Bonappétit
Lesbrief Poëzie
1
Bonappétit Oostzaan 10 oktober 2014.
Geachte dames en heren, Binnenkort gaat het Bonappétit – project van start. Namens de medewerkers van KIOZK wil ik u allereerst bedanken voor het vertrouwen dat jullie in de Stichting KIOZK stellen. KIOZK staat al ruim 20 jaar voor kaarslichtconcerten in de Oostzaanse kerk. Naast kaarslichtconcerten organiseerde KIOZK diverse culturele evenementen voor kinderen en exposities, steeds in samenwerking met partners die dezelfde culturele doelen nastreven, hierbij was FluXus vaak een inspirerende en deskundige partner. Meer informatie over onze stichting kunt u vinden op www.kiozk.nl. Het Bonappétit-project wil een inspirerend project zijn, een project dat wil aanzetten tot een cultuur beleid, niet alleen tijdens de projectperiode, maar waar u in de toekomst ook aangrijpingspunten kunt vinden t.b.v. uw dagelijkse onderwijspraktijk. Zo is het project ook ingericht, jullie ontvangen geen strak omlijnde lesbrieven, maar handvatten en suggesties waarmee jullie zelf aan de haal moet gaan. We wensen u een succesvol project en wij verheugen ons op de samenwerking met u allen. Met vriendelijke groeten, Kees Voogel Voorzitter KIOZK
2
Bonappétit Inhoud van de lesbrief: Vrede is eten met muziek: inleiding en algemene toelichting
blz. 4
Formulering van de opdracht
blz. 5
Het schrijven van een menu
blz. 5
Hoe kom je tot poëzie
blz. 2
Hoe schrijf je een gedicht?
blz. 6
Poëzie in de praktijk in de klas
blz. 7
Poëzie in de onderbouw
blz. 9
Inspirerende gedichten
blz. 9
Een tiental tips
blz. 13
.-.-.-.
3
Bonappétit Vrede is eten met muziek Als ondertitel voor het project is gekozen voor de beginregel van een gedicht van Lucebert, “vrede is eten met muziek”, één van de belangrijkste Nederlandse dichters. Het project gaat niet slechts over eten en drinken, maar over het leven. Het gaat om de plannen die we maken voor straks en later. Het gaat om de grote vragen als ‘wie wil ik zijn’, ‘wie wil ik worden’ en ‘bij wie wil ik horen’. Een menu bedenken voor het leven, voor een feest, voor een afspraak met mijn vriendje of vriendinnetje, voor mijn vakantie, voor vanavond, voor mijn verjaardag voor…..
vrede is eten met muziek vredig eten is goed eten want lekker eten doet men alleen in rust en vrede voor een goede spijsvertering is het een vereiste dat men elk hapje minstens vijftien maal kauwt daarom eet men met muziek ook beter want onder vrolijke tonen bewegende kaken vanzelf harmonieus met de kaken ook de slokdarm en later zelfs ook de overige dertig meter lange darmen in de buik vrede is goed eten met goede muziek met marsmuziek kan men beter lopen dan eten als men dan ook maar vredig loopt en niet mee marcheert met een troep soldaten tegen andere soldaten dan is marsmuziek net zo bedorven als besmet voedsel maar bij dansmuziek is het zeker goed eten want dansen is geen vechten wie danst houdt rekening met andere dansers zoals men onder het eten niet alle lekkere hapjes alleen verorbert maar die deelt met de overigen de disgenoten.
4
De opdracht luidt: De kinderen schrijven individueel of in een groep een gedicht of een kort stukje proza. Deze gedichten worden onder begeleiding van de leerkracht op borden van 1,2 x 1,2 m verwerkt tot een collage. Het beeldende werk kan begeleidt worden door een beeldend kunstenaar. Deze borden worden op diverse plaatsen geëxposeerd: gemeentehuis Oostzaan, FluXus, op de scholen, in de Grote kerk van Oostzaan. Belangrijk is dat de werken en het werkproces vastgelegd worden op beeldmateriaal. Tijdens het concert en de tentoonstelling zullen deze foto’s getoond worden. Een goed idee is om een leerling (uit een andere groep, of een leerling die heel graag fotografeert) een fotoverslag te laten maken tijdens het werken. Ook is het belangrijk dat alle werkstukken gedocumenteerd worden. Zodat ook de werken die misschien niet getoond worden tijdens de tentoonstelling vanwege ruimtegebrek wel gezien kunnen worden door middel van een digitale presentatie.
Het schrijven van een menu. Eigenlijk bedoelen we het schrijven van poëzie of proza. We vragen aan leerlingen een gedicht of een kort stukje proza te schrijven over een gebeurtenis, een plan, een verwachting waar zij zelf de hoofdrol in spelen. Hierbij is het belangrijk dat zij zelf de elementen aandragen en benoemen die het gekozen onderwerp belangrijk maken. Natuurlijk kan een kind zich de lekkerste pannenkoeken herinneren bij opa en oma, maar dat is niet genoeg. Het verhaal er omheen is van belang, zoals: het begon plotseling te onweren, we mochten blijven slapen, m’n liefste tante was er ook, enzovoort enzovoort.
Hoe kom je tot poëzie? Het gaat er om, om de dingen om ons heen te benoemen. Voor ieder voorwerp hebben we een naam, voor heel veel andere, ook abstracte zaken ook. Maar de kunst is om dingen met eigen woorden, bestaande en niet-bestaande woorden, te benoemen en op een bepaalde manier te rangschikken. Je kunt de dingen heel precies benoemen, maar het kan ook anders. Je voegt samen, je associeert, je experimenteert, je speelt met de taal. Je probeert probeert
5
het anders te zeggen. Martinus Nijhof beschreef in een gedicht een verdrietige clown als volgt: ‘Zijn hart rammelde van de scherven’. Zo kun je de tekst spannend maken, of mooi laten klinken, of de lezer zich iets laten herkennnen of hem aan het lachen te maken. Het verdient aan te bevelen om in de klas ook gedichten te lezen, bijvoorbeeld een gedicht van de week. De keuze van zo’n gedicht kan om beurten door de leerlingen worden gemaakt. Veel gedichten zijn te vinden op de website www.pietpaaltjens.nl
Hoe schrijf je een gedicht? Hier wordt erg verschillend over gedacht. Bij ons project spreken we af dat alle verhaaltjes met korte regeltjes, die mooi in de taal klinken, een gedicht zijn. Natuurlijk, een kwatrijn, een sonnet en een rondeel zijn ook gedichten. Als er kinderen zijn die graag in deze vorm willen dichten, is dit natuurlijk ook toegestaan. Een nadeel is wel, dat een gedicht in een vaste vorm snel gekunsteld gaat worden. Ook is het absoluut niet nodig dat er gerijmd wordt in de gedichten. Het gaat er niet om kinderen te leren hoe een gedicht te schrijven. Het gaat er vooral om dat kinderen hun eigen gedicht schrijven. Dit draagt bij aan de taalontwikkeling van een kind. Het gaat bij ons om lessen in poëzie, om het gevoel voor poëzie, dat de kinderen van zichzelf hebben, te vergroten. We willen de leerlingen leren gebruik te laten maken van hun poëtisch vermogen. Door het schrijven van poëzie en te kijken en te luisteren hoe je het hebt geschreven verwerf je inzicht in de werking van taal als middel om je te uiten. Van het hoogste belang is het dat de leerlingen gaan deelnemen aan onze betekenisvolle wereld. Zelf voegen zij eigen betekenissen aan onze wereld toe. Hoe je daar concreet aan werkt, hangt af van de leeftijd van de kinderen, de mate waarin ze het Nederlands beheersen, de ervaring met beeldend schrijven, het algemene taalniveau, de ervaring met het verwoorden van ervaringen. Daarom is het moeilijk om een opbouw te maken in een aantal poëzielessen. Het is het beste om in te gaan op wat zich voordoet. Dit geldt voor alle niveaus. Er zijn drie zaken die fout kunnen gaan bij het schrijven van gedichten, die zijn: - Het schrijven van te lange zinnen. - Alles achter elkaar doorschrijven, in plaats van de zinnen in regels te verdelen. - Gebruik van overbodige woorden.
6
Poëzie in de praktijk in de klas. Voor het schrijven van poëzie zijn verschillende invalshoeken te kiezen: 1. Je gaat op zoek naar klankovereenkomsten. Je kiest zelf een onderwerp waarin je klankovereenkomsten laat horen. Ook tijdens andere lessen kan je het er met de leerlingen over hebben. Klankovereenkomsten kom je overal tegen. Kinderen zijn daar vaak erg op gespitst. Met de klas kan je op zoek gaan naar rijmwoorden, door bijvoorbeeld gebruik te maken van een rijmdobbelsteen. Tijdens kringmomenten is het erg leuk om rijmwoorden door te geven. 2. Herhaling als poëtisch element. Kinderen kunnen dit element op allerlei manieren gebruiken. vandaag, ik had me verslapen vandaag , ook de juf was boos vandaag het ging weer mis vandaag, krijg ik een nieuwe fiets ! 3. Beeldend schrijven. Belangrijk is het om steeds aandacht te besteden aan beeldend schrijven. Hoe meer hoe beter. In een poëzie les wordt met de kinderen gewerkt aan kort en kernachtig schrijven met veel aandacht voor een betekenisvolle inhoud. Aan kinderen die moeite hebben met zich op papier te uiten, moeten geen hoge eisen worden gesteld. Elke zin op papier is meegenomen. Al zijn de zinnen niet beeldend, meestal is er wel een poëtisch element in aan te wijzen. Door de teksten op verschillende manieren voor te lezen, ontdekken de kinderen de herhaling, het ritme en de klankovereenkomsten als poëtische elementen.
4. Als uitgangspunt voor het schrijven van poëzie kan er begonnen worden met het schrijven van een kort verhaaltje. Daarna kunnen er diverse woorden worden weggelaten, bijvoorbeeld de lidwoorden, de voorzetsels, hulpwerkwoorden of andere woordsoorten. Daarna schrijft de leerling het verhaaltje verkort op: korte regeltjes onder elkaar. Vervolgens probeert de leerling het verhaaltje mooier te maken door het toevoegen van bijvoorbeeld bijvoeglijke naamwoorden of het gebruiken van synoniemen. Een verwerking in de groep is vaak erg leuk, de kinderen trachten op een poëtische wijze het eigen gedicht voor te dragen. 5. Belangrijk is het, dat kinderen leren abstraheren, leren filosoferen, op zoek gaan naar de achterkant van het gelijk. Op zoek gaan naar de letterlijke en figuurlijke betekenis van woorden. De taal is hierbij natuurlijk een belangrijk voertuig. Hiertoe zijn veel oefeningen te bedenken. En laat de kinderen vooral zelf voorbeelden bedenken. 7
Verwoord met de kinderen de twee betekenissen van de volgende zinnen: donkere wolken pakten zich samen… de lucht klaarde op… mijn hart rammelde van de scherven… slapend rijk worden… hoge bomen vangen veel wind… een feestvarken zijn…
6. Zoeken van gedichten bij dingen. Hierbij kan er vooral uitgegaan worden van dingen waar de kinderen aan gehecht zijn. Het moeilijkste hierbij is, dat de kinderen het voorwerp niet mogen noemen. 7. Een gedicht maken als groepsopdracht. Je kunt een aantal algemene opdrachten noemen waaruit ze kunnen kiezen. Ze sluiten zich aan bij het onderwerp wat hen aanspreekt. Er zijn diverse werkwijzen mogelijk. De docent levert bij elk onderwerp een beginzin. De kinderen schrijven onafhankelijk van elkaar een zin over het onderwerp en plakken deze regels in gezamenlijk overleg onder elkaar. Daarna de presenteren de groepen de gedichten aan elkaar. Het werken in tweetallen. Hierbij kan de leerkracht bijvoorbeeld uitgaan van een schilderij, een muziekstuk of een algemeen onderwerp. 8. Het maken van een elfjes. Een elfje is een gedicht(je) van elf woorden, verdeeld over 5 regels. Bijvoorbeeld: water wie gaat ik ben eerst wat is het lekker vakantie De eerste regel heeft een woord, de tweede twee enz. De vijfde regel heeft weer een woord en bevat een samenvatting van het geheel. Een elfje is dus een woordentellend vers.
8
9. Poëzie in de onderbouw. Jonge kinderen vinden het fijn om naar poëzie te luisteren. Ze genieten van het metrum, het ritme en de intonatie. Rijmdomino en klankrijmoefeningen passen hier goed bij. Belangrijk is dat op jonge leeftijd begonnen wordt met poëzie en proza. Mogelijke oefeningen: - Het spelletje” Ik zie wat jij niet ziet”. Bij dit spelletje gaat het er om dat de kinderen voorwerpen benoemen zonder dat het ding genoemd wordt. - Rijmen met plaatjes: afbeeldingen met voorwerpen waarvan de namen op elkaar rijmen. - Rijmwoorden in een kring, hierbij geeft de leerkracht een woord aan en de kinderen bedenken in de kring rijmende woorden. Dit kan ook in groepjes worden gedaan. De kinderen schrijven de gevonden rijmwoorden op het bord. Het is erg leuk om bij de rijmwoorden zinnetjes te bedenken. - Oefening in concreet en abstract. Maak twee rijtjes van woorden. Een rijtje met ‘dingen’ ‘en een rijtje met ‘niet-dingen’. ( vgl: stoel /lief) Moeilijker is het om een derde rij toe te voegen met woorden die zowel abstract als concreet gebruikt kunnen worden, woorden als : neus, hoofd, - Abstraheren van de omgeving. Dit gebeurt vaak in kinderverhaaltjes. Dieren en dingen krijgen een ziel en vertellen belangrijke dingen.
Inspirerende gedichten : verdriet mijn hond is dood verdriet dat vind ik niet leuk verdriet ik denk vaak aan hem verdriet was hij er nog maar verdriet ik mis hem wel verdriet
litteken het was een knal het was raak bloed spetterde hier en daar bewusteloos ik in het ziekenhuis op een brancard
9
de eettafel bedekt met tekenpapier al negen jaar enorm veel plezier drie kleinkinderen altijd daar paraat kunstwerken daar prachtig aangemaakt en een oma zo trots op al die werken vogels bloemen een laan met berken autowegen velen huizen en stegen prachtige sneeuw en druppels regen een regenboog vogels en egels een straat met prachtige tegels een visvijvers zandbakken en scheppen en gezamenlijk druk zitten te kletsen kastelen en ridders er om heen een gracht ze schieten met pijlen wel een stuk of acht tractors en auto’s kleine kabouters de tekening.... tot een echt leven bracht deze tafel van prachtige kunst en kleuren oma....... dagelijks op doen fleuren alles ligt vast in fotografie voor het leven om straks mijn kleinkinderen cadeau te geven recept voor geluk
Droomrecept waar is mijn lief, straks zal ze komen hier in deze tuin ik zal het gras met helder water uit de bron verkoelen vers brood, geurend naar wilde jonge tijm zoet zo zal onze ontmoeting zijn daarna bitter ons afscheid met de nasmaak van kruidenwijn. 10
Recept: Gelukskoekjes
De garantie dat je nooit meer ongeluk hebt na het bakken van deze koekjes, krijg je niet. Maar je hebt wél een superleuke middag met je vriendinnen! Nodig: - 3 eiwitten - 65 gram poedersuiker - 40 gram gesmolten boter - 50 gram bloem Doen: - Oven op 180 graden voorverwarmen - Strookjes met spreuken maken Bereiding: Stap 1: Mix alle ingrediënten goed door elkaar, zodat er een beslag ontstaat. Stap 2: Zet het beslag 20 minuten in de koelkast en bekleed ondertussen een bakplaat met bakpapier. Stap 3: Schep met een kleine lepel hoopjes beslag op de bakplaat. Smeer dit uit, tot er cirkels van de ongeveer acht centimeter doorsnede ontstaan. Stap 4: Zet de bakplaat 6 minuten in de de voorverwarmde oven. Stap 5: Haal de koekjes uit de oven en leg in elk koekje een opgevouwen strookje. Stap 6: Vouw de koekjes dicht en druk de randjes een beetje aan. Als ze breken tijdens het vouwen, zet je ze even terug in de oven. De koekjes worden namelijk snel hard. Stap 7: Laat de koekjes op een rooster afkoelen. Eet ze zo snel mogelijk op, dan zijn ze nog knapperig en op hun lekkerst! Let op: zorg dat er altijd een volwassene in de buurt is, als je de oven gebruikt! Leuke spreuken: - Maak van elke dag een zonnige dag! - Vind je het niet eens tijd voor een feestje? - Loop niet naast je schoenen, je kunt struikelen. - Dit strookje brengt geluk. Bewaar het in je portemonnee. - Ik vind je nog liever dan gisteren, maar minder lief dan morgen. - Geen spreuk is ook leuk! - Een lekker koekje elke dag, dat geeft een glimlach. - Zeg die leukerd nou gewoon eens gedag! 11
- Denk positief, je zult het uitstralen! - Stop met zoeken, je bent al gelukkig!
12
Tenslotte nog een tiental tips om gedichten te leren schrijven: 1. Het gedicht kan overal over gaan. 2. Het gedicht hoeft niet te rijmen. 3. In een gedicht speel je met woorden en klanken. 4. Korte zinnen met weinig regels. 5. Een gedicht hoeft niet begrepen te worden 6. Sla af en toe een regel over: witregels 7. Maak gebruik van woorden die je voor je ziet. 8. Herhaal belangrijke woorden. 9. Schrijf gedichten van dichters over (in een eigen gedichtenbundel) 10. Gedicht van de week.
13
