Bouwbriefartikelen over het bouwen van strijkinstrumenten - een geordende samenvatting In dit overzicht heeft de redactie artikelen uit de Bouwbrief over het bouwen van strijkinstrumenten geordend en tegelijk kort samengevat. Dit hebben wij in eerste instantie gedaan om zelf enigzins een overzicht te krijgen van wat er allemaal is geschreven, en vooral ook van wat er mogelijk nog aan de verzameling ontbreekt. Het verkrijgen van een goed overzicht is vanzelfsprekend van belang voor bouwers, en speciaal voor hen die aan het bouwen van een viool willen beginnen. Zij lopen namelijk grote kans te verdwalen in de stortvloed van informatie die in de literatuur en op internet over het bouwen van strijkinstrumenten is te vinden. Wat komt er kijken bij het bouwen van een viool: waar vind je alle materialen; hoeveel gereedschappen heb je nodig (en kun je die ook zelf maken); kun je beginnen met het bouwen van een eenvoudiger type instrument, enz. De artikelen in dit overzicht zijn ingedeeld in een twaalftal rubrieken die om praktische redenen zijn uitgekozen. Binnen elke rubriek zijn de artikelen chronologisch gerangschikt. 1- Algemene bouwprincipes, literatuur, tekeningen Bb 51-53 (1988-1989): Anton Meulstee: Vioolbouw als hobby Samenvatting van het door hem geschreven boekje, ooit door het Bouwerskontakt gepubliceerd, en in de docuruimte te raadplegen. - Bb 51: het maken van een (binnen)mal; de rand, hoekblokjes en halsblokje; onderplaatje voor de mal; hulpstukjes voor inlijmen randstroken; gebruik warme beenderlijm; aanbrengen randversterking. - Bb 52: het onderblad; het bovenblad, inleg, f-gaten; maken en vastlijmen zangbalk; lijmen onderblad aan rand. - Bb 53: hals met krul. Bb 143 (2012) Jan van de Bunt: Variabelen voor de violist en de vioolbouwer - Een lijst met tekeningen van technische termen m.b.t. de viool (zonder bouwtips). Bb 105 (2002): Gijs van Ulsen: Juliet Barker, Violin-Making, a practical guide - Boekbespreking. Een uitstekend boekje, met werktekeningen met meetgegevens, aparte informatie over de barokviool, kleine violen (1/4, 1/2, etc.), volksinstrumenten (Hardangerviool) etc.! Het boek (127 p.) ligt in de docuruimte. Bb 139 (2010) Oswald Verbeij: The Best of Trade Secrets - Today's luthiers reveal their special techniques - Boekbespreking . Het boek biedt een keur aan interessante artikelen voor de strijkinstrumentenbouwer, maar ook voor andere geïnteresseerden in muziekinstrumentenbouw. Met een presentatie van zowel traditionele als innovatieve werkwijzen.
Bouwbrief 154 - augustus 2014
Afbeelding van de constructie van een vioolmal uit het artikel ‘Vioolbouw als hobby’ van Anton Meulstee (Bouwbrief 51).
2- Eenvoudige instrumenten en technieken Bb 18 (1980) Leen van Assendelft: Strijkinstrument met luidspreker als klankkast - Is het een viola da gamba of iets anders? Een interessant idee om een goedkoop strijkinstrument te maken, dat volgens de auteur heel redelijk klinkt. De toelichting is evenwel - ondanks een tekening - nogal summier. Bb 81 (1996) met reacties in Bb 85 (1997) en Bb 108 (2003) Kees van Gils: Bouw zelf een contrabas, een alternatief voor een alternatief - Verslag van de bouw van een eenvoudige bas (‘theekist-
pag. 14
bas' met triplex bladen), inclusief werktekening. Het instrument kan grotendeels met gewone gereedschappen worden gebouwd. - De reactie in Bb 85 was van Felix Brand, die aan de hand van de basisafmetingen (snaarlengtes) een instrument heeft gemaakt die veel meer op een traditionele contrabas lijkt. - In Bb 108 weer een reactie, nu van Emile Kriele die aan de hand van de oorspronkelijke tekening met succes een bas heeft gemaakt, met een paar kleine wijzigingen.
Bb 134 (2009): Jan van de Pol en Jan Bouterse: Kinderwerk: het maken van eenvoudige viool - Reportage van de bouw (i.v.m. een schoolopdracht) van een heel eenvoudige viool, met allerlei ongebruikelijke technieken en materialen. Bb 141 (2011) Wim Somsen: De Violaar 25 jaar - De violaar is een door Wim Somsen ontworpen eenvoudig tweesnarig strijk- (of pluk-)instrument. 3- Gereedschappen (o.a. zelf maken) Bb 12 (1979) C. v.d. Kaay: Vioolmakersschaafje en vioolinleg insnijmesje - Hoe deze gereedschappen zelf te maken. Bb 32 (1984) Fried Manders: Randinleggereedschap - Hoe dit gereedschap zelf te maken, met een werktekening en uitgebreide toelichting. Bb 56 (1990) Martin Ruyter: Buigijzer voor de zijkanten van een viool (in de serie ‘Materiaal en gereedschap XVI') - Voor de handige knutselaar: een zelfgemaakt buigijzer, met een goedkoop strijkijzer als uitgangspunt. Bb 60 (1991) Fried Manders: Hulpgereedschap en werkwijze voor het maken van staartstuk met fijnstemmers en de toets (in de serie: ‘Materiaal en gereedschap XX') - Staartstukken worden - inclusief de fijnstemmers - vaak kant en klaar gekocht, maar je kunt ze ook goed zelf maken; je moet dan wel zelf eerst een mal voor zo'n staartstuk vervaardigen. Bb 99 (2000) Gerrit Menkveld: Beschrijving van een door Cor Martijn ontworpen en gemaakte vioolbladhouder - Deze houders zijn bedoeld om vioolbladen in diverse standen gemakkelijk te kunnen bewerken. In de handel zijn ze schreeuwend duur. Cor Martijn heeft er zelf een gemaakt, met uitgebreide foto's, werktekeningen en instructies in het artikel. Maar eenvoudig is het niet! Bb 102 (2001) Jan van de Bunt: De Stapelfix, om stapelgek van te worden - Over een zelfgemaakte stapelzetter, die beter werkt dan wat je in de handel kan kopen. Met werktekeningen, maar je moet enige verbeeldingskracht hebben om te begrijpen hoe deze stapelzetter in de praktijk werkt. Bb 138 (2010) Maarten Arentsen: Impressie van de open zolderdag van de bouwgroep strijkinstrumenten - voorjaar 2010, deel 1: presentatie van zelfgemaakt vioolbouwersgereedschap - Met een ribschaaf, inlegsnijder, bladdiktemeter, vioolbladhouder, mini-vioolschaafjes, bladklem (voor het lijmen van vioolbladen), stapelhouder, strijkstofschaafje, corpusklem; alles zonder bouwaanwijzingen van deze zaken. Bb 129 (2008) Pieter Overduin en Gijs van Ulsen: verslagen van twee instructieve open zolderdagen van de bouwgroep strijkinstrumenten) - met: Gerard Simons over slijpen, wetten en polijsten van gereedschappen.
De eenvoudige contrabas van Kees van Gils (Bb 81).
Bouwbrief 154 - augustus 2014
pag. 15
4- Hout voor strijkinstrumenten Bb 132 (2009) Verslag zolderdag bouwgroep strijkinstrumenten: Klankhoutbeoordeling - Een inleiding door Gijs van Ulsen. Lastig: het inschatten van het soortelijk gewicht van klankhoutsoorten (hoe lager, hoe beter). Bb 135 (2009) Jan Bouterse: Zwitsers klankhout - verslag van een bezoek aan een nieuwe firma - Met informatie over hoe klankhout voor strijkinstrumenten wordt uitgezocht: van de bomen in het bos tot de opslag in de droogruimtes.
structieve open zolderdagen van de bouwgroep strijkinstrumenten) - Harry van Zutphen over het passen, plaatsen en afwerken van de kam van een viool.
5- Over theoretisch en akoestisch onderzoek aan strijkinstrumenten Bb 64 (1992) Rien Drolsbach: Het zichtbaar maken van klank, de methode Hutchins-Hamoen - Verslag van een 'cursus'-middag ten huize van Dirkjacob Hamoen: met theeblaadjes trillingspatronen laten zien. Bb 68 (1993) Gijs van Ulsen: Wolftonen bij strijkinstrumenten - Ieder goed strijkinstrument heeft een wolftoon; het verschijnsel is vooral duidelijk bij de cello en het maakt het spelen daarvan (nog) moeilijker. In het artikel een poging tot verklaring van het verschijnsel, en enkele mogelijkheden om er iets tegen te doen. Bb 129 (2008) Simon Bakker (o.a.): Verslag van de extra bijeenkomst van de bouwgroep strijkinstrumenten op 15 december 2007, met de resultaten van de frequentiemetingen aan violen die eerder (open zolderdag in maart 2007) waren verricht. - Martin Schleske is fysicus die veel onderzoek naar resonantieprofielen van violen heeft gedaan. Zijn methode is toegepast op een twintigtal instrumenten van bouwgroepleden. In het artikel enkele vuistregels voor wat er klankmatig gebeurt bij het dikker maken van het achterblad, of het dunner maken van het bovenblad van een viool. Bb 129 (2008) Pieter Overduin en Gijs van Ulsen: verslagen van twee instructieve open zolderdagen van de bouwgroep strijkinstrumenten - met: Gijs van Ulsen over de theoretische achtergronden van kam, stapel en staartstuk. 6- Afwerken en intoneren Bb 56 (1990) G.W. Meinders: Stradivari's randvorm -Samenvatting en vertaling van een artikel van R. Hargrave, eerder gepubliceerd in The Strad (juni 1989); enigszins specialistisch, met niet al te duidelijke tekeningen. Bb 121 (2006) Piet Overduin: Constructie van f-gaten voor violen - Over het (meetkundig) ontwerpen van f-gaten, plus enkele inleidende opmerkingen over het nut van bepaalde vormen. Bb 129 (2008) Pieter Overduin en Gijs van Ulsen: verslagen van twee in-
Bouwbrief 154 - augustus 2014
Constructie/ontwerp van een f-gat, uit het artikel van Piet Overduin in Bouwbrief 121. 7- Lakken Bb 4 (1976) Rik van Pelt: Het bereiden van vioollakken - Uitgebreid recept voor het zelf maken van een vioollak (op alcoholbasis). In dezelfde Bouwbrief twee artikelen van C. v.d. Kaay: Het afwerken en polijsten van hout en: Het vernissen van hout en van W. Kuiper: Het politoeren van hout. Bb 64 (1992) Gerhard Landwehr: Het lakken van strijkinstrumenten - Uitgebreid basisartikel over het lakken: van de voorbereidingen (afwerking ondergrond) via grondering, het lakken zelf tot de eindafwerking. Bb 64 en 65 (1992) Fried Manders: Het stoken, verwerken en testen van 'Fulton vioollak' - Dit artikel is een bewerking van een artikel uit de Strad; het gaat om lak op colophonium-basis. Belangrijk is het laten uitharden van de lak door middel van blootstelling aan UV-licht. - In dezelfde Bb een artikel van Eric Epping: De bereiding van een eenvoudige 'weke' vioollak, en van Pieter van Broekhuizen (in de serie Materiaal en gereedschap: Terpentijn en haar toxiciteit. - Tenslotte nog in deze Bb een reactie van Gerhard Landwehr op het artikel (in hetzelfde nummer) over Fulton vioollak van Fried Manders.
pag. 16
- In Bb 65 twee uitgebreide reacties op de bijdrage van Gerhard Landwehr in Bb 64, de eerste is van Geert W. Meinders, de tweede van G.H. Borghaerts. Beide reacties vol met persoonlijke lakervaringen, onder andere wat de effecten zijn van het spuiten van lak op strijkinstrumenten. Bb 93 (1999) Werkgroep strijkinstrumenten (Piet Overduin) met verslag van de halfjaarlijkse bijeenkomst van strijkinstrumentenbouwers. Daarin: - Tim de Vries over eigenschappen (treksterkte) van warme lijm; - Andries Oosten: Ervaringen en met olielak volgens Heron Allen; - Wim Tol: Lakexperimenten; - In hetzelfde nummer een artikel van Gerrit Menkveld in de serie technische basiskennis (materialen) over verschillende lijmsoorten. Bb 93 (1999) Gijs van Ulsen: II Cannone, een meesterwerk van Giuseppe Guarneri del Ges(u) - Deze viool werd ooit bespeeld door Paganini, maar bij een concert in 1997 in Nederland was de solist (Schlomo Mintz) ontevreden over vooral de klank van de g-snaar. Hoe kwam dat? Bb 98 (2000) Ed van Weerd: Het lakken van strijkinstrumenten - Een uitvoerig en systematisch artikel over verschillende methodes om strijkinstrumenten te lakken; met allerlei tips en aan het einde adressen waar je verschillende grondstoffen kunt kopen. 8- Speciale bouw- en meettechnieken Bb 85 (1997) Martin Ruyter: De lichtkast van Konrad Leonhardt - Laat een sterk licht door een vioolblad schijnen, en je krijgt een beeld van (onregelmatigheden in) het dikteverloop van dat blad; simpel te maken. Lastiger is het om de waarnemingen om te zetten in verbeteringen aan het instrument. Bb 99 (2000) Piet Ravensloot: Een met een bovenfrees voorgevormd cellodek - Met behulp van gegevens uit het boek: Die 'Geheimnisse' Stradivaris van Simone F. Sacconi maakte de auteur een cello naar een model van Stradivarius. Hij zocht daarbij naar een betrouwbare manier om gebruik te maken van de in het boek gegeven hoogtelijnen van de bladwelvingen van de cello. Bb 120 (2006) Henk Buijs, Jan Bakker en Marius de Goeje: Curven voor de welvingen van de bladen van strijkinstrumenten - Over een computerprogramma om welvingscurven in het boven- of onderblad van strijkinstrumenten (viool, altviool, cello) te berekenen (benaderen). Bb 123 (2006) Henk Buijs en Jan Bakker: Het gebruik van Strad-posters bij het bouwen van violen, altviolen en celli - Over het creëren van dwarsdoorsneden-curven met behulp van een computerprogramma voor het beschrijven van de welvingen van de bladen van strijkinstrumenten. Niet heel gemakkelijke materie.
Bouwbrief 154 - augustus 2014
Bb 135 (2009) Annemies Tamboer: Stapelkam en essenhout - onorthodoxe constructie van de kam en houtkeuze bij de strijkinstrumenten van Thomastik en Weidler - De door Thomastik bedachte stapelkam was al bekend van volksinstrumenten (zoals de ‘crwth’ uit Wales) en lost een paar lastige problemen bij het bouwen van een viool op. Door het gebruik van andere dan traditionele houtsoorten krijg je ook een andere (‘warmere’) klank.
Afwijkende constructie met stapelkam, waarbij een pootje van de stam rust op de door een gat in het bovenblad gestoken stapel (artikel van Annemies Tamboer in Bouwbrief 135). Bb 148 (2013) Pieter Overduin: Het kopieerproces van een viool van Guiseppe Guarneri (del Gesù), de ‘Kreisler’ - Verslag van de bouw van een kopie, inclusief enkele onregelmatigheden en slijtage, met literatuurlijst (o.a. voor tekeningen/meetgegevens). 9- Strijkstokken, snaren en harsen Bb 29 (1983) Fried Manders: Tussen haren en snaren - Informatief artikel (2 p.) over wat er precies gebeurt als je met een strijkstok over een snaar strijkt. De strijkstok zou beter ‘wrijfstok’ genoemd moeten worden. Bb 56 (1990) Henny Jansen in de Wal (vertaler): De 'Von Benningsen' strijkstok, een nieuw begrip. - Over strijkstokken van kunststof (grafiet-fiber); met een kritisch commentaar van Gerhard Landwehr in hetzelfde nummer, en drie nummers later (Bb 59 - 1990), een ander kritisch commentaar van André Klaassen (allebei professionele stokkenbouwers). Bb 63 (1991): Fried Manders: Inzicht in strijkstokkenbouw en meetmethoden daarvoor - Een artikel met uitgebreide achtergrondinformatie en meetmethoden: volumebepaling, elasticiteitsmodulus, 'kruip' of remanentie (vervorming van hout), etc.; met uitgebreide formules en grafieken. Nota bene: in Bouwbrief 62 stond een eerdere versie van dit artikel, maar daarin ontbrak de eerste pagina en bleken er fouten in de formules te staan. Bb 64 (1992) Marcel Lefevre: Strijkstokken verbeteren en beharen - Verslag van een cursus, gegeven door Gerhard Landwehr.
pag. 17
Bb 80 (1996) en 93 (1999) Gijs van Ulsen: Snaren voor strijkinstrumenten - Twee keer in grote lijnen hetzelfde artikel met basisinformatie (historie, materiaal, natuurkundige eigenschappen) over de snaren van strijkinstrumenten. Bb 93 (1999) Gijs van Ulsen: Wat doet de hars? - Basisinformatie over de invloed van de hars op het in trilling brengen van de snaar van een strijkinstrument. Bb 139 (2010) Verslag zolderdag bouwgroep strijkinstrumenten (redactie Maarten Arentsen): Snaaranalyse - Een inleiding door Michael van Berkum over snaaranalyse, inclusief allerlei tips over onderhoud en dergelijke. Bb 126 (2007): Gijs van Ulsen en Jan Bouterse: Strijkstokken: een interview met Gerhard Landwehr - Uitgebreid interview met allerlei interessante informatie over houtsoorten en werkwijze. Wie gaat bladeren in het boekje How to make a violin bow (van Frank V. Henderson) wordt ook niet bepaald gestimuleerd: technische verhandelingen over gereedschappen en machines, maar nauwelijks tips om te weten te komen wat een goede of slechte strijkstok is. Gerhard Landwehr: Je moet een redelijk vast omlijnd idee hebben wat een goede strijkstok is, en daar al experimenterend naar toe werken. Gewoon beginnen, goed leren kijken naar bestaande stokken, leren zien ook waarom de ene stok lekkerder speelt dan de andere, proberen deze kennis over te brengen op de nieuw te maken stok.
- Dit artikel gaat over de bouw van het kleinste type van de viola da gamba. Deel 1 over de zoektocht naar tekeningen van dit instrument en een poging tot reconstructie van het ontwerp van een pardessus de viole van Michel Colichon (Parijs, ca. 1700). Deel 2 en 3 met uitgebreide systematische toelichting van de bouw (met foto's) van een kopie naar genoemd ontwerp. Ook leerzaam voor wie een ander type strijkinstrument wil bouwen!
10- De viola da gamba Bb 15-17 (1979-1980) Diverse auteurs: aankondiging/toelichting bij de tekening van een Viola da gamba (nog steeds te koop via HuismuziekBouwerskontakt) Aankondiging van de tekening + handleiding van de 'huismuziek'gamba; Peter van Rijen maakte de tekening, C.J. Cramer de handleiding. Samen met de aanvullende ervaringen van Toon Moonen vormt dit een goede basis voor het zelf bouwen van een gamba door iemand die daarin geen ervaring heeft. Barak Morman bouwde het origineel. Bb 41-42 (1986) lan Harwood: De Renaissancegamba - I en II - Een overzichtelijke geschiedenis van de variaties in dit type instrument, met enkele informatieve detailtekeningen over de bouwwijze, maar zonder bouwtips. Bb 56 (1990) Michiel van Eupen: Ervaringen met de ombouw van een cello tot viola da gamba - Wat summier verslag van een vrij ingrijpende operatie, zo moet het bovenblad dunner worden gemaakt en worden voorzien van een nieuwe zangbalk, een nieuwe hals aangebracht, enz. Bb 70 (1993) Toon Moonen: De volmaakte viola da gamba - Uitgangspunt voor dit artikel was een instrument op een Italiaans schilderij uit 1515. De auteur doet voorstellen voor een reconstructie, rekening houdend met allerlei perspectivische en proportionele aspecten van het instrument. Bb 141-142 (2011) en 144 (2012) Peter de Regt: Pardessus de viole, deel 1, 2 en 3.
Bouwbrief 154 - augustus 2014
Kijkje in de pardessus de viole van Peter de Regt (Bb 141) Bb 144 (2012) Jan van de Bunt: Reparatie van een gamba met hulp van perspex - Een nogal lelijk gat in het bovenblad van een viola da gamba deskundig gerepareerd. 11- Renaissance-, barok- en volksinstrumenten (vedels) Bb 41 (1986) Ed van Weerd: De lyra van Kreta - een 'hedendaagse' rebec - Uitvoerige beschrijving van de bouw en geschiedenis van dit driesnarige instrument, met een traditie die teruggaat tot de Griekse oudheid. Bb 116 (2005) Wim Kok: Dertig jaar Bouwerskontakt en de vedelbouwcursus - Terugblik op de beginperiode van (de jaren voor de oprichting van) het Bouwerskontakt, met de veelbezochte vedelbouwcursussen.
pag. 18
Bb 129 (2008) Gijs van Ulsen: Mijn barokcello - Over aspecten van de barokcello in het algemeen en enkele specifieke technische zaken als de halshoek en de kam (waarvan detailtekening met afmetingen). Aangevuld met een bijlage over pouces, lignes, duimen en lijnen, n.a.v. het leerboek Essay sur la Musique, geschreven door de cellist en leraar Jean Benjamin Laborde (1780), met afmetingen van verschillende onderdelen van de barokcello. Bb 144-146 (2012) Ton Pel: Verslag van de bouw van een nyckelharpa - deel 1, 2 en 3 - De nyckelharpa is een volksmuziekinstrument uit Zweden waarbij de snaren d.m.v. een toetsmechaniek (als bij een draailier) worden bespeeld. Het gaat hier om een uitgebreide fotoreportage, waarbij Ton Pel enkele alternatieve bouwmethodes heeft gebruikt (o.a. voor de strijkstok)
toelichtingen. Bb 151 (2013) Jan Bouterse: De violen van Kees Kleistra, verslag van een werkplaatsbezoek - Interview met vioolmaker Kees Kleistra, met enkele tips, o.a. over zelfgemaakte hulpstukken. Bb 152 (2014) Jan van de Bunt: Museo del Violino in Cremona - Verslag van een bezoek aan dit nieuwe museum in de aloude Italiaanse vioolbouwstad.
12- Interviews met bouwers, artikelen over opleidingen voor vioolbouw, festivals, concerten, etc. Bb 56 (1990) Rien Drolsbach: Een gesprek met Albert L. de Vetten, vioolbouwer - Interview van 1 pagina, met enkele tips. Bb 129 (2008) Maarten Arentsen en Pieter Overduin: Schoonheid in vorm en klank, interview met violenmaker Kees Roos - Artikel met algemene raadgevingen (bijv. over houtselectie). Bb 130 (2008) Henk Buijs: Jonge Nederlandse vioolbouwers in Engeland - Artikel over de vioolbouwopleiding in Newark, Engeland Bb 130 (2008) Annemies Tamboer en Jan Bouterse: Speelgoed voor de Muzen - een ontmoeting tussen bouwers, onderzoekers en muzikanten in Gent - Met een paragraaf over de (kopieën van de) strijkinstrumenten uit de Dom van Freiberg (Sachsen), daterend van het eind van de 16e eeuw, waaronder 1 discantviool, 1 tenorviool, 2 basviolen, voor een deel gemaakt met technieken bekend van volksmuziekinstrumenten. Bb 140 (2011) Redactie: Demonstratie cellobouw op de Cellobiënnale - Met foto's, onder andere van het gebruik van sjablonen voor het controleren van de welvingen van het achterblad. Bb 145 (2012) Piet Overduin: Klassiek geeft: verslag v.d. reparatiedag van de inzameling van strijkinstrumenten door Radio 4 - Reportage van de reparatie (door 23 vioolbouwers) van een 50-tal t.b.v. het muziekonderwijs ingezamelde instrumenten. BB 149 (2013) Redactie 25 jaar NMF: Nationaal Muziekinstrumenten Fonds - Het NMF bestond 25 jaar en heeft o.a. mooie violen in de uitleencollecttie, Bb 150 (2013) In de serie ‘Mijn favoriete instrument': diverse auteurs over door hun gebouwde strijkinstrumenten (viool, cello, bas). - Korte portretten, met foto's, maar zonder technische
Bouwbrief 154 - augustus 2014
Viool (zijkant) van Willem van der Sijde (Amsterdam, 1691). Zie het artikel over het Nationaal Muziekinstrumenten Fonds in Bouwbrief 149.
pag. 19
