Verkeersleidingspost ProRail // Locatie: Bielsstraat 1, Utrecht // Opdrachtgever: ProRail // Bouw: januari 2014 – maart 2015
Bedrijfszekerheid, veilig heid en duurzaamheid stonden boven aan de wensenlijst van ProRail voor de Verkeersleidings post bij Utrecht. Bureau de Jong Gortemaker Algra (dJGA) ontwierp een robuust bastion van weer vast staal, met de seinzaal als verhoogde blikvanger in de splitsing van de sporen.
8 // Bouwwereld
08-17_stateoftheartprorail.indd 8
10-06-15 13:09
Tekstproductie Ing. Josine Crone // Fotografie Christian Richters en Frank Hanswijk
State of the Art //
Het robuuste pand van de Verkeersleidingspost ligt ver hoogd op een terp tussen de sporen en kraagt spectaculair uit.
Bouwwereld // 9
08-17_stateoftheartprorail.indd 9
10-06-15 13:09
// State of the Art De 1000 m2 grote seinzaal vormt het hart van het gebouw en is voor het flexibele gebruik geheel kolomvrij uitgevoerd.
Overlegplek in de vijf meter hoge seinzaal.
10 // Bouwwereld
08-17_stateoftheartprorail.indd 10
10-06-15 13:09
In de seinzaal en kantoren zijn vakwerken in de gevels opgeno men. De lamellen bevinden zich op ooghoogte, waardoor de blik naar het spoor wordt getrokken.
Onder de seinzaal bevindt zich een technische laag met ICTapparatuur. Hier zijn de vak werkliggers van de draagcon structie goed te zien.
Bouwwereld // 11
08-17_stateoftheartprorail.indd 11
10-06-15 13:09
// State of the Art
1
0
1
2
3
5
10
2
3
1 // Plattegrond van de tweede verdieping van de Verkeersleidingspost met links de seinzaal en rechts de kantoren. (Bron: dJGA) 2 // De uitkragende kantoorverdieping werd tijdens de bouw ondersteund door een portaal. 3 // Detail van de weervaststalen lamellen, kort na de montage.
Precies in de splitsing tussen de trein sporen naar Amsterdam en Woerden en een rangeerterrein staat het opmerkelijke gebouw voor de nieuwe Verkeerslei dingspost van ProRail bij Utrecht. De locatie lag wat ProRail betreft voor de hand. Alhoewel het spoorbeheer gebeurt vanaf beeldschermen in de seinzaal, vindt het bedrijf direct contact met het spoor zeer gewenst. Bovendien stimuleert Pro Rail het gebruik van de trein door de medewerkers. Deze locatie was voorheen in gebruik bij Werkspoor voor de bouw van treinmaterieel en bevindt zich op loopafstand van station Zuilen. Een voet-/ fietsverbinding van station Zuilen naar de nieuwe post vergemakkelijkt de bereik baarheid voor het personeel. Projectmanager Willeke Steenks van ProRail vertelt: “Uitgangspunt voor ProRail was het realiseren van een nieuwe modelpost met een dynamische uitstra ling, die als voorbeeld kan dienen voor de toekomst. Na de brand in de oude post in 2010 bleek dat deze locatie, die bovendien in het ontruimingsgebied van Utrecht CS lag, te gevoelig was voor storingen en is gezocht naar een nieuwe plek. We wilden een vandalismebesten dig en robuust gebouw. Daarom hebben we hekken, camera’s, slagvast glas en dubbele poortjes bij de ingang en zijn de systemen dubbel uitgevoerd.” Verhoogde ligging Een van de opvallende kenmerken van het gebouw is de 1000 m2 grote seinzaal, die is opgetild boven het maaiveld. Het gehele gebouw ligt sowieso een meter verhoogd op een soort terp vanwege de fysieke en inbraakveiligheid. Zo blijft de kruipruimte met kabels en leidingen ge garandeerd droog. Het ruim twee meter hoge hek met rondom camera’s staat op maaiveldniveau, maar door de verhoogde plaatsing van het gebouw en de om liggende tuin ziet het er niet uit als de luchtplaats van een gevangenis. Het parkeren ligt wel op maaiveldniveau. dJGA is verantwoordelijk voor het bouw kundig, constructief, interieur- en land schapsontwerp. Architect Tycho Saariste van dJGA vertelt over het ontwerp: “We hebben de seinzaal opgetild zodat er een goed zicht is op het spoor. Dat is vooral symbolisch bedoeld om voeling te houden met de corebusiness en de reizigers. Deze zaal is 1000 m2 groot en geheel kolomvrij. De vijf meter hoge zaal zorgt voor een prettige werkomgeving
12 // Bouwwereld
08-17_stateoftheartprorail.indd 12
10-06-15 13:09
Het weervaste staal van de lamellen past uitstekend bij de spooromgeving. De roestkleur legt een link naar de treinsporen en geeft het gebouw een robuust en industrieel uiterlijk.
waar het daglicht diep naar binnen komt. Ook de kantoren lig gen op deze verdieping, zodat de looplijnen kort zijn. Dit was veruit het grootste deel van het programma en daarom zijn er op de begane grond naast de entree alleen nog een flexkantoor en technische ruimten voor de gebouwinstallaties. Meer program ma was er niet. Zo kwam die vorm met de zwevende constructie tot stand.” Onder de seinzaal zit nog een complete technische laag met ICT-apparatuur voor de seinzaal. Dat biedt grote voordelen voor het kunnen doorwerken tijdens onderhoud. Bovendien heeft de warmteafgifte van de servers geen invloed op het klimaat in de seinzaal. In de vloer van de seinzaal zijn 1100 sparingen gemaakt om zo flexibel mogelijk de werkstations op de servers in de technische laag te kunnen aansluiten. Deze sparingen zijn 60 minuten brandwerend afgedicht. De seinzaal is namelijk één afzonderlijk brandcompartiment van 1000 m2. Flexibele staalconstructie In verband met de grote uitkragingen tot 23 meter is gekozen voor een staalconstructie. De uitkragende verdieping is als een grote stijve tafel opgebouwd uit stalen vakwerkliggers in twee richtingen. Deze zijn nog goed zichtbaar in de technische laag onder de seinzaal. Omdat de seinzaal zelf geheel kolomvrij moest worden uitgevoerd, zijn hier alleen vakwerken in de ge vels opgenomen. Het dak dat de ruim 30 meter van de seinzaal
overspant, is opgebouwd uit vakwerken die naar de randen toe lager zijn uitgevoerd, zodat het gebouw lager oogt dan het in werkelijkheid is. De staalconstructies zijn geprefabriceerd in delen aangeleverd en geassembleerd door Bentstaal. Onder de grootste uitkraging aan de zuidzijde is een tijdelijke ondersteuning in de vorm van een portaal gemaakt. Deze staat op een eigen fundering. Met een vijzel is de constructie op span ning gebracht. Tijdens de montage van de constructie, vloeren en daken zijn de toenemende belasting en zetting steeds gemonitord totdat het portaal kon worden verwijderd. Aan de noordzijde, met de entree, was eveneens een grote uitkraging voorzien. Hier is echter toch gekozen voor een extra ondersteuningsconstructie met een buisvormig vakwerk, die gecombineerd is met de vluchttrap voor de verdiepingen.
De Verkeersleidingspost valt vooral op door de grote seinzaal, die is opgetild boven het maaiveld Bouwwereld // 13
08-17_stateoftheartprorail.indd 13
10-06-15 13:09
// State of the Art
De vorm van de lamellen ver loopt van vlak tot steil en is door middel van een bezonnings studie afgestemd op een opti male zonwering en daglicht toetreding.
Tussen de lamellen en de glasgevel is een spouw van 0,80 meter vrijgehouden voor gevelonderhoud.
14 // Bouwwereld
08-17_stateoftheartprorail.indd 14
10-06-15 13:10
Onder de seinzaal is een ondersteuningsconstructie gemaakt met een buisvormig vakwerk, gecombineerd met de vluchttrap voor de verdiepingen.
Extra verstijvingsconstructies De stabiliteit komt uit het samenspel van de stalen vakwerken en schoren in diverse richtingen, de zijwand van het trappenhuis en de schijfwerking van de staalplaatbetonvloeren. In verband met gewichtsbesparing is het dak van de derde verdieping uit gevoerd als staalplaatvloer zonder beton. De post staat op zo’n elf meter van de spoorlijn, waar onder andere goederentreinen rijden. In de toekomst zullen deze goe derentreinen met een hogere snelheid gaan rijden om de capa citeit van het spoor beter te benutten. Hierop is bij de bereke ning van de trillingen alvast geanticipeerd. De consequentie hiervan is dat er – in de aanbestedingsfase – bleek dat extra verstijvingen nodig waren. Daarom zijn in de staalconstructies van de uitkragende verdiepingen extra balken ingebracht. In het plafond van de entree is dit nog te zien doordat het plafond schuin aflopend is gemaakt, in de lijn van de verstijvingen. Geluidwerende gevels Ook ten aanzien van de gevels zijn maatregelen genomen die samenhangen met het geluid en de trillingen van het spoorver keer. Zo is gekozen voor een duurzame schil met triple glas (U-waarde 0,7 W/m2/K). Dat glas verhoogt de warmteweerstand én weert het spoorgeluid. De belasting op de gevel is maximaal 63 dB. Er zijn geen te openen ramen gemaakt vanwege de ge luidsdruk. De aansluitingen van de aluminium vliesgevels van
Schüco zijn sterk geluidwerend uitgevoerd. Blitta heeft de ge vels gemonteerd. In verband met veiligheid is slagvast, inbraak werend glas toegepast. De buitenste ruiten op de begane grond zijn extreem slagvast en voldoen aan een belagingswaarde P6B, dat wil zeggen getest op dertig tot vijftig hamer- en hakbijlslagen. Weervaststalen zonweringslamellen Meer nog dan de glazen gevels zijn de weervaststalen lamellen bepalend voor de uitstraling van het gebouw. Deze lamellen fungeren als vaste zonwering én als beeldmerk. De roestkleur legt een link naar treinsporen en geeft het gebouw een robuust en industrieel uiterlijk. Bovendien zijn ze goed bestand tegen invloeden uit de spooromgeving. Fabrikant Aldowa heeft de lamellengevel geheel 3D uitgewerkt en gemonteerd in het werk.
“Voor een optimale dag lichttoetreding zijn de lamellen aan de noordzijde vlakker dan aan de andere zijden” Bouwwereld // 15
08-17_stateoftheartprorail.indd 15
10-06-15 13:10
// State of the Art
Bij de inrichting zijn de vloerbedekking en het meubilair aangekocht volgens de uitgangspunten van de Green Deal Circulair Inkopen.
De stalen constructies hangen op 0,80 meter afstand van de vliesgevel. In de spouw zijn roostervloeren voor het gevelonder houd opgenomen. Saariste: “We hebben een bezonningsstudie laten uitvoeren om de juiste afmetingen en vorm van de lamellen vast te stellen. De hoogstaande zomerzon wordt helemaal geweerd. Direct zonlicht komt alleen in wintersituaties naar binnen. Voor een optimale daglichttoetreding zijn de lamellen aan de noordzijde vlakker dan aan de andere zijden. In de richting van de zuidzijde worden ze steeds steiler. Daardoor lijkt het alsof er beweging in zit als je er met de trein langsrijdt. De steeds veranderende vorm geeft een dynamisch effect. Vanuit de kantoren zitten de lamellen door het ritme precies op ooghoogte, waardoor je blik naar het spoor wordt getrokken.” In aanvulling op deze vaste zonwering zijn er twee soorten lichtweringsscreens aan de binnenzijde van de gevels aangebracht, namelijk een gewoon lichtweringsdoek en een extra dicht geweven doek dat de zon kan blokkeren. Steenks: “Er mag absoluut geen reflectie op de beeldschermen ontstaan. Daarom wilden we deze uitgebreide lichtweringsdoeken en hebben we de verlichting grondig laten testen om reflectie in de seinzaal te voorkomen.” Hybride koeling en Energiedak+ De seinzaal is bewust op het noordwesten georiënteerd om de warmtelast te beperken en directe zoninstraling te vermijden. In
het kader van de duurzaamheid is een uitgebreid pakket van bouwtechnische en installatietechnische maatregelen genomen. Zo heeft de schil een Rc-waarde van 5,0 m2K/W, is er een groen dak op het lage bouwdeel, wordt gebruikgemaakt van daglicht en energiezuinige verlichting en zijn lagetemperatuurverwar ming en hogetemperatuurkoeling toegepast. De meest opmerkelijke maatregelen in het kader van de duur zaamheid zijn de hybride koeling en het Energiedak+, een com binatie van thermische energie via vloeistofslangen en fotovol taïsche energie. Door de hoge interne warmtelasten ten gevolge van (computer)apparatuur is er gedurende het gehele jaar koudelevering nodig. De hybride koelmachine heeft een zeer hoog rendement en een laag energieverbruik, doordat de machine weinig mechanische koeling maar zoveel mogelijk vrije koeling en adiabatische koel processen gebruikt. Een dergelijk koelingssysteem kost onge veer het dubbele van de prijs van een traditionele compressor koelmachine, maar verdient zich in ruim zes jaar terug volgens adviseur Arcadis. Om nog minder te hoeven koelen wordt er gebruikgemaakt van zomernachtventilatie en van koeling via het Energiedak+. Hierin liggen vloeistofvoerende slangen onder de witte dakbedekking, die via de vloerverwarming en de plafond koeling in de seinzaal voor afkoeling zorgen gedurende de nacht en in de tussenseizoenen. Door nachtelijke uitstraling kan warmte via het Energiedak+ worden afgegeven.
16 // Bouwwereld
08-17_stateoftheartprorail.indd 16
10-06-15 13:10
In de hoge entree is een receptiebalie van staal geplaatst, geïnspireerd op het ontwerp en de carrosserie van een (hondenkop)trein.
Daarnaast zijn in het Energiedak+ zonnepanelen geïntegreerd met amorfe s iliciumpanelen die stroom leveren. De terugver dientijd van het Energiedak+ is berekend op bijna elf jaar. Circulair inkopen ProRail is een van de 28 publieke en private partijen die mee doen met Green Deal Circulair Inkopen. Uitgangspunt hierbij is om via inkoopbeleid grondstoffengebruik terug te dringen. Bij de inrichting van de Verkeersleidingspost zijn de vloerbe dekking en het meubilair op deze wijze aangekocht. De leveran ciers Desso en Ahrend nemen hun producten, die goed kunnen worden hergebruikt of gerecycled, aan het einde van de levens duur terug. B&M-contract met BIM Ook de aannemer Visser & Smit Bouw blijft nog even verbonden aan het project, dat naast de bouw een vijfjarig onderhoudscon tract behelst. Onderdeel van het contract is dat alle gegevens in BIM beschikbaar komen voor de opdrachtgever. BIM wordt namelijk ingezet tijdens de beheerfase door ProRail. Tijdens de bouw is uiteraard ook zoveel mogelijk gebruikgemaakt van BIM. Dat ging heel goed volgens Saariste, waar het de ontwerpfase, de ruwbouw, staalconstructie en gevels betrof. Bij de afbouw partijen ziet hij nog wel verbeterpunten. Het lastigste bleek de inpassing van de installaties te zijn. Als de installateur andere
maten voor onderdelen toepast dan de maten die in het instal latieontwerp zijn opgenomen, gaat het mis. “Wat betreft de toe passing van BIM en de verplichting richting onderaannemers en toeleveranciers hadden we nog wel een stap verder kunnen gaan”, vindt Saariste. Steenks is heel positief over hoe BIM is ingezet tijdens de ontwerpfase. “Het heeft heel goed gewerkt bij onze klankbordgroep en projectgroep, waardoor we snel kon den schakelen. En mede daarom is de optimale indeling van het gebouw tot stand gekomen.”
Projectgegevens // Locatie: Bielsstraat 1, Utrecht // Op drachtgever: ProRail Facilitaire Zaken, Utrecht, prorail.nl // Architect: de Jong Gortemaker Algra architecten & inge nieurs, Rotterdam, djga.nl // Projectmanagement: Arcadis Nederland, Den Bosch, arcadis.nl // Bouwkundig aannemer: Visser & Smit Bouw, Papendrecht, visserensmitbouw.nl // Installaties: HOMIJ Technische Installaties, Nieuwegein, homij.nl // Staalconstructie: Bentstaal, IJsselstein, bentstaal.nl // Gevels: Blitta, Venray, blitta.nl // Metalen buitenplafonds en weervaststalen lamellen: Aldowa plaatwerk, Rotterdam, aldowa.nl // Bruto vloeroppervlak: 4481 m2 // Bouwperiode: januari 2014 tot maart 2015
Bouwwereld // 17
08-17_stateoftheartprorail.indd 17
10-06-15 13:10
