BOUWSTENEN VOOR EEN VLAAMS ACTIEPLAN TEGEN DAK EN THUISLOOSHEID INSPIRATIE UIT NEDERLAND, FINLAND EN SCHOTLAND

Kapucijnenvoer 39 3000 Leuven   +32(0)16 33 69 10   +32(0)16 33 69 22 www.kuleuven.be/lucas   

 

 

          BOUWSTENEN VOOR EEN VLAAMS ACTIEPLAN TEGEN DAK‐ EN  THUISLOOSHEID  INSPIRATIE UIT NEDERLAND, FINLAND EN SCHOTLAND 

  Prof. dr. Koen Hermans              Leuven  juni 2012 

   

 

 

Colofon    Opdrachtgever en financiering  Steunpunt Beleidsrelevant Onderzoek Armoede (VLAS)    Onderzoeksleiding  Prof. dr. Koen Hermans    Administratief medewerker  Lut Van Hoof   Manuela Schröder                        Leuven, juli 2012   

   

 

 

Inhoud    1 

Inleiding 

5 

2 

Nederland: Een Nationaal Plan samen met de G4 

7 

2.1 

Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang 2007‐2010 

7 

2.2 

Tussentijdse resultaten 

9 

2.3 

Doorstart van het Plan van Aanpak 2010‐2013 

11 

2.4 

Sterktes en beperkingen van de Nederlandse aanpak 

12 

3 

4 

5 

6 

Finland: Housing first en het elimineren van dakloosheid 

15 

3.1 

Reduction programme 

16 

3.2 

Resultaten van het ‘reduction programme’ 

16 

3.3 

‘Elimination programme ‘ 

17 

3.4 

Kenmerken en sterktes van de Finse aanpak 

18 

Schotland: een grondrechtenbenadering 

19 

4.1 

Britse wettelijke bescherming van thuislozen 

19 

4.2 

Start van de Schotse ambitieuze aanpak 

20 

4.3 

Een nieuw beleid sinds de minderheidsregering in 2008 

21 

4.4 

Transfereerbaarheid van de Schotse aanpak 

22 

De Vlaamse aanpak van dak‐ en thuisloosheid 

23 

5.1 

Vlaamse welzijnsmaatregelen 

23 

5.2 

Vlaamse huisvestingsmaatregelen en woonbeleid 

24 

5.3 

Lokaal woon‐ en welzijnsbeleid 

27 

5.4 

Federale maatregelen 

29 

5.5 

Besluit 

30 

Aanbevelingen voor een Vlaamse strategie op basis van de buitenlandse voorbeelden 

33 

6.1 

Afdwingbaar recht op wonen 

33 

6.2 

Nood aan een Vlaams actieplan 

33 

6.3 

Nood aan participatie van de doelgroep zelf 

34 

6.4 

De grootte en kenmerken van de doelgroep meten 

34 

6.5 

Lokale samenwerking tussen de OCMW, woonactoren, CAW, welzijn en geestelijke  gezondheidszorg 

35 

6.6 

Naar een ruime benadering van preventie 

36 

6.7 

Experimenten innovatief woonbeleid: Housing first 

36  39 

Bibliografie     

 

Lijst met afkortingen  ADF 

Aanmelding‐ en diagnoseformulier

FTE 

Full‐time equivalent 

G4 

4  Grote steden in Nederland

GGZ   

Geestelijke gezondheidszorg

GPMI 

Geïndividualiseerd Project voor Maatschappelijke Integratie

HFA    

Housing First Approach 

MO 

Maatschappelijke opvang 

POD MI   

Programmatorische Overheidsdienst Maatschappelijke Integratie

RMI   

Recht op Maatschappelijke Integratie

SHM 

Sociale Huisvestingsmaatschappij

SVK 

Sociaal Verhuurkantoor 

VMSW 

Vlaamse Maatschappij voor Sociaal Wonen

WMO 

Wet Maatschappelijke Ondersteuning

WWB 

Wet Werk en Bijstand 

                                  

 

 

1

Inleiding 

Inleiding

De  European  Consensus  Conference  on  Homelessness  in  het  kader  van  het  Belgisch  voorzitterschap  van de EU bekrachtigde in december 2010 vijf doelstellingen die de blauwdruk vormen voor een meer  integrale aanpak van thuisloosheid:  1. Niemand mag genoodzaakt zijn om tegen zijn wil op straat te moeten overnachten bij gebrek aan  opvang die aangepast is aan zijn situatie  2. Niemand mag genoodzaakt zijn om langer dan nodig te moeten verblijven in de opvang bij gebrek  aan doorstroommogelijkheid naar (begeleid) wonen  3. Niemand  mag  uit  een  instelling  ontslagen  worden  (ziekenhuis,  psychiatrie,  gevangenis,  jeugdin‐ stelling …) zonder voldoende nazorg en een oplossing voor zijn woonsituatie  4. Niemand mag uit huis worden gezet bij gebrek aan begeleidings‐ en herhuisvestingsmogelijkheden  5. Niemand die jongvolwassen wordt of is mag thuisloos worden als gevolg van de overgangssituatie  naar volwassenheid.  Vlaanderen kent op dit moment geen nationaal plan. Het Regeerakkoord van de Vlaamse Regering van  2009  formuleert  wel  drie  beleidsintenties  om  dak‐  en thuisloosheid  op  een  meer structurele  manier  aan te pakken door:   1. het stelsel van huursubsidies uit te breiden om minder gegoede huurders te ondersteunen.  2. het toenemende aantal thuislozen in de maatschappij tegen te gaan door te investeren in doortas‐ tende preventie van thuisloosheid.  3. het aanbod van de sociaal verhuurkantoren te verhogen.  Daarnaast verwijzen ook de beleidsnota’s van minister Vandeurzen en minister Vandenbossche  naar  de aanpak van thuisloosheid. Minister Vandeurzen stelt drie prioriteiten:   1. extra inspanningen leveren om het aanbod van woonbegeleiding en –ondersteuning te verruimen  (zowel voor de initiatieven waarin de uitstroom gestimuleerd wordt, als voor maatregelen die de  instroom beperken)  2. een aanbod van opvang en begeleiding realiseren voor mensen zonder papieren.  3. De uitstroom uit opvangcentra versnellen   De beleidsnota 2009‐2014 van minister Van den Bossche stelt twee prioriteiten rond thuisloosheid:  1. Waar  mogelijk  zal  maximaal  worden  ingezet  op  de  preventie  van  thuisloosheid.  Dit  kan  bijvoor‐ beeld via woonbegeleiding in sociale huisvesting of via een snelle aanpak van kwaliteitsproblemen  in private huurwoningen.  2. Mensen die toch thuisloos zijn geworden, moeten kunnen beschikken over degelijke noodopvang  en begeleid worden naar een definitieve woonoplossing.   Uit  dit  overzicht  blijkt  dat  de  Vlaamse  regering  zowel  de  instroom  in  dakloosheid  wil  inperken,  de  doorstroomtijd  in  de  thuislozenzorg  verminderen  en  de  uitstroom  naar  een  zelfstandige  woonst  wil  versnellen.   In  deze  expertenpaper  beschrijven  we  succesvolle  buitenlandse  nationale  actieplannen  in  de  strijd  tegen dak‐ en thuisloosheid (Finland, Schotland, Engeland, Nederland). Deze drie landen worden geko‐ zen, omdat ze elk een eigen aanpak hebben ontwikkeld die succesvol blijken te zijn in de strijd tegen  5   

Inleiding  dak‐ en thuisloosheid. De overeenkomst tussen de drie landen is dat het steeds gaat om een nationaal  actieplan gecombineerd met lokale actiestrategieën. De Nederlandse aanpak omschrijven we hier als  de  GGZ‐gerichte  benadering,  gezien  de  sterke  samenwerking  met  de  geestelijke  gezondheidszorg.  Finland  beschouwen  we  als  de  ‘housing  first’  benadering  die  erin  bestaat  om  de  bestaande  opvang‐ voorzieningen te transformeren naar permanente wooneenheden. Schotland kenmerkt zich door een  rechtenbenadering die ervan uitgaat dat in 2012 elke thuisloze recht heeft op een permanente huis‐ vesting. Deze drie voorbeelden kunnen de Vlaamse regering inspireren om de voorgenomen prioritei‐ ten concreet vorm te geven.   Vervolgens staan we stil bij een aantal belangrijke ontwikkelingen die zich voordoen in Vlaanderen. De  expertenopdracht sluit af met een beschrijving van de beleidswijzigingen die nodig zijn om de aanbe‐ velingen van de European Consensus Conference on Homelessness te realiseren.  

6   

 

2

Nederland 

Nederland: Een Nationaal Plan samen met de G4

In 2003 verschijnt het onderzoeksrapport ‘De maatschappelijke opvang verstopt’ (IBO, 2003) dat een  grote impact heeft op de Nederlandse beleidsagenda. Dit rapport wijst op drie grote knelpunten in de  Nederlandse thuislozenzorg. In de eerste plaats verblijven thuislozen te lang in opvangcentra. De oor‐ zaak hiervan is dat te veel thuislozen een verblijfplaats wensen in een opvangcentrum en dat thuislo‐ zen die al een plaats hebben deze te lang bezetten. De toegenomen instroom heeft volgens het rap‐ port te maken met de groei aan uithuiszettingen omwille van overlast of huurachterstand. De beperk‐ te  uitstroom  kan  toegeschreven  worden  aan  het  gebrek  aan  voldoende  kwaliteitsvolle  huisvestings‐ mogelijkheden en de discriminatie van thuislozen op de huisvestingsmarkt. Een tweede knelpunt is het  gebrek  aan  toegankelijkheid  van  de  reguliere  gezondheids‐  en  welzijnsdiensten  voor  thuislozen.  Ten  derde  wijst  het  rapport  op  de  groep  van  ex‐gedetineerden  die  een  beroep  doen  op  opvangcentra.  Mede als gevolg van dit rapport stappen de vier grote steden van Nederland naar de landelijke over‐ heid om een gemeenschappelijk plan op te stellen om dak‐ en thuisloosheid ten gronde aan te pakken.  Dit  plan  moet  leiden  tot  een  structurele  oplossing  voor  de  21.800  kwetsbare  personen  (langdurige  zorgafhankelijkheid, drugsverslaafden, personen met ernstige psychiatrische problemen, zorgwekken‐ de  zorgmijders).  Het  betreft  dus  in  iedere  stad  een  bijzonder  omvangrijke  groep:  6.000  personen  in  Amsterdam, 7.000 in Rotterdam, 4.400 in Den Haag en 4.400 in Utrecht.  

2.1

Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang 2007‐2010

Als  resultaat  van  dit  gemeenschappelijk  initiatief  gaat  in  februari  2006  het  ‘Plan  van  aanpak  maat‐ schappelijke opvang’ van start. Het Plan van Aanpak is bedoeld om de situatie van daklozen en verloe‐ derden te verbeteren en de overlast die ze veroorzaken terug te dringen. Het plan legt de prioriteit bij  de 10.000 feitelijk en residentieel daklozen in  de vier grote steden (tabel 1). Het gaat meer concreet  om  7.650 feitelijk daklozen1 en 2.500 residentieel daklozen2   Het Plan heeft vijf grote doelstellingen:   1. De huidige ruim 10.000 dak‐ en thuislozen en de dak‐ en thuislozen die er vanaf nu nog bij komen,  beschikken over een inkomen, een structurele vorm van woonvoorzieningen en over  een   niet‐ vrijblijvende  evidence‐based  zorgtraject  (zo  mogelijk  tijdelijk,  waar  nodig  structureel)  gebaseerd  op  realistische  diagnoses  (waaronder  trajecten  uit  hoofde  van  het  verslavingsbeleid  en  vormen  van  eventueel  gesloten  intramurale  psychiatrische  voorzieningen  c.a.),  en,  voor  zover  mogelijk,  van vormen van werk die haalbaar zijn.   2. Dakloosheid ten gevolge van uithuiszetting komt (vrijwel) niet meer voor. Het aantal uithuiszettin‐ gen is in 2008 gedaald tot minder dan 30 % van het aantal in 2005. Voor zover nog wel uithuiszet‐

                                                              1   Feitelijk daklozen hebben  minstens  één  dag gedurende  de  laatste  maand buiten geslapen  of  maken  ge‐ bruik van nachtopvangcentra of overnachten bij vrienden zonder het uitzicht op een verbijlfplaats voor  de volgende nacht.  2

 Residentieel daklozen verblijven in tijdelijke opvangcentra.  

7   

Nederland 

tingen  voorkomen,  wordt  alternatieve  passende  woonruimte  in  het  souterrain  van  de  woning‐ markt aangeboden.   3. Dakloosheid ten gevolge van detentie komt (vrijwel) niet meer voor.   4. Dakloosheid ten gevolge van uitval uit zorginstellingen komt (vrijwel) niet meer voor.   5. Bij een groot deel van de doelgroep is overlastgevend gedrag verminderd.   Uit  deze  opsomming  blijkt  dat  het  plan  kiest  voor  een  integrale  begeleiding  van  de  huidige  dak‐  en  thuislozen,  waarbij  gezocht  wordt  naar  een  aangepast  traject  op  maat  dat  aandacht  heeft  voor  alle  levensdomeinen (werk, wonen, vrijetijd, financiën). Deze integrale aanpak moet niet alleen bijdragen  tot een verbeterde situatie van de dak‐ en thuislozen zelf, maar moet ook een belangrijk maatschappe‐ lijk effect veroorzaken, met name het verminderen van overlast dat door de groep van dak‐ en thuislo‐ zen wordt veroorzaakt. Deze trajecten zijn niet vrijblijvend en bij voorkeur ook wetenschappelijk on‐ derbouwd.  Daarnaast  wil  men  inzetten  op  drie  situaties  die  leiden  tot  thuisloosheid:  (1)  dreigende  uithuiszetting, (2) het verlaten van de gevangenis, (3) het verlaten van residentiële zorgvoorzieningen  (psychiatrie, jeugdzorg, gehandicaptenzorg).   Aan deze vier doelstellingen worden vijf meetbare indicatoren gekoppeld:   1. 2. 3. 4.

Dakloosheid ten gevolge van uithuiszetting komt (vrijwel) niet meer voor.  Dakloosheid ten gevolge van ontslag uit detentie komt (vrijwel) niet meer voor.  Dakloosheid ten gevolge van uitval uit zorginstellingen komt (vrijwel) niet meer voor.  Voor 2010 is voor alle 10.000 dak‐ en thuislozen een trajectplan opgesteld en zijn zij voor zo‐ ver mogelijk voorzien van inkomen, passende huisvesting, effectieve ondersteuning, zorg, zin‐ volle dagbesteding en werk.  5. Bij een groot deel van de doelgroep is overlastgevend gedrag verminderd conform de veilig‐ heidsmonitor.  Het plan steunt op twee pijlers. Een eerste pijler is een persoonsgerichte benadering met individuele  trajectplannen en aan individuele personen gekoppelde cliëntmanagers. Een tweede pijler is een 100%  sluitende  ketensamenwerking  tussen  alle  betrokken  partijen  en  instellingen  onder  regie  van  de  ge‐ meente en het zorgkantoor. Dit betekent in de eerste plaats dat de gemeenten de regierol opnemen in  de beleidsplanning en uitvoering. De gemeente sluit de contracten af met de huisvestingsmaatschap‐ pijen en de zorginstellingen. Ten tweede komt deze regierol ook tot uiting op het operationele niveau,  doordat de gemeente fungeert als toegangspoort tot de thuislozenzorg. Zij voeren de intake uit aan de  hand van het Aanmeldings‐ en Diagnoseformulier3 en  volgen vervolgens het traject op door de aan‐ stelling van veldregisseurs. Het Aanmelding‐ en Diagnoseformulier dient als uitgangspunt voor de be‐ paling van het opvangrecht van de cliënt en de meeste geschikte opvangvoorziening.   Een ander belangrijk instrument van het Plan van Aanpak MO is het individuele en integrale traject‐ plan van een cliënt. Dit is een handelingsplan dat moet leiden tot een structurele oplossing en dus tot  uitstroom  uit  de  dakloosheid.  Hierbij  wordt  gewerkt  aan  verschillende  leefgebieden:  inkomen  en  fi‐ nanciën, wonen en huishouding, arbeid of zinvolle dagbesteding, lichamelijke gezondheid, geestelijke  gezondheid,  sociaal  netwerk,  veiligheid.  Doordat  er  een  groot  aantal  betrokken  partijen  zijn  bij  het  trajectplan, wordt de functie van veldregiemanager gecreëerd. Deze persoon heeft geen direct contact  met cliënten, maar volgt het traject op, spreekt de nodige hulpverlening aan, fungeert als contactper‐ soon voor hulpverleners en coördineert de uitvoering van de ketenaanpak van de betrokken partijen.                                                                 Voor een voorbeeld zie Robeyns & Hermans, 2012. 

3

8   

Nederland 

Om de werking te vergemakkelijken wordt er gewerkt met een cliëntvolgsysteem. Typisch voor Neder‐ land is dat de steden zelf een eigen systeem ontwikkelen. In dit systeem worden de gegevens van de  beginsituatie van de cliënt ingevoerd (a.d.h.v. ADF‐formulier) en worden er samen met de cliënt doel‐ stellingen geformuleerd voor het komende jaar. Het cliëntvolgsysteem maakt ook communicatie tus‐ sen hulpverleners en organisaties eenvoudiger.   De landelijke overheid voorziet een budget van €170.000.000 (2006‐2009) voor de vier grote steden.  Een derde hiervan is afkomstig van de vier grote steden zelf, de overige twee derden van de Algemene  Wet Bijzondere Ziektekosten.   Daarnaast wordt ook een uitgesproken monitoringsbeleid voorzien. Trimbos, het Nederlands kennisin‐ stituut dat gespecialiseerd is in geestelijke gezondheidszorg, voorziet jaarlijks in een rapport waarin de  tussentijdse resultaten voor de vier grote steden worden voorgesteld. Vanaf 2009 wordt een gelijkaar‐ dig rapport gemaakt voor de 37 kleine steden in Nederland die zich aansluiten bij de strategie van de  vier grote steden.   Niet elke dakloze valt onder het toepassingsgebied van het Plan van Aanpak MO . Om te beginnen is er  een leeftijdsgrens van 18 jaar en ouder. Wie jonger is dan 18 valt onder de verantwoordelijkheid van  de jeugdzorg. Een tweede exclusiecriterium zijn asielzoekers en mensen zonder papieren. Zij hebben  geen toegang tot de voorzieningen. Een derde criterium is dat een persoon minstens zes maanden in  de  stad  moet  verblijven.  De  vier  grote  steden  hebben  afspraken  gemaakt  dat  zij  geen  daklozen  van  elkaar  opvangen.  Dus  als  blijkt  dat  een  dakloze  in  de  afgelopen  maanden  in  een  andere  stad  heeft  verbleven, dan wordt hij opnieuw naar deze stad verwezen.  

2.2

Tussentijdse resultaten

Uit de Monitor Plan van Aanpak Maatschappelijke Opvang 2010 (Maes et al, 2010) blijkt dat de vier  steden  de  vooropgestelde  doelstellingen  ruimschoots  bereiken.  Eind  2010  hebben  de  vier  steden  in  totaal cumulatief 12.436 feitelijk en residentieel daklozen in een traject gebracht en hebben in totaal  7.476 mensen de stabiele mix van een stabiele huisvesting, een vast en legaal inkomen en een stabiel  contact met de hulpverlening bereikt. Inmiddels zijn er dus al meer trajecten gerealiseerd dan de in  2006  geschatte  totale  omvang  van  de  doelgroep.  Ook  de  doelen  met  betrekking  tot  het  voorkomen  van dakloosheid zijn behaald. Het aantal uithuiszettingen is met 30 % gereduceerd. Slechts 9 % van de  nieuwe  meldingen  in  de  maatschappelijke  opvang  zijn  personen  die  de  afgelopen  30  dagen  uit  hun  huis werden gezet. De doelstelling met betrekking tot de ex‐gedetineerden werd ook al vanaf de eer‐ ste  meting  ruimschoots  gehaald,  met  percentages  tussen  de  0  en  4%.  De  doelstelling  dat  maximaal  10% van het totaal aantal aangemelde daklozen met een individueel trajectplan recentelijk (1 maand)  uit een zorginstelling ontslagen of uitgevallen mocht zijn. Dit doel werd door alle vier de steden al bij  de eerste meting in 2007 ruimschoots gehaald. Het laatste doel betreft het reduceren van de overlast  die daklozen veroorzaken. De doelstelling was dat in 2013 de overlast met 25% gereduceerd moest zijn  ten opzichte van een nader te bepalen nulmeting. Cliënten die de stabiele mix nog niet bereikt hebben  begaan gemiddeld 1,45 overtredingen en misdrijven per persoon, tegen 0,67 per cliënt in de stabiele  mix.   De  aanpak  van  de  G4  wordt  ook  gevolgd  en  geïmplementeerd  door  de  39  centrumsteden.  Uit  een  evaluatieonderzoek  door  Movisie  blijkt  dat  ook  de  39  kleinere  steden  werken  aan  een  lokale  toe‐ gangspoort, het gebruik van het aanmelding‐ en diagnoseformulier en de uitbouw van de trajectwer‐

9 

Nederland 

king en de persoonsgerichte benadering (Movisie, 2009). De centrumsteden nemen de regiefunctie op,  maar geven tegelijkertijd aan dat dit geen eenvoudige opdracht is (Planijne et al, 2010). Volgens Movi‐ sie is uit de resultaten af te leiden dat er in Nederland een grote consensus bestaat dat deze aanpak de  mogelijkheid biedt om dak‐ en thuisloosheid terug te dringen.  Naast deze gegevens op basis van de jaarlijkse monitor willen we ook nog stilstaan bij enkele studies  naar de preventieve woonbegeleiding. Een eerste onderzocht de preventieve rol van woningcorpora‐ ties in Amsterdam (Van Laere et al, 2008). Meer bepaald gaat het om het uitvoeren van huisbezoeken  en de aandacht voor de problemen die achter de huurachterstand of de overlast schuilgaan. Door deze  huisbezoeken op een meer professionele manier aan te pakken bleek dat een groot deel ofwel sociale  problemen ofwel medische problemen had en dat ze al gebruikmaakte van het aanbod van de sociale  dienst van de gemeente of van de GGZ. Het onderzoek toont tevens aan dat dat de kans op uithuiszet‐ ting  sterk  afneemt  bij  goed  uitgevoerde  huisbezoeken.  De  onderzoekers  bepleiten  dan  ook  dat  de  woningcorporaties hun systeem van huisbezoeken verbeteren om risicosituaties beter op te sporen en  te kunnen inschatten. Er is ook een kosteneffectiviteitsstudie voorhanden rond dezelfde aanpak. Wat  betreft  de  kosten  van  het  woonbegeleidingstraject  werden  voor  de  woningcorporatie  geschat  op  3.300€. De kost van een uithuiszetting werd geschat op 7.000€ voor de woningcorporatie4. De opvang  –en  begeleidingskosten  van  een  dakloze  persoon  gedurende  een  jaar  werden  geschat  op  53.000  €.  Daarbij kunnen nog kosten komen van werkloosheidsvergoeding of leefloon en kosten van politie en  justitie (Bogman & Van Summeren, 2011). Dit brengt de onderzoekers tot de conclusie dat de metho‐ diek kosteneffectief is.  In  Nederland  werd  er  de  afgelopen  jaren  ook  geëxperimenteerd  met  alternatieve  woonvormen.  De  bekendste zijn de Skaeve Huse, naar het Deense voorbeeld. De Nederlandse Skaeve Huse geven on‐ derdak  aan  mensen  die  noch  op  de  reguliere  woningmarkt  noch  in  de  maatschappelijke  opvang  te  handhaven  zijn.  Meestal  gaat  het  om  mensen  die  onaangepast  woongedrag  vertonen  en  extreme  overlast voor hun omgeving veroorzaken. In de Skaeve Huse krijgen zij een allerlaatste kans om niet op  straat te belanden; een situatie die noch voor de betrokkene, noch voor de omgeving wenselijk is. De  bewoners  van  de  Skaeve  Huse  ondertekenen  een  overeenkomst  waarin  zij  verklaren  begeleiding  te  zullen accepteren (van den Handel, 2009). Uit de resultaten blijkt dat zowel de bewoners zelf als de  buurt positief zijn over de resultaten. De door de buurt gevreesde overlast blijft grotendeels uit, het  door hulpverleners gevreesde maatschappelijk isolement van de bewoners eveneens. Of beter gesteld,  het  neemt  niet  toe  door  de  verhuizing  naar  de  Skaeve  Huse.  De  bewoners  van  de  Skaeve  Huse  zijn  redelijk tevreden met hun nieuwe huisvesting, waarin de druk om zich aan te passen aan de omgeving  is weggevallen.  Een ander voorbeeld zijn de Discus Woningen in Amsterdam, die beschouwd kunnen worden als een  relatief  zuivere  vorm  van  housing  first.  Zeer  recent  verscheen  er  een  evaluatiestudie  door  het  team  van Judith Wolf (2012). De enige voorwaarde voor een Discus Woning is budgetbegeleiding. Voor de  rest staan de thuislozen zelf in voor het huishouden en voor hun dagelijkse leven.  Deze woningen zijn  alleen beschikbaar voor personen met meervoudige en complexe problemen. Twee derde van de 123  personen die gebruikmaken van een Discus woning, verblijven nog steeds in deze woonst. Opvallend is  dat het hier gaat om een populatie van chronisch daklozen. Bijna 80 % van hen waren feitelijk dakloos                                                                4 Hieronder rekende men onder andere de kosten van oninbare huur, deurwaarderskosten, gerechtskosten,  kosten van inboedelverwijdering, vergoeding van schade, en personele kosten van de woningcorporatie.  10   

Nederland 

en dat voor een periode van gemiddeld 8 jaar. De overgrote meerderheid is van mening dat hun le‐ venskwaliteit sterk verbeterd is. Hun professionele begeleiders hebben grotendeels dezelfde mening.  De onderzoekers geven aan dat hun studie geen echte effectiviteitsstudie is, maar ze zijn er wel van  overtuigd dat deze innovatieve vorm van huisvesting voor chronisch thuislozen met complexe proble‐ men succesvol lijkt te zijn.  

2.3

Doorstart van het Plan van Aanpak 2010‐2013

De eerste fase van het Plan van Aanpak liep af in 2009. In 2010 werd dan ook een nieuw plan voor  de  tweede  fase  opgesteld.  De  doelstellingen  van  de  eerste  fase  gelden  onverkort  ook  voor  de  tweede fase. Daarnaast zijn de volgende doelstellingen toegevoegd:  1. Voorkomen van nieuwe dak‐ en thuislozen door te investeren in preventie van uitval en  op het voorkómen van terugval;  2. In  zorg  en  opvang  brengen  van  mensen  die  nu  nog  dakloos  zijn  en  verbeteren  van  de  doorstroom;  3. Bevorderen  dat  mensen  die  in  zorg  en  opvang  zitten  uitstromen  en  reïntegreren  in  de  samenleving.  Het plan van de tweede fase wil dus naast de aanpak van de feitelijk en residentieel thuislozen tevens  inzetten op de groep van wat men de langdurig zorgafhankelijken noemt.  Dit betekent voor de twee‐ de  fase  nog  meer  samenwerking  en  afstemming  met  andere  beleidsvelden.  Het  betreft  dan  afstem‐ ming  met  lokale  veiligheidsprogramma’s,  armoedebeleid,  versterkte  afspraken  met  de  geestelijke  gezondheidszorg.   Met  de  tweede  fase  wordt  aansluiting  gezocht  bij  de  evidence‐based  interventies  in  de  geestelijke  gezondheidszorg die zich laten vatten onder de noemer van ‘maatschappelijke steunsystemen’.  Het  gaat  hier  om  een  geheel  van  behandelings‐,  ondersteunings‐  en  rehabilitatiemogelijkheden  die  de  doelgroep nodig kan hebben om zijn plaats in de samenleving (terug) in te nemen (Van Audenhove et  al, 2005). In het steunsysteem is niet alleen de GGZ betrokken, maar ook generieke en eerstelijns dien‐ sten, bijvoorbeeld diensten voor huisvesting, arbeid, inkomen en opleiding. Zowel formele als informe‐ le verzorgers kunnen er een rol in opnemen. Het begrip ‘maatschappelijk steunsysteem’ verwijst dus  enerzijds het naar het steunsysteem van een individuele cliënt (familie, buren, diensten,…), anderzijds  naar een samenhangend geheel van diensten en particuliere steungevers en de mechanismen om de  inspanningen van die partijen te coördineren. Een goed steunsysteem is een systeem dat een integrale  op rehabilitatie gerichte zorgverlening mogelijk maakt.   De tweede fase van het Plan van Aanpak wordt al snel doorkruist door aanzienlijke  besparingsopera‐ ties binnen de sociale bijstand, de uitvoering van de WMO‐wet en de geestelijke gezondheidszorg. Zo  is er onder andere de aanscherping van de Wet Werk en Bijstand (WWB) voor de jongeren en de in‐ voering  van  de  Wet  werken  naar  vermogen.  De  mogelijkheid  om  een  uitkering  te  krijgen  als  jonge  arbeidsgehandicapte wordt sterk beperkt. In de WWB wordt een huishoudentoets ingevoerd alsmede  een wachttijd van vier weken voor jongeren tot 27 jaar. De bijstandsnorm voor jongeren van 18 tot en  met  20  jaar  zonder  kinderen  is  228,04  euro  per  maand.  Jongeren  die  in  de  bijstand  komen  moeten  vanaf 1 januari 2012 ook nog eens vier weken wachten voordat zij een uitkering mogen aanvragen. De  gemeenten zouden daarnaast maar liefst € 200 miljoen besparen op de uitvoering van de WMO en in  de bijstand zou men een besparing van € 669 miljoen willen realiseren. In de geestelijke gezondheids‐ zorg zijn meerdere bezuinigingsmaatregelen  gecreëerd zoals de invoering van een eigen bijdrage in de  11 

Nederland 

tweedelijns geestelijke gezondheidszorg, en een uitgesproken vermindering van het aantal personeels‐ leden dat wordt ingezet. GGZ Nederland, de belangenorganisatie verwacht in 2012 een landelijke ver‐ mindering  van  5000  FTE.  Dit  impliceert  dat  ook  de  uitvoering  van  de  tweede  fase  van  het  Plan  van  Aanpak MO zwaar onder druk staat.   De Federatie Opvang trekt in 2012 dan ook aan de noodrem. Steeds meer gemeenten, verantwoorde‐ lijk voor de opvang van dak‐ en thuislozen passen volgens deze organisatie de zogenaamde regiobin‐ ding toe. Er zijn inmiddels gemeenten waar men bij de nachtopvang moet  aantonen dat men al meer  dan twee jaar in de regio verblijft dan wel dat men familie of vrienden in de regio heeft. De regiobin‐ ding is één van de instrumenten die de steden inzetten om de toevloed van Oost‐Europeanen in de  maatschappelijke opvang in te perken. Ondertussen heeft Feantsa samen met de Federatie Opvang in  juli 2012 een klacht ingediend bij de Raad van Europa om de wettelijkheid van de regels over regionale  binding  te  toetsen.  Hun  belangrijkste  tegenargument  is  dat  de  WMO  een  landelijke  toegang  tot  de  maatschappelijke opvang voorziet.  

2.4

Sterktes en beperkingen van de Nederlandse aanpak5

We onderscheiden een aantal sterktes van de Nederlandse aanpak. In de eerste plaats is het Plan van  Aanpak deels bottom‐up ontwikkeld vanuit de vier grote steden. Er was dus een uitgesproken ‘sense  of urgency’ en draagvlak om de thuislozenproblematiek ten gronde aan te pakken. Bovendien bevat  het plan heldere doelstellingen waaraan relatief eenvoudig meetbare indicatoren zijn verbonden. Het  plan  laat  ook aan  de  steden  voldoende  beleidsruimte  om  eigen  accenten  te  leggen.  Het  plan  bouwt  bovendien voort op een uitgebreid onderzoek naar de thuislozenpopulatie.   Typisch voor de Nederlandse benadering is de sterke betrokkenheid van de geestelijke gezondheids‐ zorg. Dit zorgt ervoor dat het plan neigt naar het ‘staircase’ of ‘continuum of care’ model (zie verder).  Daarnaast  worden  ook  enkele  ‘Housing  first’  accenten  opgenomen,  maar  die  zijn  afhankelijk  van  de  lokale beleidsprioriteiten.   Een  derde  kenmerk  is  de  creatie  van  een  lokale  toegangspoort  tot  de  thuislozenzorg  gekoppeld  aan  een integrale benadering van thuisloosheid die tot uiting komt in een begeleidingsplan voor elke thuis‐ loze.  Dit  plan  wordt  opgevolgd  door  een  veldregisseur  die  op  afstand  de  uitvoering  kan  nagaan.  Die  integrale  benadering  vereist  bovendien  een  brede  samenwerking  van  welzijns‐  en  gezondheidsdien‐ sten.   Een vierde kenmerk betreft een monitoringsstrategie die toelaat de uitvoering van het plan op te vol‐ gen. Een onafhankelijk kennis‐ en onderzoekscentrum is verantwoordelijk voor de jaarlijkse rapporte‐ ring over de tussentijdse resultaten. Dit rapport bouwt voort op de gegevens die worden gehaald uit  het gebruik van een uniform aanmeldings‐ en diagnoseformulier in de vier steden.   Het Plan van Aanpak MO is dus een groots opgezet en degelijk uitgewerkt project. Het grote voordeel  van  het  systeem  is  de  intersectorale  aanpak  van  problemen  (samenwerking  tussen  lokale  overheid,  GGZ en allerlei lokale non‐profit voorzieningen), waardoor men sterker cliëntgericht kan werken. De  invoering van veldregie zorgt ervoor dat de cliënt langdurig wordt opgevolgd, en problemen ‐ in theo‐ rie ‐ zeer snel aangepakt kunnen worden.                                                                  Zie ook Demaerschalk & Hermans (2010).

5

12   

Nederland 

Naast deze sterktes willen we ook stilstaan bij twee zwaktes.  Een eerste zwakte is dat de tweede fase  vorm moet krijgen binnen een beleidscontext die in het teken staat van grondige besparingen binnen  de lokale overheden en de geestelijke gezondheidszorg. De vraag is dan ook wat de impact nog zal zijn  van de tweede fase en in welke mate de resultaten uit de eerste fase bestendigd zullen worden. Het  moge duidelijk zijn dat de ‘sense of urgency’ en het draagvlak voor de structurele aanpak van dak‐ en  thuisloosheid verdwenen is of alleszins verminderd is. Dit heeft ook te maken met het feit dat de eer‐ ste fase sterk inzette op de ‘zichtbare dakloosheid’ en het verminderen van de overlast. Nu beide sterk  verminderd zijn, is het veel moeilijker om lokale beleidsmakers te overtuigen van een blijvende aanpak  van de thuisloosheid.   Een  tweede  zwakte  van  de  Nederlandse  aanpak,  is  de  vereiste  van  de  regiobinding  en  de  daaruit  voortvloeiende vrijheidsbeperking voor thuislozen. Het voordeel van de regels rond regionale binding  is dat het duidelijk is wie verantwoordelijk is voor welke personen. Men kan niet zomaar mensen gaan  doorschuiven van de ene plaats naar de andere, omdat niemand verantwoordelijkheid opneemt. Voor  de cliënten zelf is de keuze daardoor echter beperkter geworden. Een cliënt kan niet kiezen om opvang  te zoeken in een andere regio omwille van persoonlijke redenen. Een andere beperking van deze aan‐ pak is dat mensen die nergens een lokale binding hebben, weinig tot geen recht hebben op hulpverle‐ ning. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij de nationale overheid, die hier nog geen duidelijk beleid  heeft over uitgewerkt.  

13 

 

3

Finland 

Finland: Housing first en het elimineren van dakloosheid

Finland  heeft  een  lange  traditie  van  daklozenbeleid.  Het  is  de  Europese  voorloper  op  dit  domein  (Busch‐Geertsema, 2010). Als antwoord op de daklozenproblematiek creëerde de Finse overheid al in  de jaren ‘60 een noodbeleid door de uitbouw van nachtopvangcentra en tijdelijke residentiële opvang‐ voorzieningen die gericht waren op het invullen van urgente basisbehoeften, maar tegelijk ook stigma‐ tiserend waren. Het beleid rond daklozen volgde tot 2007 het ‘staircase’ model (woonladder model)  waarbij  daklozen  een  serie  van  stappen  moesten  doorlopen  in  hun  reïntegratieproces  in  de  richting  van zelfstandig en autonoom wonen.  Daklozen moesten  met levensstijlaanpassingen zoals het onder  controle  houden  van  een  verslaving,  aantonen  dat  ze  klaar  waren  voor  een  meer  autonome  woon‐ vorm. De voorwaarde om de verslaving onder controle te houden was vooral voor langdurig daklozen,  die het vaakst met verslavingsproblematieken kampten, een onoverkomelijke barrière (Tainio & Fred‐ riksson,  2009)6.  Hoewel  het  aantal  daklozen  in  Finland  sinds  de  jaren  ’80  drastisch  afnam,  bleek  het  ‘staircase’ model voor de groep van de langdurig daklozen onvoldoende succesvol.   Vanaf  2008  verlaat  de  Finse  overheid  dan  ook  deze  aanpak  en  kiest  ze  voor  een  ‘housing  first  ap‐ proach’ (HFA) (Tainio & Fredriksson, 2009). Daarnaast verschuift de focus van het beleid van tijdelijke  vormen van huisvesting naar preventie en naar het zoeken naar duurzame uitwegen uit  dakloosheid.  De bedoeling is om de dakloze te reïntegreren in de samenleving (Busch‐Geertsema, Edgar, O’Sullivan,  & Pleace, 2010). In tegenstelling tot het ‘staircase’ model, stelt de HFA dat aangepaste huisvesting een  voorwaarde is voor het aanpakken van allerlei sociale en gezondheidsproblemen (Luomanen, 2010, p.  14). Dat  impliceert dat het verkrijgen van een woning onafhankelijk van de hulpverlening moet wor‐ den gemaakt.7  De centrale gedachte daarbij is dat de problemen van daklozen het best kunnen wor‐ den aangepakt met een flexibele ondersteuning in een reguliere woonsituatie (Busch‐Geertsema, e.a.,  2010).  Hoewel de Finse overheid op het eind van de jaren ‘90 al een vorm van de HFA toepaste8, kwam de  perspectiefwijziging vooral tot uiting in het nationaal ‘reduction programme’ van 2008. Het program‐ ma  richtte  zijn  focus  op  langdurige  dakloosheid  –  een  toestand  waarin  op  dat  moment  één  op  drie  daklozen  zich  bevond9.  De  reden  hiervoor  is  dat  de  vorige  beleidsprogramma’s  geïnspireerd  op  het  ‘staircase’  model  nauwelijks  oplossingen  bood  voor  de  chronische  thuislozen.  Een  eerste  ambitieuze  doelstelling van het programma was het halveren van de langdurige dakloosheid in de periode 2008‐ 2011 en het elimineren ervan tegen 2015 (het ‘elimination programme’). Een tweede doelstelling was  de duurzame uitbouw van preventiemaatregelen om dakloosheid te voorkomen.    

                                                               Men definieert langdurige daklozen als ‘people whose state of homelessness is classed as prolonged, or  threatens to be that way, for social or health reasons’ (Tainio & Fredriksson, 2009).  7  De woning is afhankelijk van een huurcontract, de hulpverlening van de nood aan hulp.  8  Aan het eind van de jaren ‘90 kunnen daklozen een goedkope woning verkrijgen zonder dat ze hier het  onder controle krijgen van hun verslaving moeten tegenover stellen (Tainio & Fredriksson, 2009).  9  In 2006 zijn er ongeveer 7.400 daklozen in Finland, waarvan zich meer dan de helft in de metropool rond  Helsinki bevinden. Van de 2.500 langdurig daklozen zouden er 2.000 zich in diezelfde stad bevinden (Finnish  Government’s Programme).  15  6

 

Finland 

3.1

Reduction programme

Het ‘reduction programme’ 2008‐2011 concentreert zich op de tien steden met de grootste problema‐ tiek van dakloosheid. Om het eerste objectief van dit programma te  realiseren zou men 1.250 bijko‐ mende  goedkope wooneenheden creëren, verspreid in het reguliere huisvestingscircuit. Men creëert  nieuwe  flats  en  bouwt  de  bestaande  shelters  en  residentiële  tehuizen  om  tot  individuele  flats  voor  langdurig gebruik (Tainio & Fredriksson, 2009). Op die manier wordt de privacy van de bewoners ver‐ zekerd, ook al worden de ingangen van die woonblokken bewaakt (Busch‐Geertsema, 2010). Elke per‐ soon die voor een dergelijke woning in aanmerking komt, sluit een langdurige (gesubsidieerde) huur‐ overeenkomst af waardoor hij huisvestingszekerheid krijgt. Het recht op zo’n woning staat los van de  mate waarin de dakloze zijn verslaving onder controle heeft.  Aan  deze  flats  zijn  individuele  ondersteuning  en  zorg  op  maat  gekoppeld,  in  de  vorm  van  mobiele  teams (Luomanen, 2010, p. 11). Iedere bewoner krijgt een hulpverlener toegewezen die de intensiteit  van de dienstverlening bepaalt en een rehabilitatieprogramma voor de dakloze opstelt. De hulpverle‐ ners moeten de bewoners bijstaan bij het zoeken naar hulp in de reguliere dienstverlening.10 Het sti‐ muleren  van  burgerschap  en  het  vermijden  van  overlast  is  een  andere  belangrijke  taak  voor  de  staf  van de wooneenheden (Tainio & Fredriksson, 2009).   In het kader van de tweede doelstelling richtte de overheid ‘housing advisory services’ op. Deze dien‐ sten  verlenen  hun  cliënten  advies  over  huurgerelateerde  problemen,  zoals  achterstallige  betalingen.  Op  die  manier  kan  uithuiszetting  worden  tegengegaan  (Busch‐Geertsema,  2010).  Het  programma   heeft  ook  specifieke  aandacht  voor  ex‐gedetineerden  en  jonge  mensen  met  een  verhoogd  risico  op  dakloosheid (Tainio & Fredriksson, 2009).   Om de realisatie van het programma efficiënt te doen verlopen, steunt de landelijke overheid op sa‐ menwerkingsverbanden  met  lokale  overheden,  voorzieningen  en  vrijwilligersorganisaties  (Tainio  &  Fredriksson, 2009). De landelijke overheid en lokale overheden maken samen intentieverklaringen op  waarin  gedetailleerde  overeenkomsten  en  duidelijke  verantwoordelijkheden  worden  vastgelegd  (Busch‐Geertsema,  2010).  In  totaal  heeft  men  in  het  kader  van  het  actieplan  zo’n  200  miljoen  euro  geïnvesteerd  in  huisvesting,  personeel  en  financiële  middelen  (Luomanen,  2010).11  Eind  2011  waren  1.203 nieuwe woningen in gebruik. In totaal zullen er in de periode 2008‐2012 1.650 nieuwe woningen  gecreëerd worden, wat het vooropgestelde aantal (1.250 woningen)  ruim overstijgt (Luomanen, 2010,  p. 17).  

3.2

Resultaten van het ‘reduction programme’

De evaluatie van de eerste fase van het programma is positief: de aanpak ervan lijkt beter te werken  dan de ‘staircase’ benadering (Tainio & Fredriksson, 2009). Volgens FEANTSA staat Finland aan de top  wat het daklozenbeleid betreft. De Finse aanpak is ten eerste kosteneffectief: de overheid geeft jaar‐ lijks 14.000 euro minder uit per bewoner van residentiële eenheden (Luomanen, 2010)12. De personen  die aan het programma deelnemen, maken immers veel minder vaak gebruik van sociale en gezond‐                                                                Het in toenemende mate gebruik maken van de reguliere dienstverlening werd immers eveneens als een  objectief naar voor geschoven (Tainio & Fredriksson, 2009).  11  De fondsen bleken te volstaan (Busch‐Geertsema, 2010).  12  Deze berekening is gebaseerd op een case‐onderzoek over een residentiële eenheid waaraan intensieve  zorgen gekoppeld zijn (Luomanen, 2010, p. 23).  16  10

 

Finland 

heidsvoorzieningen. Ook geven huisvestingsmaatschappijen minder geld uit aan het uithuiszetten van  mensen, aangezien dit minder frequent voorkomt. Een tweede positief effect van het beleid is dat het  model  tot  toenemend  welzijn  en  een  afname  van  druggebruik  en  alcoholconsumptie  leidt  (Busch‐ Geertsema, 2010) 13.  Vertegenwoordigers van enkele Europese landen en FEANTSA namen in december 2010 deel aan een  peer review over het Finse beleid. Een eerste opmerking die uit deze bespreking naar voor kwam is dat  de  Finse  overheid  de  thuislozenzorg  radicaal  heeft  omgegooid:  ‘housing  first’    blijft  als  enige  optie  over. Een tweede opmerking gaat over de gehanteerde definities en evaluatiemethoden: zo moet het  meten van dakloosheid als gevolg van uithuiszetting en de definitie van langdurige dakloosheid beter  op punt gesteld worden. Ook is er een nood aan wetenschappelijke evaluaties van de effectiviteit van  de verschillende types van hulp en huisvesting (Busch‐Geertsema, 2010).14 Een derde opmerking is dat  men  de  situatie  van  dakloze  vrouwen  niet  apart  in  rekening  heeft  genomen,  ondanks  het  feit  dat  vrouwen andere problemen en noden hebben. Ten vierde biedt housing first onvoldoende oplossing  voor afgewezen asielzoekers en migranten zonder papieren die vaak enkel van shelters gebruik durven  maken. Een vijfde kritiek is dat deze methode dakloosheid niet zou tegengaan maar eerder zou mo‐ derniseren (Busch‐Geertsema, 2010). 

3.3

‘Elimination programme ‘

Eind  2011  liep  de  eerste  fase  van  het  nationale  actieplan  (=  ‘reduction  programme’)  af.  Begin  2012  stelt men de tweede fase van het plan voor (= ‘elimination programme’) dat tot 2015 zal lopen. Tijdens  de tweede fase wil de Finse overheid  langdurige dakloosheid volledig wegwerken, nog meer inzetten  op preventie en het risico op langdurige dakloosheid beperken door een efficiënter gebruik van sociale  woningen.   De  tweede  fase  van  het  programma  volgt  grotendeels  de  in  de  eerste  fase  uitgezette  beleidslijnen   (Luomanen, 2010, p. 31). Net zoals in de eerste fase zal men op basis van intentieverklaringen de op‐ vangcentra  omvormen  tot  individuele  wooneenheden  en  er  extra  hulpverlening  aan  koppelen.  Deze  wooneenheden  zullen  nog  steeds  zoveel  mogelijk  verspreid  en  ingeplant    worden  in  reguliere  buur‐ ten15. Ook blijft men de samenwerking tussen diverse actoren stimuleren. Ten slotte blijft ook de aan‐ dacht voor bepaalde doelgroepen zoals ex‐gevangenen en kwetsbare jongeren bestaan.   Ondanks de positieve evaluatie en voortzetting van de beleidslijnen uit de eerste fase vallen er toch  ook enkele accentverschuivingen op te merken. Vooreerst zal men de toegang tot de speciaal gecre‐ eerde  wooneenheden  beperken  tot  de daklozen  die zowel  een  woning  als  extra  hulp  nodig  hebben.  Daklozen die enkel een woning nodig hebben moeten op de reguliere huisvestingsdiensten een beroep  doen.  De  tweede  fase  stapt  dus  af  van  de  idee  dat  alle  langdurig  daklozen  per  definitie  bijkomende  hulp nodig hebben. Ook zal men bij het toewijzen van daklozen voorrang geven aan personen die geen  beroep kunnen doen op een informeel sociaal netwerk. Ten tweede zal men in de regio’s waar geen  specifieke  plannen  rond  dakloosheid  werden  opgesteld,  langdurig  daklozen  in  de  reguliere  sociale                                                                 Hier zouden wel weinig harde cijfers over beschikbaar zijn.   14  Er zijn immers zowel voor‐ als nadelen aan het kiezen voor een grote blok of voor kleinere huisvestings‐ projecten:  concentratie  van  huishoudens  met  problemen,  stigmatisering,  segregatie,  kans  op  conflicten,  dure beveiliging, sociale isolatie doorbreken, flexibiliteit, ... (Busch‐Geertsema, 2010).  15  Gecentraliseerde woonblokken kunnen wel gerechtvaardigd worden voor personen met een intensieve  hulpnood, maar mogen maximaal de helft van de wooneenheden omvatten.  13

17 

Finland 

huisvestingsmarkt voorrang geven. Als antwoord op de sterk verspreide wooneenheden zet men ten  derde  in  op  flexibele  multidisciplinaire  thuiszorgteams  en  op  ‘housing  advisory  services’.  Een  vierde  accentverschuiving  is  het  voorzien  in  alcohol‐  en  drugvrije  woningen.  Ten  vijfde  zal  men  specifieke  programma’s  creëren  voor  personen  die  herstellen  van  verslavingsproblemen  of  geestelijke  gezond‐ heidsproblemen. Ten zesde zal de Finse overheid werkgelegenheid onder de daklozen proberen stimu‐ leren. Ten slotte wil men  meer inzetten op wetenschappelijke studies over de effectiviteit van bepaal‐ de  werkmethoden  en  wetenschappelijke  evaluaties  van  goede  praktijken,  opdat  men  het  personeel  optimaal kan bijscholen. 

3.4

Kenmerken en sterktes van de Finse aanpak

De Finse aanpak kenmerkt zich door een uitgesproken keuze voor ‘housing first’ specifiek gericht op  chronisch thuislozen. Daarbij wordt het bestaande aanbod getransformeerd naar zelfstandige  woon‐ eenheden.  De  traditionele  benadering  van  tijdelijke  opvangcentra  wordt  dus  helemaal  verlaten.  Dit  vraagt  natuurlijk  heel  wat  moed  en  doorzettingsvermogen  en  impliceert  een  heel  intensief  hervor‐ mingstraject. In de tweede fase wordt de filosofie behouden, maar er wordt wel een versterkte zorg‐ strategie gekoppeld aan de wooneenheden.  Een tweede kenmerk is ook hier de wisselwerking tussen het lokale en het nationale niveau. Het nati‐ onale niveau creëert een overkoepelend kader dat vervolgens door de lokale overheden verder wordt  geoperationaliseerd en uitgevoerd.  Een  derde  kenmerk  is  dat het  nationaal plan  gepaard gaat  met  een  duidelijke  meetstrategie.  De  ge‐ meenten zijn verantwoordelijk voor het in kaart brengen van de thuislozen. De  beperking is  wel dat  enkel die thuislozen worden meegeteld die een beroep doen op lokale maatschappelijke dienstverle‐ ning.  

18   

 

4 4.1

Schotland 

Schotland: een grondrechtenbenadering Britse wettelijke bescherming van thuislozen

Om de Schotse aanpak te vatten, wordt er eerst stilgestaan bij het wettelijk kader dat via de Housing  Act in 1977 in Groot‐Brittannië werd gecreëerd. Deze maakt een onderscheid tussen wettelijk erkende  thuislozen  (‘statutory  homeless’)  en  niet‐wettelijk  erkende  thuislozen  (‘non‐statutory  homeless’).  De  lokale overheidsinstanties zijn verplicht om de wettelijk erkende thuislozen aan huisvesting te helpen.  Volgens  de  Housing  Act  van  1977  (en  de  daaropvolgende  aanpassingen  in  1985,  1996,  2002)  wordt  iemand als wettelijk thuisloos beschouwd indien de persoon op het moment zelf thuisloos is of dat zal  worden binnen 28 dagen, en geen recht heeft op een andere huisvestingsvorm. Voldoet men aan deze  voorwaarden, dan wil dit enkel zeggen dat men als thuisloos erkend wordt. Om in aanmerking te ko‐ men voor hulpverlening van de lokale instanties, moet men aan een bepaalde mate van kwetsbaarheid  voldoen. Dit wordt gedefinieerd als ‘prioriteitsbehoefte’. Een huishouden heeft een prioriteitsbehoef‐ te, indien het behoort tot één van de volgende categorieën: huishouden met kinderen, ouderen (60+),  kwetsbare  jongeren  16,  ex‐gedetineerden,  mensen  die  in  het  leger  gediend  hebben,  en  mensen  die  kwetsbaar zijn vanwege gezondheidsproblemen of leerproblemen. Behoort men niet tot één van deze  groepen, dan komt men niet in aanmerking voor dit recht op (tijdelijke) huisvesting.   De vraag tot hulp wordt ten slotte enkel aanvaard door de lokale overheid wanneer er sprake is van  een lokale connectie en de niet‐intentionaliteit van de thuisloosheid duidelijk is. De lokale connectie  kan verwijzen naar het verblijf of naar tewerkstelling in de gemeente. Indien die lokale connectie er  niet is, dan moet de gemeente deze persoon doorverwijzen naar een andere gemeente die dan ver‐ antwoordelijk is voor de huisvesting. Tussentijds kan deze persoon wel beroep doen op tijdelijke op‐ vang in de eerste gemeente. Iemand is intentioneel thuisloos als hij/zij onvoldoende gedaan heeft om  zijn huisvesting te behouden. Indien men aan deze drie sets van voorwaarden voldoet, dan is de lokale  overheid  verplicht  hulp  te  bieden  (Smith,  2003,  pp.  4‐8).  Dit  houdt  in  dat  de  lokale  autoriteit  moet  verzekeren dat het huishouden over passende huisvesting beschikt tot een vaste woonplaats voor hen  vrijkomt.  Indien  het  huishouden  geen  prioriteitsbehoefte  heeft,  of  als  intentioneel  thuisloos  wordt  beschouwd, dan moet de lokale autoriteit advies en bijstand verlenen om de hulpvrager te helpen zelf  accommodatie te vinden. Indien het gaat om intentioneel thuislozen die wel behoren tot een priori‐ teitsbehoeftecategorie, dan moet de lokale overheid verzekeren dat tijdelijke accommodatie beschik‐ baar  is  zodat  de  hulpvrager  voldoende  tijd  heeft  een  huis  te  vinden.  De  internationaal‐vergelijkend  onderzoek naar het huisvestingsbeleid in  11 OECD landen (Stephens & Fitzpatrick, 2007) toont dat de  Britse benadering een uitzonderlijke rechtenbenadering is. In andere landen is er weliswaar de erken‐                                                               16  Het gaat hier om ofwel jongeren die 16 tot ‐18 jaar zijn; ofwel jongeren die ‐21 jaar zijn en tussen hun 16  en 18 jaar opgevolgd of geplaatst zijn geweest door de lokale sociale dienst, maar dit niet langer zijn;  ofwel  jongeren  die  ‐21  jaar  zijn  en  als  kwetsbaar  beschouwd  worden.  Ze  kunnen  als  kwetsbaar  be‐ schouwd worden als gevolg van een dienst in het leger, opname als gevolg van een overtreding in het  verleden,  of  omdat  ze  zijn  gevlucht  van  geweld  of  serieuze  dreiging  met  geweld  door  anderen.  (http://www.legislation.gov.uk/uksi/2002/2051/contents/made)  19   

Schotland 

ning  dat  tijdelijke  opvang  en  ondersteuning  een  noodzakelijk  onderdeel  vormt  van  de  aanpak  van  thuisloosheid, maar er is geen recht op huisvesting voorzien.   Dus  wanneer  een  thuisloze  voldoet  aan  de  prioriteitsbehoefte,  onbedoeld  thuisloos  is,    behoort  tot  één van de kwetsbare types, kinderen  heeft en een  lokale connectie kan aantonen, dan is de lokale  overheid verplicht om een langdurige huisvesting te voorzien. De gemeente kan hiervoor een beroep  doen hun eigen woonvoorraad of ze kunnen hiervoor samenwerken met huisvestingsmaatschappijen.  Uit de statistieken blijkt dat in de jaren negentig vooral de prioriteitsbehoefte ervoor zorgde dat men  geen recht had op volwaardige en langdurige huisvesting (Anderson, 2009). Vooral alleenstaanden en  koppels zonder uitgesproken gezondheidsproblemen hebben enkel recht op begeleiding, maar niet op  een onderkomen. In de jaren negentig wordt dan ook duidelijk dat het criterium van de prioriteitsbe‐ hoefte ervoor zorgt dat heel wat thuislozen verplicht waren om op  straat te leven. Dit inzicht leidt tot  de oprichting van het ‘Rough sleepers Iniative’, oorspronkelijk in Londen en later uitgebreid naar ande‐ re regio’s. Doel is ervoor te zorgen dat mensen niet meer op straat moeten slapen. Door middel van  outreachende  teams  worden  daklozen  opgezocht  en  overtuigd  om  toch  in  te  gaan  op  een  aanbod  vanuit de thuislozenzorg. Dat aanbod kan bestaan uit tijdelijke opvang, maar er zijn ook voorbeelden  van  permanente  huisvesting  en  huisvesting  specifiek  gericht  op  chronisch  thuislozen  met  ernstige  psychiatrische  problemen.  Dit  ‘Rough  sleepers  initiative’  wordt  ook  in  1997  gelanceerd  in  Schotland  (Jones & Pleace, 2010).  

4.2

Start van de Schotse ambitieuze aanpak

In 1998 vindt er in de UK een decentralisatie van bevoegdheden plaats naar de verschillende landen,  met als gevolg dat Schotland zelf verantwoordelijk wordt voor de thuislozenzorg. Dit zorgt ervoor dat  Schotland in vergelijking met Engeland een heel ander en veel radicaler beleid uitstippelt vanaf 1999.  In 1999 wordt een Homelessness task Force geïnstalleerd die in 2003 59 aanbevelingen voorstelt die  de basis vormen voor de Homelessness Act. In 2003 wordt tevens een Monitoring Group opgericht die  jaarlijks rapporteert over de uitvoering van de 59 aanbevelingen.   Daarvoor werd in 2001 de Housing Act goedgekeurd. Deze wet legt aan de lokale overheden op dat ze  een lokale strategie moeten ontwikkelen om thuisloosheid in kaart te brengen en om tijdelijke opvang  (gedurende 28 dagen) voor alle thuislozen te garanderen. Na die 28 dagen moet de beslissing volgen  of de thuisloze in aanmerking komt voor een permanente huisvesting.   De Homelessness Act van 2003 is nog heel wat ambitieuzer. Deze wet stelt dat tegen 2012 alle thuislo‐ zen  permanente  huisvesting  moeten  hebben.  Dit  betekent  dat  tegen  2012  het  prioriteitscriterium  wordt  afgeschaft  en  dat  er  dus  geen  onderscheid  meer  wordt  gemaakt  tussen  wettelijk  erkende  en  niet‐erkende  thuislozen.  Men  wil  dus  tegen  2012  permanente  huisvesting  voorzien  voor  elke  niet‐ intentionele thuisloze. De lokale overheden worden verantwoordelijk voor de implementatie van deze  doelstellingen en er wordt van hen verwacht dat ze op het lokale niveau netwerken uitbouwen met  alle relevante partners. Daarnaast wordt in 2003 ook het ‘Supporting people’ programma gelanceerd  (Anderson, 2007). Dit programma benadrukt de integrale begeleiding van alle kwetsbare groepen. In  2005/6 worden maar liefst 170.500 cliënten begeleid, oftewel 4 % van de totale Schotse bevolking. De  grootste  doelgroep  (49  %)  zijn  ouderen.  De  tweede  belangrijkste  groep  (20  %)  zijn  thuislozen.  Meer  dan de helft van de cliënten krijgt ondersteuning in hun eigen huis. En voor de helft gaat het hier om  langdurige begeleiding zonder een echte einddatum.   20   

Schotland 

Ondanks de ambitieuze doelstellingen en de realisatie van het ‘Supporting people’ programma wordt  in  de  volgende  jaren  wel  duidelijk  dat  de  lokale  overheden  naar  mekaar  kijken.  Ook  is  er  terughou‐ dendheid bij sociale huisvestingsactoren, die schrik hebben om nog meer kwetsbare huurders te krij‐ gen.  Tot  2007  verloopt  de  implementatie  dan  ook  moeizaam,  het  recht  op  huisvesting  blijft  moeilijk  realiseerbaar. Net omdat de lokale overheden veel autonomie krijgen in de invulling van hun plannen,  zorgt dit ook voor heel wat onduidelijkheid. Ook de preventie van thuisloosheid komt moeilijk van de  grond (Pawson et al, 2007). Het grootste probleem is het gebrek aan betaalbare huisvesting, waardoor  het recht op huisvesting erg moeilijk te realiseren blijft. Een ander punt van kritiek is dat de participa‐ tie van de doelgroep aan het uittekenen en uitvoeren van het beleid nauwelijks is gebeurd.   Toch zijn er ook vast en zeker heel wat positieve resultaten: (1) minder buitenslapers (2) thuisloosheid  als sociaal probleem is meer zichtbaar en minder non take‐up, (3) minder personen die thuisloos wor‐ den, (4) verkorting van de duur van thuisloosheid. Opvallend is dus dat na de wetgeving in 2003 een  sterke stijging van het aantal thuislozen wordt vastgesteld: van 45.000 in 2000 naar 60.000 in 2005, en  dan  wel  een  daling  naar  56.000  in  2008.  In  2008  wordt  bevestigd  dat  die  resultaten  toegeschreven  kunnen worden aan de inspanningen van het lokale niveau.  

4.3

Een nieuw beleid sinds de minderheidsregering in 2008

In 2008 komt er een minderheidsregering (onder leiding van de Scottish National Party) aan de macht.  Er is op dat moment een duidelijke vrees dat de 2012‐doelstelling zou verlaten worden, maar dit blijkt  niet het geval te zijn.  De doelstelling wordt herbevestigd, maar er worden wel nieuwe accenten ge‐ legd en het wordt ook snel duidelijk dat er minder middelen worden voorzien voor de thuislozenpro‐ blematiek.  Vanaf 2008 moet de  strategie tegen thuisloosheid in de lokale huisvestingsstrategie wor‐ den opgenomen. Ook de preventie van thuisloosheid komt hoger op de agenda te staan door de lance‐ ring van de ‘Housing options approach’. Hiervoor voorziet de landelijke overheid een financiering van  £500,000 zodat de lokale overheden hun ‘Housing Options’ benadering kunnen vormgeven.   ‘Housing options’ betekent een tweevoudige opdracht voor de lokale overheden. In de eerste plaats  moeten ze beoordelen of de persoon een legaal recht heeft op een permanente huisvesting. En tege‐ lijkertijd  dient  de  lokale  overheid  ook  met  hem  alle  opties  te  overlopen  om  zelf  een  huisvesting  te  vinden of te behouden. In feite komt het dus neer op een versterking van de rol van de lokale overheid  als woonbegeleider. Er worden vijf regionale centra voorzien die de lokale overheden moeten bijstaan  in de expertise‐opbouw rond deze nieuwe taak.   Woonbegeleiding betekent dat lokale woonbegeleiders kennis hebben van alle mogelijke diensten en  huisvestingsmogelijkheden en ze moeten in staat zijn om gebruikers hierin te begeleiden, met daarbij  voldoende aandacht voor de wooncultuur, de financiële situatie en de nood aan ondersteuning in de  thuissituatie. In geval van huiselijk geweld moet deze dienst ook de ernst van het gevaar inschatten,  beoordelen of gezinsbemiddeling een oplossing biedt dan wel een beveiligde verblijfplaats noodzake‐ lijk is. In feite komt het dus neer op een integrale begeleiding van de cliënt waarbij de huisvestingssi‐ tuatie de aanleiding vormt voor de start van de begeleiding.  Het betreft hier wel een begeleiding van  korte duur. De persoon heeft in feite recht op één ‘housing options interview’ dat  leidt tot bijkomen‐ de informatie, advies en/of doorverwijzing.   De  landelijke  overheid  verwacht  heel  veel  van  deze  aanpak,  maar  er  worden  tegelijkertijd  heel  wat  vraagtekens geplaatst bij de dubbele rol van de lokale overheid. Er is aan de ene kant de realisatie van 

21 

Schotland 

het recht op huisvesting en aan de andere kant het advies om zelf een oplossing te zoeken voor het  huisvestingsprobleem. De vraag stelt zich bovendien wat de effectiviteit zal zijn van de lancering van  de ‘housing options’ benadering op een moment dat er uitgesproken besparingen worden aangekon‐ digd in het systeem van huurtoelagen door de Britse regering van Cameron (de ‘Welfare Reform Bill’).  

4.4

Transfereerbaarheid van de Schotse aanpak

De  Schotse  benadering  wordt  in  de  literatuur  omgeschreven  als  een  ‘right‐based  housing‐led  ap‐ proach’. De rechtenbenadering in Schotland kan maar slechts goed begrepen worden op basis van de  Britse  wetgeving  uit  1977  die  lokale  overheden  verplicht  om  bepaalde  groepen  van  thuislozen  ver‐ plicht een permanente vorm van huisvesting aan te bieden. Het feit dat dit recht voorbehouden bleef  voor  een  sterk  afgebakende  categorie,  waardoor  alleenstaanden  en  koppels  zonder  kinderen  uit  de  boot vielen, heeft ervoor gezorgd dat Schotland de bestaande wetgeving heeft versterkt. De primaire  focus  ligt  daarbij  op  huisvesting  (Anderson,  2007b).  Het  succes  van  deze  benadering  is  natuurlijk  af‐ hankelijk van de bestuurskracht van de lokale overheden en van de huisvestingsmogelijkheden waar‐ over zij beschikken. Tot 2008 wordt er sterk vanuit gegaan dat de sociale huisvestingsmaatschappijen  hier een oplossing kunnen aanreiken. In vergelijking met Vlaanderen heeft Schotland een veel groter  aandeel van woningen in de sociale huisvestingssector (ongeveer 25 %).  Ook al is deze sector heel wat  groter,  dit  impliceert  niet  noodzakelijk  dat  ze  ook  meer  toegankelijk  is  voor  thuislozen.  In  Schotland  leeft ook in deze sector de vrees dat er te veel wooneenheden worden ingenomen door sociaal kwets‐ bare huurders (Anderson, 2007b).    Een tweede typisch kenmerk is de wisselwerking tussen het lokale en het landelijke niveau. De Schotse  landelijke overheid kiest voor een relatief grote autonomie voor het lokale niveau. Dit zorgt, zeker in  de startfase van een grootschalig plan, dat nogal wat overheden naar mekaar kijken om te zien wat er  dient te gebeuren, hoe dit moet gebeuren en welke effecten dat dit heeft. De meest recente resulta‐ ten tonen aan dat de verschillen tussen lokale overheden overeind blijven. Dit hoeft niet noodzakelijk  een beperking te zijn, wanneer zulke verschillen te rechtvaardigen zijn.   Een derde kenmerk is de doorbraak van de ‘housing options’ benadering, die in Schotland zelf gecon‐ testeerd is, net omdat ze mogelijks een bedreiging betekent voor de rechtenbenadering. Los van die  kritiek is het wel een interessante insteek om het lokale niveau een duidelijke opdracht te geven op  het gebied van woonbegeleiding.   Een vierde kenmerk is, net zoals in Nederland, dat thuisloosheid als  beleidsprioriteit zeer gevoelig is  voor coalitiewissels en besparingen. Vooral de impact van de besparingen in de huurtoelagen die door  de  regering  Cameron  worden  doorgevoerd  hebben  mogelijks  een  sterke  impact  op  de  problematiek  van  thuisloosheid.  Uit  een recente  internationaal‐vergelijkende  studie  blijkt trouwens  dat  huurtoela‐ gen een essentiële rol spelen in de relatie tussen armoede en de huisvestingssituatie. Er is op het ni‐ veau van de welvaartsstaat een uitgesproken correlatie tussen armoede en slechte huisvestingsresul‐ taten,  maar  die  relatie  kan sterk  ingeperkt  worden  door  een  uitgebouwd  systeem  van  huurtoelagen  (Fitzparick et al, 2010).   

22   

 

5

Vlaanderen 

De Vlaamse aanpak van dak‐ en thuisloosheid

in tegenstelling tot de drie vorige landen heeft Vlaanderen/België geen nationaal actieplan ter bestrij‐ ding van dak‐ en thuisloosheid. Dit betekent niet dat er in de afgelopen 10 jaar geen beleidsdoorbra‐ ken zijn gerealiseerd in de aanpak van thuisloosheid. In deze paragraaf bespreken  we een aantal ont‐ wikkelingen en vernieuwingen in het Vlaams welzijns‐ en woonbeleid en het federale armoedebeleid  die direct gelinkt kunnen worden aan de problematiek van thuisloosheid. 

5.1

Vlaamse welzijnsmaatregelen

De enveloppefinanciering van het Algemeen Welzijnswerk laat toe dat deze sector zijn eigen accenten  kan  leggen.  Met  betrekking  tot  de  aanpak  van  dak‐  en  thuisloosheid  wensen  we  te  wijzen  op  twee  ontwikkelingen die zich hebben doorgezet in de afgelopen 10 jaar.   Ten  eerste    kende  deze  sector  een  sterke  omslag  in  de  aanpak  van  dak‐  en  thuisloosheid,  mede  als  gevolg  van  het    HIVA‐onderzoek    dat  de biografieën  van  dak‐  en  thuislozen  in  kaart  bracht  (Van  Re‐ genmortel et al, 2006). De toename van aanbod werd vooral gerealiseerd op het gebied van begeleid  wonen. Het traditionele opvangcircuit nam maar beperkt toe sinds 2000. Het begeleid wonen daaren‐ tegen kende een exponentiële groei.  Tabel 1. Evolutie van de capaciteit van de residentiële opvangcentra en het Begeleid Wonen binnen de  CAW 1990‐2010.17   

1990 

2000

2010 

Residentiële opvang

1271 

1553

1661 

Begeleid wonen 

217 

970

2565 

Totaal  

1488 

2523

4226 

Bron : Steunpunt Algemeen Welzijnswerk 

Een tweede vernieuwing binnen het CAW‐aanbod  is  de preventieve woonbegeleiding. Deze metho‐ diek tracht aan de hand van bemoeizorg en een samenwerkingsovereenkomst met een (sociale) huis‐ vester, een OCMW, of een andere verwijzer die de cliënten aanmeldt, een dreigende uithuiszetting bij  de huurder te voorkomen. De aanpak blijkt volgens het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk erg succes‐ vol te zijn. Zo toont hun evaluatierapport aan dat in 2003 bij 78% van de begeleidingen thuisloosheid  voorkomen  werd,  in  2004 bij  83%    en  in  2009  bij  71%.  Maar  ook  hier  wordt  er  op  gewezen  dat  het  aanbod preventieve woonbegeleiding nog veel te beperkt is ten opzichte van de vraag (Lescrauwaet,  2012).                                                                 In het SVK jaarrapport 2010 werd in de tabel ook de SVK‐categorie ‘Te betalen huurprijs is hoger dan 50%  actueel besteedbaar inkomen’ gerekend als ETHOS‐categorie. De redenering is dat iemand in dergelijke  situatie niet meer veraf is van uithuiszetting. We hebben er in ons rapport voor gekozen deze categorie  niet op te nemen, maar zo zuiver mogelijk te kijken naar de ETHOS‐categorieën. 

17

23   

Vlaanderen 

In onze recente studie presenteren we cijfers die een weliswaar fragmentair beeld schetsen van het  aantal uithuiszettingen in Vlaanderen (Robeyns et al, 2012). Recente cijfers van de VMSW geven aan  dat er in 2009 door 65 (van de 97) sociale huisvestingsmaatschappijen 1076 gerechtelijke procedures  tot uithuiszetting opgestart werden. In datzelfde haar werden ongeveer 216 woonbegeleidingen opge‐ start door de CAW bij huurders van een SHM. Om de hele groep huurders waarvoor een gerechtelijke  procedure werd opgestart te begeleiden, zou men minstens 40 FTE extra moeten hebben die aan pre‐ ventieve woonbegeleiding doen. Hierbij ontbreken de opgestarte procedures van de overige 32 sociale  huisvestingsmaatschappijen en zijn er nog de privé‐ en SVK‐huurders die met een gerechtelijke proce‐ dure  tot  uithuiszetting  geconfronteerd  worden.  Bovendien  kan  preventieve  woonbegeleiding  opge‐ start worden voordat de huurder geconfronteerd wordt met een gerechtelijke procedure tot uithuis‐ zetting. Voor 2009 waren er echter slechts 24 VTE voor het volledige aanbod aan preventieve woon‐ begeleiding van de CAW. Het aantal uithuiszettingen op de sociale huisvestingsmarkt is niet te onder‐ schatten.  Op  zes  jaar  tijd  werden  er  minstens  2.788  personen  en/of  gezinnen  uit  huis  gezet.  Hierbij  ontbreken nog cijfers van ongeveer één derde van de sociale huisvestingsmaatschappijen en van enke‐ le  SVK.  Naar  het  aantal  uithuiszettingen  op  de  privé‐huisvestingsmarkt  kunnen  we  voorlopig  alleen  maar raden. De preventieve mogelijkheden om de neerwaartse spiraal van huurachterstand en woon‐ problemen om te keren en zo dakloosheid te voorkomen, blijken dus niet voldoende. Naast deze vernieuwingen binnen het Algemeen Welzijnswerk valt ook de toenadering op  het lokale  niveau tussen de sectoren wonen en welzijn. Minister Vandeurzen heeft dit een injectie willen geven  door vernieuwende projecten op het snijpunt tussen wonen en welzijn te financieren. Opvallend bij de  toekenning van de middelen is dat er geen expliciete evaluatie voorzien wordt. Dit beperkt het leren  uit de projecten.  Een ander actieplan van dezelfde minister focust op de kwetsbare jongeren. Hierin  gaat onder andere specifieke aandacht naar jongvolwassenen die een instelling verlaten. 

5.2

Vlaamse huisvestingsmaatregelen en woonbeleid

Ook in het Vlaamse woonbeleid zijn een aantal maatregelen genomen die ten gunste zijn van dak‐ en  thuislozen.  Sinds  januari  2008  vallen  de  SVK  onder  het  Kaderbesluit  Sociale  Huur  zodat  kandidaat‐ huurders aan dezelfde voorwaarden moeten voldoen om in aanmerking te komen voor een woning als  bij een sociale huisvestingsmaatschappij. Voor het toewijzen van woningen werken SVK met een pun‐ tensysteem. Hierin is de (her)huisvestingsnood van de kandidaat‐huurder een belangrijke parameter.  Onderstaande tabel geeft een overzicht van de categorieën die SVK hanteert. Hoe hoger het punten‐ aantal,  hoe  groter  de  woonnood  van  de  kandidaat‐huurder,  en  hoe  sneller  de  toewijzing  zal  volgen.  Omdat de woonnood geregistreerd wordt in het elektronisch systeem, kan men cijfers geven over de  instroom van de groep dak –en thuislozen in de SVK‐woningen. Aangezien de SVK al bekend zijn met  de ETHOS‐typologie, vinden we in het jaarrapport van 2010 deze cijfers terug.   Tabel 2 toont dat gemiddeld de helft van het aantal toewijzingen bij SVK gebeurt aan personen die in  de ETHOS‐typologie vallen. De grootste groepen daarvan zijn de daklozen die verblijven in instellingen,  opvangcentra, noodwoningen of bij vrienden/familie.   Tabel 2. ETHOS‐toewijzingen binnen SVK in 2010.18 

                                                              18  In het SVK jaarrapport 2010 werd in de tabel ook de SVK‐categorie ‘Te betalen huurprijs is hoger dan 50%  actueel besteedbaar inkomen’ gerekend als ETHOS‐categorie. De redenering is dat iemand in dergelijke  24   

%  op  totaal  aantal  toewijzingen 

Dakloos, straatslaper 

9

8

7

2

12 

38 

2,98

Dakloos, verblijf instelling  

54

28

8

30

41 

161 

12,64

Dakloos, noodwoning, crisisopvang …  

63

18

32

41

21 

175 

13,74

Dakloos, verblijf bij kennissen  

46

28

16

75

31 

196 

15,38

Gerechtelijke uithuiszetting (vonnis)  

5

0

4

4

3 

16 

1,26

Wonen op camping  

2

0

0

2

0 

4 

0,31

Onbewoonbaar / ongeschikt met bevel…  

9

5

1

19

2 

36 

2,83

Onbewoonbaar / ongeschikt zonder bevel …  

5

0

6

37

1 

49 

3,85

Overbewoond verklaarde woning met bevel…   4

0

0

1

0 

5 

0,39

Ongeschikt/ niet‐conform met ≥ 35 strafpunten  4

1

4

7

1 

17 

1,33

1274 

 

Limburg 

Antwerpen 

Vlaams‐Brabant 

 

Oost‐Vlaanderen 

West‐Vlaanderen 

totaal  Vlaanderen  (44) 

Vlaanderen 

Totaal aantal toewijzingen  

409

179

152

322

212 

% ETHOS op totaal aantal toewijzingen  

49,14

49,16

51,31

67,70

52,83  54,70   

Bron: SVK Jaarrapport 2010 

  Artikel 29bis van dit ‘Kaderbesluit’ van 2007 voert het begrip ‘Basisbegeleidingstaken’ in voor de so‐ ciale huisvestingsmaatschappijen en de sociaal verhuurkantoren. Deze basisbegeleidingstaken worden  in het Ministerieel besluit van 21 december 2007 omschreven. Een eerste reeks van basisbegeleidings‐ taken behoort zowel tot de opdracht van de SHM als van de SVK. Het betreft onder andere de volgen‐ de taken:  1. Huurders die moeilijkheden ondervinden om aan hun huurdersverplichtingen te voldoen,  hierover tijdig aanspreken en in overleg met de betrokkene zoeken naar een oplossing, en  waar nodig doorverwijzen naar het OCMW of een andere gespecialiseerde welzijnsinstan‐ tie;  2. Huurders met huurachterstallen tijdig en nauwgezet opvolgen en zonodig, in overleg met  de  betrokkene,  naar  het  OCMW  of  een  andere  gespecialiseerde  welzijnsinstanties  voor  budgetbegeleiding doorverwijzen;  3. Huurders met specifieke ondersteunings‐ of begeleidingsnoden in overleg met de betrok‐ kene doorverwijzen naar het OCMW of een gespecialiseerde welzijnsinstantie;                                                                                                                                                                                            situatie niet meer veraf is van uithuiszetting. We hebben er in ons rapport voor gekozen deze categorie  niet op te nemen, maar zo zuiver mogelijk te kijken naar de ETHOS‐categorieën.  25 

Vlaanderen 

4. Bemiddelen  bij  conflicten  tussen  huurders  of  bij  samenlevingsproblemen  en  in  overleg  met de betrokkenen zoeken naar oplossingen;  De SHM en SVK krijgen dus nieuwe taken opgelegd die moeten toelaten om huurachterstand sneller  op te sporen en op te volgen en om andere diensten te contacteren in geval van bijkomende begelei‐ dingsnoden. Uit een recente bevraging blijkt dat tweede van de SHM over een sociale dienst, dienst   huurdersbegeleiding  of  dienst  huurdersrelaties  beschikt.  Zoals  men  kan  verwachten  hebben  grotere  SHM  (meer  dan  1  000  woningen)  relatief  meer  een  aparte  dergelijke  dienst  dan  kleine  SHM.  Deze  dienst neemt een brede waaier van taken op. In volgorde van afnemend belang gaat het over: aanpak  van  samenlevingsproblemen,  contactname  met  OCMW  en  welzijns‐  en  zorgsector,  huurdersbegelei‐ ding,  opvolging  van  huurachterstal,  initiatieven  van  huurdersparticipatie  organiseren  en  opvolgen,  sociale  activiteiten  organiseren  en  opvolgen,  klachten  behandelen,  onthaal  van  woningzoekenden,  inschrijving van de kandidaat‐huurders.  Sociale huisvestingsmaatschappijen kunnen afwijken van de toewijzingsregels en op basis van enkele  bepalingen een kandidaat‐huurder voorrang geven op de wachtlijst. Artikel 24 van het sociaal huurbe‐ sluit19 duidt verder aan dat een OCMW een aanvraag tot versnelde toewijzing van een dakloze kan  indienen. De huisvestingsmaatschappijen kunnen deze aanvraag weigeren als 4% van de toewijzingen  in dat jaar reeds een versnelde toewijzing was, als de verhuurder begeleidende maatregelen eist voor  de  huurder  en  de  huurder  of  de  begeleidende  instantie  deze  weigert,  of  als  het  OCMW  van  de  ge‐ meente waar de woning gelegen is de financiële verantwoordelijkheid niet wil dragen. Er zijn echter  geen cijfers voorhanden over het gebruik van deze maatregel.   Mensen met een laag inkomen die verhuizen van een slechte, onaangepaste woning naar een goede  en aangepaste woning, kunnen sinds 2007 een beroep doen op de Vlaamse huursubsidie. Om in aan‐ merking  te  komen  moeten  huurders  voldoen  aan  de  inkomensgrenzen  en  eigendomsvoorwaarden.  Diegenen die volgende woningen verlaten komen in aanmerking:       

een onbewoonbaar of overbewoond verklaarde woning  een ongeschikt verklaarde woning (met bepaald puntenaantal bij de berekening)  een te kleine woning waar de huurder minstens 12 maanden ingeschreven was  een camping die de huurder sinds 1 januari 2001 als hoofdverblijfplaats had  een onroerend goed dat niet hoofdzakelijk voor huisvesting bestemd is (vb hangar, loods) en  dat  veiligheids‐  en  gezondheidsrisico's  vertoont  die  in  een  proces‐verbaal  van  de  Vlaamse  Wooninspectie zijn opgenomen. 

De huurder moet verhuizen naar een woonst die wel aan de normen van de Vlaamse Wooncode vol‐ doet. Ook wie verhuist naar een woning verhuurd door een sociaal verhuurkantoor komt in aanmer‐ king. Huurders die voor de nieuwe woonst een federale installatiepremie ontvingen of een verhoging  van het leefloon via het OCMW, komen rechtstreeks in aanmerking voor de Vlaamse huursubsidie. De  huursubsidie  wordt berekend op basis van het inkomen. Ze wordt maximaal gedurende negen jaren  uitbetaald en neemt af in de loop van die periode. In 2011 werden 5.690 aanvragen voor een huursub‐ sidie ingediend. Dat is lichte stijging ten opzichte van de jaren ervoor. Hiervan werden er 2.253 goed‐ gekeurd  terwijl  er  2.741  afgekeurd  werden.  De  belangrijkste  redenen  om  een  aanvraag  te  weigeren  zijn: de nieuwe woning voldoet niet aan de vereiste kwaliteitsnormen (20%), de verlaten woning ver‐                                                               19  Besluit van de Vlaamse Regering van 12 oktober 2007 tot reglementering van het sociale huurstelsel ter  uitvoering van titel VII van de Vlaamse Wooncode  26   

Vlaanderen 

toont onvoldoende ernstige gebreken (11%) of het inkomen van alle gezinsleden samen ligt boven het  maximum (8%).  

5.3

Lokaal woon‐ en welzijnsbeleid

De Vlaamse Wooncode legt de regiefunctie van het woonbeleid bij de gemeenten. Hoe ze deze taak  invullen, blijkt uit een recente analyse van het HIVA. Deze analyse toont dat het thema huisvesting in  97%  van  de  lokale  sociale  beleidsplannen  terugkomt.  Helaas  blijken  in  deze  huisvestingsplannen  de  kansengroepen ondervertegenwoordigd (Sannen & Van Regenmortel, 2009). In 2009 vroeg het Steun‐ punt  Ruimte  en  Wonen  (Tratsaert,  2009)  welke  taken  de  gemeenten  in  het  kader  van  hun  lokaal  woonbeleid opnemen. De resultaten van deze bevraging staan in tabel 8. We gaan hier enkel dieper in  op het aanbod voor dak‐ en thuislozen.   Tabel 3. Globale taken m.b.t. wonen opgenomen door de gemeente.   

% 

Aantal

Informatie en advies over wonen/huisvesting Handhaven van de woningkwaliteit  Stimuleren sociale woonprojecten en opvolging lopende projecten

92  88  64 

245 232 170

46  40  41  24  23  100 

124 107 108 64 60 265

Toekennen van eigen woonpremies  Ontwikkelen eigen woon‐ of huisvestingsbeleid Aanbieden doorgangs‐, crisis‐ of noodwoningen of opvang voor daklozen Uitbouwen beleidsnetwerk ‘wonen’ en de coördinatie van het woonbeleid Occasioneel zelf uitvoeren van sociale woonprojecten Totaal  Bron: Tratsaert (2009) 

Sinds  het  kaderbesluit  sociale  huur  uit  2007,  kan  elke  gemeente  ook    eigen  accenten  leggen  in  het  toewijzen van sociale woningen. Dit kunnen ze doen door een lokaal toewijzingsreglement op te stel‐ len samen met de lokale huisvestings‐ en welzijnsactoren. Zo kunnen ze woningen vrijhouden op basis  van drie parameters: de lokale binding van de kandidaat‐huurder, de woonnood van specifieke doel‐ groepen, of wanneer men wil werken aan de verstoorde of bedreigde leefbaarheid in bepaalde wijken  of complexen. Een doelgroepenplan moet informatie bevatten over de doelgroep, de lokale woning‐ markt en de specifieke noden, eventuele omkadering en concrete uitvoering. Dit toewijzingsreglement  dienen ze voor goedkeuring in bij het Departement Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend  Erfgoed  (RWO).  In  2010  vroegen  we  in  het  kader  van  het  onderzoeksproject  ‘Aanbodsverheldering  thuislozenzorg’ alle goedgekeurde toewijzingsreglementen op (tabel 4). Twee jaar na het kaderbesluit  sociale  huur  zijn  29  toewijzingsreglementen  goedgekeurd.  Van  de  centrumsteden  zijn  enkel  Leuven,  Gent, Brugge, Mechelen en Turnhout vertegenwoordigd.   Van de 29 goedgekeurde reglementen hebben 23 betrekking op het verlenen van voorrang aan men‐ sen met een lokale binding. Acht van deze reglementen gaan louter en alleen over deze lokale binding.  Wat de gemeenten onder lokale binding verstaan, verschilt sterk en gaat over enkele jaren in een regio  wonen,  er  werken,  of  er  schoolgaande  kinderen  hebben.  De  overige  21  reglementen  gaan  ook  over  een  bepaalde  doelgroep.  De  senioren  zijn  sterk  vertegenwoordigd.  Dit  kan  deels  worden  verklaard  door de nieuwe wetgeving. Vroeger kon een huisvestingsmaatschappij zelf beslissen om woningen vrij  te houden voor een bepaalde doelgroep. Nu kan dit nog enkel zonder doelgroepenplan, indien er aan 

27 

Vlaanderen 

de  woning  speciale  technische  aanpassingen  werden  gedaan  (bv.  rolstoeltoegankelijkheid,  alarmsys‐ teem voor waarschuwen zorgcentrum). Woningen vrijhouden op het gelijkvloers kan nu enkel nog met  een doelgroepenplan. Dit verklaart deels waarom er nu aanvragen zijn voor projecten voor ouderen,  maar het verklaart nog niet waarom er geen projecten voor andere kwetsbare groepen zoals dak‐ en  thuislozen  werden  aangevraagd.  In  tabel  4  staat  een  overzicht  van  de  toewijzingsreglementen  voor  kwetsbare groepen.   Tabel  4.  Inhoud  van  de  goedgekeurde  toewijzingsreglementen  voor  kwetsbare  groepen  (zonder  senio‐ ren).     Boechout 

Aantal  Begeleiding  woningen 

Doelgroep 

26

Beschut wonen 

6

Beschut wonen 

10

CAW 

Personen  met  een  problematiek van  mentale,  ver‐ standelijke, psychische, psychiatrische of motorische  aard  

31

Beschermd wonen  Beschut wonen  Psychiatrische thuiszorg 

Daklozen  Personen  met  een  mentale  handicap  in  begeleid  wonen  Kasterlee  Personen  met  een  mentale  handicap  in  begeleid  of  beschermd wonen  Arendonk  Personen  met  een  mentale  handicap  in  begeleid  of  beschermd wonen  Dendermonde  Jongeren in begeleid zelfstandig wonen

1 4

OCMW  VZW 

6 5

Begeleid wonen  Beschermd wonen  VZW 

5

VZW  

Mechelen  Ieper   

Personen  met  ernstige  en  langdurige  psychiatrische  problemen die begeleid worden door beschut wonen Personen  met  een  gestabiliseerde  psychiatrische  problematiek  Personen  met  een  begeleidingstraject  in  een  op‐ vangcentrum voor daklozen 

Hemiksem  Ravels 

Bron: Demaerschalk et al, 2010. 

De organisatie van de nachtopvang valt onder de verantwoordelijkheid van de lokale besturen20. Het  aanbod van de meeste nachtopvangcentra bestaat uit ‘bed, bad en brood’. Vaak financieren de lokale  besturen deze opvang en/of zorgen ze voor het gebouw en de onkosten. Het gevoerde beleid verschilt  van centrum tot centrum: of men al dan niet een bed kan reserveren, of er betaald moet worden en of  het  aantal  nachten  dat  men  er  terecht  kan  beperkt  is.  De  doelgroep  van  de  nachtopvangcentra  kan  verschillen. Tijdens de koude wintermaanden organiseren sommige (groot)steden acute nachtopvang.  Net als voor de gewone nachtopvang valt dit onder de verantwoordelijkheid van de lokale besturen.  De overheid vroeg de lokale besturen in 1997 in een omzendbrief21 om bij extreme weersomstandig‐ heden een noodplan te voorzien voor kwetsbare groepen. Het is echter geen ‘verplichting’ en er wer‐ den ook financiële middelen aan verbonden. De winteropvang kan een uitbreiding zijn van de nacht‐ opvang of een extra aanbod. In 2010 voerden we een telefonische bevraging uit bij de 13 centrumste‐ den. Uit tabel 6 blijkt dat het aanbod van nacht‐ en winteropvang beperkt is, tot onbestaande in vijf  centrumsteden.   Tabel 6. Het aanbod van nachtopvang en winteropvang in de Vlaamse centrumsteden.  

                                                              20  Commissie voor Welzijn, Volksgezondheid, Gezin en Armoedebeleid. Vergadering van 23/03/2010.  21

 Omzendbrief van 4 november 1997 Noodplan t.b.v. hulpverlening bij extreme weersomstandigheden 

28   

Vlaanderen 

        

Nachtopvang  Aantal plaatsen 

Winteropvang Aantal plaatsen 

6  44+7 Nee    6 

7 16+10 6

25+15+16  Nee  1  Nee  Nee  2  Nee  Nee 

30 10 Nee Nee 20? Nee Nee Nee

 

Aalst  Antwerpen  Brugge  Genk  Hasselt  Gent  Kortrijk  Leuven  Mechelen  Oostende  Roeselare  Sint‐Niklaas  Turnhout 

6 

w = woningen, k= kamers  Bron: Telefonische bevraging door LUCAS bij de Vlaamse centrumsteden. Mei‐juli 2010. 

5.4

Federale maatregelen

Sinds 1997 is er een wet die voorziet in  de mogelijkheid van een referentieadres voor daklozen. Dit  impliceert een inschrijving in het bevolkingsregister: de wet verschaft geen huisvesting op zich, maar  countert bepaalde gevolgen van het gebrek aan huisvesting. In een evaluatie door het Steunpunt ter  bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en uitsluiting wordt gesignaleerd dat sommige OCMW  weigeren om dit adres toe te kennen is een van de moeilijkheden die het vaakst gesignaleerd wordt. In  een ander onderzoek geven de OCMW zelf aan dat ze weinig gebruik maken van het referentieadres,  ondanks het feit dat ze daar wettelijk toe verplicht zijn (De Boyser et al, 2010).   De  installatiepremie  is  een  eenmalige  premie  voor  daklozen  of  campingbewoners  die  een  woning  hebben gevonden, om zich in de woonst te installeren. Men kan deze premie slechts eenmaal beko‐ men.  Hiervoor  kan  het  OCMW  een  beroep  doen  op  twee  wetten.  Enerzijds  verruimt  de  wet  van  23  augustus 2004, ten voordele van de dakloze, het door de organieke wet22 aan het OCMW toegekende  toepassingsgebied. Anderzijds kan een dakloze ook recht hebben op een installatiepremie op basis van  de RMI‐wet23. Het bedrag is voor beide wetten gelijk. De RMI‐wet regelt de installatiepremie voor de  leefloongerechtigden. Voor een installatiepremie volgens de organieke wet moet de persoon beschik‐ ken over hetzij een inkomen ten laste van het sociaal zekerheidsstelsel of maatschappelijke dienstver‐ lening, hetzij een inkomen onder een bepaalde grens. De federale overheid betaalt de installatiepre‐ mies volledig terug.   De wet van 26 oktober 2006 voegt aan de RMI‐wet een wijziging toe, ter aanmoediging van de inspan‐ ningen  die  de  OCMW  leveren  voor  de  integratie  van  daklozen.  In  deze  wet  staat  vermeld  dat  een  OCMW het GPMI ook kan toekennen aan daklozen. Dit GPMI is een contract dat de wederzijdse enga‐                                                               22  De organieke wet van 8 juli 1976  23

 Wet op recht op maatschappelijke integratie van 26 mei 2002 

29 

Vlaanderen 

gementen van OCMW en dakloze vastlegt. Een dakloze die instemt met dit contract heeft recht op het  leefloon van  een alleenstaande. Een dakloze die zijn  hoedanigheid van dakloze verliest en een gezin  ten laste heeft of alleen gaat wonen, heeft steeds recht op het leefloon van een alleenstaande. Een  dakloze  die  zijn  hoedanigheid  van  dakloze  verliest,  geen  gezin  ten  laste  heeft  en  gaat  samenwonen  met iemand, heeft na het afsluiten van een GPMI ook recht op het leefloon van een alleenstaande. In  beide gevallen (met of zonder GPMI) wordt het leefloon gedurende maximum twee jaar volledig te‐ rugbetaald door de POD MI. Uit onderzoek blijkt dat het GPMI voor daklozen slechts beperkt gebruikt  wordt door OCMW (De Boyser et al, 2009). Het is niet mogelijk de cijfers over het GPMI op te splitsen  naar doelgroep. Er zijn dus geen afzonderlijke cijfers beschikbaar over het GPMI voor daklozen.   De  POD  Maatschappelijke  Integratie  maakt  sinds  2006  jaarlijks  bijkomende  middelen  vrij  om  de  OCMW te stimuleren extra woningen te bouwen. Ze doelen hier op noodwoningen met een overeen‐ komst voor maximum 4 maanden met een eenmalige verlenging van 4 maanden. De OCMW moeten  deze  woningen  minstens  9  jaar  voor  dit  doel  gebruiken.  Begin  2011  liet  de  POD  MI  weten  dat  er  2.311.280 euro werd vrijgesteld uit winst van de Nationale Loterij. Om beroep te doen op deze subsi‐ dies stelt het OCMW zelf een aanvraagdossier samen. In dit dossier beschrijven ze de huidige situatie  in  de  gemeente,  de  (ver)bouw  plannen  en  de  begroting  van  het  project.  Het  maximum  beschikbaar  budget  per  OCMW  voor  2011  is  56.250  euro.  Voor  renovatie‐,  aanpassings‐  of  verbouwingswerken  met als doel het aantal woningen te verhogen, is de premie maximum 37.500 euro. Voor de inrichting  van  de  woningen  is  het  maximum  budget  18.750  euro.  Slechts  28%  van  de  Vlaamse  OCMW  maakte  sinds 2006 ooit gebruik van deze budgetten. De verdeling over de provincies is als volgt: 8 in Limburg,  21 in Vlaams Brabant, 23 in Antwerpen, 29 in Oost‐Vlaanderen en 36 in West‐Vlaanderen. De meeste  OCMW  deden  hier  eenmalig  beroep  op.  De  POD  MI  geeft  enkel  advies  over  de  toekenningen.  Er  is  geen informatie beschikbaar over het aantal plaatsen dat de bouwprojecten opleveren, en wie hiervan  gebruikmaakt. De POD MI geeft bovendien zelf aan dat ze weinig zicht hebben op wat er met de bud‐ getten gebeurt. Er is geen controle op hoe OCMW het budget spendeert en of ze de woning vervol‐ gens daadwerkelijk 9 jaar als noodwoning gebruikt.  Tabel 6. Aantal aanvragen en bedragen voor extra woningen bij Vlaamse OCMW.   

Aantal toekenningen 

Toegekend bedrag 

2006 

28 

1.074.036 €

2007 

33 

1.192.749 €

2008 

33 

1.420.559 €

2009 

22 

890.642 €

    Bron: Demaerschalk et al (2010).  5.5

Besluit

Op basis van dit overzicht blijkt  dat er  heel wat acties zijn ondernomen op  de verschillende be‐ leidsniveaus. Er is vooral ingezet op het vergroten van het aanbod begeleid wonen, het voorko‐ men van uithuiszetting, het vergroten van de toegankelijkheid van de sociale huisvesting, de crea‐ tie van een eerste weliswaar beperkte vorm van huursubsidie  en het creëren van nieuwe federale  instrumenten die de OCMW kunnen inzetten voor de doelgroep van dak‐ en thuislozen. We be‐ 30   

Vlaanderen 

schikken niet over cijfers over het aantal buitenslapers. Dit maakt het onmogelijk om een oordeel  te geven over de toereikendheid van de nachtopvang. Wat in ieder geval wel kan opgemerkt wor‐ den, is dat de nachtopvangcentra regionaal zwak verspreid zijn over Vlaanderen. Over het moge‐ lijk onderbenutten van de huidige maatregelen is er geen informatie noch onderzoek voorhanden.    

31 

 

Aanbevelingen 

6 Aanbevelingen voor een Vlaamse strategie op basis van de buitenlandse voorbeelden Ondanks  deze  nieuwe  Vlaamse  en  federale  maatregelen  ontbreken  in  het  Vlaamse  beleid  wel  een  aantal essentiële ingrediënten van een effectieve aanpak van dak‐ en thuisloosheid. We willen ze sa‐ menbrengen  in  vijf  aanbevelingen  die  deels  geïnspireerd  zijn  op  de  goede  voorbeelden  uit  de  drie  besproken landen.  

6.1

Afdwingbaar recht op wonen

Het Schotse voorbeeld kunnen we omschrijven als een grondrechtenbenadering. Ook Frankrijk koos in  2007 voor de invoering van een afdwingbaar recht op wonen.  De STUDIO‐groep rond kinderarmoede  pleit  ook  voor  een  afdwingbaar  recht  op  onderdak  onmiddellijk  in  te  voeren.  En    het  Tweejaarlijks  Verslag van het Interfederaal Steunpunt  tot bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale  uitsluiting (2010) dringt hierop aan. We bevelen aan om de Vlaamse aanpak van dak‐ en thuisloosheid  te  baseren  op  een  grondrechtenbenadering  en  de  piste  van  een  afdwingbaar  recht  op  wonen    ten  gronde te bestuderen.  

6.2

Nood aan een Vlaams actieplan

Het Vlaamse actieplan armoedebestrijding kondigt een nationale strategie aan.  Op dit moment is er  geen actieplan met duidelijke doelstellingen. De vijf Europese doelstellingen kunnen hiervoor het best  het  richtinggevend  kader  zijn.  Minstens  even  belangrijk  zijn  het  verbinden  van  termijnen  waarin  die  doelstellingen gerealiseerd worden. De ervaringen van de drie landen uit het vorige deel tonen aan dat  dit essentieel is. Bovendien tonen de drie voorbeelden aan dat zij aan deze doelstellingen meetbare  indicatoren  koppelen.    Beleidsdoelstellingen  uitwerken  tot  concrete  beleidsindicatoren  die  duidelijk  specificeren  wat  men  wil  bereiken  tegen  wanneer,  stelt  in  staat  om  de  meest  aangewezen  acties  te  bepalen. Een  monitoringinstrument kan vervolgens de informatie leveren of de uitgevoerde investe‐ ringen inderdaad hebben bijgedragen tot het bereiken van de doelstelling. In de drie landen is er tel‐ kens  een  onafhankelijke  onderzoeksinstantie  aangeduid  die  de  uitvoering  van  het  plan  opvolgt  en  hierover tussentijds rapporteert.   We zien in de drie landen dat zo’n actieplan een katalysator vormt voor een gecoördineerde aanpak.  Best is dan ook dat alle relevante actoren betrokken worden in de opmaak van dit plan. We denken  dan in de eerste plaats aan de welzijns‐  en woonactoren, maar ook aan de geestelijke gezondheids‐ zorg.  Buitenlandse  succesvolle  praktijken  zijn  namelijk  gebaseerd  op  een  intersectorale  benadering  van wonen, lokaal welzijnsbeleid en (geestelijke) gezondheidszorg, waarbij de verhouding tussen en de  betrokkenheid van  de drie sectoren wel  verschilt. Vooral Nederland valt op door een grote betrok‐ kenheid van de geestelijke gezondheidszorg. Deze sector is grotendeels afwezig in Vlaanderen voor de  aanpak van dak‐ en thuisloosheid. Door  de federale hervorming van de GGZ (artikel 107) zijn er wel  opportuniteiten om dak‐ en thuislozen met een ernstige psychiatrische problematiek te bereiken en te  begeleiden.  Dit  vereist  wel  een  versterkte  samenwerking  tussen  het  welzijnswerk  en  de  geestelijke  33   

Aanbevelingen 

gezondheidszorg  gebaseerd  op  gelijkwaardigheid.  Deze  samenwerking  is  in  ieder  geval  noodzakelijk  voor personen die instellingen verlaten. Vooral de groep die de GGZ verlaat, blijft op dit moment bui‐ ten beeld in de maatregelen die er in Vlaanderen zijn genomen.   De  resultaten  van  de  nationale  strategieën  in  de  drie  besproken  landen  tonen  aan  dat  aanzienlijke  resultaten bereikt kunnen worden in het terugdringen van dak‐ en thuisloosheid. De voorbeelden van  Schotland  en  Nederland  tonen  tegelijkertijd  aan  dat  dak‐  en  thuisloosheid  in  tijden  van  besparingen  heel veel moeite heeft om hoog op de beleidsagenda te blijven, zeker wanneer een plan heel wat suc‐ ces  boekt met het wegwerken van de ‘zichtbare dakloosheid’ (mensen die op straat leven en die over‐ last zouden veroorzaken).  

6.3

Nood aan participatie van de doelgroep zelf

Een essentiële actor die bij de opmaak dient betrokken te worden, maar die te vaak buiten beeld blijft,  zijn  de  thuislozen  zelf.  In  de  drie  landen  worden  ze  wel  betrokken  bij  de  beleidsvoorbereiding.  Het  Steunpunt ter bestrijding van armoede, bestaansonzekerheid en sociale uitsluiting maakte in 2008 een  bijzonder relevant dossier op over de strijd tegen dak‐ en thuisloosheid waarin heel wat beleidsmaat‐ regelen worden geformuleerd vanuit het perspectief van de doelgroep. 

6.4

De grootte en kenmerken van de doelgroep meten

Een wezenlijke opstap naar een actieplan is een duidelijke omschrijving van de doelgroep. Die definitie  laat vervolgens toe om de grootte en kenmerken van de thuislozenpopulatie te kunnen meten en het  beleid  en  de  doelstellingen  van  het  actieplan  hierop  af  te  stemmen.  Op  dit  moment  is  dit  een  zeer  groot mankement van de aanpak in Vlaanderen. We hebben wel cijfers op basis van de registratie van  de CAW, maar dit is maar een deel van de doelgroep. Hierdoor hebben we slechts een beperkt zicht op  de grootte en de kenmerken van de doelgroep. Er wordt vaak gezegd dat thuisloosheid een complexe  problematiek is, maar eigenlijk weten we heel weinig over de verschijningsvormen ervan in Vlaande‐ ren: gaat het om vormen van eenmalige dan wel chronische thuisloosheid, om allleenstaanden of ge‐ zinnen, om mensen die een instelling hebben verlaten of die uit hun huis werden gezet? Op al die vra‐ gen moeten we de antwoorden schuldig blijven. Nochtans is informatie over de ‘key triggers’ essenti‐ eel om het beleid op te enten (Busch‐geertsema & Fitzparick,2010). Een beleid ten aanzien van chro‐ nisch  daklozen  vraagt  om  een  heel  andere  aanpak  dan  een  beleid  gericht  op  mensen  die  eenmalig  dakloos zijn. Bij de eerste groep zal er veel meer ingezet moeten worden op innovatieve woonvormen  en  experimenten  met  ‘housing  first’,  terwijl  bij  de  tweede  groep  vooral  een  preventief  beleid  dient  gevoerd te worden dan mensen niet op straat terecht komen. Er zijn studies die aantonen dat bijvoor‐ beeld gezinnen die dakloos worden, minder complexe problemen hebben (Fitzparick & Pearce, 2011).  Ook dit vraagt om een specifieke aanpak.    In  opdracht  van  het  Departement  Welzijn,  Volksgezondheid  en  Gezin  hebben  we  recent  een  studie  afgerond waarin we een aantal pistes voorstellen om de vraagzijde op een uniforme wijze te meten  (Robeyns,  Demaerschalk,  Hermans,  2012).  Hierin  pleiten  we  voor  de  creatie  van  een  nieuw  uniform  registratie‐instrument dat gehanteerd wordt op het lokale niveau en dat de Europese richtlijnen rond  het meten van thuisloosheid incorporeert (Edgar, 2009). Naast gegevens over de doelgroep weten we  ook bijzonder weinig over  de instroom,  doorstroom en uitstroom uit de thuislozenzorg.  Er  is  boven‐ 34   

Aanbevelingen 

dien relatief weinig onderzoek voorhanden over hoe de thuislozenzorg werkt (in vergelijking met een  aantal andere Europese landen) en er is weinig zicht op de gebruikte methodieken en er is nauwelijks  kennis over de effecten. 

6.5

Lokale samenwerking tussen de OCMW, woonactoren, CAW, welzijn en geestelijke gezondheidszorg

Een Vlaams strategie kan niet zonder een doorvertaling op lokaal en/of regionaal niveau (Anderson,  2011). In de drie voorbeelden wordt een nationale aanpak gecombineerd met lokale/regionale strate‐ gieën, waarbij de regio’s, centrumsteden of lokale overheden geresponsabiliseerd worden om de na‐ tionaal opgestelde doelstellingen te operationaliseren naar hun regionale context. Op dit moment zijn  trouwens  de  centrumsteden  van  Vlaanderen  met  wisselende  overtuiging  en  succes  zo’n  regionale  strategie  aan het  uitzetten24.  Nu  hangt  dit  wel  nog  af  van  de  lokale bereidheid  om  hier  werk van  te  maken. Bovendien zorgt het gebrek aan nationale doelstellingen en coördinatiemechanismen dat cen‐ trumsteden  essentiële  onderdelen  zoals  het  voorzien  in  voldoende  nachtopvang  zodat  mensen  niet  buiten moeten slapen, op dit moment naar mekaar doorspelen. Een nationale strategie zou hier een  belangrijke katalysator kunnen zijn en kan vermijden dat NIMBY‐fenomenen worden ingeperkt.   Een belangrijk discussiepunt vormt het creëren van een lokale toegangspoort. Het Nederlandse voor‐ beeld toont dat dit succesvol is geweest. De gemeente organiseert dus een toegangspoort, waarlangs  elke  thuisloze  passeert  en  die  vervolgens  de  dispatching  doet  naar  de  best  aangewezen  hulp,  in  sa‐ menwerking met de lokale welzijns‐ en gezondheidspartners. De gemeente is tevens verantwoordelijk  voor de trajectbegeleiding van de thuisloze. Zo’n lokale toegangspoort maakt het tevens mogelijk om  op een uniforme en relatief eenvoudige wijze informatie over de thuislozen te registreren.  

Die trajectbegeleiding of casemanagement is trouwens één van de methodieken die als effectief  wordt beschouwd in de strijd tegen dak‐ en thuisloosheid. Uit  een systematische review van de  literatuur door Van Wuytellaar et al (2009) blijken de volgende conclusies:     Uiteenlopende vormen van case management hebben een positief effect op stabiele huisvesting  en dragen bij aan minder dagen dakloosheid;  



Casemanagement leidt tot meer gebruik van de uitkeringen waarop de thuisloze recht heeft; 



Uiteenlopende vormen van casemanagement bij daklozen lijken verder bij te dragen aan vermin‐ dering van alcohol‐ en of druggebruik en ook psychopathologie.  



Casemanagement leidt tot een verbetering van cliënttevredenheid en hun kwaliteit van leven.  

Binnen de hervormingen in de GGZ (artikel 107) worden op dit moment mobiele teams operationeel  die  werken  volgens  de  methodiek  van  ‘Assertive  community  treatment’,  één  van  de  methodieken  is  die Wuytellaar et al (2009) meenamen in hun systematische review. Hieruit blijkt nogmaals het belang  van een versterkte samenwerking tussen het welzijnswerk en de geestelijke gezondheidszorg.  

                                                               Voor een goed voorbeeld van samenwerking op het lokale niveau tussen alle betrokken actoren verwijzen  we naar Leuven, waar alle actoren de krachten gebundeld hebben rond de aanpak van personen met  ernstige psychiatrische problemen (Steenssens & Van Regenmortel, 2009) 

24

35 

Aanbevelingen 

6.6

Naar een ruime benadering van preventie

Mede als gevolg van de Europese doelstellingen en de uitbouw van de preventieve woonbegeleiding  wordt  preventie  van  dak‐  en  thuisloosheid  al  snel  gekoppeld  aan  het  vermijden  dat  mensen  uit  hun  huis gezet worden en dat instellingsverlaters op straat terechtkomen. Het is evident dat dit twee be‐ langrijke ‘key triggers’ zijn van thuisloosheid en dat hierrond dus acties moeten worden opgezet. Bo‐ vendien zijn beide doelgroepen relatief gemakkelijk traceerbaar en zijn ook de ingrediënten van een  succesvolle aanpak relatief eenvoudig toe te passen, mits goede samenwerking tussen alle betrokken  actoren. Met betrekking tot de preventie van uithuiszetting leert de evaluatie van het Steunpunt Al‐ gemeen Welzijnswerk dat heel wat resultaten geboekt kunnen worden. Maar tegelijkertijd zien we aan  de hand van de cijfers van een deel van de SHM dat dit aanbod absoluut onvoldoende is om het hoofd  te bieden aan het totale aantal opgestarte procedures tot gerechtelijke uithuiszetting. Met betrekking  tot de privé‐markt hebben we helemaal geen zicht op het aantal uithuiszettingen. Ook over de werking  van de Lokale Adviescommissies is er meer onderzoek nodig om te kunnen inschatten of en in welke  mate zij bijdragen tot het vermijden van uithuiszetting.   Met  betrekking  tot  instellingsverlaters  en  ex‐gedetineerden  weten  we  in  Vlaanderen  nauwelijks  of  preventieve  acties  worden  opgezet,  hoe  ze  verlopen  en  met  welk  succes25.  Over  het  actieplan  rond  kwetsbare jongeren is er geen evaluatie‐onderzoek voorzien dat moet helpen om een zicht te geven  op de mate waarin dit plan slaagt om dakloosheid van jongvolwassenen te vermijden.   Tegelijkertijd willen we hier een pleidooi houden voor een bredere invulling van preventie die inzet op  het  verhogen  van  de  betaalbaarheid  van  wonen.  Uit  internationaal‐vergelijkend  onderzoek  blijkt  dat  huursubsidies een belangrijke instrument zijn voor armoedebestrijding en ervoor kunnen zorgen dat  de  sterke  correlatie  tussen  armoede  en  een  slechte  huisvestingssituatie  kunnen  afgezwakt  worden  (Fitzparick  et  al,  2010).  Het  Steunpunt  Wonen  schat  dat  voor  om  en  bij  de  300.000  Vlaamse  alleen‐ staanden en huishoudens wonen op dit moment onbetaalbaar is (Winters, 2011). Dit raakt tevens aan  de vaststelling dat de bijstandsuitkeringen en  andere sociale uitkeringen op dit moment niet voldoen  om een menswaardig leven te leiden (zie ook Storms & Vandenbossche, 2009) 

6.7

Experimenten innovatief woonbeleid: Housing first

Een  laatste  aanbeveling  betreft  het  ontwikkelen  en  implementeren  van  innovatieve  woonprojecten.  De Vlaamse ministers van wonen en welzijn hebben hiertoe al aanzetten gegeven door de financiering  van een tiental samenwerkingsprojecten tussen wonen en welzijn. De rode draad van de meeste pro‐ jecten  is  dat  zij  zich  richten  op  kwetsbare  personen  die  woonbegeleiding  nodig  hebben.  Deze  pro‐ jecten  kenmerken  zich  ook  door  een  brede  samenwerking  van  allerlei  eerstelijns  welzijnsdiensten,  woonactoren, diensten voor personen met een handicap en de geestelijke gezondheidszorg. Er is wel  geen expliciete evaluatiestrategie voorzien bij deze projecten.   Naast deze projecten stellen we tevens voor om ook in Vlaanderen experimenten rond ‘Housing first’  uit  te  zetten  (Atherton  et  al,  2008).  De  voorbeelden  uit  Nederland  en  Finland  tonen  aan  dat  zij  een  effectieve oplossing vormen voor de chronische thuislozen. We beseffen dat ‘Housing first’ omstreden                                                                25  Voor een diepgaande beschrijving en analyse over de drempels die een 18‐jarige jongere ervaart bij de  toegang tot de reguliere hulpverlening en GGZ‐zorg verwijzen we naar Lenaerts et al (2010).  36   

Aanbevelingen 

is. De recente onderzoeksliteratuur toont trouwens aan dat het concept zelf erg uiteenlopend wordt  ingevuld (Pleace, 2011). Tegelijkertijd toont Amerikaans onderzoek aan dat ‘Housing first’ ook kosten‐ effectief  is  (Culhane,  2008).  Wat  belangrijker  is,  is  de  achterliggende  filosofie.  Anderson  (2010)  pleit  ervoor dat de tussen de in‐ en uitstroom in thuisloosheid maximaal drie interventies mogen plaatsvin‐ den: bijvoorbeeld nachtopvang, residentiële opvang en begeleid wonen. Op die manier probeert ze de  polarisatie  rond  ‘Housing  first’  te  overstijgen.  De  evaluatie  van  de  Discus‐woningen  in  Amsterdam  toont aan dat ‘Housing first’ een bijzonder effectieve strategie is ten aanzien van thuislozen met een  complexe problematiek. Dit betekent niet dat ‘Housing first’ altijd de beste oplossing is. In sommige  gevallen zijn meer interventies nodig, maar het aantal wordt best zo beperkt mogelijk gehouden. Ge‐ zien de successen die de ‘Housing first’ benadering boekt, worden die best ook in Vlaanderen op expe‐ rimentele  basis  uitgetest.  Het  zou  goed  zijn  mocht  in  Vlaanderen  gemeten  kunnen  worden  hoeveel  interventies plaatsvinden, voordat thuislozen in een vorm van begeleid of zelfstandig wonen terecht‐ komen en hoe we het aantal interventies kunnen beperken door ‘Housing first’ experimenten.  

37 

 

Bibliografie 

Bibliografie 

Anderson, I. (2007a) Tackling street homelessness in Scotland: the evolution and impact of the Rough  Sleepers Initiative, Journal of Social Issues, 63(3), pp623‐640.   Anderson,  I.  (2007b)  Sustainable  solutions  to  homelessness:  the  Scottish  case.  European  Journal  of  Homelessness, Volume 1, pp163‐183.   Anderson,  I.  (2009)  Homelessness  policy  in  Scotland:  A  complete  safety  net  by  2012?,  Chapter  7,  pp107‐124 in Fitzpatrick, S., Quilgars, D. and Pleace, N., Homelessness in the UK: problems and solu‐ tions. Coventry: Chartered Institute of Housing.   Anderson, I. and Sim, D. (2011), Introduction: inequality and housing, Chapter 1, pp1‐20, in Anderson,  I. and Sim, D. (eds) Housing and Inequality. Coventry: Chartered Institute of Housing.  Atherton, I., McNaughton Nicholls, C. (2008),  ‘Housing First’ as a means of addressing multiple needs  and homelessness, European Journal of homelessness, (2) December 2008, pp.289‐293.   van  Summeren,  F.,  &  Bogman,  B.  (2011,  April).  Is  preventieve  woonbegeleiding  effectief  en  July  2011,  van  Eropaf!  Publicaties:  kostenefficiënt?  Opgeroepen  op  http://www.eropaf.org/publicaties/Publicatie%20Sociaal%20Bestek%20‐ %20Huisuitzetting%20voorkomen.pdf   Busch‐Geertsema, Volker (2010). Finland 2010. The Finnish National Programme to reduce long‐term  homelessness. Synthesis Report. Brussels: European Commission  Busch‐Geertsema, V., Edgar, W., O’Sullivan, E., & Pleace, N. (2010). Homelessness and Homeless Poli‐ cies in Europe: Lessons from Research.  Busch‐Geertsema, V., S. Fitzpatrick (2010), Effective Homelessness Prevention ? Explaining Reductions  in Homelessness in Germany and England, European Journal of Homelessness,  Volume 2, December  2008, pp.69‐95.  Culhane,  D.  P.  (2008).  The  Costs  of  Homelessness:  A  Perspective  from  the  United  States.  European  Journal of Homelessness , 97‐114.  De Boyser, K., Linchet, S., Van Dijck, L., Casman, M., Dierckx, D., & Vranken, J. (2009). Onderzoek naar  de OCMW‐ hulpverlening aan dak‐ en thuislozen. Onderzoek in opdracht van de POD Maatschappelijke  Integratie. Brussel: POD MI.  Demaerschalk, E., & Hermans, K. (2010). Aanbodverheldering Vlaamse Thuislozenzorg. Leuven: LUCAS.  Demaerschalk, E., & Hermans, K. (2010). Bestrijding van thuisloosheid. Lessen uit Amsterdam.  Alert,  36 (3).  Edgar,  B.  (2009).  European  review  of  statistics  on  homelessness.  European  observatory  onhomeless‐ ness. Brussel: FEANTSA. Fitzpatrick, S., M. Stephens (2007), An International Review of Homelessness and Social Housing Policy.  London:  Department for  Communities and Local Government. 

39   

Aanbevelingen 

Fitzpatrick, S. & Pleace, N. (2011) ‘The statutory homelessness system in England: a fair and effective  rights based model?’, Housing Studies, 27(2): 1‐20.  Hermans, K., De Coster, I. & Van Audenhove, C. (2007). Bed Bad Brood. Laagdrempelige opvang van  thuislozen. Leuven: Garant  IBO (2003). De maatschappelijke opvang verstopt. http://www.movisie.nl/  Jones, A. and Pleace, N. (2010) A Review of Single Homelessness in the UK 2000 ‐ 2010, London: Crisis.  Lenaerts, G., Roets, G., Bouverne‐De Bie, M. (2011), Een pad bezaaid met exclusiecriteria, Handboek  Integrale Jeugdhulp, Afl. 8 – april 2011, pp. Vraaggerichtheid – Praktijk 3 / 1‐23.  Lescrauwaet (2012), Bemoeizorg in het algemeen welzijnswerk. Preventie van uithuiszetting, Alert, 38  (1), pp.71‐77.  Luomanen, R. (2010). Long term homelessness reduction programme 2008‐2011.  Maas, M. & Planije, M. (2010). Monitor plan van aanpak maatschappelijke opvang. Rapportage 2009:  Amsterdam, Den Haag, Rotterdam en Utrecht. Utrecht: Trimbos Instituut.  Maas,  M.,  Al  Shamma,  S.,  Altena,  A.,  Janssen,  N.,  J.  Wolff  (2012),  Discus  Amsterdam:  housing  first.  Evaluatie van de werkzaamheid. Nijmegen: Onderzoekscentrum Maatschappelijke Opvang.   Pawson, H., E. Davidson, G Netto (2007), Evaluation of homelessness prevention activities in Scotland,  opgeroepen op 1 juni 2012 van http://www.scotland.gov.uk/Topics/Research/About/Social‐Research  Pawson,  H.,  E.  Davidson  (2008),  Radically  Divergent?  Homelessness  Policy  and  Practice  in  Post‐ devolution Scotland, European Journal of Housing Policy,  8 (1), 39–60  Planije,  M.,  Maas,  M.,  &  Been,  W.  (2010).  Monitor  Stedelijk  Kompas  2009.  Plan  van  aanpak  maat‐ schappelijke opvang in 39 centrumgemeenten. Utrecht: Trimbos Instituut.  Pleace,  N.,  (2011),  The  Ambiguities,  Limits  and  Risks  of  Housing  First  from  a  European  Perspective,  European Journal of homelessness, volume 5, December 2011, pp.113‐127.  Robeyns,  L.,  K.  Hermans  (2012),  Ontwikkelen  en  uittesten  van  een  monitoringsinstrument  voor  de   thuislozenzorg. Leuven: LUCAS.  Sannen,  L.,  &  Van  Regenmortel,  T.  (2009).  Lokaal  sociaal  beleid:  de  intenties  onder  de  loep.  Beleids‐ plananalyse 2008‐2014. Leuven: HIVA.  SEV (2009), Nieuwe woonvormen voor bijzondere doelgroepen. Utrecht: SEV.   Smith, J. M. (2003). Defining homelessness: the impact of legislation on the definition of homelessness  and  on  research  into  homelessness  in  the  UK.  Opgeroepen  op  April  2011,  van  http://www.cuhp.org/admin/EditDocStore/ACF5DB4.pdf   Steenssens, K.,  Van Regenmortel, T. (2009), Focus op: Dak‐ en thuislozen met een psychiatrische pro‐ blematiek in Leuven. Leuven: OCMW Leuven.   Stephens, M., Fitzpatrick, S., Elsinga, M., Steen, G.V. and Chzhen, Y. (2010) Study on Housing Exclusion:  Welfare policies, Labour Market and Housing Provision. Brussels: European Commission.  Steunpunt  tot  bestrijding  van  armoede,  bestaansonzekerheid  en  sociale  uitsluiting  (2010),  Verslag  armoedebestrijding 2008‐2009. Deel 2. Naar een coherente aanpak in de strijd tegen dakloosheid en  armoede.   40   

Aanbevelingen 

  Storms,  B.,  Van  den  Bosch,  K.  (red.)  (2009),  Wat  heeft  een  gezin  minimaal  nodig?  Een  budget‐ standaard voor Vlaanderen. Leuven / Den Haag: Acco.   Tanio, H. and Fredrikson, P. (2009) The Finnish Homelessness Strategy: From a‘Staircase’ to a ‘Housing  First’  Approach  to  Tackling  Long‐Term  Homelessness,  European  Journal  of  Homelessness,  volume  3,   pp.181‐199.  Tratsaert, K. (2009). Lokaal woonbeleid in Vlaanderen: Tien jaar na de Vlaamse wooncode de kinder‐ schoenen ontgroeid? Leuven: Steunpunt Ruimte en Wonen  Van Audenhove, C., Van Humbeeck, G. & Van Meerbeeck, A. (2005). De vermaatschappelijking van de  zorg voor psychisch kwetsbare mensen: onderzoek, praktijk en beleid. Leuven: Lannoo Campus.  van den Handel, C. (2009). Evaluatie skaeve huse Houthaven Amsterdam. Rotterdam: SEV.  van Luijtelaar,M., J. Wolf, S.  Brilleslijper(2009,  Effectieve interventies voor dakloze mensen in opvang‐ voorzieningen.  Uitvoering  en  resultaten  van  review  van  internationale  literatuur,  opgeroepen  op  http://werkplaatsoxo.nl/files/publicaties%20SUD/2009_infoblad_MO_effectieve_interv_vr_daklozen_i n_opvangv.pdf 

van  Laere,  I.,  M.  de  Wit,  N.  Klazinga  (200),  Evaluation  of  the  signalling  and  referral  system  for  households at risk of eviction in Amsterdam, Health and Social Care in the Community, 17 (1), 1–8    Van  Menxel,  G.,  Lescrauwaet,  D.,  &  Parys,  I.  (2003).  Verbinding  Verbroken  ,Thuisloosheid  en  Al‐ gemeen welzijnswerk in Vlaanderen. Berchem: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk    Van Regenmortel, T., Demeyer, B., Vandenbempt, K. & Van Damme, B. (2006). Zonder (t)huis. Sociale  biografieën van thuislozen getoetst aan de institutionele en maatschappelijke realiteit. Leuven: Lannoo  Campus.  van Summeren, F., & Bogman, B. (2011). Is preventieve woonbegeleiding effectief en kostenefficiënt?  Opgeroepen  op  July  2011,  van  Eropaf!  Publicaties:  http://www.eropaf.org/publicaties/Publicatie%20Sociaal%20Bestek%20‐ %20Huisuitzetting%20voorkomen.pdf  Winters S. (2009), Is wonen in Vlaanderen betaalbaar,  Antwerpen/Apeldoorn : Garant. 

41