-

had heb ik direct het stempel ‘zwak begaafd’ gekregen.

ten. Mede dankzij haar heb ik mijn zelfvertrouwen

Dat kan blijkbaar in Nederland. Ik heb gewoon een IQ

teruggevonden. Natuurlijk ben ik soms nog onzeker,

van 110.’ En met die wetenschap op zak werkt Sherlon

maar dat is ook wel fijn. Dat hoort trouwens wel een

elke dag als receptionist/telefonist bij drukkerij Papier en

beetje bij het artiest-zijn.’

Meer (een leerwerkbedrijf van Kwintes, red.), volgt hij

Sherlon neemt voor de tweede keer afscheid van de

een passende opleiding en is hij als presentator of zan-

woonlocatie van Kwintes. De eerste keer was nadat hij

ger in en rond Almere op verschillende podia te vinden

een jaar bij Kwintes had gewoond. ‘Ik vond mezelf oud

en daarmee helemaal in z’n element.

en wijs genoeg om op mezelf te gaan wonen, maar dat ging uiteindelijk toch niet goed. Niet omdat ik het zelf

1 Valkuil

niet aankon, maar de omgeving waarin ik verkeerde

Sherlon vindt dat hij er echt aan toe is om uit te vliegen.

was niet de goede voor mij. Dat begon al bij een huis-

‘Je zit hier met veel jongeren met allemaal hun eigen

baas die niet te vertrouwen was. Dat ging dus mis. De

rugzak en dat past af en toe niet meer. Ik ben inmiddels

huisbaas had de sleutel en kwam op de meest onmo-

verder dan de rest. Ik werk, zit op school en ben met

gelijke tijden langs en we wisten ook niet wat hij deed

veel dingen tegelijk bezig. Als ik wil slapen en de ande-

als we weg waren. Het was gewoon een duister type.

ren zijn nog aan het feesten, dat werkt dus niet. Ze zijn

Ik heb daarna nog bij twee vriendinnen gewoond, maar

hier ook strenger voor mij dan voor de rest omdat ik

dat werkte ook niet. Toen dus weer terug naar Kwintes.

iemand ben die het kan. Toch moet ik wel oppassen dat

Nu heb ik zelfs een huisje met een tuin én aan het

ik niet te veel hooi op m’n vork neem, anders val ik weer

water! Fantastisch.’

terug in een depressie. Ik kom net ook uit een overspannen periode. Als je een heel jaar niets doet en opeens

1 Dossier

komt alles op je af: werken, leren en optreden. Dat was

Bij toeval kwam Sherlon erachter dat er in zijn medisch

te veel. Ik vind alles leuk en zeg geen ‘nee’. Dát is mijn

dossier ‘zwak begaafd’ stond. Om dit te veranderen

valkuil.’

‘Als ik me nu niet goed voel en mij thuis terugtrek, komt er altijd iemand kijken om te zien hoe het met me gaat’

40 ! 41 ,

3 Wat is presentie? 6

jongeren te blijven zien de medewerkers meestal ook

De presentiebenadering is een visie en het is een

wat de behoeftes van de jongeren zijn. In de theorie van

manier van zorg verlenen. Het is een benadering die

de presentie heet dit ‘relationele afstemming’. Het wer-

vanuit relaties denkt: relaties worden gelegd en onder-

ken met presentie ziet er eenvoudig uit, maar de team-

houden met mensen die maatschappelijk dreigen uit te

leden van het zwerfjongerenproject moesten er hard

vallen of dat al zijn. Het doel is om bij hen aan te sluiten

voor werken om oprechte aandacht te hebben en te

en hen (weer) ‘binnen te halen’. Een relatie helpt daarbij.

houden voor jongeren die telkens weer de grens opzoe-

Bovendien leer je als hulpverleners daardoor te zien

ken, chaotisch en weerbarstig kunnen zijn. Je kunt er

welke hulp voor iemand nodig is. In dit project gaat het

bijvoorbeeld onzeker over zijn of je met een jongere de

over de relatie met zwerfjongeren. De medewerkers

goede weg bewandelt.

hebben zich tot doel gesteld om, zoals men dat met

6

Baart, A., 2001/2004/ 2006: ‘Een theorie van de presentie’. Lemma BV, Utrecht Noot: in Kwintes wordt op meerdere locaties met presentie gewerkt, bijvoorbeeld in het Trefpunt en in het Fasehuis

elkaar formuleerde, de jongeren ‘vast te houden’. Dat

•

vasthouden heeft allereerst voor de jongeren zelf

Presentie gaat ervan uit dat mensen respect verdienen

belangrijke gevolgen: zij leven niet meer op straat en

en gezien horen te worden. Die aandacht is een waarde

krijgen op de locatie meer rust, zij worden gezien en

in zichzelf. De relatie wordt daarom zorgvuldig onder-

gerespecteerd als persoon door anderen en ze mogen

houden. Zo vertelden de jongeren in het onderzoek dat

leren - en dus fouten maken - zonder dat zij er uitgezet

ze hadden ondervonden dat de begeleiders écht bij hen

worden. In de relatie tussen de jongeren en hun bege-

bleven, ook als het niet goed met ze gaat. Als ze weg

leiders ontstaat er een beeld over deze jongere en wat

zijn krijgen ze een kaartje toegestuurd of ze worden

er voor hem/haar van betekenis is. Vaak is dat nieuwe

regelmatig even ge-sms’t of gebeld. Voor de meesten is

kennis waardoor de begeleiders de juiste hulp kunnen

dat een nieuwe ervaring.

geven.

Bij de aanvang van het project hebben Kitty van Elst, het

Presentie wordt een ‘benadering’ genoemd en geen

locatiehoofd en de begeleider-op-de-achtergrond,

‘methodiek’. Er is ook geen kant en klare uitvoeringsme-

Andries Baart, de visie ontwikkeld volgens welke het

thodiek. Het gaat er letterlijk om hoe de medewerkers

project zou worden opgezet en ingericht. Ze deden dat

de jongeren benaderen. Dat begint met aandacht

op basis van een literatuurstudie en bezoeken aan

geven aan de jongeren. Er wordt veel belang aan

andere zwerfjongerenlocaties in Nederland. De primaire

gehecht dat de jongeren ervaren dat zij er toe doen en

doelstelling van het zwerfjongerenproject is de erken-

dat zij zich vertrouwd gaan voelen. Door zo dichtbij de

ning van de jongeren.

De presentiepraktijk

1 Grenzen stellen ‘In oktober 2008 ben ik gestart als regiomanager in Zuid Flevoland. Ik werd vrij snel geconfronteerd met een zeer ingewikkelde casus waarbij de veiligheid van de medewerkers in het gedrang raakte. Ik miste het uitblijven van begrenzing en meer in het bijzonder van sanctionering om de eigen veiligheid te garanderen. Ook miste ik ondersteuning van de ketenpartners om met de specifieke problematiek van deze cliënt verder te komen. De aanpak via presentie (onder andere via Case-Based Learning) heeft me geleerd dat er wel degelijk grenzen worden gesteld, maar niet per se gesanctioneerd. In het team wordt achterhaald wat er feitelijk heeft plaatsgevonden, wat dit voor jezelf betekent en wat dit

voor het begrenzen van het gedrag of de cliënt betekent. Het schept een stevige basis om 'gevaarlijk' gedrag te kunnen hanteren en met elkaar de juiste maatregel(en) te bedenken. Voorop staat dat de binding belangrijk is en blijft, dat je van fouten kunt leren en ook weer terug kunt komen als je dat graag wilt. Door deze boodschap uit te dragen naar onze netwerkpartners en gebruik te maken van hun inzichten is er meer begrip ontstaan voor elkaars deskundigheid. Het is mooi dat we elkaar aanvullen en minder het verschil zoeken. Het vertrouwen is toegenomen en bij mij ook de trots op een nieuwe effectieve manier van begeleiden; zwerfwerken.’ Geert van Seters, regiomanager Kwintes Zuid Flevoland

Kitty van Elst, hoofd begeleiden en wonen Kwintes

‘Wij geven ze tijd en ruimte’ ‘Omdat je een langere adem hebt en meer investeert in de relatie is de presentiebenadering heel geschikt om deze jongerendoelgroep te begeleiden. Andere instellingen zetten vooral in op het gedragsmatige, wij op de relatie. Natuurlijk spreken wij de jongeren aan op grensoverschrijdend gedrag, maar we blijven positief’, aldus Kitty van Elst, hoofd begeleiden en wonen bij Kwintes in Almere.

44 ! 45 ,

E

en project voor zwerfjongeren was nieuw voor

vasthouden wel. Als het even tegenzit op het werk dan

Kwintes. Kitty van Elst is daarom eerst bij andere

kunnen ze soms collega’s of de leidinggevende de huid

instellingen langsgegaan om met eigen ogen te

vol schelden. Dat lijkt agressief, maar er zit veel meer

zien wat ze voor het nieuwe project wel en niet wilde over-

achter. Vaak juist (faal)angst en onzekerheid. Ze weten

nemen. Dat werd een interessante onderzoekingstocht.

niet goed om te gaan met deze emoties en voelen zich

‘Veel instellingen werken met camera’s en beveiligings-

(te) kwetsbaar. Terugvallen in hun oude patroon is dan het

beambten. Dan ga je uit van controle en beheersing en

meest veilig op dat moment. Een jobcoach kan hen daarin

dat wilden wij juist niet.’ Opvallend was ook dat op veel

begeleiden en vooral ook op de werkvloer meer begrip

locaties niet gezamenlijk werd gekookt. De variatie was

kweken voor deze groep jongeren (kwartiermaken).’

van een professionele kok tot aan magnetronmaaltijden.

Zwerfjongeren zijn gewend te leven bij de dag. Tijd speelt

Terwijl het koken met elkaar juist een begeleidings-

niet echt een rol en het duurt even voordat zij inzien dat

moment bij uitstek is. Bijvoorbeeld tijdens het snijden van

het belangrijk is om afspraken na te komen, zodat de

groente het hebben over onderwerpen als lastig gedrag

ander weet waar hij aan toe is. Maar het is een weg met

of verdrietige momenten. Je laat ze daarbij toch geen

vallen en opstaan. Tijd zegt ook iets over ‘tijd geven’ en ‘de

aluminiumschaal in de magnetron schuiven? Over het

tijd nemen’. Van belang is dat er ruimte is om weer te

onderwerp blowen werd verschillend gedacht. ‘Zo waren

werken aan het opbouwen van het leven en soms heb-

er een aantal organisaties waar men kon blowen op hun

ben we/ze daar een lange adem voor nodig.’ Uiteindelijk

kamer. Bij ons was dat vanaf het begin af aan duidelijk;

moet er een sfeer ontstaan waarin ze durven uit te spre-

‘Blowen mocht niet in de woonunits en ook niet in de

ken waarom ze te laat komen of waarom ze toch beslui-

directe omgeving.’

ten te stoppen. Daar zijn vaak redenen voor, die veel dieper gaan dan je op het eerste gezicht zou zeggen’

1 Dagbesteding Dagbesteding is een belangrijk onderwerp binnen het

1 Paradoxale boodschappen

project, hoewel Kwintes er geen dwang achter zet. ‘Dat

Jongeren hebben elk een begeleider die hen helpt hun

werkt contraproductief. In het team zit een trajectbegelei-

persoonlijke ontwikkeling vorm te gaan geven en dit ook

der die heel gericht met de jongeren aan de slag kan. Wat

inzichtelijk te maken. ‘Ook hele kleine stapjes zijn belang-

vind je leuk? Wat kunnen we je aanbieden? Het mooiste

rijk, zelfs als die tijdelijk achteruitgaan om vervolgens een

zou nog zijn om gebruik te kunnen maken van job-

grotere stap voorwaarts te kunnen maken. Woonbegelei-

coaches. Dan worden jongeren echt aan de hand geno-

ders helpen jongeren bij hun woon- en leefmilieu en op

men en kunnen ze stap voor stap in hun eigen tempo aan

het gebied van zingeving. Het gaat hier niet alleen over

het werk. Werk vinden is niet altijd moeilijk, maar werk

het doen van boodschappen of het opruimen en schoon-

houden van het huisje (iets waar ze net als de meeste

komt. Daar gaan we, als team, mee aan de slag. Ik heb

jeugdigen veel moeite mee hebben), maar ook samen

hem voorgesteld een keer samen af te spreken, zonder

sporten of spelletjes spelen. Onder het spelen van mono-

agenda, zonder onderwerp. Dat vond hij fijn. Hij belde me

poly wordt veel zichtbaar: wel/niet tegen je verlies kun-

onlangs op om te vragen of we daarvoor een afspraak

nen, geduld hebben, eerlijk zijn, pedagogische vaardighe-

konden maken.’

den, perspectief wisselingen, maar ook het uitwisselen van jeugdervaringen. Hoe ging het er thuis aan toe, wer-

1 Presentiemanagement

den er spelletjes gespeeld, is heimwee voelbaar, hoe is

Als leidinggevende van het zwerfjongerenproject schept

het contact met ouders nu, is er behoefte aan dit

Kitty de randvoorwaarden waarmee de zorgpraktijk zor-

(opnieuw) op te pakken? Maar niet alleen de gezellige

gethisch kan worden ingevuld. ‘Daarnaast probeer ik te

momenten laten veel zien, ook de momenten waarin er

voorkomen dat het team te veel last heeft van bureau-

een gesprek moet plaatsvinden ten gevolge van grens-

cratisch gedoe om cliënten ergens in behandeling of in

overschrijdend en onacceptabel gedrag.’ In plaats van

overleg te krijgen. Ik ga voorgesprekken aan om

alleen maar corrigerend te zijn, wordt er volgens Kitty

zodoende het pad voor hen te plaveien. Ook investeren

vooral gekeken hoe het komt dat dit gedrag telkens weer

we in het netwerk rond de hulpverlening van (zwerf)jonge-

de kop opsteekt. ‘Blijkbaar zit hier soms een paradoxale

ren. Veel hulpverlening gaat gepaard met eisen en voor-

boodschap in. Van belang is om op zoek te gaan, naar

waarden die bij elke organisatie ook weer anders zijn. Een

het achterliggende. Want als dat niet wordt gezien, zal het

hele klus om afstemming te krijgen, maar essentieel om

telkens terugkomen met alle gevolgen van dien. Je moet

goede zorg te kunnen verlenen. Ik zie dat elke organisatie

het zien als een proces, waarbij je geen haast moet heb-

hiermee worstelt. Een ieder vindt die afstemming belang-

ben, geen dankbaarheid moet verwachten en de dingen

rijk, maar we worden al snel meegevoerd met ‘de gekte

niet al te persoonlijk moet nemen. Kijk verder dan het

van de dag’. Het is juist zo belangrijk om af en toe stil te

gedrag of de woorden. Een voorbeeld is Michel, die soms

staan en gezamenlijk af te stemmen welke zorg hier pas-

zo ontzettend boos is en mij (ogenschijnlijk) heel onterecht

send is. En als dat betekent dat je af moet wijken van de

negatief bestempeld. ‘Niks is goed, ik begrijp hem niet en

gebaande paden, moet je dat vooral onderzoeken en

doe niets voor hem’ en op het einde kan die boosheid

zorgvuldig gebruiken.’

plots omslaan in hartstochtelijk huilen. Het lijkt wel een haat-liefdeverhouding die hij met mij heeft. Ik tolereer zijn

1 Zorgconferenties

boosheid niet, ik ga ook niet in op zijn eisen, ik ga wél in

Soms lukt het een jongere niet om zich staande te houden

op zijn gedrag. Tegelijkertijd blijf ik trouw aan hem. Ik reali-

in de woonvorm voor zwerfjongeren. Kitty: ‘Dit kan op tijd

seer me namelijk altijd dat die boosheid ergens vandaan

worden gezien of vermeld door de jongere of het laat zich

46 ! 47 ,

zien door zijn telkens opnieuw grensoverschrijdend

hulpverlenende instanties gezamenlijk moeten bevragen.

gedrag. Het is dan goed om gezamenlijk te kijken welke

Morele vragen stellen bij instructies van zorgkantoren, zon-

plek er meer geschikt is. Lukt dit niet met de jongere zelf

der naar de geschiedenis (het narratieve proces van de

en zijn/haar behandelaar, dan wordt er een zorgconfe-

maatschappij) te kijken welke laat zien dat korte termijn

rentie belegd met alle (ook in de toekomst mogelijk)

investeren in zorg of zoals hier bezuinigingen om op korte

betrokken partijen. Is de situatie zeer complex, dan wordt

termijn geld te genereren, slechte zorg garandeert. Waar

het CCE (Centrum voor Consultatie en Expertise) ingescha-

blijft ieders verantwoordelijkheid in deze? Het nemen van

keld. Maar ook familie of bekenden kunnen een belang-

verantwoordelijkheid zou toch de essentie moeten zijn om

rijke bijdrage leveren. Een voorbeeld hiervan is bij een jon-

kwaliteit van zorg te garanderen. Ik besef dat het ingewik-

gere die telkens weer verviel in zijn oude patroon van

keld is om tegelijkertijd een menselijke en een economi-

alcoholverslaving en cocaïnegebruik. Hij vertrok dan een

sche haalbare oplossing te vinden voor een gedegen zorg-

paar dagen naar zijn oude buurvrouw en vriendin van zijn

beleid, maar je moet als samenleving ook verantwoorde-

overleden moeder. Omdat familie of andere belangrijke

lijkheid hiervoor durven dragen. Ook als het moeilijk wordt,

personen van een jongere kunnen helpen een completer

ook als het ingewikkeld wordt. Het ethische dilemma

beeld te geven, hebben we haar uitgenodigd om mee te

omtrent goede betaalbare zorg heeft een verticale struc-

denken hoe deze jongen het beste te begeleiden. Zij heeft

tuur van politiek, organisaties en (onderwijs)instellingen

meer informatie kunnen geven over de traumatische

naar hulpverleners en burgers. Dat maakt dat dit een

jeugd van deze jongen. We hebben een plan gemaakt

gedeelde verantwoordelijkheid is. Mensen behoren niet

om hem gezamenlijk te begeleiden en elkaar op de

zomaar een leven te leiden, maar een goed leven, dat

hoogte te houden. Hij was op de hoogte van de gesprek-

waard is menswaardig genoemd te worden in overeen-

ken en wilde pas later aansluiten, maar was wel actief

stemming met criteria van humaniteit. Daar zou het

deelnemer bij het opstellen van het plan. Het heeft in deze

publieke debat over moeten gaan. In mijn ogen gaat het

casus goed uitgepakt. Maar dat zegt nog niets over een

echter niet alleen om de grens tussen wat wel en niet

volgende casus. Het blijft maatwerk.’

betaalbaar is, maar ook om de wijze waarop het leven het best vormgegeven kan worden. Daarbij zijn andere zaken

1 Present stellen

van belang: de houding van waaruit wordt gehandeld bij-

Kitty van Elst ziet dat marktwerking en bezuinigingen nood-

voorbeeld. Ik vind dit terug in de presentietheorie waarin

zakelijk zijn, maar ook de nodige risico’s met zich mee-

ethisch denken over zorg een vorm is van handelen als

brengen. ‘De wachtlijsten worden groter omdat we van het

een intermenselijk wederkerig gebeuren en waarin morele

zorgkantoor niet meer mogen uitbreiden. Hiermee vergroot

intuïties een grote rol spelen. Het gaat over wat een mens

je uiteindelijk het menselijk leed. Wij zouden dit met alle

is en wat mensen met elkaar van doen hebben.’

1 Casus Onderstaande casus illustreert dat het werken volgens de presentiebenadering niet ophoudt bij de deur van de locatie. Kitty van Elst, hoofd begeleiden en wonen van Kwintes blijft in verschillende situaties zo nabij mogelijk. •

soonlijk begeleider probeerde op allerlei creatieve manieren te zorgen dat hij weer een (eventueel andere) dagbesteding zou oppakken. Twee keer heeft hij het kort geprobeerd, om vervolgens niet meer te gaan. Wat er ook werd geprobeerd, Kees liet niemand meer toe en we zagen hem zienderogen terugvallen.

Kees

‘Kees is 1½ jaar geleden aangemeld door MEE. Zij waren al vier jaar op zoek naar een vaste plek voor hem. Overal werd hij geweigerd op diverse gronden: psychiatrische problematiek, licht verstandelijke beperking, verslavingsproblematiek, agressieregulatie problemen, veel pleger. Na twee gesprekken met hem, de MEE-consulent en de nazorgcoördinator veelplegers, werd besloten om hem op te nemen in het zwerfjongerenproject. Het eerste half jaar ging heel goed. Kees vond een dagbesteding bij het groenteam van Kwintes en leek goed aan te sluiten bij de groep jongeren die woonden in de woonvorm. Totdat er op de locatie van het groenteam ingebroken werd en een andere zwerfjongere, Kees achter zijn rug om beschuldigde van betrokkenheid bij de inbraak. Kees trok zich terug, kwam nog zelden op de dagbesteding en kreeg ruzie met de leiding aldaar. Hij kwam in neerwaartse spiraal terecht en begon fors te blowen. Zijn per-

•

Patroon

De gedragswetenschapper van Kwintes werd erbij gehaald en gezamenlijk werd gekeken hoe dit patroon te doorbreken. Maar niets leek te helpen en Kees begon servies en etensresten uit het raam te gooien van zijn woonunit. Hij was moeilijk te corrigeren en het was lastig om de juiste ondersteuning te geven met betrekking tot dit gedrag en hij breidde zijn negatieve gedrag uit met het slopen van spullen. In gesprekken die wij met hem aangingen gaf hij aan net zo lang door te gaan totdat wij hem eruit zouden zetten. Zijn levensloop liet zien, dat uitzettingen en wegsturen aan de orde van de dag waren geweest en wij besloten om hem juist een tegenovergestelde boodschap te geven ‘Kees, wij willen jou er niet uitzetten en we willen graag met jou kijken wat jij nodig hebt om weer grip te krijgen, anders dan de manier waarop je het nu doet. Kwintes heeft mogelijkheden dat als je hier niet goed op je plek

48 ! 49 ,

zit, je overgeplaatst kan worden naar een woonvorm die mogelijk meer passend is. Maar dan moeten we wel kunnen samenwerken. En daar hebben we jouw hulp daarbij nodig’. Heel even leek er een doorbraak te zijn gekomen en Kees stopte met dingen stukmaken en hielp de achtertuin schoonmaken. Maar na twee weken, vlak voor kerst, begon alles van voren af aan en het werd steeds extremer We hebben toen besloten zijn moeder erbij te betrekken. Zij heeft ons meer inzage kunnen geven in zijn levenshistorie en we spraken af meer samen te gaan werken. •

Zorgboerderij

Maar de praktijk haalde ons snel in. De slooptocht werd intensiever en na een Case-Based Learning over Kees besloot ik het CCE te vragen mee te denken met ons. Daarnaast informeerde ik de huisarts en vroeg de crisisdienst een inschatting te maken of Kees in staat was zijn boosheid en destructiviteit te richten op de andere jongeren of op het personeel. Dit laatste bleek inderdaad een risico te zijn en samen met het CCE kwamen we erop uit dat Kees beter af zou zijn op een zorgboerderij waar de focus ligt op het werken in de buitenlucht en er minimale eisen aan je wordt gesteld. Het vermoeden van de gz-psycho-

loog, die het CCE had ingeschakeld, was dat zijn sociaal emotionele ontwikkeling ver achterliep en dat hij continu overvraagd werd. De uitdaging was nu om een plek te krijgen op zo’n zorgboerderij. Omdat het ernaar uitzag dat dit nog wel even ging duren, zijn we op zoek gegaan naar een tussenoplossing en hebben een crisisplek gezocht. Er zou binnen afzienbare tijd een plek zijn, echter zo lang heeft Kees niet kunnen wachten. In een weekend sloopte hij zijn totale bungalow en moesten we hem uitplaatsen naar de maatschappelijke opvang. Een teamlid zocht hem daar op en ging in gesprek met hem over de begeleiders van ons project en hoe hij de afgelopen jaren ervaren had. Hij wist een prachtig (en positieve) analyse te maken van elke begeleider van het team. Wij waren erg onder de indruk hiervan. Het liet zien dat hij de afgelopen jaren ons goed had geobserveerd. Ook bedankte hij het teamlid, dat ze hem was komen opzoeken bij de MO. Helaas kon hij ook daar zijn plekje niet vasthouden en werd hij na er twee dagen uit gezet wegens agressie naar personen. We hebben toen de druk verhoogd bij de crisisplek en hij kon de dag erna instromen. Binnenkort wordt hij besproken bij het plaatsingsoverleg van een zorgboerderij.’

‘Het is zo belangrijk om gezamenlijk af te stemmen welke zorg passend is. En als dat betekent dat je af moet wijken van de gebaande paden, moet je dat vooral onderzoeken en zorgvuldig gebruiken’

50 ! 51 ,

4 Wat zijn de uitgangspunten?

verslaving, mét hun gedragsproblemen, mét een

Het team en de begeleider formuleerden drie uitgangs-

psychiatrisch ziektebeeld etc.) en dat deze voor hen

punten voor hun werk: (1) jongeren niet op straat, (2)

nieuwe ervaring ergens in hun leven positief zal

jongeren die niet (verder) het zelfvertrouwen verliezen,

doorwerken. Kortom, dat ze er zelfvertrouwen aan

en (3) met hen in relatie blijven. Wat betekenen deze

gaan ontlenen. Op de kortere termijn is de hulp er

doelen voor de praktijk van het werk?

op gericht om de jongeren binnen een periode van ongeveer twee jaar verder te helpen op hun weg

1

Om te voorkomen dat jongeren op straat leven wor-

naar (meer) zelfstandigheid. Kan je voor jezelf leren

den zij actief gezocht en binnengehaald op de loca-

zorgen? Zijn de schulden onder controle? Kan

tie. De partners in het netwerk, zoals het bemoei-

iemand (terug) naar school? Is er een werkkring?

zorgteam en de politie, zijn daarbij van grote

Zijn de relaties in het eigen netwerk van de jongere

waarde. Ook in geval van een tijdelijke opvang (omdat een behandeling ergens anders nodig is),

2

wat steviger? Enzovoort. 3

De teamleden zijn voortdurend ‘uit op’ een relatie

blijkt hoe belangrijk dit is omdat daardoor zicht ont-

met de jongeren. Dat wil zeggen dat zij hen veel

staat op een (crisis)situatie. Op straat en in de nood-

persoonlijke aandacht geven, in hun buurt blijven en

opvang is die waarneming minder goed mogelijk.

goed opletten wat de behoeftes en verlangens van

Zolang ze geen opvangplek hebben wordt zo goed

een bepaalde jongen of meisje zijn. Het blijkt name-

mogelijk bijgehouden waar de jongeren verblijven

lijk dat de jongeren niet altijd vragen om hulp. Ook

en of zij niet weer op straat zwerven.

blijken belangrijke hulpvragen vaak verborgen te zit-

De hulp is ook bedoeld om de jongeren te laten

ten. Als de begeleiders de behoeftes van de jonge-

nadenken, te leren hun leven te leven. Ze mogen

ren kunnen peilen, dan weten zij meestal ook welke

leren - en dus fouten maken- zonder dat zij uit het

hulp het beste kan worden gegeven. En hoe zij

project worden gezet. Het team hoopt dat de jonge-

gebruik kunnen maken van de mogelijkheden die

ren gaan ontdekken dat er ‘meer is dan ellende’, dat

de jongeren hebben. Het individuele begeleidings-

ze voor andere mensen van waarde zijn (mét hun

plan ontstaat daarom letterlijk ‘al doende’, per jon-

even ge-sms’t of gebeld. Voor de meesten is dat een

‘Joost was gestopt met zijn medicatie. Zonder dat aan iemand te vertellen. Dat hoorde ik en ik zeg: ik heb geen kennis op dat gebied, maar als jij met mij voetbalt en je krijgt een terugslag, dan ben ik verantwoordelijk voor jou. Dus als jij dat niet doet, stel ik jou niet op. Dan sla ik een arm om hem heen en ik maak een beetje grappen en ik voetbal met hem en dan voelt hij zich goed. Toen is hij meteen met de medicatie begonnen.’

nieuwe ervaring.

Begeleider zwerfjongerenteam

gere en per situatie. De relatie met de jongeren is er niet alleen om de hulp beter aan te laten sluiten. Presentie gaat er namelijk van uit dat mensen respect verdienen en gezien horen te worden. Die aandacht is een waarde in zichzelf. De relatie wordt daarom zorgvuldig onderhouden. Zo vertelden de jongeren in het onderzoek dat ze hadden ondervonden dat de begeleiders écht bij hen bleven, ook als het niet goed met ze gaat. Als ze weg zijn krijgen ze een kaartje toegestuurd of ze worden regelmatig

Maar kan dat nou wel? Is deze aanpak niet te soft voor deze complexe doelgroep? ‘In de presentiebenadering kan heel goed resoluut en corrigerend worden opgetreden’, zeggen de teamleden van het zwerfjongerenproject, ‘omdat er een relatie met een jongere is ontstaan’. Zij merken dat de bereidheid van een jongere om naar je te luisteren groter wordt, omdat hij of zij je kent. Een confrontatie over iets wat niet goed gaat heeft dan juist meer effect. Correctie en ondersteuning gaan in een relatie heel goed samen.

‘De jongeren gaan nooit zo hard als jij zou willen, daar moet je tegen kunnen’

Karin Runia volgde 2½ jaar jongeren en hun begeleiders

‘Doorlopende begeleiding is een succesfactor’ ‘Natuurlijk krijgen sommige jongeren een time-out als ze een bepaalde grens overgaan, maar de lijn wordt nooit doorgeknipt. En dat is wel wat er vaak in de begeleiding van jongeren gebeurt. Deze jongeren kunnen heel goed onzichtbaar zijn en dan ben je ze dus kwijt. In Almere blijven ze. Dat vind ik de grote meerwaarde van dit project.’ Karin Runia, onderzoeker, was 2½ jaar lang een dag in de week getuige van de unieke manier van begeleiden bij het zwerfjongerenproject.

54 ! 55 ,

‘A

ls zwerfjongere doe je het zomaar fout. Soms

Dat zullen ze zo niet noemen, want ze doen veel vanuit

hebben de jongeren echt geen idee wat ze ver-

hun onderbuikgevoel en dat is misschien juist hun

keerd hebben gedaan maar liggen ze er toch

kracht. Maar het klopt dat zij in de begeleiding die ze

uit. Ja, ze manipuleren, maar zo overleef je. Dat gehop

hebben gekregen van Andries Baart (zie kader op

langs al die opvanglocaties zorgt voor vertraging waar-

pagina 57) hebben geleerd zich dat goed bewust te zijn.

door ze ook steeds minder vertrouwen en zelfvertrou-

En dat de investering die nu misschien uitzichtloos, ein-

wen opbouwen. De opvangcarrière wordt langer als je

deloos en nutteloos lijkt, bij kan dragen aan herstel. Ze

de jongere aan zichzelf overlaat. Begeleiders kunnen

zijn voor de jongeren als het ware een voorbeeld van

het blijkbaar anders doen door te zeggen: ‘Hoe dan

volwassenen die je wél kunt vertrouwen. Zij zeggen: ‘Je

ook, we laten je niet zomaar gaan.’ Dat is echt nieuw

moet er niet één, twee, drie winst van verwachten en

voor de jongeren. Eén van hen noemde het zelfs een

misschien komt die winst wel nooit. Maar baat het niet

‘ontdekking’. Dat als iemand iets verkeerds doet hij niet

dan schaadt het niet en hoogstwaarschijnlijk baat het.

weg hoeft. Ze spreken zelf de begeleiding er op aan:

En dan niet van die korte en planmatige begeleiding

‘Hé, moet je kijken, moet hij er niet uit?’ Ze hebben mis-

zoals we dat overal in Nederland tegenkomen, maar de

schien last van hem, maar later blijkt dat het gegeven

tijd nemen. Rust inbouwen en de jongere de ruimte

dat hij er niet wordt uitgezet hen meer vertrouwen in de

geven om met jou een relatie op te bouwen.’

opvang geeft. Op deze manier te werken valt natuurlijk niet altijd mee. Dat de medewerkers dat kunnen, dat

1 Regelen

volhouden, is best knap. De teamleden hebben elkaar

‘Rust. Dat is ook wel het centrale thema. Rust moet je als

dan ook hard nodig. Je kunt alleen maar present zijn

begeleider kunnen nemen en geven. De jongeren gaan

voor de jongeren als je present bent voor elkaar. Dat

natuurlijk nooit zo hard als jij zou willen, daar moet je

betekent dat je elkaar niet los moet laten. Als iemand

tegen kunnen. En niet iedereen is daar geschikt voor.

dreigt af te haken, trek je hem of haar er weer bij. De

Veel begeleiders vinken graag een fase af waardoor het

ketting is zo sterk als de zwakste schakel.’

buiten henzelf blijft. Maar bij hulpverlening ben je zelf het instrument. Je ontkomt er niet aan dat het ook over

1 Dubbelrol

jou gaat als je met zwerfjongeren werkt. Zo is me opge-

‘De medewerkers zitten in een dubbelrol van begeleider

vallen hoe hard het er aan toe kan gaan. Met schreeu-

en pedagoog. Ze moeten de jongeren opvangen,

wen en dreigementen als ‘ik weet je te vinden’. Dat is

opvoeden en in die rol moeten ze tegelijk ook iets her-

niet ‘weg te regelen’. Als iemand bij een conflict op

stellen aan hechting. En daar zetten ze ook echt op in.

regels terugvalt, dan klopt er al iets niet want je bent

allang geraakt. De boodschap in dit project is: ‘Doe daar

regels overtreden. Regels zijn voor softies, goede wer-

dan iets goeds mee.’

kers denken na. Deze uitspraak van Baart vind ik een ommekeer in het denken en horen we echt te weinig in

1 Zelfreflectie

Nederland.

‘Dat het ook over jou persoonlijk gaat als begeleider, is niet voor alle begeleiders even gemakkelijk. Het kan er

1 Drijfveer

heftig aan toegaan. Het team moest soms geholpen

Karin heeft de begeleiders ook gevraagd wat hen drijft

worden om zelf te reflecteren. Het zijn elke keer paral-

dit werk te doen. ‘Iedereen heeft zo z’n eigen reden om

lelle processen. Wat je de jongeren leert moet je ook zelf

met deze jongeren te werken. Eén medewerker bijvoor-

kunnen. Met elkaar werd dan gesproken over waarom

beeld heeft zelf een vrouw en twee kinderen die ADHD

één van de begeleiders toch zo’n moeite had met een

hebben. Je zou verwachten dat hij dan juist iets heel

jongere, of hoe het komt dat de een iets ziet wat de

anders zou gaan doen, maar hij heeft zo’n drive. Hij

ander niet ziet. Deze bijeenkomsten werden geleid door

heeft thuis zoveel geleerd en wilde zijn kennis en erva-

Andries Baart. Hij heeft eens gezegd dat er vaak

ring gebruiken. Hij zegt: ‘Wat ik heb geleerd is om men-

gezocht wordt naar regels. Je kunt voor elk probleem

sen altijd met respect te benaderen, hoe ze ook zijn.

een regel bedenken, maar daarmee is het probleem

Altijd met open vizier. Door open communicatie en res-

niet weg. Alleen jouw manier van ermee omgaan is

pect kom je heel ver. En door altijd keuzes te geven. Mijn

even opgelost. Maar vervolgens zul je ook al die regels

kinderen hebben niks aan een vader die wegloopt voor

moeten gaan bewaken, dus je krijgt er uiteindelijk ook

problemen; juist als ze schreeuwen en gillen willen ze

alleen maar meer werk door. Daarnaast raak je ook

dat ik blijf staan. Juist dan is de aandacht en de tijd

steeds verder weg van waar het eigenlijk om gaat. Het

belangrijk.’ Zo heeft iedereen z’n persoonlijke verhaal

is veel ingewikkelder, maar ook veel belangrijker, om te

om dit werk te doen. De meesten geven ook aan dat ze

onderzoeken waarom die jongere doet wat hij doet.

deze manier van werken, vanuit het opbouwen van een

Wat de betekenis ervan is voor hem. Misschien kan de

relatie, hebben gemist op andere werkplekken.’

begeleiding zo worden ingericht dat hij naar zichzelf kan gaan leren kijken. Is er misschien iemand die een

1 Begeleidingsprofiel

maatje voor hem kan zijn, een andere jongere, zodat ze

In het boek omschrijft Karin wat de begeleider kan

elkaar kunnen helpen? Wees creatief in het bedenken

bereiken met een jongere. ‘Dat betekent in elk geval dat

van oplossingen voor een probleem en stel zeker niet bij

de relatie leidt tot meer zelfvertrouwen, maar er is geen

voorbaat een regel. Als je regels stelt gaan mensen

zorgroutine. Er is geen behandelplan waarin stappen

56 ! 57 ,

staan die tot het een of ander moeten leiden. Wel is er

bij de psychiater en dat zij die behandeling ook volhou-

een begeleidingsprofiel af te leiden. Daar staat in wat je

den. Deze jongeren hebben een chronische beperking

zou kunnen verwachten na een bepaalde tijd. Ik vond

maar om allerlei redenen leidt dat vaak niet tot een

het belangrijk dat profiel te beschrijven, onder andere

behandeling. De indicaties in hun dossier dienen vaak

om te illustreren hoeveel tijd je moet nemen om iets te

slechts om een huisvesting of opname te kunnen rege-

bereiken. Je hebt bijvoorbeeld gemiddeld drie tot zes

len. Maar ze sjouwen die ‘stempels’ wel met zich mee.

maanden nodig voordat een jongere je gaat vertrou-

Dan is het echt heel bijzonder dat ze toch mee gaan

wen. Daar moet je niet van opkijken. De presentiebena-

naar een psychiater of zich laten opnemen in een kli-

dering vraagt van het indicatiesysteem een soort vrije

niek. Een jongere zei tegen mij dat het hem tien euro per

ruimte. Omdat de begeleiding wordt opgebouwd vanuit

dag kostte om joints kopen, maar dat hij eigenlijk hele-

de relatie met de jongere is er bijvoorbeeld geen vaste

maal geen tien euro had. ‘En ik vind mooie kleren ook

volgorde: dat je eerst een diagnose stelt voordat je een

zo leuk’, zei hij vervolgens. Voor iemand die tot dan toe

jongere binnenhaalt. Zo’n andere werkwijze kan je ach-

alleen maar leefde voor het blowen, is dat echt een stap

teraf vaak wél verantwoorden, omdat er een zichtbare

vooruit. Iets van zelfreflectie ontstaat als je je vertrouwd

verbetering is opgetreden. Het is daarom belangrijk dat

gaat voelen, waarbij er steeds iemand getuige is van de

de bekostiging van de hulp samengaat met een

dingen die je meemaakt en jou kan teruggeven wat

beetje vertrouwen dat het geld goed wordt

goed gaat en je ook opvangt als het minder gaat. Dat

besteed. Vaak verloopt het niet zo in de opvang. Het is

kan alleen maar iemand doen die jou kent. Dit soort

ook in dit project spannend geweest of die ruimte gebo-

interventies zorgen er uiteindelijk voor dat een jongere

den kon worden door de verzekeraar en de gemeente.

meer durft, dat hij wat meer gaat dromen en nadenken

Gelukkig was dat wel het geval en bleek achteraf dat ze

over wat er kan, wat hij wil in zijn leven. Door bij iemand

allemaal op grond van hun diagnose geïndiceerd zijn

te blijven herstelt er iets in iemand. Deze manier van

door het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ).

doorlopende begeleiding is één van de succesfactoren van het project.’

1 Stempels ‘Als medewerkers in staat zijn volgens de presentiebe-

1 Fundament

nadering nabij de jongeren te blijven, geeft dat verschil-

Naast alle één-op-ééngesprekken is Karin ook getuige

lende opvallende resultaten. Wat ik bijvoorbeeld een

geweest van gesprekken tussen de persoonlijk begelei-

heel mooi resultaat vind is dat bijna alle jongeren een

ders en een jongere. Wat daar gebeurde liet haar niet

behandeling zijn aangegaan in een verslavingskliniek of

onberoerd. ‘Tijdens die gesprekken zag ik het gebeuren.

Ik zat er bij en keek ernaar. Ik zag een begeleider die

1 Andries Baart

iets vroeg aan een jongere en ik zag dat de jongere

Prof.dr. A.J. (Andries) Baart is grondlegger van de presentietheorie. We vroegen aan hem of dit zwerfjongerenproject de theorie van de presentie heeft beïnvloed. ‘De basisprincipes zijn niet gewijzigd, maar de methodische kennis is wel aangescherpt. ‘Volhouden om bij de jongeren te blijven’, ontwikkelde zich naar ‘heel goed naar de jongeren (leren) kijken.’ Daarom ook zijn er nieuwe presentie- leerinstrumenten speciaal ontwikkeld in dit project. De begeleiders oefenden het waarnemen door CaseBased Learning en een specifieke toepassing van Moreel Beraad.’ Over dit laatste verschijnen in de loop van 2011 nog aparte uitgaven.

daardoor ontroerd raakte en een begeleider die ook volschoot, maar dat gebeurde ook andersom. Dat was zo bijzonder om te zien, dat op het oog toch snoeiharde jongeren zich zo kwetsbaar opstelden. Dat moet een geweldig fundament zijn voor wat er ook mag komen. Het is toch prachtig dat ze dat hebben weten te bereiken met elkaar.’

Meer weten over de presentietheorie? www.presentie.nl

58 ! 59 ,

5 Wat is er bereikt?

jongeren vertellen dat er door de begeleiders echt met

Het belangrijkste dat is bereikt is dat 33 zwerfjongeren

hen wordt samengewerkt: ‘Wij hebben hetzelfde doel.’

zijn opgevangen (dat is 20 procent van de geschatte

Wat ook verbetert is de leefstijl van de jongeren. Zij sla-

groep zwerfjongeren in Almere). Geen van de jongeren

pen en eten beter, zorgen beter voor zichzelf en onder-

leeft na tweeënhalf jaar nog op straat en zij gaan niet

houden contacten met anderen. Opvallend is dat de

meer van hot naar her. Na een periode van drie tot zes

opgevangen jongeren geen delicten plegen en vrijwillig

maanden verblijf op de locatie (her)vinden de meeste

minder drugs zijn gaan gebruiken.

jongeren rust. De jongeren vertellen dat de rust en pri-

Alle jongeren zijn op grond van hun diagnose geïndi-

vacy uniek is in vergelijking met andere opvangplekken.

ceerd door het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ). Na

Die rustige start leidt tot stabilisatie en verbetering. De

gemiddeld acht weken heeft 90% een psychiatrische

locatie in Almere is voor hen een oefenplek om te leren

diagnose. In het project wordt er waarde aan gehecht

hun leven vorm te gaan geven.

dat de jongeren hun eigen doelen stellen en hun eigen keuzes leren maken bijvoorbeeld het wel of niet aan-

•

Wat verbetert er dan?

gaan van een behandeling. De eerste groep jongeren

De jongeren laten zichzelf meer en meer zien aan hun

was zover na een jaar verblijf in de zwerfjongerenop-

begeleiders. Dat betekent dat zij meer durven en ook

vang. Daarna doorlopen zij vrijwel allemaal een behan-

anderen uitproberen. Dat is belangrijk, want daardoor

deltraject bij het psychiatrisch centrum of de verslavings-

ontstaat zicht op hun behoeftes en mogelijkheden. Zo

kliniek. Dat is bijzonder voor deze groep.

blijkt de mate van kwetsbaarheid van de jongeren nog

Een derde van de jongeren woont inmiddels buiten de

groter te zijn dan gedacht. Het gaat vooral om faalangst,

locatie, bijvoorbeeld in een begeleid-wonenvoorziening.

bang om te mislukken, angst om los te laten en

De opvang blijkt voor veel jongeren ook na hun verblijf

schaamte. Sommige jongeren beginnen na verloop van

nog een belangrijke rol te spelen, omdat zij weten dat

tijd uit zichzelf toenadering te zoeken. Zo vertelde een

ze niet aan hun lot worden overgelaten; terugkeer is in

jongen zijn begeleider ineens een persoonlijk verhaal

potentie mogelijk. Doorlopende begeleiding is in dit pro-

over zijn vader. In de relatie met ouders is er meestal

ject een succesfactor.

veel gebeurd en is er veel pijn ontstaan over en weer. De

Door de opgebouwde relatie tussen de begeleider en

begeleiders vinden dat belangrijk: ‘dáár kom je dus van-

de jongere zijn jongeren die buiten de locatie wonen

daan’ en willen potentiële hulpbronnen actief betrekken

opspoorbaar voor het team. Zelf weten jongeren ook

(eigen kracht). Als jongeren aan vertrouwen winnen vin-

goed dat er iemand op de achtergrond is waar zij op

den zij het oké dat hun familieleden, of anderen uit hun

kunnen terugvallen. Het blijkt dat zij de mobiele num-

privéomgeving, bij de begeleiding worden betrokken. De

mers van teamleden bij zich hebben.

Een dagbesteding is een belangrijke voorwaarde om deel te nemen aan het sociale leven. Juist in werkzaamheden kan je de ervaring opdoen van (kleine) successen en trots. In dit zwerfjongerenproject zien we echter dat die dagbesteding maar moeizaam kan worden bereikt. De jongeren zijn, zeker in het eerste half jaar van de opvang, met hele andere dingen bezig. De huidige vormen van dagbesteding (leerwerkplekken of regulier werk) zijn maar voor een klein gedeelte van de groep haalbaar. De trajectbegeleiding is daarom uitgebreid om de jongeren te activeren en te stimuleren. En wellicht moet er meer gebeuren in de relatie met werkgevers. Behalve dat Kwintes wil dat het met de jongeren goed gaat, moet deze manier van werken ook betaalbaar zijn. Op basis van dit project is de verwachting dat de presentiebenadering van zwerfjongeren de zorg op termijn zelfs goedkoper maakt. Elke locatiewisseling betekent immers het aanspreken van nieuwe potjes voor het uitvoeren van intakes, indicatie- en diagnosevorming. Uit de dossiers blijkt dat de jongeren gemiddeld op zes opvangplaatsen verbleven. Doorlopende zorg vanuit het zwerfjongerenproject zal dit aantal naar schatting kunnen terugbrengen tot maximaal drie plaatsen. De indicatiestelling zal bovendien effectiever zijn omdat men de jongere kent. Zwerfwerken is naar verwachting een vorm van preventie. Mismatch (verkeerde, ontoereikende of late hulp) zal daardoor minder vaak voorkomen. Het is de moeite waard om deze hypotheses verder te onderzoeken.

Atie (21) raakt steeds haar banen kwijt. Over en weer klinkt al snel: ‘rot op’. Elk ontslag is een bevestiging van haar zwakke zelfbeeld en zet haar verder achteruit op de sociale ladder.

Tineke, jongere

‘Anja laat me mijn eigen keuzes maken’ Haar eerste begeleider regelde achter haar rug om een opname. ‘Dat werkt dus niet. Als je er zelf niet achter staat kun je het wel vergeten. Het moet echt je eigen keuze zijn.’ De laatste keer was het haar eigen keuze en nu heeft ze alweer lange tijd geen druppel meer gedronken. Haar huidige begeleider heeft daarin een belangrijke rol gespeeld. ‘Eigenlijk gun ik iedereen een begeleider bij wie je je verhaal kwijt kunt zonder te worden veroordeeld.’ Tineke woont nu in Almere Haven en krijgt van Kwintes begeleiding aan huis.

62 ! 63 ,

T

ineke (26) is geboren in Weesp en komt uit een

laveloos voor de deur op de stoep. Dit was natuurlijk

warm nest. Toen ze 2½ was werd haar zusje

geen houdbare situatie. Het gaf mijn ouders en zusje

geboren en verhuisde het gezin naar Almere.

ook veel spanning en stress. Dat kon niet langer. Ik ben

Alles verloopt normaal totdat Tineke veertien is. Ze krijgt

toen weer in behandeling gegaan.’

een eetstoornis, herstelt daarvan, maar valt daarna in

Na deze detoxperiode bij een kliniek - Tineke is dan

een periode van extremen waarin ze veel uitgaat, con-

inmiddels 23 jaar - gaat Tineke samen met haar ouders

tact heeft met jongens, blowt en begint te drinken. Van-

bij het zwerfjongerenproject van Kwintes in Almere kij-

wege haar eetstoornis kwam Tineke al geregeld bij een

ken. ‘Dat leek me in het begin een prima plek, maar al

kliniek in Almere. ‘Maar toen ik vertelde dat ik blowde

snel voelde ik me er onveilig. We woonden met acht jon-

wilden ze me daar niet meer helpen. Ik voelde me in de

geren in één huis en elke nacht was er wel wat. Je moet

steek gelaten. Dan vertel je iets eerlijk en dan keren ze

je voorstellen dat het allemaal mensen zijn met psychi-

je de rug toe. Ik had juist hulp nodig. Ik wist als tiener

sche én verslavingsproblemen. Of ze liepen te schreeu-

me echt geen raad met mijn gevoel. Ik probeerde mijn

wen of ze draaiden harde muziek. Eén keer heeft

gevoelens uit te schakelen door veel te drinken en te

iemand een brandende kaars voor een deur gezet,

blowen. Thuis bij m’n ouders dronk ik wel eens stiekem

levensgevaarlijk.’

een biertje, en als ze dat roken zei ik dat ik er maar één had genomen, maar dat waren er natuurlijk altijd meer.

1 Opname

Op een gegeven moment had ik wel zes flessen rosé

Door de spanning in huis begon Tineke ook weer te

per dag nodig had om verdoofd te raken.’

drinken en te blowen en al snel zat ze weer op haar oude niveau. ‘Mijn begeleider uit die tijd regelde achter

1 Nachten weg

mijn rug om een opname, terwijl ik daar niet mee had

Om ongestoord te kunnen drinken sliep Tineke regelma-

ingestemd. Dat werkt dus niet. Als je er zelf niet achter

tig tussen de junks en zwervers in het Sarphatipark in

staat kun je het wel vergeten. Het moet echt je eigen

Amsterdam. Haar ouders probeerden haar met man en

keuze zijn. Uiteindelijk ging ik in behandeling, ik moest

macht terug naar Almere te krijgen, maar dat lukte niet.

wel.’ Vanuit de kliniek ging Tineke zelf op zoek naar een

‘Ik bleef hele nachten weg. Ik sliep in huisjes met andere

woning en dat lukte. Ze heeft nu alweer drie jaar een

zwervers, het was daar zo vies, maar dat zag ik niet, ik

eigen plek in Almere Haven en krijgt via Kwintes bege-

was alleen met m’n drank bezig. Als ik wel ’s nachts

leiding aan huis van Anja en daar is ze heel tevreden

thuis kwam vond m’n vader me slapend op de wc of

over.

64 ! 65 ,

1 Eigen keuze

werk en soms eten bij haar zus of ouders. In het week-

‘Anja vind ik geweldig. Zij laat me mijn eigen keuzes

end komt haar vriend en doen ze samen leuke dingen.

maken. Zij laat je echt in je waarde, hoe je ook bent. Ze

Ze heeft haar vriend leren kennen in de verslavingskli-

geeft het ook aan als ik ergens trots op mag zijn. Anja

niek. Samen zijn ze ook gestopt met blowen. Tineke zou

blijft altijd achter me staan. Of ik nu weer zou gaan drin-

ooit heel graag een gezin willen, ‘maar’ zegt ze, ‘ik moet

ken of niet. Begin dit jaar heb ik zelf gekozen voor

nog aan mezelf werken. Ik ben er nog lang niet. Nu

behandeling en heb nu al negen maanden geen drup-

droom ik weer elke nacht over het wietgebruik, nacht-

pel meer gedronken. Sinds drie weken blow ik ook niet

merries zijn dat, vreselijk. Maar dat schijnt erbij te

meer. Al je geld gaat op aan wiet en de stress van het

horen.’

afhankelijk zijn is echt vreselijk. Ik wil dat gewoon niet meer. Alhoewel het heel moeilijk is om er vanaf te blij-

1 Persoonlijk

ven. De psychiater werkt nu gelukkig wel mee en heeft

Anja heeft voor haar niet alleen de rol van begeleider,

m’n antipsychotica iets verhoogd, waardoor het wat rus-

maar omdat ze even oud zijn en samen leuke dingen

tiger in m’n hoofd is. Hierdoor zal ik hopelijk ook wat

doen, is het toch ook persoonlijker geworden. ‘Anja

minder snel weer naar de wiet grijpen. Ik heb nu ook

komt één keer per week en dat is prettig. Ik kan vertellen

telefoon en bed op recept. Dat geeft rust. Als ik het

hoe het met me gaat, hoe ik me voel en ze helpt me

gevoel krijg dat ik weer zou willen beginnen met blowen

met m’n dagbesteding. Ik zou graag leren schilderen.

kan ik bellen en erover praten. Is de nood zo hoog en is

Door een training ben ik alweer een tijd niet geweest en

de kans dat ik terugval groot, dan heb ik de mogelijk-

dan vind ik het moeilijk om weer de stap naar Jan Steen

heid om een paar dagen te slapen in de instelling om

(activeringscentrum van Kwintes, red.) te zetten. Het is

die cirkel weer te doorbreken.’

fijn als Anja zo’n eerste keer weer even met me mee-

Tineke is van ver gekomen, maar heeft haar leven weer

gaat. Ik vertel haar ook snel persoonlijke dingen. Ik vind

aardig op de rit. Het gaat nu heel goed met haar. Ze

Anja echt een voorbeeld. Eigenlijk gun ik iedereen een

voelt zich goed en haar dagen zijn gestructureerd en

begeleidster als Anja, iemand bij wie je je verhaal bij

gevuld met onder andere boodschappen doen, training

kwijt kunt zonder te worden veroordeeld.’

volgen bij de kliniek, huiswerk maken, huishoudelijk

‘Ik vertel mijn begeleider snel persoonlijke dingen’

66 ! 67 ,

1 Gedurfde resultaten Karin Runia heeft, zoals ze zelf aangeeft, een vrij gedurfde lijst van resultaten opgenomen in het boek ‘Zwerfwerken’ waarin ze het onderzoek uitgebreid beschrijft. Ze heeft de resultaten vanuit verschillende perspectieven opgeschreven. Vanuit de jongeren zelf, de uitvoering van de opvang en begeleiding, het beleid en de ketenzorg rondom dit project. Karin: ‘Er is nog veel onzeker over wat dit uiteindelijk in het leven van de betrokken jongeren zal gaan betekenen. Daarom moet je voorzichtig zijn met allerlei uitspraken over de effecten. Maar wat we nu al kunnen zien vind ik een succesverhaal. Dat het de medewerkers lukt de jongeren vast te houden. Dat ze erin slagen om met deze moeilijke jongeren het lijntje te behouden.’ Hieronder een selectie van de resultaten na 2½ jaar onderzoek. De volledige lijst is te vinden vanaf pagina 111 van het eindrapport Zwerfwerken.

Wat zeggen jongeren er zelf over? • De locatie is voor hen echt hun plek, sommigen noemen het ‘thuis’. • Zij vinden dat er meer geduld met hen is; straffen is minder belangrijk dan elders en zij worden er niet uitgegooid. • Jongeren keren terug als het elders niet lukt. Over de uitvoering van de zorg • De rustige beginperiode leidt tot stabilisatie van de jongeren en daardoor worden allerlei zaken voor de begeleiders zichtbaar. Jongeren gaan zich meer permitteren omdat ze er niet uitgegooid worden. Omdat ze zich meer laten zien zijn zij beter bereikbaar voor hulp. • Zo ontstaat meer kennis over de mate van kwetsbaarheid van de jongeren: die kwetsbaarheid blijkt nog groter dan gedacht. Het gaat om faalangst, bang om te mislukken, angst om los te laten, schaamte. • Familieleden en vrienden worden, waar mogelijk, zoveel mogelijk betrokken bij de begeleiding.

Over het beleid van deze zorg • Het project heeft een wervend en motiverend karakter; zowel van binnen als van buiten Kwintes komen open sollicitaties. • Nieuwkomers maken zich de presentie eigen door een basistraining Presentie, maar vooral doordat het team van elkaar leert, georganiseerd in casusoverleg en teambespreking. • Er zijn vruchtbare relaties opgebouwd met de netwerkpartners door betrokkenheid bij concrete casus van zwerfjongeren en door presentaties over het project. • Met de huidige financiering van AWBZ en MO-subsidie is het zwerfjongerenproject kostendekkend.

‘Presentie heeft me geleerd om eerst te investeren in vertrouwen en een relatie op te bouwen. Ik heb gemerkt dat ik dan meer bereik dan wanneer ik meteen met werkplannen ga beginnen. Dat vertrouwen hebben in elkaar; dat moet echt eerst.’ Begeleider zwerfjongerenteam

Door te werken vanuit een aandachtige betrokkenheid zullen de jongeren het gevoel krijgen dat zij weer erkend worden, dat zij er mogen zijn. Mét de onvoorspelbaarheid van hun leven en dus ook als ze weer terugvallen in hun oude patroon, ook als ze weer steken laten vallen, ook als het gaat om pijnlijke situaties. Het gaat hier primair om de waarden van het individu in betrekking tot het leven dat deze te leiden heeft. Visie zwerfjongerenproject Kwintes, 2007

68 ! 69 ,

6 Hoe doe je het? Voor de medewerkers van het zwerfjongerenteam is de

•

in tijd die past bij wat nodig is (niet het urensysteem bepaalt de inzet)

inhoudelijke doelstelling (jongeren niet op straat, in relatie houden en meer zelfvertrouwen) hun grootste

De medewerkers bewegen letterlijk mee met de jonge-

opgave en tegelijkertijd hun grootste drive: het geeft hen

ren: ze wandelen samen met de hond, ze helpen hen

voldoening om zo te werken. Meerdere teamleden ver-

door samen naar een arts, een uitkeringsinstantie te

tellen in het onderzoek dat relatiegericht werken bij ze

gaan, ze maken samen uitstapjes om te ontspannen of

past als persoon; dat ze energie krijgen van het feit dat

als een beloning. Een andere belangrijke functie van de

ze met de jongeren op pad gaan en ook leuke dingen

meebewegende begeleiding is dat begeleiders er dan

ondernemen; dat ze met hen écht samenwerken en

feitelijk getuige van zijn dat jongeren iets voor elkaar

merken dat ze dan hun vertrouwen krijgen. Op vorige

krijgen. De aanwezigheid van de bekende begeleider

werkplekken wilden zij deze werkwijze ook, maar daar

geeft op zo’n moment een ‘boost’ aan zelfvertrouwen.

hoorde of kon het niet. In de afgelopen jaren meldden

Het zwerfwerken heeft effect op de gehele bewoners-

zich regelmatig mensen bij het project, zowel van bin-

groep omdat die ziet: ze laten je dus echt niet los.

nen als van buiten Kwintes, die er graag wilden werken.

De begeleiding bij jongeren aan huis is ook zo’n vorm

Wat moet je kunnen om zwerfjongeren te begeleiden

van meebewegen. Deze begeleiding is in dit project een

vanuit de presentiebenadering? Het eerste dat opvalt is

voorwaarde om de jongeren te weerhouden terug te

dat men de jongeren zo goed mogelijk volgt en in hun

vallen op een zwervend bestaan. Het oefenen en aan-

buurt probeert te blijven. Wil de hulp goed zijn, dan zal

brengen van structuur of nieuwe vaardigheden kosten

deze allerlei domeinen in het veld overschrijden, omdat

al vaak meer dan een jaar. De begeleiders en de jonge-

de jongeren zelf deze domeinen overschrijden. Werken

ren weten dat er een grote kans is dat de jongeren

met zwerfjongeren is in feite ‘zwerfwerken’.

terugvallen. De stelregel in het zwerfjongerenproject is dat je als medewerkers, juist als het heel lastig wordt en

•

Zwerfwerken betekent…

je de moed zou opgeven, of als de spanning hoog

•

nabij de jongeren blijven (in relatie)

oploopt, dichtbij de jongeren moet proberen te blijven.

•

creatieve vormen (niet het ‘op gesprek komen’)

Daardoor kun je een terugval van een jongere soms

•

aansluiten bij de mensen en situaties die belangrijk

voorkomen, of op zijn minst zijn val breken.

zijn in het leven van een jongere

Medewerkers die ‘zwerfwerken’ moeten zich (losjes)

•

gebruikmaken van een intrinsieke motivatie (‘ik

kunnen ophouden in de buurt van de jongeren en

maak me zorgen’ of ‘ik wil dat meemaken met jou’)

scherp zijn in hun waarneming; ze moeten tegen

De presentiebenadering stelt geen eisen ten aanzien

‘Ja, die autoritjes werken altijd. Want je kijkt elkaar niet aan, je zit naast elkaar en het is vaak ook koetjes en kalfjes, maar dat maakt niet uit. Zo kom je ook dingen van iemand te weten, juist eigenlijk.’

van cliënten, maar wel eisen ten aanzien van de hulp-

Begeleider zwerfjongerenteam

opschudding en onzekerheid kunnen; ze moeten de confrontatie met de jongeren niet uit de weg gaan, creatief zijn in hun interventies en steeds voor ogen hebben dat zij er voor deze jongere zijn (en niet andersom).

verlener. Deze eisen staan in nauw verband met wat de

Wie werkt met presentie moet goed kunnen kijken en

‘Het is niet makkelijk, het is elke keer anders, je dag is altijd anders, de benadering.. je moet constant weer een weg zien te vinden, dat is voor mij elke keer weer een uitdaging’

opletten om te weten wat van waarde is en waar je bij

Begeleider zwerfjongerenteam

jongeren zoeken. Of de jongeren gebaat zijn bij de begeleiding hangt in heel hoge mate af van de houding en de communicatieve vaardigheden van de hulpverlener.

aan kunt sluiten. De medewerkers in het project oefe-

persoonlijke kennis en normen en waarden. Dat lijkt

‘Soms weet je bij een casusbespreking van tevoren al wat eruit gaat komen, maar op deze manier kan het toch een hele andere kant opgaan, dat heb ik al meerdere malen gehad, dat je denkt van ‘o ja!’ Je krijgt inzicht in de andere kant. Omdat je er te dicht op zit bedenk je dat niet. Ik ben heel snel geneigd om naar oplossingen te gaan. Dit is meer er achter kijken waarom er bepaald gedrag is en wat je eigen betekenis daarvan is. Het is al vaker gebeurd dat, nadat we het hadden besproken, ik er uiteindelijk helemaal achterstond, terwijl ik in eerste instantie dacht, dat pik ik niet. Interessant proces’

misschien vanzelfsprekend, maar in de meeste begelei-

Begeleider zwerfjongerenproject

nen zich daarom in het waarnemen van de jongeren in hun situatie. Die waarneming is nog niet zo gemakkelijk: de jongeren laten niet het achterste van hun tong zien bij anderen; dat wat hen werkelijk raakt, onzeker, bang of moedeloos maakt stoppen zij liever weg, laat staan dat zij daar iemands hulp bij vragen. Voor je het weet sluit je in de begeleiding niet aan bij die dieperliggende vragen. De presentiebenadering levert het team een soort kijkraam: dáár moet je naar kijken, dát is mogelijk belangrijk etc. •

Normen en waarden

Naast hun professionele kennis en ervaringskennis maken de medewerkers in het werk gebruik van hun

70 ! 71 ,

dingsplannen wordt daar niet zo bij stilgestaan. Wie

den, zoals het model van Case-Based Learning en een

werkt met jongeren weet dat zij je kunnen uitdagen en

basiscursus presentie voor teams.

‘onder je huid komen’. Het lijkt soms wel op een test of de ander (de hulpverlener) wel te vertrouwen is. Behalve

•

op hun vakkennis doen de begeleiders een beroep op

Opvallend was dat er door het team van het zwerfjon-

hun ‘onderbuikgevoel’ en ‘gevoelskennis’: wat heb ik

gerenproject na verloop van tijd minder regels voor de

met een jongere? Kan ik zijn/haar gedrag accepteren?

jongeren werden gemaakt, maar dat er steeds meer

Is deze jongere voor mij de moeite waard om ‘last van

overlegd en uitgewisseld werd. In de presentiebenade-

te hebben’?’ Het verkennen van dit soort vragen levert

ring is de gouden regel: als je regels schrapt moet je

hen allerlei inzichten op. En het voorkomt dat zij de hulp

reflectie en ‘nadenkruimte’ toevoegen. De medewerkers

inrichten langs regels en voorschriften (die er voor zor-

hebben elkaar en hun leidinggevende daarbij nodig. Je

gen dat je persoonlijk buiten spel blijft). Wie goed naar

moet het samen eens zijn over het ingezette beleid en

deze jongeren kijkt moet ook goed naar zichzelf kunnen

het aan anderen uit kunnen leggen. En je moet op

kijken. Dat is de tweede reden waarom men het in dit

elkaar terug kunnen vallen. Er is in het zwerfjongeren-

project belangrijk vindt dat de medewerkers reflecteren

team daarom extra geïnvesteerd in teambuilding om

op hun eigen handelen. Hoe gaat dat reflecteren eigen-

present te kunnen zijn voor elkaar.

lijk in zijn werk?

In andere organisaties, waar ook met de presentiebe-

In het zwerfjongerenproject worden lastige praktijksitua-

nadering wordt gewerkt, heeft men ontdekt dat het

ties in het team besproken. De methode van Case-

werk van betere kwaliteit wordt als iemand van binnen-

Based Learning helpt de begeleiders om na te denken

uit heeft ervaren hoe het is om je kwetsbaar en afhan-

over hun handelen en de normen die daarin zitten: ‘Wat

kelijk te voelen. Die ervaring kan medewerkers helpen

zijn hier de feiten?’, ‘Wat zijn mijn interpretaties?’ en ‘Wat

om aan te sluiten bij cliënten en in dagelijkse situaties

kunnen we nu in deze situatie met deze jongere het

opmerkzaam te blijven voor het perspectief van de

beste doen?’ Het meest passende antwoord is dan

ander. Er is een speciaal leerinstrument voor ontwikkeld.

(voorlopig) het goede antwoord. Dat kun je aan de

Ten slotte: kun je eigenlijk ook té betrokken zijn? In ‘de

betreffende jongeren, aan elkaar en aan collega’s bui-

theorie van de presentie’ gaat het over de vraag: hoe

ten de locatie dan ook uitleggen. Er zijn in het zwerfjon-

dichtbij mag je komen? En: hoe dichtbij wil je komen?

gerenproject speciale leer- en gespreksinstrumenten

Omgaan met afstand en nabijheid wordt vaak in ver-

ontwikkeld die ook elders in Kwintes gebruikt gaan wor-

band gebracht met het uithoudingsvermogen van de

Regels

hulpverlener. Als iemand te betrokken is raakt hij opge-

brand in zijn werk. Nabijheid is in de presentiebenadering voor een goed opgeleide professional geen probleem, maar juist een oplossing. Want als je dichtbij iemand bent is ‘de vindplaats’ (vinden wat er te doen valt) dichtbij (Baart, 2001). Dit project toont aan dat de teamleden deze persoonlijke factor niet uit de weg zijn gegaan. En men leerde er steeds beter mee te werken.

1 Wat vraagt dit werk van een begeleider? • Zelfinzicht om te weten wat je wel en niet ziet aan potenties van jongeren • ‘Verstopte’ hulpvragen en schaamte van de jongeren kunnen herkennen • Inschatten hoe nabij je mag komen • Vertrouwen geven, ook als je niet zeker weet of de jongere het waar kan maken • Direct doorpakken als je begrijpt: dit is een noodkreet • Niet alleen over fouten (drugs, drinken, rommel, agressie) spreken • Geduld hebben en kunnen motiveren om opnieuw te beginnen als iets mislukt • Het luchtig kunnen houden • Feestje kunnen vieren als het goed gaat • De begeleiding ook op de familie (ouder) van de jongere richten • Dagactiviteiten zorgvuldig uitzoeken en zelf in de buurt blijven • Direct aan de bel trekken als de hulp elders misloopt • Het resultaat van de hulpverlening vertellen aan de hand van verhalen: zo was deze jongere toen hij bij ons binnenkwam en zo is het nu met haar/hem

Sigmund Razab-Sekh, persoonlijk begeleider

‘Ik ben niet bang dat ik mijn grens overga’ Het werken volgens de presentiebenadering gaat bij hem vanzelf. Het zou ook onnatuurlijk zijn om via een stappenplan een relatie met iemand op te bouwen. ‘In het ‘gewone’ leven bouw je op die manier ook geen relaties op. Dus ook in dit project ontstaan relaties op natuurlijke wijze. Maar als ik aan iemand uitleg wat ik doe, dan kan ik het proces van kennismaking tot ‘relatie’ prima beschrijven. Het is toch ook je werk.’ Sigmund Razab-Sekh combineert sinds een half jaar zijn functie als wakende wacht met zijn rol als persoonlijk begeleider van Jolanda, Sjahcandra, Stanley, Barry en Hedda.

74 ! 75 ,

e presentiebenadering past Sigmund Razab–

D

nen ze soms wat heftig reageren. Maar vaak voelen ze

Sekh als een warme jas. ‘Eigenlijk werkte ik altijd

zich dan niet lekker, of zitten ze in een periode waarin ze

al op die manier, zonder daar bij stil te staan,

gewoon ongelukkig zijn om wat voor reden dan ook.

zonder dat het een naam had. Het is iets waar ik me

Rond de feestdagen of rond hun verjaardag zie je dat ze

goed bij voel. Ik vind het mooi om te zien wat je kunt

eerder verdrietig zijn. Dat soort dagen brengt vaak ver-

bereiken bij sommige jongeren. Wat wil deze jongere en

velende herinneringen met zich mee. Als je ze in zo’n

wat kun jij daarmee? Af en toe een beetje bijsturen,

periode ergens in moet beperken, dan schieten ze

soms wat inzicht verschaffen maar vooral ook luisteren.

gewoon sneller uit hun slof. Als begeleider ben je daar

Deze manier van werken past erg goed bij mij als per-

dan wel eens de dupe van.’

soon en als professional.’ Sigmund werkt inmiddels twee jaar bij Kwintes. Daar-

1 De diepte in

voor heeft hij een paar jaar geneeskunde gedaan, maar

Sigmund ziet het als een groot voordeel dat hij is begon-

heeft zijn studie door omstandigheden niet af kunnen

nen als wakende wacht en nu als persoonlijk begeleider

maken. ‘Ik heb wat veredelde studentenbaantjes gehad

met de jongeren werkt. ‘Als wakende wacht ga je in de

in een apotheek, in een ziekenhuis op verschillende

nachten al op een amicale manier met ze om, je hoort

afdelingen en heb een tijdje in de ouderenzorg

hun verhalen aan en maakt een praatje. Die basis was

gewerkt.’ Tot hij de vacature van wakende wacht zag.

er dus al toen ik het werk van persoonlijk begeleider

Een functie die, gezien zijn eigen gezinssituatie op dat

erbij ging doen. Voor een groot deel bestond die relatie

moment, erg goed bij hem paste. ‘Ik zocht iets wat raak-

dus al. Als begeleider kan ik nu wat meer de diepte in;

vlakken had met de geneeskunde en wat ik goed kon

je kunt gaan kijken wat er speelt in het leven van de jon-

combineren met mijn thuissituatie.’

geren, zoals financiën, studie en leefomstandigheden. Je krijgt op die manier toch meer een band met ze.’

1 Emoties Voordat Sigmund werd aangenomen als wakende

1 Grens

wacht bij het zwerfjongerenproject moest hij eerst twee

Als persoonlijk begeleider heeft Sigmund inmiddels zijn

dagen meelopen in Almere. Daarna werd besloten of hij

relaties met de jongeren opgebouwd, maar houdt daar-

geschikt was. ‘De manier waarop je omgaat met jonge-

bij zijn professionele grens wel in de gaten. ‘Hedda belt

ren en met de heftige emoties die ze soms hebben is

me bijvoorbeeld regelmatig overstuur op. Zij heeft het

belangrijk. Je moet je bewust zijn van de situatie. Vooral

nu best moeilijk omdat ze zwanger is, bezig met haar

in het begin, dan proberen ze je een beetje uit en kun-

nieuwe woning, financiële problemen, alles wordt haar

gewoon te veel. Als de situatie thuis het toelaat, neem ik

1 Stanley

de telefoon aan. Het is voor mij niet zo dat ik om vijf uur

Stanley heeft een MBO-opleiding achter de rug, had een leuke baan maar door een auto-ongeluk heeft hij een hersenbeschadiging opgelopen. Sigmund: ‘Stanley is door deze hersenbeschadiging bepaalde capaciteiten kwijtgeraakt en daar heeft hij het moeilijk mee. Zijn doel is een HBOopleiding te volgen. Ik weet niet zeker of hem dat gaat lukken. Ik help hem natuurlijk zijn doel te bereiken, maar zal hem ook duidelijk maken dat het misschien niet kan lukken. Ik probeer hem te helpen én te beschermen. Ik probeer één en ander wel in perspectief te plaatsen. Hij moet een toelatingsexamen doen voor het HBO en dan zien we wel. Hij wil graag een relatie en een goed betaalde baan. Kortom, een jongen met ambities.’

de deur dichttrek. Ik probeer wel duidelijke afspraken te maken en mijn professionele grens niet uit het oog te verliezen. Je bent en blijft een hulpverlener. Voor mezelf weet ik goed waar mijn grens ligt, ik ben er voorzichtig mee. Ik heb een redelijk amicale manier van begeleiden, op het vriendschappelijke af, maar ik maak mezelf niet wijs dat ik in hun ogen een goede vriend van ze ben. In de praktijk zien ze jou ook niet als ‘vriend’. Ze zijn vaak heel blij met hun persoonlijk begeleider maar soms is er een stukje beschadigd in hun manier van hechten en daar moet je rekening mee houden.’

1 Muur Sigmund vindt het dan ook belangrijk om de tijd te nemen voor de jongeren. ‘Ik hou alle deuren open, maak contact, maar als ik merk dat er een muur is ga ik niet lopen duwen. Ze komen wel als ze zover zijn. Uiteindelijk werkt dat goed. Je ziet bijvoorbeeld bij Sjahcandra dat ze nu steeds opener wordt, niet alleen naar mij maar ook naar m’n collega’s. Dat is mooi om te zien. Dat heeft toch wel een paar maanden geduurd. Met Barry hetzelfde verhaal. Zijn ouders waren ongerust, en terecht, want hij dreigde echt te ontsporen. En wat je nu ziet, na een aantal maanden van het opbouwen van contact, zoekt hij ons op en staat open voor begeleiding. Nu kun je echt wat met hem. Het feit dat ik de meesten vanuit mijn functie als wakende wacht al redelijk kende, maakte het overigens bij een aantal wel

76 ! 77 ,

een stuk gemakkelijker om dichterbij te komen. We ken-

jonge mensen te kunnen werken. Ik heb lang met senio-

den elkaar tenslotte al.’

ren gewerkt, ook leuk, maar zij zitten in een hele andere fase van hun leven. Zij zijn bezig met de dood, hebben

1 Dagindeling

al veel meegemaakt, hebben ook een soort van berus-

Sigmund start zijn dag meestal met wat administratie

ting. Hele rustige mensen, sympathiek ook. Ik zie veel

op kantoor: e-mails beantwoorden, bellen met instan-

gelijkenissen qua werk, maar jongeren zitten duidelijk in

ties en scholen, brieven schrijven aan schuldeisers en

een hele andere fase van hun leven, zijn met hele

huisvesting bespreken. ‘Ondertussen lopen cliënten het

andere dingen bezig. Zij moeten nog dingen opbou-

kantoor binnen voor een kop koffie en een praatje.

wen. Ik vind het fantastisch om daar een bijdrage aan te

Soms ga ik met ze sporten of gaan we ergens wat drin-

mogen leveren. Mijn drive is dan ook het helpen van

ken om even uit de omgeving te zijn.’

mensen, het bezig zijn met mensen waarbij ik me nuttig voel.’

1 Succesje Barry is één van de vijf jongeren die Sigmund begeleidt.

1 Grenzen

‘Barry heeft de neiging om snel af te haken. Na afloop

Jolanda is één van de jongeren aan wie Sigmund soms

van een gesprek over een stageplek wordt gevraagd of

wat extra aandacht besteedt. ‘Jolanda heeft de neiging

hij de volgende dag kan terugbellen. Dat doet hij dan

om steeds haar grenzen te overschrijden. Je moet haar

niet. Dat is zonde. Uiteindelijk heb ik toch een stageplek

daar regelmatig op wijzen. Ik probeer daarin geen

voor hem weten te regelen. Het geeft veel voldoening

leraar of politieagent te zijn, dat werkt ook niet. Ik doe

om dat voor elkaar te krijgen. Niet iedereen geloofde er

het op een manier die acceptabel voor haar is, maar je

in, maar het is ons toch gelukt. Dat is erg leuk. Van die

moet het wel steeds herhalen. Dat moet je kunnen. Ik

kleine succesjes, daar moet je ook naar kijken in dit vak.

kan mij bijna niet voorstellen dat iemand dusdanig een

Het gevaar loert natuurlijk dat hij een week naar z’n sta-

grens overgaat dat ik hem of haar de rug zou toekeren.

geadres gaat en dan weer niet komt opdagen. Die kans

Het kan wel eens zo moeilijk worden dat verder gaan

bestaat. Ik kreeg net ook een sms van z’n moeder die

op dat moment onmogelijk lijkt. Maar als de emoties

zich weer zorgen maakt. Maar we blijven positief.’

weer gezakt zijn, pak ik de relatie met die persoon toch weer op en zal ik hem of haar toch weer proberen te

1 Levensfase

helpen. Ik blijf altijd open staan voor contact en hulp.

Sigmund vindt het leuk om met mensen bezig te zijn en

Het hebben van geduld is hierbij wel een belangrijke

mensen te helpen. ‘Ik vind het heerlijk om nu weer met

eigenschap.’

‘Ik hou alle deuren open, maak contact, maar als ik merk dat er een muur is ga ik niet lopen duwen. Ze komen wel als ze zover zijn’

78 ! 79 ,

1 Nachten

1 Turbulent

‘Laatst nog een collega die er even doorheen zat omdat

Als wakende wacht heeft Sigmund zelf ook wel wat tur-

hij een aantal zware nachtdiensten had gehad. In de

bulente nachten meegemaakt. ‘Je probeert altijd te

nachten kunnen ze je het namelijk behoorlijk moeilijk

voorkomen dat een situatie escaleert, je probeert de

maken. Je staat dan alleen en dan hebben ze soms ook

boel te sussen. De volgende dag ga ik weer terug om te

wat drugs gebruikt. De nachten kunnen behoorlijk tur-

proberen er op een normale manier over te praten.

bulent zijn. Ik heb zijn werk even overgenomen. Maar

Meestal gaat dat goed. Ik heb één keer fysiek moeten

na een week gaat het alweer een stuk beter. Dan is de

ingrijpen toen één van de bewoners een andere

batterij weer opgeladen en kan hij weer verder. Dat is

bewoonster met een ketting te lijf wilde gaan. Op dat

ook iemand die erg sterk is in de presentiebenadering.

moment zag ik bij zo ongeveer de stoerste bewoonster

Iedereen heeft natuurlijk z’n grenzen, maar we zijn er

van de locatie zoveel angst in haar ogen dat je daarin

ook voor elkaar. Het is prettig te weten, dat wanneer je

ook het kleine meisje naar boven zag komen. Dat zijn

tegen een grens van jezelf aanloopt, er collega’s zijn die

momenten waarop ik me realiseer waarom ik dit werk

je daarin ondersteunen. Ik ben ook erg blij met het

doe. Je ziet soms nog die kleine kinderen in ze, die veel

team. Het is een gemêleerd gezelschap, maar met veel

hebben meegemaakt.’

raakvlakken en met behoud van een eigen stijl. De één is wat strenger, de ander wat amicaler en weer een ander houdt van een grap. Een mooie club bij elkaar.’

‘Het is prettig te weten, dat wanneer je tegen een grens aanloopt, er collega’s zijn die je ondersteunen’

80 ! 81 ,

1 De aanstelling De aanstelling van de medewerkers binnen het zwerfjongerenproject is anders verlopen dan normaal. Kitty van Elst, hoofd begeleiden en wonen: ‘In eerste instantie hebben mensen gereageerd op functieomschrijvingen zoals persoonlijk begeleiders, huishoudelijk medewerkers en slaapwachten. Binnen Kwintes zijn dit bekende functies, maar niet in de relatie tot een zwerfjongerenproject. Op deze functies zijn de mensen uitgenodigd, maar vervolgens is er goed gekeken naar de personen zelf. Wat voor vlees hebben we in de kuip? Wat is de levenservaring en wat zijn de opvattingen? Er is een film gedraaid van psychiater Detlef Petry, ‘Uitbehandeld, maar niet opgegeven’. Petry werkte in Maastricht met uitbehandelde patiënten. Daar zie je het ergste van het ergste. Mensen die slaan, bijten en zwaar gedrogeerde patiënten. Petry heeft daar z’n levenswerk van gemaakt. Hij zegt: ‘Je bent dan misschien wel uitbehandeld, maar niet opgegeven. Ik laat jou niet los, ik blijf in jou nabijheid.’ Hij is daarmee eigenlijk ook direct heel present. In de film is een fragment gebruikt waarin je een vrouw ziet die zichzelf heel erg slaat. Vervolgens zie je Petry samen met haar in de auto afreizen naar haar

geboorteplaats. Je eerste reactie is als je dat ziet: ‘Oh wat gevaarlijk, straks pakt ze het stuur of slaat ze hem.’ Maar in de auto kletsen ze samen en blijkt ze een leuk mens. Je ziet als kijker verder hoe hij probeert aan te sluiten bij haar beleving waardoor zij begint te vertellen over hoe ze was als kind. Aan het eind van de wandeling zegt Petry tegen haar: ‘Ik ben zo blij dat ik dit van jou heb gezien.’ Zij reageert daar enthousiast op. Ze zegt dat hij haar een cadeau heeft gegeven en ze wil ook iets voor hem kopen. De hele weg terug zingen ze.’ •

Reacties

Aan de sollicitanten werd open gevraagd op de scene te reageren. ‘De reacties waren heel verschillend. De één vond het belachelijk: ‘Weet je wat een psychiater kost per uur?’ Een ander vond het gevaarlijk om met een patiënt in de auto te stappen. Maar een andere groep vond het juist interessant en vroeg zich hardop af wat daar gebeurde. Weer een andere groep zag direct hoe waardevol dit voor deze vrouw was geweest. Mede aan de hand van de reacties op deze scene zijn uiteindelijk de mensen voor het team in Almere geselecteerd.’

‘Jongeren praten buiten de locatie over het zwerfjongerenproject en over de begeleiders: dáár moet je zijn!’

82 ! 83 ,

7 Met wie wordt er samengewerkt?

wij moeten wel diagnosticeren zonder dat er klachten

De gemeente Almere beschreef haar zwerfjongerenbe-

zijn. Dat is bedrijfsmatig en zorginhoudelijk niet goed.’

leid7. De participatie van zwerfjongeren aan de samenleving staat daarin centraal. De doelstelling van het

•

gemeentebeleid is (1) dat ‘de meerderheid’ van de

Vervolgens is het vrij normaal dat je op een afspraak

zwerfjongeren in de zorgketen bekend is, (2) dat mini-

met een behandelaar moet verschijnen, anders word je

maal 70 procent inkomen, onderdak, zorg en scho-

weer uitgeschreven. Maar deze jongeren, die veel tijd

ling/werk krijgt, en (3) dat de nazorg aan zwerfjongeren

en zelfoverwinning nodig hebben om met hun proble-

beter aansluit op hun behoefte ter voorkoming van

men aan de slag te gaan, houden zich niet goed aan

terugval. Een sluitend netwerk is een deel van het ver-

afspraken. Daarom is in Almere de Meregaard vanaf de

haal, passende hulp het andere, zo blijkt uit dit project.

start van het zwerfjongerenproject actief op de achter-

Psychiater

grond aanwezig geweest. De psychiater, die het gedrag •

7

Almere, gemeente. 2009: ‘Zwerfjongerenbeleid 2010-2014. Van zwervend beleid naar zwerfjongerenbeleid’. Conceptnota

Onderzoek

van de jongeren herkende, koos ervoor om de groep

Door het zwerfjongerenproject is het gelukt om de doel-

niet los te laten en hen, ook zonder uitzicht op een

groep beter in beeld te krijgen. Maar opsporen is nog

behandeling, tegemoet te komen. Een sociaal-psychia-

niet hetzelfde als opvangen; niet alle opgespoorde jon-

trisch verpleegkundige bezoekt bijvoorbeeld regelmatig

geren komen in de opvang terecht. Soms komt dat

de locatie om met de jongeren in gesprek te gaan.

omdat een jongere niet wil en weer uit het zicht ver-

‘Meebewegen’ werkt hier goed!

dwijnt, maar het gebeurt ook dat er niet alert genoeg

De noodzakelijke hulp overschrijdt vaak de mogelijkhe-

gereageerd wordt door de zorgverlening. Een belang-

den van de individuele hulpverleners en verlangt keten-

rijke reden is dat de zwerfjongeren ook door de keten

organisatie (wie kan het beste de kar trekken?). Door

zwerven en elke organisatie zijn eigen regels heeft. Dat

samen te werken voor de zwerfjongeren van het project

werkt complicerend. Zo moet er voor de bekostiging van

raakte het netwerk meer en meer betrokken bij de pro-

de opvang een psychiatrische diagnose bij de zwerfjon-

blematiek en zocht men naar alternatieve oplossingen.

geren worden gesteld (een psychosociale grondslag

In de afgelopen jaren zijn er zo allerlei vruchtbare geza-

volstaat niet meer) voordat er zorg kan worden gebo-

menlijke initiatieven ontstaan. Er kwam op de locatie

den. Op basis van de DSM-IV en het protocol werken

een cursus ‘omgaan met seksualiteit’, een ‘lifestyle trai-

kan eigenlijk niet met deze doelgroep.

ning’ en een speciaal voor deze opvang ontwikkelde

Volgens psychiater Bram Schop stellen deze jongeren

teamtraining ‘cognitieve gedragstherapie en levensvaar-

geen hulpvraag en hebben ze geen probleem. ‘Maar

digheden. Ook wordt er regelmatig vanuit de zwerfjon-

beter leren kennen en zicht krijgen op ieders speel-

‘Wij willen in dit project investeren met onze expertise. Bijvoorbeeld door één van onze medewerkers mee te laten lopen op de locatie, consult en uitleg te geven. Op die manier kun je beter anticiperen op een aanstaande behandeling. We zijn nu aan het onderzoeken hoe we dit ten uitvoer kunnen gaan brengen.’

ruimte. Dit overleg wordt over en weer zeer gewaar-

Meerkanten, verslavingszorg

gerenopvang voor alle betrokken partners een zorgconferentie georganiseerd over een jongere. Behalve dat een bepaald probleem of crisis om concrete afspraken vraagt, is dit overleg bedoeld om de situatie in een breder perspectief aan de orde te stellen en om de verantwoordelijkheid samen te delen. Aan de hand van zo’n casus kan men de beweegredenen van de collega’s

deerd. •

Tot slot

Voor de jongeren die belast zijn met een psychiatrisch ziektebeeld en psychosociale problemen is er met de zwerfjongerenopvang een belangrijke stap gezet. De presentiebenadering is een alternatief voor alle pogingen om via regels en harde structuur te proberen om het anders-zijn van de zwerfjongeren op te lossen, of door alsmaar te handelen naar bevinding (met ingrepen en behandelingen). Behandelingen zijn nodig, daarover bestaat geen twijfel, maar zij zouden niet leidend moeten zijn in de zorgverlening. Wat zwerfjongeren helpt is zorg die gericht is op stabilisatie, op relaties en hechting, en op het vergroten van hun zelfvertrouwen. De uitdaging voor de medewerkers is om bij hen aan te (blijven) sluiten.

Marije van Halderen, beleidsadviseur gemeente Almere

‘Ieder mens heeft een verhaal’ ‘Je ziet de jongeren groeien, meer zelfvertrouwen krijgen. Natuurlijk struikelen ze nog wel eens, maar dat gebeurt in ieders leven. De resultaten van dit project zijn goed. Dat is fijn want de gemeente is hiervoor van gebaande paden afgeweken.’ Marije van Halderen is beleidsadviseur bij gemeente Almere en verantwoordelijk voor de subsidieaanvraag rondom het zwerfjongerenproject.

86 ! 87 ,

M

arije staat achter de presentiebenadering.

geef ik de subsidiebeschikking uit waarin staat hoe

‘De periode dat jongeren in dit project bege-

hoog het bedrag is voor een project. Twee keer per jaar

leid worden is langer dan normaal. Natuur-

hebben we een bespreking over het verloop van het

lijk niet oneindig maar de periode wordt meer afhanke-

project en gaan we op werkbezoek.’

lijk gesteld van hoe een jongere erin zit en niet alleen op resultaat. Dat is wel wat me direct opviel aan dit project.

1 Werkbezoek

Kwintes krijgt langer de tijd om met deze jongeren te

‘Tijdens m’n laatste werkbezoek heb ik gezien dat jon-

werken en aangezien deze jongeren van ver moeten

geren echt groeien. Eén van de jongeren die we ander-

komen, heb je die tijd gewoon nodig. Deze benadering

half jaar geleden ook in het project hebben gezien, pre-

draait om het geven van vertrouwen en het terugkrijgen

senteerde voor ons de jeugdconferentie. Daar staan

van zelfvertrouwen bij jongeren. Dat kost tijd. Jongeren

dan 450 mensen. Geen enkel probleem. Later zag ik

fouten laten maken en niet meteen buiten zetten, ver-

hem weer in het leerwerkbedrijf en dat is nu toch

trouwen scheppen, het opbouwen van relatie. Laat ze

iemand geworden met veel zelfvertrouwen. Hij voelt zich

maar een keer struikelen, dat gebeurt in het echte leven

gewaardeerd en dat straalt er vanaf. Dat vind ik gewel-

ook. Maar hoever ga je hierin? Hoeveel kansen geef je?

dig om te zien. Hij heeft veel meegemaakt en nu zie je

Daar schuilt wel een gevaar. Maar ik vertrouw daarin op

dat hij z’n leven weer op de rit krijgt. Voor hem heeft

de professionaliteit van Kwintes.’

deze presentiebenadering dus echt gewerkt. Ik denk dat deze benadering zo goed werkt omdat hierin de mens

1 Subsidie

en zijn persoonlijke verhaal centraal staat. We passen

Om elk jaar het budget voor Kwintes rond te krijgen,

niet allemaal binnen de hokjes zoals die bedacht zijn,

worden heel wat gesprekken gevoerd. Marije is dan ook

ook niet binnen de financieringsstromen zoals die er lig-

blij met de resultaten zoals beschreven in de eindrap-

gen. Het is daarom goed om daar bij deze jongeren iets

portage ‘Zwerfwerken.’ ‘Het is prettig het bewijs van de

meer vrijheid in te nemen.’

kracht van presentie in handen te hebben. Als de subsidieaanvraag van Kwintes binnen is, bekijk ik waar we

1 Centrale toegang

budget op kunnen inzetten. Vervolgens bespreken we

In Almere is de opvang tot 18 jaar goed geregeld; de

met elkaar wat dat concreet betekent. Als het nodig is,

provincie betaalt de kosten van bureau Jeugdzorg,

ga ik daarover in overleg met de wethouder. Indien

maar ben je ouder dan val je al snel tussen wal en

nodig hakt de wethouder de knoop door. Uiteindelijk

schip. ‘Om jongeren ouder dan 18 jaar een structurele

‘Het is prettig het bewijs van de kracht van presentie in handen te hebben’

88 ! 89 ,

oplossing te bieden is er sinds kort de ‘centrale toe-

volgens komt er misschien een tweede professional die

gang’. Dat houdt in dat mensen die opvang nodig heb-

ook zo’n registratie doet over dezelfde jongere. Die twee

ben een intake krijgen bij de instelling waar ze zich mel-

registraties worden door het systeem automatisch

den, maar hun traject ingaan op de locatie die het best

gekoppeld en brengt de twee professionals met elkaar

bij hen past. ’

in contact. Zij gaan vervolgens met elkaar in overleg over de juiste begeleiding. Maar we proberen deze jon-

1 Expertteam

geren nu extra onder de aandacht te brengen en hopen

‘De intake vindt plaats aan de hand van een uitgebreid

op deze wijze vroegtijdiger te kunnen signaleren als het

aanmeld- en diagnostiekformulier. Dit wordt doorge-

mis dreigt te gaan met iemand.’

stuurd naar de centrale toegang. Daar zit een expertteam van mensen van verschillende disciplines. Zij

1 Kinderen

beoordelen samen de intakeformulieren en brengen

Marije is ervan overtuigd dat deze manier van begelei-

een advies voor locatie en behandeling uit. Vanaf 1

den de maatschappij uiteindelijk geld oplevert. ‘Deze

januari 2011 zijn ook zwerfjongeren, ook onder de 18

zwerfjongeren kunnen volwassen zwervers worden met

jaar, hierin expliciet opgenomen. Dit is een goede ont-

alle problemen van dien. Als de zwerfjongeren er niet in

wikkeling.’

geslaagd zijn hun leven voldoende op de rit te krijgen, groeien ook hun kinderen later op in een instabiele

1 Registratie

omgeving. Daarom is het zo belangrijk om te investeren

Voor zwerfjongeren bij een instelling aankloppen, heb-

in deze groep. Op de lange termijn kan het namelijk

ben ze er vaak al een heel traject opzitten. Om die

veel opleveren. Nu zelfs is uitgerekend dat het inder-

zwerfperiode zo kort mogelijk te houden, heeft de pro-

daad zin heeft om deze investeringen te doen, geeft dat

vincie Flevoland een elektronisch signaleringssysteem

meer fundering voor de toekomst. Door de laatste bere-

voor alle risicojeugd (ESAR) van 0 tot 23 jaar. Marije: ‘Als

keningen, waaruit blijkt dat opvang van de jongeren uit-

een professional in Almere is die zich zorgen maakt over

eindelijk geld oplevert, staan we hopelijk ook een stuk

een jongere dan registreert hij dat in het systeem. Ver-

sterker in deze tijden van bezuinigingen.’

‘Als de zwerfjongeren er niet in slagen hun leven voldoende op de rit te krijgen, groeien ook hun kinderen later op in een instabiele omgeving’

Berry van der Scheer, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige Meregaard Almere

‘Met een kaartje zeg je: ik zie je’ Binnen de reguliere ggz is het niet gebruikelijk dat je cliënten blijft volgen nadat ze zijn uitgeschreven. Ook het sturen van een kaartje doe je niet. ‘Ik moest er aan wennen, maar het werkt wel. Ik zou ook meer willen werken volgens de presentiebenadering. Ik ben wel iemand die buiten de kaders denkt’, aldus Berry van der Scheer, sociaal-psychiatrisch verpleegkundige bij de Meregaard in Almere en als zodanig betrokken bij het zwerfjongerenproject.

92 ! 93 ,

V

oor jongeren vindt Berry van der Scheer de pre-

1 Kaartjes

sentiebenadering erg goed. ‘Zij hebben juist

Sinds zijn betrokkenheid bij Kwintes is Berry steeds meer

behoefte aan betrokkenheid en vooral deze jon-

ansichtkaarten gaan sturen. ‘Kaartjes sturen is niet

geren willen graag gezien worden. Vooral omdat ze

gangbaar hier. Ik ben het zelf wel meer gaan doen. Bij-

veel negatief in beeld zijn geweest. Dan is het prettig te

voorbeeld als iemand niet komt opdagen op zijn afspra-

ervaren dat er mensen zijn die proberen die jongeren

ken. Ik merk ook écht dat het werkt. Ik heb iemand laatst

weer eigenwaarde mee te geven en hen te laten erva-

een kaartje gestuurd omdat ik benieuwd was hoe het

ren dat ze ertoe doen. Wat er ook gebeurt, binnen gren-

met hem was. Ik had hem verwezen naar de versla-

zen, wij zullen contact houden met jou, ook al verbreek

vingszorg. Ik kreeg een kaartje terug! Het is dan toch

jij het contact met ons. Dat er mensen zijn die zeggen: je

erg leuk dat je als behandelaar weet wat het vervolg is,

hebt mogelijkheden.’ Berry heeft inmiddels twee zwerf-

maar ook dat je merkt dat iemand het prettig heeft

jongeren verwezen naar Kwintes. ‘Eén van de twee

gevonden dat hij nog eens iets van je hoort. Maar ook

stopte steeds met de medicatie zodra het weer goed

m’n huidige cliënten stuur ik nu meer kaartjes. Een

met hem ging. Dat is natuurlijk niet de bedoeling. Maar

andere cliënt van mij breit sokken. Ze is lastig thuis te

deze cliënt blijft zijn medicatie nu wel gebruiken. Dat is

houden en is jarenlang opgenomen geweest. Nu is ze

wel bereikt. Als hij de medicatie niet zelf kwam ophalen,

sinds een paar maanden thuis. Bijna iedereen houdt de

dan ging ik die bij hem langsbrengen. De begeleiding

adem in… gaat dat wel goed? Ik heb haar laatst een

van Kwintes heeft hem verder gemotiveerd zijn medica-

kaartje gestuurd met daarop een waslijn met gebreide

tie goed te blijven gebruiken. Dat was een mooie

sokken. Het voelt goed om dat te doen en ik weet ook

samenwerking. Hij woont nu zelfstandig en het gaat erg

zeker dat het haar ook goed doet.’

goed met hem. De ander was een meisje van 18 jaar waar ik erg mee te doen had, echt kansloos. Ik heb

1 Grens

haar toen verwezen naar de Meerkanten voor een

‘Het sturen van kaartjes is wel wennen’, zegt Berry. ‘Ik

behandeling en aangemeld bij Kwintes. Ik ben haar

heb eens tegen Kitty (van Elst, red.) gezegd dat ik niet

daarna uit het oog verloren totdat ik bij een andere

het sociale contact zou moeten zijn dat kaartjes stuurt.

cliënt op huisbezoek kwam en zij de deur ernaast open-

Toen zei Kitty tegen mij: ‘Als iemand komt te overlijden,

deed. We raakten aan de praat. Ze kon me vertellen

sta je dan wel op de begrafenis? Waarom stuur je

wat er allemaal goed ging en wat minder. Dat was toch

iemand dan geen kaartje? Want dat is eigenlijk een klei-

wel erg leuk.’

nere vorm van betrokkenheid dan op iemands begrafenis verschijnen.’ Daar had ze natuurlijk gelijk in. Dat

‘Een kaartje sturen is eigenlijk een kleinere vorm van betrokkenheid dan op iemands begrafenis te verschijnen’

94 ! 95 ,

vond ik wel heel mooi. Ik heb mezelf toen afgevraagd of

veranderd. Nu adviseren ze op de opleiding dat je juist

ik niet toch over die grens heen zou moeten stappen. Je

wel iets moet vertellen over jezelf tegen deze cliënten.

geeft toch ook niet zo heel veel van jezelf prijs als je een

Als jij niet vertelt dat je op vakantie gaat, gaan zij allerlei

kaartje stuurt. Het is meer betrokkenheid in de zin van

dingen zien en horen die anderen niet zien. Als je dus

‘ik zie je’. Dat is een beetje de vrees hier. Men wil toch

niets zou vertellen, dan denken ze dat je je helemaal

graag zo anoniem mogelijk blijven als hulpverlener.’

van hen onthecht. Dan voelen ze zich in de steek gelaten. Zo’n presentiebenadering helpt dan wel. Je bent

1 Opvoeding

meer betrokken, je neemt daar meer initiatief in.’

Werken in de geestelijke gezondheidszorg kan volgens Berry soms best spannend zijn. ‘Ik werk met mensen

1 V&D

met een persoonlijkheidsstoornis en bij de crisisdienst.

Berry spreekt regelmatig met mensen af buiten kantoor

Daarin kom je regelmatig cliënten tegen die niet tevre-

om in een andere omgeving te zijn. ‘Bijvoorbeeld koffie

den zijn of aan wie je slecht nieuws moet vertellen. Er is

drinken bij V&D of we maken buiten een wandeling.

dan best veel strijd met cliënten, dan moet je jezelf een

Niet veel van mijn collega’s doen dat. Ik ben dit meer

beetje beschermen. Aan de andere kant kennen ze die

gaan doen naar aanleiding van een opleiding systeem-

strijd bij het zwerfjongerenproject natuurlijk ook, maar

therapie, waarin regelmatig werd aangegeven ‘veran-

daar gaan ze vervolgens na een conflict wel weer ver-

der de context, dan krijg je een ander gesprek’. Als je

der met elkaar. De begeleiders daar blijven nabij. Het

een jaar met iemand in dezelfde kamer zit te praten,

kan dus wel. Maar we zijn hier niet zo opgevoed, ik heb

dan kun je je afvragen of één en ander nog wel functio-

dat ook niet op de opleiding meegekregen. Dat speelt

neel is. Ik merk dat het echt werkt als je mensen in een

een belangrijke rol. Aan de andere kant ben ik nooit

minder formele sfeer spreekt. Van de meeste cliënten

heel beschermend naar mezelf toe geweest. Ik vertel

ken ik wel een familielid, die betrek ik er bij. Je merkt dat

ook wel redelijk veel over mezelf tegen cliënten, maar

wanneer je de omgeving verandert de gesprekken zelfs

op de opleiding leer je dat je bijvoorbeeld bij mensen

diepgaander worden. Een wandeling maken werkt blijk-

met een borderline persoonlijkheidsstoornis je beter

baar zo ontspannend dat mensen meer vertellen dan

niets kunt vertellen. Pas op! Voor je het weet wordt het

wanneer je binnen aan tafel was blijven zitten.’

tegen je gebruikt. Dat was vroeger zo, dat is nu al erg

‘Een wandeling maken werkt zo ontspannend dat een gesprek diepgaander wordt’

96 !

Eerder verschenen van Kwintes 1 Het Trefpunt in beeld

1 Samen sterk in werk

Waar verhalen een stem krijgen

(On)zichtbare sturing in trajectbegeleiding

Een onderzoek naar kwartiermaken in De Bilt

Verhalen over leren en werken

1 Tijdloos betrokken Zestig jaar opvang, begeleiding en activering

Deze boeken kosten € 15,- en zijn te bestellen via

Jubileumuitgave ter gelegenheid van het vijfjarig

www.kwintes.nl/publicaties.

bestaan van Kwintes