BOEREN IN DE ANDES
Een studie naar het lokale kennissysteem van de Boliviaanse Aymara met betrekking tot de landbouw
Begeleiders: dr. W. Shadid dr. P. Silva
Onderzoeksverslag in het kader van het individueel buitenlands leeronderzoek aan de faculteit Culturele Antropologie en Sociologie der Niet-Westerse Samenlevingen, Rijksuniversiteit Leiden Jeroen Windmeijer april 1994
"All, all of the things are under the dominion of the Godess and without her beneficient mercy none of us could draw a living breath, but all things would be barren and die". uit: The mists of Avalon van Marion Bradley
Voorwoord In dit geval betekent het voorwoord de afsluiting van een proces dat anderhalf jaar geduurd heeft -vanaf het eerste moment dat contact opgenomen werd met Hilleke in La Paz in november 1992 tot aan de definitieve afronding van het verslag in met 1994. Dit verslag vormt de weerslag van het veldwerk dat ik in het kader van het individuele leeronderzoek gedaan heb op het hooggelegen platteland van de Boliviaanse Andes. Een project als dit kan alléén niet volbracht worden. Het zou te ver voeren om al de mensen op te noemen die me er op de een of andere manier bij geholpen hebben, maar een aantal wil ik toch wel speciaal bedanken. Het spreekt overigens voor zich dat de genoemde mensen niet verantwoordelijk zijn voor de inhoud van het stuk. In de eerste plaats gaat mijn dank uit naar de mensen van 'mijn' dorpje Yanari in wier gemeenschap in enkele maanden mocht verblijven. Speciale dank aan mijn compadre Lucas en zijn gezin waar ik gastvrij opgenomen ben. Lucas heeft me zeer geholpen bij het onderzoek en vele avonden brachten we- al coca kauwend- door met gesprekken over de gemeenschap, de landbouw, de Aymara en met spelletjes yathzee. Dank ook aan Santiago, de 'loco'-burgemeester, die me vaak uitvoerig en geduldig allerlei zaken uitlegde, en aan de dorpsonderwijzer met wie ik vaak sprak in de schoolpauzes. Verder wil ik Henk en Hilleke in het bijzonder bedanken voor het feit dat ze me zo goed opgevangen hebben en dat ze een waar tweede thuis voor me waren in den vreemde. Hilleke wil ik bedanken voor de begeleiding en alle goede tips die ze me gegeven heeft van het begin van het onderzoek af aan. Ik wil de onvermoeibare dr. P. Silva bedanken voor de goede en stimulerende begeleiding. Dr. W. Shadid bedank ik voor het doorlezen van de Methoden-en-Technieken-bijlagen en het geven van nuttige adviezen om hier verbeteringen in aan te brengen. Ten slotte bedank ik mijn ouders die me altijd steunen in mijn ondernemingen. Jeroen Windmeijer Leiden, mei 1994
Hoofdstukindeling Deel 1 I Het onderzoek...............................................................................................................................1 1.1 Introductie en motivatie................................................................................................1 1.2 Het onderzoek...............................................................................................................2 II Lokale kennis ..............................................................................................................................4 2.1 Duurzame ontwikkeling ...............................................................................................4 2.2 Inheemse en lokale kennis ............................................................................................5 2.3 Beperkingen en tekortkomingen...................................................................................6 III Sociografie van Bolivia en Yanari .............................................................................................8 3.1 Bolivia ..........................................................................................................................8 3.1.1 Ligging, bevolking en bestuurlijke indeling ..................................................8 3.1.2 Sociaal-economische situatie en beleid .........................................................9 3.2 Yanari .........................................................................................................................10 3.2.1 Dorpskeuze ..................................................................................................10 3.2.2 Ligging van Yanari ......................................................................................11 3.2.3 Bevolking.....................................................................................................13 3.3 Politieke structuur.......................................................................................................13 3.4 Bestaansbronnen .........................................................................................................14 3.5 De leegloop van het platteland ...................................................................................15 IV De Aarde als Moeder: Pachamama .........................................................................................17 4.1 Een levende versus een dode wereld...........................................................................17 4.2 Pachamama.................................................................................................................18 4.3 Rituelen.......................................................................................................................21 4.4 Pachamama als aanknopingspunt? .............................................................................22 V Het grondbezit ..........................................................................................................................24 5.1 Landhervormingen in Latijns-Amerika ......................................................................24 5.2 "Men telt ze niet" ........................................................................................................25 5.3 Overerving van de grond ............................................................................................26 5.4 De grond in Yanari .....................................................................................................26 5.5 Risicospreiding ...........................................................................................................28 VI De arbeid .................................................................................................................................30 6.1 "We werken als dieren" ..............................................................................................30 6.2 Het landbouwseizoen..................................................................................................31 6.2.1 Augustus: het prepareren van de velden ......................................................31 6.2.2 September, oktober en november: het zaaien ..............................................32 6.2.3 December en januari: het aanaarden en onkruid wieden .............................33 6.2.4 Maart, april en mei: het oogsten ..................................................................33 6.2.5 Juni, juli en augustus: het verwerken van de oogst .....................................34 6.3 Regelingen m.b.t. arbeid.............................................................................................34 6.3.1 Mannen en vrouwen ....................................................................................34 6.3.2 Gemeenschappelijke arbeid .........................................................................36 6.3.3 Reciprociteit.................................................................................................36
VII De landbouw in Yanari ..........................................................................................................38 7.1 Inleiding: landbouw op de Altiplano ..........................................................................38 7.1.1 De almanak ..................................................................................................39 7.2 De soorten gewassen...................................................................................................39 7.3 De grond .....................................................................................................................44 7.4 De watervoorziening en de bemesting........................................................................46 7.4.1 Het water voor de gewassen ........................................................................46 7.4.2 De bemesting ...............................................................................................46 7.4.3 De rotatiecyclus en de geassocieerde gewassen ..........................................48 VIII Ziekten in de gewassen en wat ertegen te doen ....................................................................51 8.1 Inleiding......................................................................................................................51 8.2 De ziekten in de gewassen..........................................................................................51 8.3 Bestrijdingsmiddelen ..................................................................................................53 8.4 Voorzorgsmaatregelen ................................................................................................54 8.5 "We hebben hulp nodig".............................................................................................55 IX De elementen: vorst, hagel, droogte en wind ..........................................................................56 9.1 "Niets kan men doen" .................................................................................................56 9.2 Vorst, hagel, droogte, erosie en wat ertegen te doen ..................................................57 9.2.1 Vorst ............................................................................................................57 9.2.2 Hagel............................................................................................................58 9.2.3 Droogte ........................................................................................................59 9.2.4 Erosie als gevolg van regen en wind ...........................................................60 9.3 Aanwijzingen in de natuur..........................................................................................61 9.3.1 Dieren ..........................................................................................................62 9.3.2 Bloemen en planten .....................................................................................63 9.3.3 De sterren en de planeten............................................................................63 9.4 Ten slotte ....................................................................................................................64 X Innovaties..................................................................................................................................65 10.1 Inleiding....................................................................................................................65 10.2 Nieuw poot- en zaaigoed ..........................................................................................65 10.2.1 Experimenteren in Yanari..........................................................................66 10.3 Enkele voorbeelden van verandering........................................................................67 10.3.1 Kunstmest ..................................................................................................67 10.3.2 Tractor ........................................................................................................68 10.3.3 De kas ........................................................................................................68 10.4 Samenvatting ............................................................................................................69 XI Lokale kennis en wetenschap ..................................................................................................70 11.1 Het lokale kennissysteem onder druk .......................................................................70 11.2 Op zoek naar oplossingen.........................................................................................71 11.3 Een aanzet tot een strategie.......................................................................................73 SLOTBESCHOUWING................................................................................................................76
Deel 2: Bijlagen Bijlage 1 Figuren ............................................................................................................................2 Bijlage 2 Foto's ...............................................................................................................................9 Bijlage 3 Methoden en technieken van onderzoek .......................................................................19 Bijlage 4 Ervaringen in het veld ...................................................................................................24 Bijlage 5 De brieven .....................................................................................................................31 Bijlage 6 Gegevens respondenten.................................................................................................52 Bijlage 7 Vragenlijst .....................................................................................................................53 Bijlage 8 Geraadpleegde literatuur ...............................................................................................54
I Het onderzoek 1.1 Introductie en motivatie Van tijd tot tijd en van plaats tot plaats verschillen de oplossingen die mensen gevonden hebben om te overleven in de situatie waarin zij zich bevinden. Overal ter wereld wordt men met dezelfde problemen geconfronteerd waarop een antwoord gevonden moet worden zoals: hoe genoeg voedsel te produceren om te overleven?, hoe de groep te organiseren?, hoe vragen naar zin-geving te beantwoorden? Aangezien de omstandigheden per geval kunnen verschillen, zullen ook de gevonden oplossingen van elkaar verschillen. In de loop van de tijd ontwikkelt men zo op basis van de eigen ervaringen een heel scala aan technieken en praktijken om te kunnen blijven voortbestaan. Dit geheel nu wordt ook wel het Lokale Kennissysteem genoemd, ofwel: het geheel aan ervaringen, praktijken, technieken e.d. die een bepaalde lokale groep mensen rijk is. In hoofdstuk 2 wordt dit begrip nader uitgelegd. Het onderzoek dat ik heb verricht in het kader van mijn studie Sociologie der Niet-Westerse Samenlevingen aan de Rijksuniversiteit Leiden heeft zich gericht op het Lokale Kennissysteem van een groep Aymara-indianen m.b.t. de landbouw. Hiervoor heb ik van mei tot oktober 1993 in een boerengemeenschap aan het Titicacameer op de hoogvlakte van het Boliviaanse Andesgebergte gewoond. In hoofdstuk 3 wordt een beschrijving van Bolivia en van het dorp waar het onderzoek plaatsgevonden heeft. Ik ben naar Bolivia gegaan, omdat de agrarische problematiek van dit land zeer relevant is voor het begrijpen van de problemen van de boerenbevolking in de Andes. Verder heb ik gedurende mijn gehele studie een regionale belangstelling gehad voor Latijns-Amerika. Via dr. P. Silva ben ik contact gebracht met drs. H. Linthorst, die al jaren in Bolivia werkzaam is. Zij had zich bereid verklaard mij te begeleiden en in contact te brengen met mensen die voor mijn onderzoek van belang konden zijn. Door middel van mijn onderzoek in een Boliviaans agrarisch dorp heb ik geprobeerd het relatief nieuwe concept Lokaal Kennis Systeem meer empirische inhoud te geven. De literatuur over dit onderwerp gaat voor het overgrote deel over Sub-Sahara Afrika en ik heb hier voorbeelden uit een ander continent aan toe willen voegen. Ten slotte hoop ik een bijdrage te kunnen leveren aan de methoden en technieken van onderzoek m.b.t. lokale kennis-systemen, omdat daar in de literatuur over het algemeen opvallend weinig aandacht wordt besteed. In hoofdstuk 2 zullen we zien, dat het gebruik van inheemse kennis een belangrijke bijdrage zou kunnen leveren aan de ontwikkeling van duurzame landbouw. Men kan gebruik maken van technieken die in de loop van een lange tijd door mensen in een bepaald gebied voortgebracht zijn. Ontwikkeling kan dan plaatsvinden binnen de mogelijkheden die een bepaalde omgeving biedt. Deze technieken kunnen dan nog aangevuld worden met de inzichten die wetenschappelijk landbouwkundig onderzoek opgeleverd heeft. Een toename in de voedselproductie die als gevolg van een groeiende bevolking nodig is, kan dan op een duurzame wijze plaatsvinden. Verder kunnen toename aan zelfrespect en grotere waardering voor de eigen cultuur belangrijke 'bij-effecten' zijn van het gebruik van inheemse kennis. Aandacht van buitenstaanders voor inheemse technieken kan mensen het idee geven dat ze ook over waardevolle kennis beschikken en dat ze geenszins 'primitief' bezig zijn. 1
1.2 Het onderzoek In het onderzoek is gekeken naar hoe men in een dorp in de Andes manieren heeft gevonden om te overleven in de omstandigheden waarin men zich bevindt. Ik richtte mij op de vraag: hoe kan men voldoende voedsel produceren? Mijn onderzoek had vier hoofddoelen. In de eerste plaats was dat het beschrijven van het lokale kennissysteem m.b.t. landbouw van een Aymara-gemeenschap in de Boliviaanse Andes. In de tweede plaats wilde ik processen van innovatie weergeven, met andere woorden: hoe verandert het systeem als gevolg van het hanteren van nieuwe methoden en technieken, die ofwel door de boeren zelf ontwikkeld zijn ofwel van buiten de gemeenschap komen? In de derde plaats wilde ik een overzicht geven van de verschillende groepen die bij het veranderingsproces betrokken zijn. Welke groepen, organisaties, instanties e.d. spelen naast de boer een rol? In de vierde plaats ten slotte wilde ik mogelijke verschillen in belangen en visies m.b.t. de landbouw tussen de betrokken groepen aangeven. Al snel bleek het oorspronkelijke onderzoeksontwerp te omvangrijk. Het was niet mogelijk het lokale kennissysteem te bestuderen, de veranderingen hierin na te gaan, verschillende groepen die bij de landbouw betrokken zijn te identificeren en hun belangen en visies vast te stellen. Het ontbrak me eenvoudig aan tijd om al deze aspecten goed te bestuderen. De laatste twee vragen vielen al direct uit. Bij de derde vraag had ik willen kijken naar twee dingen. Ten eerste of individuele boeren in het dorp zich op de een of andere manier georganiseerd hadden in een coöperatie of in een andere organisatie om hun belangen te behartigen. Ten tweede of er organisaties, evt. NGO's, regeringsinstanties, boerenvakbonden, handelsondernemingen (zaden, kunstmest, pesticiden e.d.) m.a.w. groepen van buiten de gemeenschap actief waren in het dorp. Van dit al bleek geen sprake te zijn en automatisch kwam daardoor ook de vierde vraag te vervallen. Het onderzoek heeft zich uiteindelijk voor het grootste deel gericht op het eerste onderzoeksdoel: het geven van een beschrijving van het Lokale Kennis Systeem van een Aymara-gemeenschap in de Boliviaanse Andes m.b.t. de landbouw. Deze vraag viel uiteen in drie delen: hoe ziet men de natuur om zich heen, hoe handelt men daarin en hoe organiseert men dit handelen? Hoe ziet men de natuur om zich heen? Inheemse kennis is meer dan wordt weergegeven in technische methoden. Het omvat vaak ook allerlei inzichten, percepties en intuïties m.b.t. de omgeving, vaak inclusief maan- en zonnecycli, astrologie en meteorologische en geologische omstandigheden. Hier gaat het om de perceptie van de natuur. Ook heb ik willen kijken naar riten en rituelen die met de landbouw in verband staan. In hoofdstuk 4 wordt op deze zaken ingegaan. Hoe is de arbeid geregeld? In hoofdstuk 5 wordt het grondbezit in het onderzoeksdorp behandeld en in hoofdstuk 6 wordt beschreven hoe een typisch landbouwseizoen eruit ziet in het dorpje waar mijn onderzoek plaatsvond. Verder heb ik gekeken naar de arbeid op het niveau van het huishouden en naar het systeem van wederzijdse hulp dat er bestaat. Ten slotte wordt de arbeid op het niveau van de gemeenschap behandeld en de regelingen die er op dat gebied zijn.
2
Hoe handelt men in die natuur? In hoofdstuk 7 worden de soorten gewassen behandeld die in het dorp verbouwd worden, de soorten grond die men onderscheidt en de manieren waarop men de planten voedt en water geeft. In hoofdstuk 8 wordt gekeken naar de ziekten in de gewassen. Welke preventieve maatregelen worden genomen en wat wordt gedaan in geval van ziekte? Hoofdstuk 9 gaat over de effecten tegen van vorst, hagel, regen en wind op de planten en de wijze waarop men de gewassen probeert te beschermen tegen elementen. In hoofdstuk 10 staan de innovaties centraal. Deze tweede onderzoeksvraag leverde problemen op. Het proces van innovatie is een enorm complex proces en ik was te kort in het dorp om het in al zijn aspecten te bestuderen. Het innovatieproces moet men over een langere tijd kunnen volgen. Het was moeilijk informatie te krijgen over innovaties en met name over het experimenteren door de boeren zelf. In hoofdstuk 11 vindt een recapitulatie van het voorgaande plaats en wordt een aanzet gegeven tot een strategie voor onderzoek naar lokale kennis en het gebruik ervan in ontwikkelingsprojecten. In de slotbeschouwing wordt kort ingegaan op de centrale hoofdthema's van het verslag.
3
II Lokale kennis 2.1 Duurzame ontwikkeling De crisis die zich de laatste jaren het meest duidelijk manifesteert en ook het meest bedreigend lijkt, is zonder twijfel de ecologische. Degenen die de degradatie van het milieu als eersten bemerken zijn zij die voor hun voortbestaan direct afhankelijk zijn van wat de omgeving hen biedt: de boeren op het platteland van de Derde Wereld, de zgn. subsistence-farmers. Onder subsistence agriculture wordt verstaan: "farming systems in which a high proportion of the final production is consumed by the producers" (McCracken, 1988: 13). De laatste jaren is steeds vaker gebleken dat conventionele ontwikkelingsstrategieën, waarin economische groei en technologische ontwikkeling centraal staan, in veel gevallen niet altijd goed hebben gewerkt. Zo heeft de Groene Revolutie, die tot doel had de produktiviteit van land te verhogen d.m.v. de introductie van verbeterd zaaigoed, niet overal de verwachte hogere gewasopbrengsten gebracht. In sommige gevallen is het niveau van de produktie zelfs gedaald tot onder het niveau van vóór de introductie van de Groene Revolutie. In andere gevallen heeft het gebruik van kunstmest en pesticiden geleid tot ernstige milieu- en gezondheidsproblemen. Om de beste resultaten te verkrijgen met de nieuwe zaden waren machines, kunstmest, pesticiden e.d. nodig en dus ook geld om deze middelen aan te schaffen. Alleen degenen die zich dit konden veroorloven, konden er dus van profiteren. Mensen die zich in de schulden staken om deze nieuwe dingen aan te schaffen, zagen zichzelf bij een slechte oogst veelal genoodzaakt om hun grond te verkopen om hun schulden af te kunnen lossen. Op deze manier werden de al bestaande verschillen tussen armen en rijken scherper. En verder, zo schrijft Cubitt, werd de afhankelijkheid van voedsel ingeruild voor technologische afhankelijkheid (1988: 129). Een andere benadering lijkt dringend gewenst: een benadering die het zelfstandig overleven van de mensen garandeert en die ecologisch verantwoord is. De World Commission on Environment and Development (WCED) van de Verenigde Naties heeft in 1987 het rapport Our common future uitgebracht over de milieu-problematiek op wereldschaal (ook wel bekend als het Brundlandt-rapport). In het rapport is onder andere te lezen: "There has been a growing realization in national governments and multilateral organizations that it is impossible to separate economic development issues from environment issues; many forms of development erode the environmental resources upon which they must be based, and environmental degredation can undermine economic development. Poverty is a major cause and effect of global environmental problems" (WCED, 1987: 3). In dit rapport wordt het concept duurzame ontwikkeling (sustainable development) uitgewerkt, dat inmiddels alom gebruikt wordt ondanks kritiek op bepaalde aspecten ervan. In het rapport wordt duurzame ontwikkeling als volgt omschreven: "to ensure that development meets the needs of the present without compromizing the ability of future generations to meet their own needs" (WCED, 1987: 8). Men wil de hulpbronnen zó aanwenden dat die ook in de toekomst nog gebruikt kunnen worden door anderen. "It has always been basic to rural people's struggle for survival to produce enough food for the family and to maintain the prouctive capacity of the land, so they can continue to produce food for the family and for future generations" (Reijntjes e.a., 1992: 36). Hier zien we het duurzaamheidsconcept op duidelijke wijze verwoord. Men probeert op zó'n manier om te gaan met de grond, dat niet alleen de mensen nu, maar ook de generaties na hen genoeg voedsel kunnen produceren om te overleven. 4
Met name in de Derde Wereld bedreigt de huidige milieuproblematiek het dagelijkse leven van miljoenen mensen. Deze beïnvloedt immers de agrarische produktie -waar zij direct van afhankelijk zijn- op een negatieve manier. Veel pogingen om de problemen van de landbouw in de Derde Wereld op te lossen en de voedseltekorten te verminderen zijn niet gelukt bijvoorbeeld omdat ze ecologisch niet duurzaam bleken te zijn. Of, zoals Chambers stelt: "The thesis is that for the new priorities in agriculture, normal agricultural professionalism is part of the problem" (1989: xvii). Een nieuw paradigma, een nieuwe manier om tegen ontwikkeling aan te kijken lijkt nodig. Warren schrijft: "Many technological solutions that have been proposed to address problems in rural communities have failed in the field because they do not take into account the local culture, particularly society's preferences, skills and knowledge" (1988: 4). Allerlei soorten technologische ontwikkelingen zijn voorbij gegaan aan de meerderheid van de rurale bevolking, omdat ze te duur zijn, te ingewikkeld, alleen bruikbaar op grote schaal enz. Francis stelt dan ook: "The alternative is to concentrate research and development efforts on technologies that are low-cost, appropriate in scale and application, safe and affordable" (1988: 3). Het concept 'lokale kennis' is mijns inziens van groot belang in dit verband. In de volgende paragraaf zal hierop ingegaan worden.
2.2 Inheemse en lokale kennis Titilola stelt, dat rurale bewoners in grote mate op de hoogte zijn van lokale omstandigheden en hij ziet hun kennis als even cruciaal voor goed onderbouwde en succesvolle projecten als wetenschappelijke kennis. "Good agricultural development must first recognize the relationship between human societies and their environment (...) The farmers developed skills to rationally exploit this environment and are very active and creative in ways they use the environment to reach their objectives" (1990: 7). Systemen die beheerd worden door mensen die er ook wonen en werken, zullen o.h.a. duurzamer zijn dan wanneer dit niet het geval is. Men heeft er immers het grootste belang bij dat de omgeving niet aangetast wordt (Francis 1988: 6). Warren definieert lokale kennis als: "the sum of experience and knowledge of a given ethnic group that forms the basis for decision-making in the face of familiar and unfamiliar problems and challenges" (1988: 3). In de literatuur worden de termen local knowledge en indigenous knowledge veelal door elkaar heen gebruikt. Dit is erg verwarrend, omdat ze mijns inziens op twee verschillende zaken duiden. Onder inheemse kennis versta ik kennis die van een lokale groep zelf is en die zij zelf ontwikkeld heeft. Chambers schrijft "Indigenous implies originating from and naturally produced in an area" (1983: 83). Met lokale kennis bedoel ik het totale kennissysteem d.w.z. de eigen inheemse kennis én de kennis die van buiten gekomen is en opgenomen is door de groep. "Local (...) refers to (...) the knowledge of people as a system of concepts, beliefs and ways of learning" (Chambers 1983: 83). Dit onderscheid is van cruciaal belang. Het laat zien dat het inheemse kennissysteem niet geheel op zichzelf staat, maar interacteert met andere kennissystemen waaruit bepaalde elementen overgenomen worden. Het is erg belangrijk op dit punt te benadrukken dat men er met de studie van inheemse kennis op geen manier op uit is om een benadering te ontwikkelen die de formeel-wetenschappelijke methoden en technieken aan de kant wil zetten. "This is not to argue that 'peasant agriculture' needs no input or assistance from the formal research sector, but (...) scientific research and the development agencies are to complement and augment local trends and interests" (Richards, 1985: 14). Men is op zoek naar manieren om deze twee verschillende wegen van ontwikkeling met elkaar te integreren. "(...) the two types of knowledge complement each other; and together 5
they may achieve advances which neither could do alone" (Chambers, 1983: 101). Op deze manier kan gebruik gemaakt worden van de beste inzichten van de twee werelden, die zo gecombineerd kunnen worden dat er een meer effectief en duurzaam gebruik van de beschikbare hulpbronnen mogelijk is. "Profesional outsiders' knowledge has already gained much by trying to fit together what small farmers want and know and what formal scientific agricultural research can do" (Chambers 1983: 95). Het is vreemd, dat er zo'n lange tijd door de meeste organisaties, beleidsmakers, onderzoekers e.d. aan de kennis van boeren in de Derde Wereld voorbij is gegaan. In Nederland bijvoorbeeld hebben de boeren een beslissende rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van de landbouw en is er altijd wél veel aandacht geschonken aan hun kennis, ervaringen en experimenten (Van der Ploeg 1989: 290-1). Waarom is inheemse kennis belangrijk? Warren noemt een aantal redenen waarom het gebruik van lokale kennis belangrijk kan zijn voor landbouwontwikkeling en -onderzoek (1989: 1). (a) Projecten kunnen mislukken omdat ze niet goed aansluiten op de omstandigheden ter plaatse. Binnen het lokale kennissysteem kunnen misschien alternatieven gevonden worden. (b) Oplossingen die ergens gevonden worden voor een bepaald probleem kunnen misschien ook elders van nut zijn. (c) Lokale kennis-systemen laten succesvolle manieren zien waarop mensen met hun omgeving omgaan. De kennis van lokale groepen is het sterkst m.b.t. wat zichtbaar is en "its local what, where, and when" (Chambers 1983: 95). (d) Het succes van een project hangt af van de participatie en coöperatie van de lokale bevolking. Meer inzicht in de lokale kennis van een groep vergemakkelijkt de communicatie tussen de groep en de leiding van het project. Het kan zijn dat de buitenstaander een verkeerd zicht heeft op wat het probleem nu eigenlijk is. De oplossing zal dan ook automatisch verkeerd zijn. "(...) projects failed, because the solution offered did not answer the local definition of the problem" (Bergh en van den Breemer 1992: 6). Verder zal de medewerking van mensen groter zijn als ze merken dat er ook aan hun kennis waarde wordt gehecht en er respect is voor hun levenswijze. Francis maakt een onderscheid tussen interne - en externe hulpbronnen (figuur 1). Externe hulpbronnen gaan op een gegeven moment op, kunnen gezondheidsproblemen veroorzaken en vergroten de afhankelijkheid van mensen van externe factoren. Interne hulpbronnen zijn vernieuwbaar en vormen een onderdeel van de natuurlijke omgeving. Efficiënt gebruik ervan kan een ecologisch goed gefundeerde landbouwmethode bevorderen. Groter inzicht in het gebruik van de lokaal aanwezige hulpbronnen kan een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van duurzame landbouw (Francis 1988: 4-6). Mamani schrijft: "De complexe landbouw van de Andes is een systeem dat in de loop van de eeuwen opgebouwd is door ervaring en experimenten, past is in het milieu, aangepast is aan de klimatologische risico's en aan de kwaliteit van de zaden en geschikt is voor de verschillende soorten grond en de topografische ligging" (1988: 126).
2.3 Beperkingen en tekortkomingen Lokale kennis kent echter ook zijn beperkingen. Chambers noemt er een aantal waaronder: de ongelijke verdeling ervan binnen en tussen gemeenschappen, het feit dat de overdracht en het 6
gebruik ervan soms erg onderhevig zijn aan fouten omdat het mondeling overgeleverd wordt en, misschien wel de belangrijkste in dit verband, een lokaal kennissysteem kan afbrokkelen omdat het te maken krijgt met een sterke bevolkingsgroei en ecologische degradatie (1989: 37; zie ook Reijntjes e.a., 1992: 51). Het is belangrijk dit te beseffen, zodat men niet een romantisch beeld krijgt of verwachtingen misschien te hoog gespannen raken. Verder zou men misschien het verkeerde idee kunnen krijgen van de zgn. edele wilde die in perfecte harmonie zou leven met zijn omgeving. Niet alle lokale kennis en praktijken zijn immers per se duurzaam en ecologisch verantwoord (Chambers 1983: 85). Traditionele landbouwsystemen als shifting cultivation en mixed cropping misschien dan wel bodemvruchtbaarheid behouden bij een lage bevolkingsdichtheid, maar "current evidence tends to indicate that they may be incapable to cope with increasing population pressure unless modified" (Titilola 1990: 1). Dit probleem zullen we verderop nog tegenkomen. Ten slotte kunnen mensen milieu-vriendelijke ideeën hebben, maar daar niet naar handelen.
7
III Sociografie van Bolivia en Yanari Na bespreking van de ligging, bevolking en bestuurlijke indeling van Bolivia wordt kort ingegaan op de sociaal-economische situatie en het landbouwbeleid van de regering. In het tweede deel wordt het dorpje waar ik mijn onderzoek verricht heb beschreven in zijn verschillende aspecten. Ten slotte zal ik kijken naar de grootscheepse migratie van het platteland naar de stad. Dit heeft gevolgen immers voor het centrale thema van dit onderzoek, het lokale kennissysteem.
3.1 Bolivia 3.1.1 Ligging, bevolking en bestuurlijke indeling Ligging en natuurlijke regio's Bolivia is in grootte het vijfde land van Zuid-Amerika, met een oppervlakte van 1.098, 000 km2 (30 maal Nederland). Het land strekt zich van noord naar zuid uit over een afstand van 1.500 km, tussen 10o en 23o ZB. De maximale oost-west afstand bedraagt 1.300 km, tussen 58o en 69o WL. In het noorden en oosten grenst Bolivia aan Brazilië; in het zuiden aan Paraguay en Argentinië en in het westen aan Chili en Peru. Op de grens met Peru ligt het 8.800 km2 grote Titicaca-meer, waarvan de zuid-oostelijke helft toebehoort aan Bolivia. Bolivia is landschappelijk in te delen in drie hoofdgebieden (zie figuren 2 en 3), die in grote lijnen de geologische kaart volgen: (1) Ongeveer 2/3 van het Boliviaanse territorium bestaat uit de Llanos Orientales (Oostelijke Laagvlaktes) (2) Ten westen hiervan liggen de Valles en de Yungas, een sterk geplooid gebied. Het geheel wordt de Cordillera Oriental (Oostelijke Keten) genoemd. (3) In het westen strekt zich vanaf de westelijke Cordillera de Altiplano (Hoogvlakte) uit. De gemiddelde hoogte van de vlakte is 3.800 m. Binnen deze drie regio's zijn tien ecologische zones te onderscheiden. Het leeronderzoek heeft plaatsgevonden in een Aymara-dorpje op de Altiplano. De Hoogvlakte is de meest dichtbevolkte regio van Bolivia, al is het er niet overbevolkt. Het plateau loopt van de Peruaanse grens ten noorden van het Titicaca-meer zuidwaarts naar de Argentijnse grens en loopt over in het naburige Peru, Chili en Argentinië. De Altiplano heeft in Bolivia een lengte van 800 km en een maximale breedte van 100 km. Ondanks de naam is de Altiplano alles behalve vlak: de hoogten variëren van 3.500 tot 4.000 m. De hoogste piek is de Nevado Sajama: 6.542 m (Swaney en Strauss, 1992: 21). In de zuidelijke richting neemt de hoogte langzaam af. In die richting stroomt de Desaguadero, de enige afvoer van het Titicaca-meer. De rivier mondt 325 km zuidelijker uit in het Poopo-meer dat erg zout is. Dit meer ligt op een hoogte van 3.690 m, zo'n 120 m lager dan het Titicaca-meer (Beetstra, 1980: 9, 11). Bevolking De bevolking van Bolivia wordt geschat op 7,3 mln. (zie figuur 4). De bevolkingsgroei bedraagt 2,8% per jaar. Het land zou dunbevolkt zijn als de verdeling van de bevolking niet zo onevenwichtig was: zo'n 50% woont op de Altiplano. Vanwege de moeilijke leefomstandigheden hier en de lage opbrengst van de grond trekken veel mensen er weg. Hierdoor groeit de bevolking van het platteland langzaam (1,2% per jaar) en die van de steden snel (4,4% per jaar). In 1990 woonde 51% van de mensen in steden. Van de bevolking is 53% is jonger dan 19 jaar en 63% jonger dan 25. Vrouwen maken 50,7% van de bevolking uit. De levensverwachting van vrouwen is 56 jaar en die van mannen 52 jaar (DGIS, 1992: 14). 8
Bolivia heeft het hoogste percentage Indianen van Zuid-Amerika, ca. 50-60% van het totale inwonertal. De Indianen zijn verdeeld over 41 etnische groepen, waarvan de Hooglandindianen het grootste deel vormen. De blanken (criollos) zijn voornamelijk van Spaanse komaf en maken 10% van de bevolking uit. De rest van de bevolking heeft gemengd bloed (mestizo of cholo). Een groot deel van de bevolking is tweetalig. Toch wordt het Spaans maar in ongeveer de helft van de gevallen thuis gesproken (Beetstra, 1980: 30). De Aymara zijn Hoogland-indianen die leven op de Altiplano. De meerderheid woont rond het Titicameer, zowel in Bolivia als in Peru. Hun woongebied strekt zich ook verder uit naar het zuiden, op de Boliviaanse Altiplano, tot in het noorden van Chili (Pauwels, 1983: 1, 4). Bestuurlijke indeling Bolivia is een presidentiële republiek met een tweekamerparlement (Congreso), die bestaat uit de Senaat (Senado) en de Kamer van afgevaardigden (Cámara de Diputados). De Senaat wordt voor vier jaar gekozen en bestaat uit 27 leden (drie voor elk departement). De Kamer van Afgevaardigden wordt voor vier jaar gekozen en heeft 157 leden. De president wordt rechtstreeks voor vier jaar gekozen. Er is algemeen kiesrecht. Bolivia is verdeeld in 9 departementen en 98 provincies. De provincies (provincias) zijn verdeeld in stedelijke gemeenten (municipalidades) en landelijke gemeentes (cantones) (Beetstra, 1980: 27).
3.1.2 Sociaal-economische situatie en beleid Mensen met voornamelijk Europese dan wel gemengde achtergrond beheersen het politieke en economische leven. De Aymara- en Quechua-sprekende Indiaanse meerderheid is voor een belangrijk deel van sociaal-economische vooruitgang verstoken en is achtergesteld wat betreft voorzieningen op het gebied van de gezondheidszorg, het onderwijs en de werkgelegenheid. De huidige regering besteedt in het sociaal-economisch beleid meer aandacht aan de verbetering van de positie van achtergestelde groepen (DGIS, 1992: 8). Het BNP bedraagt US$ 570 per hoofd van de bevolking en daarmee is Bolivia zo ongeveer het armste land van Latijns-Amerika. Eind 1990 bedroeg de buitenlandse schuld US$ 3,75 mld. (zie figuur 4). Hier zijn zowel interne- als externe oorzaken voor aan te wijzen. Een interne oorzaak is het zwakke economische en financiële beleid van de jaren '70 en begin jaren '80. De nadruk werd te veel gelegd op de mijnbouw, terwijl er weinig aandacht bestond voor de rest van de economie. Er werd nauwelijks geïnvesteerd in de landbouw, behalve dan een paar heel grote investeringen in een beperkt aantal exportgewassen. Bijna niets werd geïnvesteerd in de kleinschalige voedsellandbouw. Dit is vreemd als men zich bedenkt, dat juist van deze vorm van landbouw de overgrote meerderheid van de bevolking direct afhankelijk is. Een externe oorzaak is de daling op de wereldmarkt van de prijzen van de exportproducten als gas en tin. Er kwam een stop op de buitenlandse kredieten en investeringen en de rente op de aangegane leningen bleef stijgen. In 1988 bedroeg de totale buitenlandse schuld US$ 4,6 mld. oftewel 97% van het BNP. De jaarlijkse schuldenlast bedroeg in dat jaar 51% van de opbrengsten uit de export, waarvan Bolivia maar 23% betaalde. Uiteindelijk was de buitenlandse schuld in maart 1991 gedaald tot US$ 3,65 mld. Het BNP steeg in de jaren '87-'90 jaarlijks met een percentage tussen de 2,6 en 3% en voor 1991 werd een groei van het BNP van 3,5% voorzien (DGIS, 1992: 11-2). Hoewel de Boliviaanse regering tegenwoordig meer aandacht heeft voor de landbouw is er in deze sector niet of nauwelijks van ontwikkeling sprake. Sterker nog: het aandeel van de landbouw aan het BNP is in 1988 gedaald met 1,1%. Hier is een aantal redenen voor aan te 9
wijzen. Er heerst een ernstige droogte in het oosten van het land waar met name commerciële landbouw en veeteelt worden bedreven. Verder zijn de rentes hoog en is er sprake van toegenomen concurrentie van goedkope importen (waaronder voedseldonaties). Verder zijn de transportkosten hoger vanwege het loslaten van de brandstofprijzen. Ten slotte zijn er structurele problemen waaronder een gebrekkige infrastructuur en een tekort aan geschikte technische assistentie. In 1988 maakte de landbouw voor 22,6% deel uit van het BNP. De landbouw is zeer intensief en voorziet voor 56% in de werkgelegenheid. Hiervan is weer 62% werkzaam in de zgn. 'subsistence-farming', en dan met name in de hooglanden. Hoewel er relatief weinig mensen in Bolivia wonen, is men toch afhankelijk van voedselhulp. In het DGIS-beleidsplan voor de Andes-regio (periode '92-'95) wordt gesteld, dat dit voor een belangrijk deel is terug te voeren op het toelaten door de regering van voedselgiften, waardoor de nationale voedselproductie niet gestimuleerd wordt. De nadruk van het regeringsbeleid m.b.t. de landbouw ligt op het verhogen van de voedselproductie, zodat men niet afhankelijk zal zijn van voedselimporten. Verder wil men de export van (met name niet-traditionele) landbouwprodukten verhogen. Dit probeert men te bereiken d.m.v. kredietverlening en verbetering van de afzet. De begroting voor de landbouw is drie keer zo hoog als die van het voorgaande jaar. Verder is het Fondo de Desarollo Campesino (FDC) opgericht, dat zorg moet dragen voor de rurale kredietverlening (DGIS, 1992: 12-3).
3.2 Yanari 3.2.1 Dorpskeuze Het toeval wilde dat Victor, de tuinman van de familie Linthorst, afkomstig was uit een boerengemeenschap die in een aantal opzichten goed voldeed aan voor mijn onderzoek belangrijke voorwaarden. Er werd nog op traditionele wijze landbouw bedreven en de meeste mensen spraken er Spaans. De broer van de tuinman woonde in het dorp, waar ik zou kunnen logeren. La Paz lag op 3 1/2 uur rijden met de bus, zodat het gemakkelijk heen en weer reizen was. Ten slotte zou het misschien vertrouwen wekken als ik via een bekende binnen zou komen. Met Victor ben ik naar het dorp gegaan om mezelf voor te stellen aan de gemeenschap en toestemming te vragen voor mijn verblijf. Een vergadering werd bijeen geroepen waarin ik moest uitleggen wat de redenen waren van mijn komst en waarom ik enkele maanden in hun midden wilde leven. Voor de zekerheid vertaalde de loco-burgemeester alles wat ik zei in het Aymará. Ik had de indruk dat alles wel soepel verliep, hetgeen Victor me ook verzekerde. De sfeer leek ontspannen en er werden allerlei grapjes gemaakt. Een week later zou ik terugkeren om voor langere tijd te blijven. Alles leek zo sneller geregeld te zijn dan ik had verwacht. Toen ik een week later terug kwam, bleek het toch anders uit te pakken. Een groot deel van het dorp verzette zich tegen mijn komst en niemand wilde mij huisvesten. Later begreep ik dat er veel mensen bang waren geweest dat ik de landbouw in hun dorp zou komen veranderen. Enkele moeders vreesden dat ik er met een van hun ongetrouwde dochters vandoor zou gaan en weer anderen zagen het gewoon niet zitten dat er een blanke in hun midden kwam wonen.1 Dit kwam allemaal nogal onverwacht, omdat ik dacht dat alles zo mooi geregeld was. Ik had er niet op 1 Nóg later vernam ik dat velen in de veronderstelling verkeerden dat ik een zgn. kharisiri was. Een kharisiri is een persoon die over bepaalde magische krachten beschikt: hij kan andere mensen in slaap brengen en opereert ze vervolgens om vet van de lever weg te nemen. Het slachtoffer zal zich later niets van deze onvrijwillige operatie kunnen herinneren, maar wordt ziek en sterft onherroepelijk een korte tijd later. Toen ik vroeg of dit ook nu nog gebeurde, verzekerde men mij dat het een jaar geleden een schoolmeester uit het dorp overkomen was.
10
gerekend dat er achter die vriendelijk glimlachende gezichten zo'n groot wantrouwen jegens mij schuil zou gaan. Na twee dagen zou er een vergadering belegd worden die echter voor enkele dagen uitgesteld werd. Ik had sterk het idee aan het lijntje gehouden te worden en wist niet goed wat te doen. Het leek weinig zin te hebben nog een paar dagen werkloos te wachten en dan misschien weer te horen dat de vergadering uitgesteld was. Ik besloot terug te keren naar La Paz om te overleggen met Hilleke en eerlijk gezegd vond ik het wel prettig weg te kunnen vluchten van die vervelende situatie. De meerderheid van het dorp was immers tegen mijn komst, ik had geen onderdak en er was geen zicht op een snelle oplossing. Dit alles bij elkaar had me een beetje in verwarring gebracht. En het is een tamelijk frustrerende ervaring te moeten ontdekken dat er na 3 1/2 jaar studie en een lange voorbereiding blijkt dat er niemand op je zit te wachten als je daar enthousiast en vol goede bedoelingen aankomt. Een erg goede antropoloog voelde ik me niet toen ik na 2 dagen al in de bus naar La Paz zat en ik was behoorlijk teleurgesteld in mezelf dat ik me -letterlijk- zo snel 'uit het veld' had laten slaan. Na een aantal dagen keerde ik terug en tot de gemeenschap een definitieve beslissing had genomen mocht ik logeren bij Lucas, de broer van Victor. Aangezien er tot mijn vertrek nooit een vergadering heeft plaats gevonden, werd mijn voorlopige verblijf vanzelf permanent. De eerste drie weken heb ik niets aan het onderzoek kunnen doen en alleen voorzichtig wat door het dorp gelopen, hier en daar een praatje makend of helpend met bepaald werk. Zo konden de mensen langzaam een beetje aan me wennen en ik aan hen en aan het leven in het dorp. Ook kon ik mijn goede bedoelingen laten zien door mee te helpen, bij ze te zitten en te praten, cocablaadjes en sigaretten uit te delen. Belangrijk voor mijn acceptatie door de dorpsbewoners is het feest van Sint Johannes de Doper geweest. Na twee dagen van voorbereidingen was er zo'n 4-5 dagen groot feest in het dorp waarbij veel gedanst en muziek gemaakt werd en er nòg meer gegeten en vooral veel gedronken werd. Ik heb actief meegedaan, op alle fronten zogezegd. Ik denk dat toen de mensen zagen dat ook ik danste, dronk, cocablaadjes kauwde en met ze at en praatte en lachte, velen gedacht hebben "goh, het lijkt wel gewoon een mens". Dat ik die eerste dag nogal aangeschoten raakte, lijkt me in de ogen van velen menselijker gemaakt te hebben. Gedurende de dag -en ze beginnen al om 8 uur 's ochtends- krijg je zó ontzettend veel drankjes aangeboden, waarvan bier nog het meest onschuldige is. En aangezien het erg onbeleefd is iets wat je aangeboden krijgt niet te accepteren -je weigert immers impliciet daarmee ook de aangeboden vriendschap- kom je er niet onderuit op zo'n dag veel te consumeren. Veel zelfgemaakte drankjes die ze eenvoudig 'alcohol' noemen en die in sommige gevallen wat betreft smaak en sterkte veel weg hebben van spiritus, zodat je wangen naar binnen klappen en je tong en lippen branden. Gelukkig hebben ze de gewoonte telkens een deel van de inhoud van het glas uit te schenken op de grond ter ere van Moeder Aarde. Dit gebruik greep ik dankbaar aan om vaak eerst de ene helft van het glas en na een miniem nipje vervolgens de andere helft aan de alcoholische moeder te schenken. Deze tactiek bleek dan wel niet helemaal waterdicht, maar heeft me waarschijnlijk voor een delirium behoed. Het belangrijkste van het feest voor mij was dat de meeste mensen nu mijn aanwezigheid leken te accepteren en veel mensen gaven er ook blijk van dat ze het wel leuk vinden dat ik voor een tijdje bij hen kwam wonen (en dan waren ze niet eens altijd dronken als ze dat zeiden). Na het feest ben ik een paar dagen naar La Paz gegaan om vervolgens voor een maand naar Yanari terug te keren en echt met het onderzoek te beginnen.
3.2.2 Ligging van Yanari Op zo'n 3 uur rijden met de bus van La Paz ligt Yanari (zie foto 1 en 2). De weg die langs het dorpje loopt, leidt naar het Peruviaanse grensplaatsje Desaguadero (zo'n 20 km van Yanari). Het 11
is een buitengewoon slechte en zeer stoffige weg. De tocht naar Yanari voert door uitgestrekte en grotendeels volledig verlaten vlakten, begroeid met stugge grassoorten en struikjes. Het eerste wat opvalt als je het gebied binnenkomt waarin Yanari ligt, is dat er geen ruimte onbenut gelaten wordt. Elk stukje grond wordt op de een of andere manier gebruikt: het is er één lappendeken van kleine veldjes. Ook de grond rond de huizen wordt zoveel mogelijk verbouwd. Bij mijn aankomst in mei waren de velden helemaal leeg, omdat de oogst net achter de rug was. Het geheel maakte daarom een nogal desolate indruk. In januari-februari schijnt het gebied een ware metamorfose te ondergaan als alle gewassen in bloei staan en de velden groen, geel, rood en oranje gekleurd zijn. De gemeenschap van Yanari is deels gebouwd tegen de bergen die uitlopen in het Titacacameer. De La Paz-Desaguadero weg loopt langs het dorp heen en tussen de weg en het meer zit nog zo'n 450-500 m waar de zgn. pampas liggen, de vlaktes. Yanari is een langgerekt dorp dat de vorm van een kruis heeft. De bebouwing concentreert zich in de rincón, letterlijk de (uit)hoek. Uit die hoek van het dorp komt een klein stroompje dat zich wat door het dorp slingert en zich een weg baant naar het meer toe. Het stroompje heeft in de loop van de tijd de rotsachtige bodem uitgesleten zodat het, met name in de rincón, letterlijk door het dorp snijdt. Aan de voet van de berg ligt de bedding maar weinig dieper dan de rest. In de rincón is het aan weerszijden van het water erg groen en heeft het soms iets weg van een kleine oase. De rest van het dorp is erg droog en maakt dan ook een tamelijk trieste indruk. Alleen rond enkele huizen staan wat bomen en op de westelijke helling van het dorp heeft de 'loco-burgemeester' op eigen grond enkele duizenden bomen geplant. Tegen de bergen op zijn terrassen geconstrueerd, die niet vlak zijn maar de loop van de helling volgen. De meeste velden bevinden zich echter in de wat vlakkere uitlopers van de bergen en in de pampas, waar de bodem minder rotsachtig is en waar meer gewassen willen groeien. In de bergen groeien voornamelijk de stugge th'olla-plant, de stekelige ch'iappi-struik en het ch'iliwagras. De pampas zijn erg kaal (als er geen gewassen op staan) met hier en daar een strook begroeiing van de zojuist genoemde vegetatie, die de verschillende velden van elkaar afbakent. Vaker echter zijn stukjes grond alleen van elkaar te onderscheiden door kleurverschillen. En veel veldjes lopen ongemerkt in elkaar over en een buitenstaander zou niet kunnen zeggen waar het ene veld begint en het andere ophoudt. De bergen waar de gemeenschappen tegenop gebouwd liggen houden veel van de gure koude tegen die uit het zuiden komt gewaaid. Verder heeft het meer een verzachtende invloed doordat het 's winters warmte vrij geeft dat het 's zomers opgenomen heeft. Aan de andere kant van de bergen is de situatie heel wat ongunstiger, omdat daar beschutting ontbreekt en er geen meer is. Daar wil dan ook nauwelijks iets groeien en wijdt men zich hoofdzakelijk aan het houden van vee (m.n. schapen). Mensen uit Yanari wezen mij herhaaldelijk op de moeilijke situatie aan de andere kant. Hoewel de eigen situatie dus verre van optimaal was, was men zich er van bewust dat het altijd nòg erger kon. Yanari ligt in het departement La Paz, in de provincie Ingavi en in het kanton Desaguadero (zie figuur 5). Op weg naar Desaguadero passeert men achtereenvolgens de gemeenschappen Huillacollo2, Yanari, Sepana Jayuma, Huancollo, Chuat'a, Asafrenal en Titiguani. De eerste vijf dorpen vormden vroeger een ayllu3, maar werden in 1953 opgedeeld in 5 zones. De middelste zone behield de oorspronkelijke naam van de ayllu nl. Sepana Jayuma. Elke zone 2 Huillacollo hoort nog bij het kanton Guaqui, de overige plaatsen vallen onder Desaguadero. De twee andere kantons van de provicie Ingavi zijn Tihuanacu en Viachi.
12
kreeg een eigen dorpsraad en een eigen school. Verder werd alle grond die voorheen nog communaal was opgedeeld onder de bewoners van de verschillende gemeenschappen. Een systeem van landrechten werd ingevoerd: iedere familie kreeg een bepaald stuk grond toegewezen en een schriftelijk (=wettelijk) bewijs van eigendom. De Aymara-namen van de gemeenschappen4 zijn over het algemeen afgeleid van bepaalde karakteristieken van de omgeving. Huilacollo is genoemd naar de rode (huila) berg (collo) waar het dorp tegenaan ligt. Yanari is waarschijnlijk een verbastering van het Spaanse ganar (winnen, overwinnen). Het betekent zoiets als 'de mensen die (over)winnen'. Sepana Jayuma is afgeleid van Jaya'uma hetgeen betekent zout water. Er is daar namelijk een plaats waar zout water uit de grond sijpelt. Huancollo betekent konijnen (huanco) berg (collo), omdat er vroeger veel konijnen leefden. Chuat'a is waarschijnlijk een verbastering van uta hetgeen 'huis' betekent.
3.2.3 Bevolking Officieel wonen er zo'n 110 families in Yanari, maar meer dan de helft hiervan resideert in La Paz. Ongeveer 65-70 families doen mee aan gemeenschappelijke projecten (ook al zijn ze er vaak niet) en staan op de lijst in het schrift van de secretario de actas. In totaal wonen zo'n 4050 families permanent in Yanari en bedraagt het totale inwoneraantal ongeveer 150-160 mensen.
3.3 Politieke structuur Elke gemeenschap kent haar eigen dorpsraad, die in het geval van Yanari 4 personen kende5. De grootte ervan heeft te maken met de grootte van het dorp: hoe meer mensen er wonen, des te meer personen de dorpsraad telt. De leden van de raad worden gekozen en dienen één jaar. Binnen het dorp bestaat een soort carrière die men als man doorlopen kan: om de zoveel jaar kan men in functie stijgen tot tenslotte het hoogste ambt eenmaal bekleed is. Als men alle cargos6 gedragen heeft, is men een zeer gerespecteerd lid van de gemeenschap. In Yanari waren er vier dirigentes principales, hoofdbestuurders, en nog twee andere dirigentes, die ieder hun eigen taak hebben: (1) Secretario general- Ook wel jilakata7 of mallcu genoemd. Hij staat aan het hoofd van de comunidad en laat zich het best vergelijken met een president of met onze burgemeester. Het is dat jaar de belangrijkste persoon van het dorp die alles regelt en via wie alles loopt. Hij roept de dorpsvergaderingen bijeen en zit deze voor, zorgt ervoor dat het gemeenschappelijke werk in goede banen verloopt. (2) Secretario de relaciones- Dit is de directe hulp van de mallcu, die zijn taak overneemt mocht dat nodig zijn. Deze functie is te vergelijken met die van vice-president of met die van onze loco-burgemeester. Verder verzorgt hij de 'public relations' van het dorp. Hij onderhoudt de 3
Een ayllu is "(...) a kinship and territorial unit of social organization, originally Inca, in the Andean region" (Keen and Wasserman 1988: 583).
4
Ik heb me beperkt tot de 5 dorpen die vroeger een geheel waren)
5
Op foto 3 staan de dorpsraden van Yanari en Sepana Jayuma bij elkaar ter gelegenheid van het feest van San Juan.
6
functie; ook: last
7 Men gebruikte dit woord echter liever niet, omdat het een negatieve bijklank had. Ten tijde van de Spanjaarden werden deze personen gebruikt om de eigen mensen er onder te houden. Dit gebeurde met geweld als het nodig was en de zweep die de mallcu bij zich draagt, nu een teken van autoriteit, herinnert nog aan die periode.
13
contacten met de 'buitenwereld', overlegt met overheidsinstanties, organisaties e.d. en verzorgt de trámites8. (3) Secretario de Hacienda- Dit is de penningmeester van de gemeenschap. Als er voor een bepaald gemeenschappelijk doel geld bijeengebracht moet worden, zorgt hij ervoor dat dit gebeurt. Hij regelt verder alle geldzaken van de gemeenschap bijvoorbeeld als er gemeenschappelijk aangekochte spullen betaald moeten worden. (4) Secretario de actas- Dit is de secretaris van de gemeenschap. Hij maakt de actes op van afspraken die door de gemeenschap gemaakt zijn en die iedereen ondertekend worden. Hij stelt de brieven op die namens de gemeenschap naar bepaalde instanties gestuurd worden en eventuele inkomende post komt bij hem. In een schrift werkt hij de lijsten bij met hoeveel families er in het dorp wonen, de overlijdensgevallen en geboorten. Verder houdt hij bij wie er wel en wie er niet aanwezig is tijdens dagen van gemeenschappelijke arbeid. De twee andere dirigentes ten slotte zijn: (1) Secretario de la agricultura- Hij draagt zorg voor alles wat met de landbouw en het vee te maken heeft. Als er problemen zijn als gevolg van hagel, vorst of ziekten wordt dat bij hem gemeld. (2) 'Secretario de educación- Is verantwoordelijk voor de gang van zaken op school: hij schrijft de kinderen in, kijkt of iedereen naar de lessen toekomt, of de onderwijzers goed les geven e.d.
3.4 Bestaansbronnen Men leeft in Yanari over het algemeen voornamelijk van wat het land oplevert. Vaak is de opbrengst van de oogst maar net genoeg om van te leven en blijft er slechts weinig over om te verkopen dan wel tegen andere produkten te ruilen op de markt. Hoeveel oogst het land voortbracht en welk deel daarvan men verkocht of ruilde, is iets wat ik niet heb kunnen ontdekken. Mensen zeiden niet precies te weten wat de opbrengst van het afgelopen jaar was of wisten het misschien wel maar wilden me dat niet zeggen. Je kreeg antwoorden als dat het seizoen 'regulier' was geweest en dat men 'wel eens' naar de markt ging om 'wat' te verkopen of te ruilen. Zo af en toe komen er eens mensen in het dorp om varkens, schapen, wol of de hele vachten van schapen te kopen. Men zal alleen dieren verkopen als men echt omhoog zit en dringend geld nodig heeft. Aangezien men het eigen voedsel verbouwt, hoeft men niet veel erbij te kopen. De belangrijkste aanvullingen op het dieet zijn: fideos (pasta), witte rijst, suiker, vlees. De eigen dieren worden slechts bij hoge uitzondering geslacht bijvoorbeeld ter gelegenheid van een groot feest. Verder heeft men geld nodig voor transport, kleding, schoolgeld voor de kinderen, nieuwe gereedschappen, nieuw zaai- of pootgoed, nieuw vee. Na de lagere school gaan de meeste kinderen naar La Paz om daar naar school te gaan of eventueel naar een dichterbij gelegen college. Zij werken dan in de stad om de eigen opleiding te kunnen bekostigen. Veel mensen die gepensioneerd zijn keren uit La Paz terug naar het dorp, omdat het leven er minder hectisch en stukken goedkoper is. "In La Paz is het leven heel erg duur. Hier helpen de mensen elkaar. Hier komt men nooit om van de honger", zei een vroegere agent tegen me. Vaak geniet men een pensioen dat geen vetpot is, maar voldoende is om op het platteland mee rond te komen. Onder deze gepensioneerden bevindt zich een opvallend aantal ex-politieagenten: 8
formaliteit; stap; officiële behandeling; ambtelijke weg, procedure
14
ongeveer een derde van de mensen die ik geïnterviewd heb, hadden bij de politie gewerkt. Men blijft wel een huis in La Paz houden waar men dan ook regelmatig heengaat. Bang een te gevoelig onderwerp aan te snijden waar men waarschijnlijk ook niet het verband met het onderwerp van mijn onderzoek zou zien heb ik niet durven vragen naar het gemiddelde maandinkomen van mensen. Lucas, mijn gastheer, vertelde me dat hij in een zeer goede maand zo'n f 25,- verdiende met vissen. Zoiets als een 'gemiddeld loon' is er niet zei hij. "Dat valt niet te zeggen. De mensen van het platteland hebben geen salaris". Hij wees op de zakken met bonen, quinua e.d. die op mijn kamer opgeslagen lagen en voegde er lachend aan toe: "Dit is mijn salaris". Een ex-agent vertelde me dat zijn pensioen $Bs 350 per maand bedroeg. Yanari kent een 10-12 tal vissers die een deel van de bescheiden vangst verkopen aan dorpsbewoners of aan vrouwen die de vis in La Paz verkopen. Buiten de landbouw is de visserij de enige structurele economische activiteit in de gemeenschap. Een paar mensen woonden in Yanari en werkten bijvoorbeeld als agent, bouwvakker of kleermaker in Desaguadero of Guaqui. Van handwerk of ambachtswerk (artesanía) is slechts op beperkte schaal sprake en dan nog alleen voor eigen gebruik. Van het wol van de eigen schapen worden wel dekens gemaakt, maar niet om te verkopen. En als men kleren maakt, is dat ook voor de eigen kring. "Met een eenvoudige trui ben je een hele tijd bezig en met zo'n lage produktie loont het de moeite niet om ermee naar de markt te gaan', zo legde iemand me uit. Een ander vertelde dat er in het dorp haast geen grondstoffen zijn om dingen mee te maken. "In Machaca9 worden wel veel dingen gemaakt en zij moeten wel omdat daar als gevolg van de droogte en de strenge vorst haast niets wil groeien. Wij geven aan hun landbouwprodukten in ruil voor gebruiksvoorwerpen". Het verkopen en ruilen van produkten "Als we produkten verkopen, dan doen we dat in januari-maart. In augustus september is alles heel goedkoop, omdat iedereen dan net geoogst is en er dus veel produkten op de markt zijn. Je kunt ze beter bewaren voor januari bijvoorbeeld, omdat er dan meer schaarste is en je produkten dus meer opleveren", legde Lucas me uit. Men sluit geen leningen af als er eens een grotere aankoop gedaan moet worden, tenminste niet bij officiële instellingen als banken e.d. Soms leent men wel eens bij familieleden. "We krijgen geen medewerking van de regering en de banken willen geen geld aan de boeren lenen", vertelden verschillende mensen me. Vroeger was er de Banco Agrícola, maar die is failliet gegaan toen boeren als gevolg van misoogsten door de droogte hun schulden niet meer af konden lossen. Niet alleen met geld kunnen dingen betaald worden, maar ook met andere goederen of diensten. Naast de formele geldeconomie bleek er ook nog zoiets als een ruilmarkt te bestaan, de trueque of turka. Mensen gingen met hun produkten (bonen, quinua e.d.) naar de markt om deze te ruilen tegen spullen die men zelf niet produceerde maar wel graag wilde hebben zoals sinaasappels, bananen of rijst. Maar ruil vindt niet alleen op markten plaats, ook tussen en binnen gemeenschappen bestaat er een hele informele economie.
3.5 De leegloop van het platteland Na hun twaalfde gaan de meeste jongeren naar La Paz om daar naar de middelbare school te gaan en de meesten blijven daarna in de stad wonen en werken. Als gevolg hiervan is er sprake 9
Een gemeenschap aan de andere kant van de bergen.
15
van een sterke vergrijzing op het platteland. In Yanari wonden er tussen de 12-13 en de 40 jaar maar heel weinig mensen. Er waren 3-4 jongere mannen van eind 20 of begin 30 en er woonde een aantal meisjes in de leeftijd 18-25. 'Vroeger lieten de meeste ouders de kinderen niet verder leren. Nu zien veel mensen zelf ook wel in dat een goede opleiding de kinderen betere vooruitzichten voor de toekomst geeft', zo legde de dorpsonderwijzer me uit. Voor jongeren wordt het ook steeds moeilijker om op het platteland een bestaan op te bouwen. Door het systeem van overerving (zie 5.3) worden de stukjes grond steeds kleiner. De meeste mensen hebben 6, 7 of 8 kinderen. De veldjes zijn al klein, dus als je die nog eens onder zoveel kinderen moet verdelen, blijft er helemaal niets meer over. De jongeren móeten wel weg om elders om een bestaan op te bouwen. Een andere reden die genoemd werd voor het wegtrekken van de jongeren is dat de oogst als gevolg van het klimaat niet altijd zeker is. 'Soms is de opbrengst uitgesproken laag. Als er een paar nachten achter elkaar strenge vorst is, dan is er bijna niets. Waar moet je dan van eten?'. Men trekt weg, omdat het bestaan op het platteland onzeker is en men het lot minder in eigen hand heeft. Veel jongeren willen ook niet meer 'primitief' op het platteland leven. Je moet je hele leven hard werken zonder dat je mogelijkheden hebt verder te komen. Een baan in de stad lijkt velen daarom aantrekkelijker. Een laatste reden, die in het verlengde ligt van de vorige, is dat de meer moderne levensstijl in de stad de jongeren sterker trekt dan de meer traditionele op het platteland. Kleding, muziek, televisie e.d. oefenen een grote aantrekkingskracht uit op de jongeren. Voor deze dingen heb je echter geld nodig dat je op het platteland niet goed verdienen kunt. De leegloop van het platteland leidt tot een nieuwe problematiek: overbevolkte en sterk vervuilde steden, vol mensen die maar nauwelijks in hun levensonderhoud kunnen voorzien. Maar de trek naar de stad zorgt ook voor problemen op het platteland, zeker op de lange termijn. De kennis die men in de loop van eeuwen opgebouwd heeft, dreigt namelijk te verdwijnen. Er is immers bijna niemand meer aan wie de kennis en ervaring overgedragen kan worden. Veel mensen komen na hun pensioen dan wel terug, maar zij zullen na een heel leven in de stad minder goed weten hoe landbouw te bedrijven. "Mensen die in de stad hebben gewoond weten vanzelfsprekend minder van landbouw dan mensen die hun hele leven hier gewoond hebben. Ze weten minder goed hoe ze moeten werken", vertelde een oudere man me. "Er zijn niet veel jongeren meer op het platteland en dat zou in de toekomst wel eens een probleem kunnen gaan vormen. Ze weten immers niet goed hoe ze de grond moeten bewerken", vulde een ander hem aan. Dit onderstreept nog eens het belang van het bestuderen en vastleggen van lokale kennis. Het zijn geen sentimentele overwegingen die een rol spelen, maar puur praktische: een schat aan kennis over hoe men in de gegeven omstandigheden het best kan boeren is aan het verdwijnen. De studie van lokale kennissystemen wordt zo een bittere noodzaak.
16
IV De Aarde als Moeder: Pachamama In de eerste paragraaf zullen twee basishoudingen ten aanzien van de natuur besproken worden. Beiden blijken een heel eigen wijze van handelen in die natuur met zich mee te brengen. Vervolgens wordt de idee van de natuur als levend wezen verder uitgewerkt. Dan zal ik ingaan op de rol die rituelen spelen in de landbouw van de Aymara. Ten slotte wordt gekeken hoe de notie van de aarde als Moeder verbonden kan worden met de idee van duurzaamheid, een van de centrale thema's van dit onderzoek.
4.1 Een levende versus een dode wereld De manier waarop je kijkt naar de wereld om je heen bepaalt tot in hoge mate hoe je daarin handelt. Zo zal iemand die de wereld om zich heen als dode materie beschouwt er anders mee omgaan dan iemand die de wereld buiten zich als levend ervaart. In het eerste geval is er sprake van een afstand tussen de mens en de wereld buiten hem. De mens ziet zich als geplaatst tegenover de natuur, die gezien wordt als te beheersen materie. De geschiedenis is het steeds meer greep krijgen op die natuur en nu zelfs het fundamenteel veranderen van de natuur zelf (genetische manipulatie). Dieren, planten en bomen leven weliswaar, maar zijn toch van een andere orde dan die van de mensen. Men heeft er geen relatie mee zoals men met mensen heeft. Men kàn dat ook niet, omdat de kloof tussen die twee werelden niet overbrugd kan worden. Wèl kan men proberen te begrijpen hoe die andere wereld functioneert en door welke wetten zij geregeerd wordt. Als men nu deze wetmatigheden doorgrond heeft, kan men ook proberen deze kennis te benutten. Men kan trachten de in haar wezen dode natuur te domineren en in een bepaalde gewenste richting te sturen. In het tweede geval ziet de mens zich niet tegenover, maar in de natuur geplaatst. De natuur wordt als een levende wezen gezien waaraan bepaalde eigenschappen toegeschreven worden en waar men een relatie mee kan hebben. Dit geldt niet alleen voor al de in de natuur levende dieren, bomen en planten, maar ook voor de grond, zon, de stenen, bergen, natuurverschijnselen (regen, hagel, vorst, wind), huizen, het water enz. "Al deze dingen (of moeten we schrijven 'wezens'?)', zo schrijft Van Kessel, "hebben hun eigen leven; hun eigen, stille, mysterieuze binnenkant, waar men toegang toe heeft via contemplatie en rite. De dingen gedragen zich volgens hun eigen aard en ze ontwikkelen zich volgen hun eigen, natuurlijk 'biologie'" (1990: 80). Hij spreekt in dit verband van een biologica die "(...) de verschijnselen tracht te verklaren, niet vanuit wetmatigheden van oorzaak en gevolg, maar vanuit de 'aard der (levende) dingen'" (ibid.). Het gaat erom te ontdekken wie die ander is en zijn of haar behoeften te leren kennen om daar zo goed mogelijk op in te kunnen spelen. Met de levende natuur ga je om zoals je met mensen omgaat en je probeert haar te begrijpen zoals je mensen probeert te begrijpen. "De gewassen (...) komen tot bloei, dragen vrucht, vermenigvuldigen zich en zijn in staat zich uit te zaaien wanneer de omstandigheden gunstig zijn of wanneer ze met zorg, liefde en begrip worden gecultiveerd. Hierop speelt de arbeidende mens (...) in", zo vervolgt Van Kessel (1990: 81). Landbouw bedrijven wordt dan goed kijken naar de mogelijkheden die de natuur je biedt en daar zo goed mogelijk gebruik van maken. Arbeid is "het helpen baren van Moeder Aarde" (Van Kessel, 1990: 79). De relatie met Moeder Aarde en met al het andere is affectief geladen; het gaat om "liefdevolle zorg, respect en begrip, aanvoelen" (Van Kessel, 1990: 81). Of, zoals een man in Yanari het uitdrukte: "We moeten Pachamama respecteren en van haar houden opdat zij een goede opbrengst geeft". Het oneerbiedig omgaan met het leven resulteert in straf.10 10
In hoofdstuk 6 zullen we dit nog een keer tegenkomen. De gemeenschap wordt met een hagelbui gestraft als er een abortus gepleegd is.
17
Een goed voorbeeld van hoe een verschillende kijk op de wereld ook tot een andere handelswijze leidt wordt gegeven door Van der Ploeg (1991: 227-38). De boer in de Andes kijkt naar welke soort aardappel in welk type grond het beste groeit en in die grond zal hij de volgende keer meer van die aardappels poten. Door de wetenschappelijke instituten daarentegen wordt gezocht naar een soort 'superaardappel', een aardappel die groot wordt, beter resistent is tegen vorst, ziekten e.d. Dergelijke aardappels komen echter alleen onder specifieke omstandigheden tot goede ontwikkeling. Kunstmest, irrigatiekanalen, pesticiden e.d. kunnen nodig zijn om de omstandigheden te creëren waaronder die aardappel het best groeit. Men past dus de omstandigheden aan de aardappel aan in plaats van dat men de aardappel aan de omstandigheden aanpast. "(...) a wide variety of genetic resources is used, primarilarly in ways that suit the ecological conditions, rather than to try to make major changes in the environment to permit the growth of otherwise adapted plants" schrijven ook Reijntjes e.a. (1992: 47).
4.2 Pachamama De Aymara-Indianen vormen een voorbeeld van een groep mensen die de wereld om zich heen als levend ervaart. Men gelooft in een bezielde werkelijkheid, vol goede en kwade machten die een positieve dan wel negatieve invloed kunnen hebben op de menselijke wereld. Men ziet hagel, vorst, wind, regen e.d als geesten, personen die de mensen kunnen straffen of belonen voor resp. slecht en goed gedrag. Centraal in de religieuze beleving van de mensen staat de Pachamama, de Moeder Aarde, die heilig is. "Hoewel de buitenstaanders haar vijandig noemen, dor en onbewoonbaar, voor haar bewoners is zij het meest heilige. Daarom noemen zij haar Pachamama, Moeder Aarde (...) Om zelf beschermd te worden, moet men haar beschermen; anders loopt men het gevaar gestraft en in de steek gelaten te worden" (Mamani 1988: 76; zie ook: Grillo en Rengifo, 1990: 101-16; Polar en Arias, 1991: 117-32; Reijntjes e.a. 1992: 45-7). Het katholieke geloof dat de Spanjaarden met zich meenamen, heeft zich in de loop van de tijd vermengd met allerlei elementen van de al bestaande religie. Veel oorspronkelijk Indiaanse feesten hebben een katholiek vernisje gekregen en achter sommige heiligen gaan inheemse goden schuil. Verder hebben veel oorspronkelijke gewoonten zich weten te handhaven en zich een plaats weten te verwerven in het katholieke systeem. De figuur van de Heilige Maagd Maria lijkt de mensen erg aan te spreken. Van Maria als zijnde de Moeder van God -en daarmee de moeder van alle mensen - is het geen grote stap naar de Aarde die immers ook als een Moeder voor alle mensen is. Het dan ook zal geen verbazing wekken dat de Aarde door de mensen ook wel met Maagd of gewoon met Maria aangesproken wordt. "De Aarde is de Maagd. De Maagd geeft ons alles, zij helpt ons. Met dieren, geld, schapen, koeien, alles", legde een respondent het uit. Andere mensen vertelden me dat er tussen Pachamama en God geen verschil is. "Als we tot Pachamama bidden, zeggen we ook wel 'God', het maakt geen verschil". Eén man zei me: "We bidden tot Pachamama" en wees hierbij ... omhoog! Een mooiere illustratie van de vermenging van Christelijke en inheemse elementen is nauwelijks denkbaar: praten over Moeder Aarde en daarbij wijzen op God in de hemel. In de kosmovisie van de Aymara worden drie ruimtes, Pachas, onderscheiden: de bovenwereld (Alax Pacha), de onderwereld (Manqha Pacha) en onze wereld (Aka Pacha), waarin bepaalde wezens wonen. Door Polar en Arias wordt het volgende schema gegeven van de AymaraChristelijke kosmovisie (1991: 119):
18
Alax Pacha Apu kollana Auqui (God) (Bovenwereld) Vader-Zoon-Heilige Geest Engelen, heiligen, goede zielen Zon-maan-sterren-sterrenbeelden Pachamama Aka Pacha Pachamama (Moeder Aarde) (Onze wereld) Achachillas (berggeesten) Uywiris (beschermgeesten) Wak'as (plaatsgeesten) Llawllas o illas (geesten van de produkten) Beelden van de heiligen Zielen van de overledenen Manqha Pacha Supaya, antawallas, sirinos, Horanis, (Onderwereld) Tutuka, Anchanchu, awka, tío (kwade geesten) Zielen van de verdoemden Naast Moeder Aarde zijn er dus ook berggeesten en andere geesten (van het water, de vorst, hagel, wind en regen) die allemaal hun invloed uitoefenen op het leven van de mensen. Deze krachten en machten mogen niet vergeten worden bij het brengen van offers. Soms moet er mee 'onderhandeld' worden. In hoofdstuk 8 zullen we zien dat men aan de hagel kan vragen of hij niet boven het meer wil vallen in plaats van boven de gewassen. "Wij moeten Pachamama uitnodigen,11 opdat er geen hagel valt en geen vorst, dat er geen storm komt en dat er voldoende regen zal zijn. Als we dat namelijk niet doen, komt er hagel e.d. Pachamama is als een persoon. De wind, de hagel en de vorst zijn ook personen. De wind zou zó mijn huis mee kunnen nemen, als hij dat zou willen. We vragen aan de wind of hij dat alsjeblieft niet wil doen". Iemand merkte op dat het geloof in Moeder Aarde terugloopt. "Ik heb de gewoonte om haar offers te geven, ik doe het ieder jaar. Er zijn mensen die het niet doen, die begrijpen het niet. Overigens lijken ze wel hetzelfde resultaat te hebben als de mensen die het wèl doen". Een man vertelde me dat hij op zich wel in Pachamama geloofde, maar dat het voor hem niet zo belangrijk was. "Ik woon hier al zo'n 40 jaar niet meer. Je kunt er beter met anderen over praten, die weten er meer van". Twee -evangelische- mensen ten slotte zeiden uitdrukkelijk níet in Pachamama te geloven. "Ik geloof alleen in de Heer. Met Hem praat ik, en met niemand anders". De andere voegde hieraan toe: "Inderdaad, de andere mensen zijn ook Christenen, maar zij geloven niet werkelijk in de leer van Christus". De mensen over Pachamama Met betrekking tot Pachamama waren de meeste respondenten vrij kort van stof. Opvallend genoeg zei de yatiri -de uitgesproken expert van het dorp op dit gebied- dat zijn grootouders er
11 Men gebruikte altijd het woord invitar ('beleefd verzoeken') in plaats van pedir ('vragen, verlangen') om respect en onderdanigheid tegenover de Maagd te tonen.
19
wel veel over wisten, maar dat hij me er niets over vertellen kon.12 Andere mensen verwezen me juist weer door naar deze yatiri, die het me allemaal wèl goed uit zou kunnen leggen. De meeste mensen beperkten zich tot uitspraken als "Pachamama is de grond" of "Pachamama is waar we leven". Een aantal mensen vertelde iets meer en ik zal enkele uitspraken onder elkaar zetten om weer te geven hoe de idee van de aarde als moeder zich in de praktijk van een klein dorpje op de Boliviaanse Altiplano vertaalt. - "Pachamama is onze mama. De aarde is als een moeder. De aarde geeft ons leven en als we dood gaan worden we er ook weer in begraven". - "Op de aarde lopen we, de aarde geeft ons haar produkten. Om deze reden geloven we in Pachamama. Als er geen aarde zou zijn: hoe zouden we dan kunnen leven? wat zouden we moeten eten?" - "Pachamama geeft ons te eten. Zelf wil ze coca, suikergoed, sigaretten. Wij geven die dingen aan haar opdat er een goede oogst zal zijn. Ik geloof in Pachamama en in de Tíos"'. - "Als we niets zouden geven aan Pachamama zou er geen goede oogst zijn. Ook de dieren kan dan van alles overkomen, bijvoorbeeld ze kunnen vallen en een poot breken. Pachamama is belangrijk omdat zij ons oogst geeft en ervoor zorgt dat het ons aan niets ontbreekt". - "Pachamama is de godin van de overvloed'." - "Wij moeten haar offers brengen, opdat het ons goed zal gaan. Zij zegent ons met dieren, met voedsel, met geld. Wij aanbidden haar. Zij is als een persoon. De Pachamama praat met de yatiri. Zij zegt hem: 'Als je aan mij geeft, zal ik ook aan jullie geven'. Het zal inmiddels duidelijk zijn dat het geloof in Pachamama het brengen van offers en het geven van giften automatisch met zich meebrengt: die twee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het geven van dingen aan de Aarde werd door de mensen als een verplichting gezien -maar dan wel een redelijke verplichting. Het is niet meer dan normaal dat men iets teruggeeft aan de Aarde die alles geeft wat men nodig heeft en alle leven mogelijk maakt. Verschillende mensen noemden de giften en offers dan ook een 'betaling aan de aarde'. Er sprake moet zijn van een reciproke relatie. Er moet een goed evenwicht tussen wat je neemt of krijgt en wat je geeft, zoals dat in elke relatie het geval moet zijn. De onderstaande uitspraken bevestigen deze gedachte. - "Je moet iets geven aan PM en dan zal zij een goede opbrengst geven. Het is een vorm van betaling". - "Wij bidden tot Pachamama en moeten haar dingen geven, opdat zij ons oogst in overvloed geeft". - "Als we niets geven, zal er ook geen goede oogst zijn". - "Zij geeft ons oogst en wij moeten ook aan haar geven". - "Wij moeten aan Pachamama geven en dan geeft zij ons". - "We moeten betalen aan de aarde voor een goede oogst".
12 Het wantrouwen van de yatiris jegens buitenstaanders die belangstelling tonen voor hun kennis is niet uit de lucht komen vallen. Zo heeft er onlangs een yatiri een tijd in de gevangenis gezeten wegens het ongeautoriseerd uitoefenen van het artsenberoep. Hij had geprobeerd iemand te genezen en dat was niet gelukt. De patiënt was naar het ziekenhuis gegaan, waar men ontdekte dat iemand anders reeds geprobeerd had hem te genezen. De yatiri werd opgepakt en kreeg gevangenisstraf.
20
Als men niets aan Pachamama geeft, blijft de mens in gebreke in de relatie die in haar wezen 'reciprook' is. De Aarde geeft en daar moet dan wel iets tegenover staan. Geeft de mens niets en Pachamama wèl dan is er sprake van een scheve verhouding immers: de mens neemt zonder te geven.
4.3 Rituelen13 Het bedrijven van landbouw is voor de Aymara zowel technisch als magisch: de rituelen zijn even belangrijk voor het slagen van de oogst als het werken zelf en vormen een integrerend deel met de technologie. "Naar de opvatting van de Aymara, zal zijn werk succes hebben in de mate waarin het ten eerste technisch juist en bekwaam wordt verricht, en ten tweede religieus, (of: symbolisch) goed, zorgvuldig aangevangen, begeleid en besloten wordt" (Van Kessel, 1990: 82). De landbouw van de moderne Westerse boer kent maar één dimensie nl. een technische. Van Kessel verdeelt de productierituelen in twee soorten: de rituelen die het proces voorafgaan en die welke het afsluiten (1990: 83). De bedoeling van het eerste is het vragen van toestemming voor de tijdelijke verstoring van het natuurlijke evenwicht. Het werk kan niet slagen als het ritueel niet voltrokken is. In het ritueel worden geestelijke krachten opgeroepen en de voorouders om te helpen het werk te laten gelukken. Het ritueel actualiseert de kennis van vroeger en verbindt de huidige met de vorige generaties. In het ritueel dicteert men de natuur niet, maar wordt de hoop uitgesproken dat het leven zich gunstig zal gedragen. De bedoeling van het tweede is vooral dankzegging en herstel van evenwicht. Het ritueel moet het evenwicht herstellen dat door de arbeid verstoord is. Ik ben helaas weinig te weten ben gekomen over rituelen in Yanari. Ik heb ze nauwelijks met eigen ogen kunnen aanschouwen en áls ik al aanwezig was bij de uitvoering ervan was er niemand die me uit kon -of wilde- leggen wat de betekenis was van de handelingen. Dat ik zo weinig ontdekt heb m.b.t. het ritueel is voor een groot deel te verklaren uit het feit dat mensen weinig mededeelzaam waren over het hoe en waarom ervan. Voor de meesten was het niet precies duidelijk wat ik als buitenstaander met de gegeven informatie zou gaan doen. In zo'n geval lijkt het verstandiger om dergelijke belangrijke informatie maar gewoon voor je te houden in plaats van ermee te koop te lopen. Het kan ook zijn dat men bang was voor achterlijk of onderontwikkeld versleten te worden als men zou spreken over rituelen. Als mensen me er al iets over vertelden, deden ze dat vaak een beetje lacherig. Ze zeiden dat de voorouders dergelijke dingen deden en daar geloof aan hechtten, maar zij nu niet meer. Maar als ik vroeg of die dingen nu nog gebeurden, haastte men zich te zeggen dat dit natuurlijk altijd nog plaatsvond. Een tweede moeilijkheid -naast de geslotenheid van de mensen- was dat ik maar een klein deel van de landbouwcyclus mee heb gemaakt. De meeste tijd daarvan gebeurde er, behalve het verwerken van de oogst, niets. Men vertelde me dat de belangrijkste rituelen voor het nieuwe jaar plaatsvinden als de aardappels gepoot worden, een periode die ik net gemist heb. Men voert de rituelen uit waar de risico's het grootst zijn en in Yanari zijn dat de pampas, omdat daar de vorst het sterkst is. De plaats van het ritueel is het deel van de ainoqa waar dat jaar de aardappels verbouwd worden (zie 4.5). Een aantal mensen verzekerde me zelfs dat er voor de andere gewassen helemaal geen rituelen plaatsvinden, maar dat men die gewoon zaait.
13
Veel gegevens over het ritueel zijn elders in het stuk verwerkt, m.n. in de hoofdstukken 6 (arbeid), 7 (gewassen) en 9 (het weer).
21
Een ritueel dat voor de hele gemeenschap plaatsvindt is het offeren van een lama. "Elke 3 jaar gaan we allemaal naar de Jilarata, de hoogste berg hier in de buurt, om daar een witte lama te slachten. Je kunt dat niet zomaar op een willekeurige plaats doen, daar zijn speciale plekken voor. De ingewanden worden begraven, het vlees wordt verbrand -we eten het niet op- en het bloed plengen we op de aarde. Verder geven we suikergoed, sigaretten en cocablaadjes. We doen dit opdat Pachamama ons zegent, opdat het regent. Als we het niet doen, dan valt er geen regen, is er geen oogst, komt er vorst e.d. De hele comunidad moet geld bijeen brengen om de lama te kopen. Iedereen moet dan $Bs 5-10 geven en de autoridades kopen er elders een lama voor", vertelde mijn gastheer me. De dorpsonderwijzer bevestigde dit verhaal en voegde er aan toe: "Verder geven we 1-2 keer per jaar de gedroogde foetus van een lama die door de yatiri aan Pachamama aan wordt geboden, opdat het ons goed gaat, dat ons niets ergs overkomt, dat we niet ziek worden e.d. Alleen de yatiri mag de rituelen uitvoeren. Als iemand anders het doet dan valt het verkeerd uit". Rituelen vormen een interessant onderwerp op zich voor een onderzoek.14 Het is dan ook erg jammer dat ik er relatief weinig van heb kunnen achterhalen.
4.4 Pachamama als aanknopingspunt? Een visie op de natuur als Moeder hoeft niet automatisch te betekenen dat men ook milieuvriendelijk handelt. Veel mensen neigen ertoe inheemse volkeren als vanzelfsprekend te beschouwen als milieubewuste natuurbeschermers avant la lettre, maar dat berust mijns inziens op een misvatting. Het spreekt vanzelf dat iemand die volledig afhankelijk is van wat de natuur hem biedt daar zorgvuldig mee omgaat. Dit kan men 'mooi' vinden, maar het is niet meer dan rationeel. Wil je op de lange termijn zien te overleven, móet je wel op een duurzame manier met je natuurlijke hulpbronnen omspringen. Verderop zullen we zien dat bepaalde mensen in Yanari na enkele jaren gestopt zijn met het gebruik van kunstmest. Dit deed men niet vanuit milieu-overwegingen, maar puur omdat de opbrengst van de aardappels zichtbaar terugliep. Men concludeerde dat kunstmest blijkbaar niet goed is voor de grond en besloot het niet langer te gebruiken. Het is niet rationeel (dure) kunstmest te kopen als blijkt dat de grond erdoor verschraalt. Men stopt met het gebruik van kunstmest, omdat het niet duurzaam is gebleken: de bestaansbasis wordt in gevaar gebracht. Een ander punt is dat veranderende omstandigheden ervoor kunnen zorgen dat een lokale handelswijze niet langer duurzaam is. Eerder werd al ingegaan op de beperkingen en tekortkomingen van lokale kennis en dat niet alle lokale kennis en praktijken per se duurzaam en ecologisch verantwoord zijn. Het kan bijvoorbeeld zijn dat er binnen het lokale kennissysteem geen passend antwoord gevonden kan worden op een toenemende bevolking. De eigen oplossingen die mogelijk eeuwenlang goed gewerkt hebben kunnen opeens niet meer afdoende blijken. In Yanari was het duidelijk dat door de toegenomen bevolking het traditionele systeem van periodieke braakligging onder druk was komen te staan. De grond kan minder rust gegund worden waardoor de vruchtbaarheid ervan afneemt. Door de omstandigheden wordt men als het ware gedwongen tegen de eigen principes te handelen.
14 Dat is dan ook uitgebreid gedaan o.a. door H. van den Berg in zijn proefschrift over de landbouwriten van de Aymara's 'La Tierra no da así no más: Los ritos agrícolas en la religión de los Aymara-cristianos' (CEDLA, Amsterdam 1989).
22
Galjart stelt dat bij innovaties kennen (weten dat er iets nieuws is), kunnen (over de middelen beschikken om een innovatie aan te kunnen nemen) en willen een rol spelen. Hierbij zag hij kunnen als de belangrijkste voorwaarde waaraan voldaan moet worden, wil men tot een innovatie over kunnen gaan (1986: 31). Ik denk dat hij dit terecht doet. Het niet of nauwelijks gebruiken van chemische bestrijdingsmiddelen hoeft niet direct te wijzen op een groter milieubewustzijn. Het kan goed zijn, dat de werkelijke reden heel eenvoudig een gebrek aan economische middelen is om ze aan te schaffen. Men zou wel misschien wel anders willen, als men maar zou kunnen. Men moet oppassen voor het romantische, maar verkeerde -en zelfs discriminerende- beeld van de zgn. edele wilde die in een perfecte harmonie zou leven met zijn omgeving. In de eerste plaats is het dus rationeel -en niet 'romantisch' of iets dergelijks- om de natuurlijke hulpbronnen niet uit te putten. In de tweede plaats kunnen veranderde omstandigheden ertoe leiden dat praktijken die eeuwenlang ecologisch verantwoord waren dat niet langer meer zijn. In de derde plaats kan het zijn dat de levenswijze niet zozeer en bewuste keuze is, maar dat men eenvoudigweg niet over de middelen beschikt om anders te handelen. In de vierde plaats kunnen mensen milieu-vriendelijke ideeën hebben, maar daar niet naar handelen. De reden waarom ik zo uitgebreid ingegaan ben op de idee van de aarde als Moeder is dat er een principe in schuilt dat we al eerder tegenkomen zijn: het principe van de duurzaamheid. De mens moet niet meer nemen dan de Pachamama, de Moeder Aarde, geeft. Het evenwicht dat in de natuur aanwezig is, moet gehandhaafd blijven wil de mens en de toekomstige generaties kunnen overleven. Deze idee sluit perfect aan bij de idee van duurzame ontwikkeling zoals die eerder omschreven werd: "to ensure that development meets the needs of the present without compromizing the ability of future generations to meet their own needs" (WCED, 1987: 8). Het gaat erom de hulpbronnen zó te gebruiken dat ook anderen er in de toekomst nog van kunnen bestaan. Binnen het lokale kennissysteem bestáát dus al een notie van duurzaamheid, al noemt men het anders, en hier kan op ingespeeld worden. Het loslaten van de idee van de aarde als Moeder kan negatieve gevolgen hebben. "Maar", zo schrijft Van Kessel, "daar waar de notie van Pachamama levend wordt gehouden door de praktijk van het productieritueel, is zij een hoedster van toekomstige belangen en komende generaties" (1990: 85). Op deze manier kan Pachamama als aanknopingspunt dienen en wellicht een bron van inspiratie vormen in het denken over duurzame ontwikkeling.
23
V Het grondbezit In dit hoofdstuk zal allereerst ingegaan worden op het vraagstuk van de landhervormingen in Latijns-Amerika in het algemeen en die in Bolivia in het bijzonder. Vervolgens komen de moeilijkheden waar ik in Yanari op stuitte bij het verzamelen van de gegevens aan de orde. Na de overerving van grond komen de verschillende soorten van grondbezit ter sprake. Het hoofdstuk sluit af met een paragraaf over de rationaliteit die schuil gaat achter verspreiding van de percelen door de gemeenschap.
5.1 Landhervormingen in Latijns-Amerika In de laatste tientallen jaren is de agrarische produktie in Latijns-Amerika enorm toegenomen. Dit is echter misleidend, omdat de grootste toename heeft plaatsgevonden bij de produktie van exportgewassen als suiker, koffie en sojabonen. In de meeste landen is de afhankelijkheid van voedselimporten toegenomen. Minstens de helft van de Latijns-Amerikaanse bevolking niet kan tegemoet kan komen aan de dagelijkse behoefte aan voedsel. Bevolkingsdruk op een beperkte hoeveelheid land is niet de hoofdoorzaak. In 1970 was de bevolkingsdichtheid in LatijnsAmerika slechts 15 mensen per km2, terwijl grote bruikbare gebieden onbenut bleven of slecht gexploiteerd werden. In 1980 werden maar 143 miljoen van de in totaal 570 miljoen, voor landbouw geschikte, hectare grond daadwerkelijk benut, oftewel 28% (Keen en Wasserman, 1988: 542). De hoofdoorzaak van het voedselprobleem is de landbouwstrategie die exportgewassen benadrukt ten koste van de interne consumptie. Een nauw hiermee verbonden probleem is de onrechtvaardige verdeling van land: veel land is in handen van een klein aantal zeer grote ondernemingen. Een oplossing voor dat laatste probleem kan geboden worden door landhervormingen. Hier zijn in het algemeen twee redenen aan te wijzen nl. sociale en economische. Sociaal wil zeggen dat de onrechtvaardige landverdeling gereduceerd wordt en dat het land gelijker verdeeld en de armoede verlicht wordt. Economisch omdat het grootgrondbezit een zeer inefficiënte vorm van gebruik van land én van arbeid was. Het land wordt niet ten volle benut en er zijn maar weinig mensen nodig, omdat de bedrijven in veel gevallen in hoge mate gemechaniseerd zijn. Landhervormingen kunnen plaatsvinden om meer efficiënt gebruik te maken van land en arbeid, maar ook om een grotere koopkracht te realiseren onder de boeren nl. door een grotere interne markt te creëren (Cubitt, 1988: 121-2, 126, 129). Landhervormingen in Bolivia In 1953 werden onder grote druk van de boerenbonden radicale landhervormingen afgekondigd: latifundios werden bij de wet verboden en opgedeeld onder de landarbeiders. "A (...) progressive role was played by the military this century in the relatively less developed Bolivia, Peru and Ecuador where army officers have advocated programmes of social reform usually against the entrenched interests of the landed oligarchy" (Randall en Theobald, 1985: 73). De veranderingen waren het grootst in de traditionele landbouwgebieden van de Altiplano en de Valles. De in de wet voorgeschreven maximale bedrijfsgrootte werd nauwkeurig vastgesteld, al naar gelang de ecologische zone. Naast de landhervorming werd nog een aantal maatregelen genomen om de situatie van de boeren te verbeteren nl. elke ex-hacienda moest ruimte reserveren voor de bouw van een school en 10% van de totale oppervlakte moest gebruikt worden voor communale voorzieningen. Om een aantal redenen is het effect van de hervormingen vrij gering geweest: coöperatieve landbouwexploitatie is nooit van de grond is gekomen, de technische en financiële begeleiding 24
van het nieuwe Ministerie van Boerenaangelegenheden was niet goed en verder zorgde de groei van de bevolking voor problemen. In veel gevallen werd de grond, die bedoeld was voor communale doeleinden, opgedeeld onder de toegenomen bevolking (Beetstra, 1980: 62). De ayllu Sepana Jayuma werd bij de landhervormingen van 1953 opgedeeld in een vijftal zones (zie 3.2.2) en de communale gronden werden verdeeld onder de bewoners. In de volgende paragrafen zal een beeld van het grondbezit in Yanari geschetst worden.
5.2 "Men telt ze niet" Het aantal percelen -of beter gezegd: perceeltjes- dat men had, bleek een heikel punt te zijn waar door de meeste mensen zeer geheimzinnig over gedaan werd. Het is maar een enkele keer voorgekomen dat iemand direct en zonder omwegen een antwoord gaf op mijn vraag hoeveel grond hij bezat. Dit betekende overigens nog niet dat hetgeen men zei ook waar was. Vaak had men meer land dan men mij wilde doen geloven. Zo was er bijvoorbeeld iemand die had verteld "slechts enkele voren" te hebben, maar later wel 10-12 verschillende terreintjes verspreid door de gemeenschap bleek te hebben. In verreweg de meeste gevallen deed men wat vaag over de hoeveelheid grond die men had of gaf men een ontwijkend antwoord. Soms zei men het niet te weten, hetgeen me eerlijk gezegd nogal verbaasde. Anderen begonnen me te vertellen hoe arm ze waren en dat de mensen vroeger veel meer grond hadden. Of men drukte zich uit in bewoordingen waar ik weinig mee kon zoals "niet zoveel", "een paar stukjes" of "hier en daar wat". Soms zeiden mensen het eigenlijk niet te weten en iemand vertelde me "men telt ze niet". Het werd me al snel duidelijk dat het onderwerp was waar de mensen me liever niet zoveel over meedeelden. Eén respondent uitte zijn wantrouwen door te vragen of ik de gegevens soms zou doorspelen aan de Boliviaanse belastingdienst (die ook over de grondbelasting gaat). Hier komt nog bij dat de meeste mensen niet alleen grond in Yanari hadden, maar ook in de naburige gemeenschappen. Zo had mijn gastgezin 18 lapjes grond in Yanari, 10 in Sepana Jayuma en nog eens 8 in Huancollo, dus in totaal 36 stukjes. De 18, 8 en 10 stukjes moesten met resp. 3, 4 en 4 andere families (broers, zussen, ooms en tantes) gedeeld worden. Zowel de man als de vrouw brengen grond mee het huwelijk in, die gedeeld moet worden met de familie. Het hebben van veel grond zegt dus uiteindelijk nog niet eens zo heel veel over de relatieve rijkdom van een gezin: als men de betreffende grond moet delen met veel anderen, blijft er maar weinig over per gezin. Wèl waren er een aantal duidelijke gevallen van mensen die echt weinig grond hadden bijvoorbeeld maar twee stukjes. Uit het voorgaande zal duidelijk zijn dat het zeer moeilijk is aan te geven hoeveel land men nu precies had. Je kunt stellen dat er grote verschillen bestonden in landbezit: het eerder genoemde gezin met slechts twee stukjes tot gezinnen met wel 30 à 35 stukjes (of meer). En sommige mensen hebben me misschien alleen maar verteld over hun grond in Yanari en lieten die in andere dorpjes buiten beschouwing. Gezien de eenvoudige middelen die ik tot mijn beschikking had -dat wil zeggen: potlood en papier- was het niet mogelijk de grondverdeling binnen de gemeenschap in kaart te brengen.15 15 Behalve het praktische probleem om als ongeoefende een paar km2 met potlood en papier in kaart te brengen speelt er nog iets anders. Een stukje grond kan zo voor het oog een aangesloten geheel vormen en je zou dat dan ook als zodanig in kaart brengen. Het is echter goed mogelijk dat dit ene stukje aan twee -of meer- verschillende families toebehoort. Dit ogenschijnlijke geheel wordt door denkbeeldige, en voor een buitenstaander moeilijk te ontdekken, lijnen verdeeld.
25
5.3 Overerving van de grond Vroeger waren er de originarios, de oorspronkelijke bewoners van een dorp, die grote stukken grond hadden. Daar zijn later de agregados bijgekomen, mensen van buiten de gemeenschap. Hun stukjes grond waren kleiner dan die van de originarios, die twee maal zoveel grond mochten hebben als de agregados. In de loop van de tijd is de grond van iedereen steeds meer opgedeeld. Zo was er een man die elk stukje grond dat hij had met 5 anderen moest delen. Bij overlijden van hem en zijn vrouw zal het bezit weer onder hun 4 kinderen verdeeld worden. De grootte van de veldjes die de respectievelijke families hebben, hangt dus af van de omvang van die families. Ieder gezinslid heeft recht op een evenredig deel van de grond die het gezin in haar bezit heeft. Hoe meer kinderen men heeft des te kleiner de stukjes grond zullen worden. Dit is één van de hoofdredenen waarom jongeren in grote getale het platteland verlaten. Ook als men het dorp verlaat, blijft men recht houden op de grond. Om die reden liggen bepaalde stukken al jaren onbebouwd en zijn ze begroeid met gras en stug mos. Vaak echter worden de veldjes gebruikt door familieleden die dan een deel van de oogst afstaan aan de oorspronkelijke eigenaar. Soms komen mensen zelf ook regelmatig uit La Paz terug om op het land te werken.
5.4 De grond in Yanari Vroeger was alle grond in Sepana Jayuma gemeenschappelijk bezit, maar in 1953 kwam daar een einde aan. De vroegere ayllu werd in 5 gemeenschappen opgedeeld, die ieder een eigen naam kregen. In Yanari zijn er communale gronden (ainoqas) waarvan bewoners alleen het vruchtgebruik toegewezen krijgen. Men beheert als het ware deze stukjes, terwijl de gemeenschap de eigenaar blijft. Daarnaast zijn er privé-gronden waarop mensen títulos hebben, eigendomsrechten. Ongeveer vanaf het pad dat dwars door het dorp langs de berg loopt omhoog ligt de grond waar mensen rechten op hebben. Tegen de bergen op wordt niet zo heel veel verbouwd, omdat de grond erg rotsachtig is. Alleen op de oostelijke hellingen van het dorp zijn terrassen geconstrueerd. Men vertelde me dat de veldjes op de bergen goed produceren. Sommigen hebben er een systeem van irrigatie aangelegd. Nu volgt een beschrijving van de verschillende typen grondbezit die in Yanari bestaan. Ainoqa In Yanari liggen ongeveer van het pad, dat dwars door de gemeenschap heen loopt, naar beneden zeven brede stroken land die door denkbeeldige grenzen van elkaar gescheiden worden, de zgn. ainoqas. Alle families hebben in elk deel stukjes grond. Men heeft er geen eigendomsrechten op in de zin dat men over eigendomspapieren beschikt. De grond is en blijft van de gemeenschap en de mensen krijgen alleen een soort gebruiksrecht. Men wordt aangesteld als dueño16 en is verantwoordelijk voor dat stukje. De opbrengst is voor degeen die het land heeft bewerkt. "The ainoqa consists of a cluster of contiguous plots that are farmed individually by most, if not all, the resident families in the community. All land within the ainoqa must be cultivated, and during the same year all plots must be planted to the crop following a specified rotation" (Hatch, 1983: 38). Na een periode van bebouwing wordt de grond rust gegund en kunnen er dieren op grazen. 16 dueño, -a: baas, bazin; eigenaar, eigenares. Een betere weergave is misschien 'beheerder' of 'rentmeester': men bezit de grond tijdelijk en heeft het vruchtgebruik ervan, maar is niet de eigenaar.
26
De stukjes grond in de ainoqa worden in het Aymara las liwa qallpa genoemd. Aan de hand van het grondbezit van mijn gastheer zal ik laten zien hoe het principe van de ainoqa werkt. In elke ainoqa heeft hij 2 à 3 stukjes grond -in totaal 16 stukjes- die onderling in grootte verschillen. Elk perceel moet gedeeld worden met zijn drie broers. Hun bezit in de ainoqas is als volgt verdeeld: ainoqa no. aant. percelen 1 3 3 3 4 2 5 2 6 2 7 2 Niet ieder jaar wordt er op dezelfde plek hetzelfde verbouwd, maar het wordt afgewisseld. Na een tijdje moet een veld immers uitrusten. In acht opeenvolgende jaren komt het er dan als volgt uit te zien: 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7 8
a g f e d c b a
b a g f e d c b
c b a g f e d c
d c b a g f e d
e d c b a g f e
f e d c b a g f
g f e d c b a g
a = aardappel; b = rustperiode; c = gerst invierno; d = gerst ingrano; e = gerst doctorcito; f = quinua of bonen; g = bonen of quinua17 In het achtste jaar (2000-2001) is de situatie dan weer zoals die in het eerste jaar (1993-1994) was. Gezegd moet worden dat deze indeling ideaal-typisch is. Het kan voorkomen dat iemand op een bepaald stukje iets anders verbouwt dan de andere mensen. Ook kan iemand een veldje laten rusten, terwijl feitelijk een veldje op een andere ainoqa daarvoor 'aan de beurt' is. Dit laatste kan het geval zijn als men bijvoorbeeld in La Paz woont en men meer land heeft dan men bewerken kan in de keren dat men in Yanari is. En het kan zijn dat men geen gerst verbouwt, omdat men toch geen vee heeft zodat het daarvoor bestemde veld dat jaar niet benut wordt. Sayaña Hier wordt onder verstaan "de plaats waar men woont, waar het huis is gebouwd" of "het privé-terrein". Het is het stuk grond waar het huis staat en dat de familie in bezit heeft. Sayañas zijn de "(...) properties located next to rural homesteads that are cultivated intensively 17 'quinua of bonen' en 'bonen of quinua' betekent dat het niet zoveel uitmaakt welk van de twee men als eerste zaait, al lijkt quinua de voorkeur te krijgen om na aardappels te zaaien en bonen om als laatste in de cyclus te zaaien.
27
and sometimes never rest. These plots require considerable investments in manure to maintain their fertility (...)" (Hatch, 1983: 41). Ahijedero De ahijedero is de graasweide van de gemeenschap. Er wordt dat gedeelte mee bedoeld waar alle vier de jaargetijden vee -en dan met name schapen- geweid kunnen worden. Dat kan het gedeelte van de ainoqa zijn waar dat jaar geen gewassen verbouwd worden. In Yanari golden ook de bergen als ahijedero. De term betekent iets als 'onbebouwbaar land' en dat waren in Yanari de bergen. Uraq t'aqa of uraq laki Deze termen willen zeggen "verdeling van de grond". Net als bij de ainoqa is er sprake van gemeenschappelijke grond waarvan men voor een aantal jaren een deel krijgt toegewezen om te verbouwen. In Yanari bevond deze grond zich in de bergen. Deze grond wordt drie of vier jaar achter elkaar gebruikt. Hier kunnen gemakkelijk twee jaar achter elkaar aardappels verbouwd worden, omdat de grond zó lang uitgerust heeft, dat ze heel veel kan hebben. Vervolgens wordt er weer een ander stuk grond in gebruik genomen. Veldjes aan de rand van het meer Een strook van zo'n 50 meter aan de oevers van het meer is ook weer verdeeld onder de verschillende families. In de droge tijd kan dit van 50 tot wel 100 meter, of nog meer, uitgroeien en men verbouwt er dan ook gewassen. Hier schuilt een zeker risico in, omdat in de regentijd deze velden gemakkelijk overstromen. In '86-'87 was het zó erg dat het water op sommige plaatsen haast tot aan het meer kwam. Alle gewassen op die velden waren totaal verloren. Maar in een wat drogere tijd komt er extra grond bij die je verbouwen kunt. In het eigen gedeelte kan men het riet afsnijden dat aan de rand van het meer groeit (zie foto 4). Men mag dus niet zomaar overal riet vandaan halen, maar ieder heeft een strikt eigen plek toegewezen gekregen. Voor buitenstaanders is het niet goed uit te maken tot waar de ene familie nog riet mag snijden en waar het stuk van de andere familie begint, maar voor de mensen zelf is het volstrekt duidelijk. Het riet aan de oevers dat droog is en niet meer als veevoer gebruikt kan worden, wordt eind augustus/begin september in de brand gestoken. Dit wordt gedaan zodat het riet goed zal groeien het volgende jaar.
5.5 Risicospreiding De percelen zijn over het algemeen erg klein en liggen schijnbaar willekeurig verspreid, maar hier zit een systeem achter. Een boer probeert zoveel mogelijk verspreid liggende percelen te verbouwen om het risico te spreiden tegen de elementen (Beetstra, 1980: 63). Boeren in de Andes hebben te maken met een grote ecologische verscheidenheid, die ze binnen hun bedrijf doelbewust proberen te vergroten ondermeer door hun percelen op verschillende hoogten te hebben (Van der Ploeg, 1989: 227-9). Het ideaal is om stukjes land in de bergen te hebben, daar tussenin en in de lager gelegen gedeelten. Hagelbuien duren kort, zijn heel erg plaatselijk en kunnen al de gewassen op een plek vernietigen. Ook vorst kan zeer lokaal optreden. In Yanari was het in de bergen beduidend minder koud dan in de pampas. De kou die uit het zuiden komt valt als het ware over de bergen heen en daalt in de lagere gedeelten pas neer. Als hagel of vorst een bepaald gedeelte treft en daar de gewassen aantast, zijn er altijd nog andere veldjes die gespaard zijn gebleven. De gewassen kunnen bij verspreid liggende percelen nooit tegelijk allemaal vernietigd worden. 28
Mamani wijst op de botsing van de boeren met de technici die graag al die kleine stukjes grond zouden willen samenvoegen "om het platteland te tractoriseren" (1988: 82). Zij zien niet de rationaliteit achter de verdeling van het bezit in vele kleine stukjes. Als je alles zou samenvoegen om er monogewassen op te verbouwen en er in een bepaald gedeelte hagel of vorst valt, ben je direct heel het gewas in dat stuk kwijt. Gekeken moet worden naar de ratio achter het traditionele handelen. Mamani stelt dan ook "(...) om geen fouten te begaan is het onontbeerlijk om naar de boeren zelf te gaan en gebruik te maken van hun ervaring (...)" (1988: 90). Aan de kennis en ervaring van de mensen die al eeuwen in het gebied wonen mag dus niet voorbijgegaan worden.
29
VI De arbeid In dit hoofdstuk worden verschillende aspecten van de arbeid in de landbouw behandeld. Eerst zal worden weergegeven wat er door het jaar heen gebeurt: wat zijn de hoofdactiviteiten van maand tot maand? Vervolgens zal ingegaan worden op de regelingen die er bestaan m.b.t. de arbeidsverdeling in het algemeen en die tussen mannen en vrouwen in het bijzonder. Een inmiddels vertrouwd principe komt hier om de hoek kijken nl. dat van de reciprociteit.
6.1 "We werken als dieren" Voor de kalender van zaaien/poten en die van oogsten geldt dat het een ideaal-typische indeling is waar in de praktijk van afgeweken kan worden. Veel hangt immers af van de weersomstandigheden. Zo is men van de regen afhankelijk om te kunnen ploegen: hoe later het regent, des te later men zal kunnen beginnen met ploegen en dus ook met zaaien. Als het in oktoberdecember gewoon regent, groeit de aardappel goed en kan die in maart-april geoogst worden. Anders loopt de groei vertraging op en kan er pas later geoogst worden. In de oogsttijd geldt: als er veel vorst is, oogst men eerder om zoveel mogelijk gewassen te kunnen redden van de kou. En als het nu veel regent, blijft de quinua langer groen, waardoor men moet wachten met het oogsten ervan. In ieder geval moet alles van de velden zijn voor de winter in juni invalt. Wanneer wordt wat gezaaid/gepoot? augustus bonen, erwten, maïs, aardappels18 september bonen, isaña, papaliza, quinua, oca oktober aardappels, graan, haver, gerst november aardappels Wanneer wordt wat geoogst? april aardappels bonen, quinua, oca, papaliza mei gerst, graan, erwten, haver juni isaña19 Het landbouwseizoen ziet er in Yanari als volgt uit: Augustus Na de eerste regens van augustus maakt men zich op om de velden te prepareren voor het nieuwe seizoen. Hele dagen brengt men met de familie en de osseploeg op het veld door. Aan de rand van het meer en op andere plaatsen die wat vochtig zijn, zaait men bonen (6.2.1). September/oktober/november Dit zijn maanden van grote bedrijvigheid: de velden worden ingezaaid en de aardappels worden gepoot (6.2.2). December/januari Deze periode is -vergeleken met de voorgaande maanden- wat rustiger. De hoofdactiviteiten zijn aanaarden en onkruid wieden (6.2.3).
18 In augustus wordt ook wel de papa mili gepoot, de vroege aardappel. Het kan elke soort aardappel zijn, maar die wordt dan al gepoot zodat er in januari al nieuwe aardappels zijn. De aardappels die men in april-mei geoogst heeft, zijn maximaal tot januari goed te houden. 19
Isaña is 'bitter' van smaak en heeft geen last van wormen. Daarom kan de knol langer in de grond zitten dan de overige gewassen.
30
Februari/maart In deze maanden kan al de eerste oogst van het veld gehaald worden (m.n. aardappels en bonen). Deze is weliswaar nog niet zo groot, maar wel belangrijk. Na maanden van geconserveerd voedsel komt er weer vers voedsel op tafel (6.2.4). April/mei Dit zijn de meest drukke maanden waarin alles geoogst wordt. Men laat de oogst op de velden liggen tot alles geoogst is zodat het kan drogen. In mei wordt de oogst met ezels naar de huizen gebracht: el traslado, de verplaatsing of overbrenging (6.2.4). Juni/juli/aug In de wintermaanden wordt op het erf rond het huis de oogst verwerkt. Men is druk doende met dorsen en wannen. Het zaai- en pootgoed wordt geselecteerd voor de verschillende doeleinden: opnieuw zaaien het volgende seizoen, gebruiken voor eigen consumptie, verkopen/ruilen op de markt of aan de dieren voeren (als er echt niets meer mee aan te vangen is). In deze periode worden de gevriesdroogde produkten als chuñu en k'aya gemaakt (zie 7.2). Na de traditionele stormen begin augustus wacht men op de eerste regens om weer opnieuw te kunnen beginnen (6.2.5).
6.2 Het landbouwseizoen 6.2.1 Augustus: het prepareren van de velden Na de eerste regens in augustus begint men met het klaarmaken van de velden voor het nieuwe seizoen. Om te ploegen moet de grond eerst wat vochtig zijn, omdat er anders met de ploeg niet doorheen te komen is. Er zijn drie manieren om de grond om te ploegen: met de uysu (voetploeg), de yunta (osseploeg) en de tractor. Uysu De uysu of de voetploeg is een van de oudste werktuigen die in de Andijnse landbouw gebruikt wordt. Het instrument laat zich het best vergelijken met een schop zonder blad, maar met een voetsteun om de stok de grond in te drijven.20 Men gebruikt de uysu in de bergen waar je met de tractor en zelfs met de ploeg niet komen kunt. Verder wordt hij ook gebruikt als de grond heel hard is (bijvoorbeeld na een paar jaar van rust) en je er met de ploeg niet doorheen kunt komen. Yunta In de vlakkere gedeelten wordt er gewerkt met de yunta (osseploeg). De meeste families beschikken op zijn minst over één stel stieren voor de ploeg en over een eigen ploeg en juk.21 Stieren die nog nooit geploegd hebben, worden voor het landbouwseizoen begint 'getraind'. Verbonden door het juk dat op de koppen van de dieren vastgebonden is wordt op een veldje met hen geoefend (zie foto 5). De ploeg gaat 3 à 4 keer over land heen en bij de laatste keer worden pas echt de voren aangelegd. In het geval van knolgewassen en bonen gaat het ijzer van de ploeg vlak langs de diepe vore waarin de knollen liggen. De aarde die door de ploeg opzij geduwd wordt valt over de knollen heen en bedekt ze. Zaden (gerst, quinua e.d.) worden over het veld uitgestrooid. Alvorens men aardappels poot, wordt het veld drie afzonderlijke keren omgeploegd. De eerste 20 Zie de tekening op bijlage 6. Voor een meer uitgebreide beschrijving van de uysu en het gebruik ervan verwijs ik naar Hatch, 1983: 32-3, 889; Mamani, 1988: 106-8, 115.
21 Op figuur 6 is te zien hoe de ploeg en het juk er uitzien (Hatch, 1983: 30-2). Voor een gedetailleerde beschrijving van het werken met een ploeg zie Mamani, 1988: 115.
31
keer heet qhulli, de tweede barbecho22 en de derde rebarbecho. Daarna wordt het land nog een keer omgeploegd als de aardappels daadwerkelijk gepoot worden. Tractor Sinds een jaar of 20 heeft de tractor zijn intrede gedaan in het gebied, die men kan huren onder andere van de coöperatie in Guaqui. Als men één of meerdere stukjes door de tractor laat bewerken zijn het toch voornamelijk de veldjes waar dat jaar de aardappels verbouwd gaan worden. Deze stukken hebben vaak een paar jaar stilgelegen en zijn hard geworden. Verder levert het een betere kwaliteit aardappels op en men is over het algemeen bereid daar in te investeren. In de tijd dat ik in Yanari was, heb ik maar een enkele keer een tractor aan het werk gezien. De stukken grond die door de tractor waren bewerkt, waren dat al ver voor het zaaiseizoen in september begon. De door de tractor omgeploegde veldjes onderscheidden zich van de overige stukjes door de grote brokken aarde die erop lagen. De tractor ploegt dieper dan de traditionele ploeg en werpt grotere brokstukken op. De voordelen van de tractor zijn dat hij sneller werkt en de grond beter omploegt. De osseploeg bereikt een diepte van 30 à 40 cm en de tractor wel 70 à 80 cm. Doordat de tractor dieper ploegt, wordt er 'verse' grond naar boven gehaald hetgeen een positieve invloed heeft op de produktie. "De osseploeg blijft in de vermoeide grond en de tractor haalt nieuwe grond omhoog", zoals iemand het uitdrukte. De nadelen zijn dat de tractor geld kost ($Bs 40 p/u) en dat hij enorme brokken grond achterlaat die zich erg moeilijk kapot laten slaan. En nadat de tractor over het veld geweest is moet men evengoed nog met de osseploeg over het veld heen om voren te maken. De richting van de voren Als het een nat jaar wordt, ploegt men de voren zó dat het water goed weg kan stromen. In het geval van een droog jaar legt men de voren juist zó aan, dat alle vochtigheid zo veel mogelijk vastgehouden wordt. In de bergen zal men in een nat jaar schuin ploegen en in een droog jaar horizontaal (Hatch, 1983: 81). Mamani wijst hier op een bron van conflicten tussen technici en boeren. De eersten zeggen dat men in de bergen in verband met erosiegevaar altijd horizontaal moet ploegen, terwijl de boeren stellen dat dit in sommige gevallen juist desastreus kan zijn (1988: 107). Dit is een goed voorbeeld van een situatie waarin het gedrag van de boeren op het eerste gezicht misschien niet rationeel lijkt, maar het bij nader inzien wel is. In Yanari wordt er in de pampas altijd zó geploegd dat de voren in de richting van het meer lopen, omdat het water van de bergen af naar het meer toestroomt. Het water kan niet goed wegstromen als de voren dwars op het meer staan en dan ontstaan er poelen. Dit levert met name gevaar op voor de knolgewassen zoals de aardappels e.d. omdat de vrucht in de grond zit en bij teveel water dreigt te verrotten. In de bergen ploegt men schuin of worden de contouren gevolgd (zie ook Mejoremos el cultivo de la papa, n.d.: 13).
6.2.2 September, oktober en november: het zaaien De zaaitijd is een feestelijke tijd voor de boeren. Er worden allerlei vruchtbaarheidsriten uitgevoerd: men geeft coca, alcohol en eten aan Pachamama. "Als we beginnen met werken, stoppen we drie blaadjes coca in de grond met een beetje suiker. Ook geven we alcohol en sigaretten", vertelde een man me. De stieren voor de ploeg worden versierd met gekleurde vlaggetjes en bloemen en de mensen zelf doen bloemen in hun hoed. 22
lett. 'tijdelijk braakliggend land, braakland'
32
Het zaad wordt pacha manq'a genoemd, voedsel voor de aarde. De beste zaden en knollen worden uitgezocht om opnieuw te gebruiken. Normaal gesproken worden die niet elders gekocht, of er moet ernstige droogte of strenge vorst geweest zijn waardoor de produktie mislukt is. Van der Ploeg stelt dat er m.b.t. de aardappel in toenemende mate externalisatie plaatsvindt d.w.z. dat verbeterd pootgoed (papa mejorada) van wetenschappelijke instituten naar het platteland toekomt. Hierdoor zouden de traditionele variëteiten snel verdwijnen, met alle gevolgen van dien (1989: 227-9). Thuis wordt het zaai- en pootgoed al geselecteerd, maar dit gebeurt op het veld nog een keer. Ik heb een familie meegeholpen met het zaaien van bonen. Alvorens men bonen in een schort doet, worden ze nog eens gecontroleerd: te kleine bonen gingen eruit, evenals zwarte of gerimpelde en door wormen aangevreten bonen. Alleen gave bonen leveren een goede oogst op. Voor de knolgewassen moet er een onderlinge afstand zijn van 50-60 cm, bij de zaadgewassen 25-30 cm. De aardappels en dergelijke hebben meer ruimte nodig, de andere gewassen dragen hun vrucht boven de grond (zie ook Mejoremos el cultivo de la papa, n.d.: 12). "Maar zo heel nauw luistert het nou ook weer niet hoor", legde iemand me uit. "Je moet het uitrekenen. Als het zaai-of pootgoed klein is, kun je het wat dichter bij elkaar doen. Of je gooit 4-5 kleinere bonen bij elkaar en 2-3 grote. Er is niet een vaste maat voor te geven. Het hangt af van degene die zaait en hoe die het inschat". Het was niet de eerste keer dat mijn wens strikte regels te vinden -bijvoorbeeld: tussen twee aardappels altijd zo en zoveel cm afstand- stuk liep op de buigzame praktijk.
6.2.3 December en januari: het aanaarden en onkruid wieden In december-januari worden de voren weer opgehoogd, omdat ze anders afvlakken en de planten niet genoeg grond zouden hebben om goed te groeien. Dit aanaarden -aporcar in het Spaans en kawaña in het Aymara- gebeurt bij de knolgewassen en de bonen. De andere gewassen raakt men niet meer aan tot de oogst. Tegelijkertijd met het aanaarden wordt het onkruid verwijderd (desherbar of khoraña). De kleine onkruidplantjes laat men gewoon liggen en die verdrogen in de zon. Het grotere onkruid geeft men het vee te eten. Het aanaarden kan op twee manieren gedaan worden. Men kan het met de chontilla of lijwana doen, een soort hak. De grond in het diepe gedeelte van de vore wordt de plant geharkt. Het kan ook met de yunta gebeuren: men gaat nog een keer met de ploeg over het veld heen, waarbij goed opgepast moet worden dat de stieren zo over het land geleid worden dat ze niet de gewassen stuk trappen. De ploeg duwt de grond opzij, op dezelfde manier als er in augustusseptember voren gemaakt worden.
6.2.4 Maart, april en mei: het oogsten De oogsttijd is de drukste tijd voor het boerengezin. Men staat zeer vroeg op (4-5 uur) om zich klaar te maken naar het land te gaan. Hier wordt de hele dag doorgebracht en men eet er ook. De kinderen, die van januari tot april zomervakantie hebben, helpen volop mee. In de tweede helft van maart worden de zoete aardappels van het land gehaald, omdat die het meest gevoelig zijn voor vorst. Daarna komen de bittere aardappels aan de beurt. Men gebruikt een hak om de voren open te maken of gaat met de osseploeg over het veld heen. De andere gewassen worden met wortel en al uit de grond gehaald. Ik heb maar op enkele veldjes gezien
33
dat men de wortels van een gewas in de grond had laten zitten. Dit zou overigens een goede oplossing kunnen zijn om erosie tegen te gaan (zie 9.2.4). De gewassen worden op de velden te drogen gelegd en pas met de ezel naar de huizen gebracht als de oogst voltooid is (el traslado).
6.2.5 Juni, juli en augustus: het verwerken van de oogst Naast de huizen kun je de oogst op stapels zien liggen (zie foto 6). Vaak heeft men naast het huis een stukje grond met een muurtje afgezet waar de gewassen opgestapeld worden en waar gewerkt wordt. Het verwerken van de oogst begint met de knolgewassen: uitzoeken welke gevriesdroogd gaan worden (zie 7.2), welke voor consumptie geschikt zijn en welke voor de markt, en welke het volgende jaar weer gepoot gaan worden. De quinua, bonen, gerst, graan e.d. worden gedorst met de jauk'aña en de sak'aña, een resp. grote (2 m) en kleine 35-40 cm) gekromde stok. Daarna worden de korrels gewand, waarmee men gebruik maakt van de wind die 's ochtends tot een uur of 12 en 's middags vanaf 2-3 uur waait (zie foto 7). Omdat de korrels zo fijn zijn worden er bij het dorsen van quinua doeken onder gelegd. Bij de andere gewassen gebeurt dat pas bij het wannen. Voordat de graankorrels en de bonen in de zakken verdwijnen, worden ongeregeldheden als steentjes en stukjes aarde eruitgehaald. Het afval dient als veevoer. De gerst en graan moeten goed gedroogd zijn om het te gemakkelijk te kunnen dorsen. Aangezien ze op grote stapels gelegd worden, zijn ze hij vochtiger naarmate je meer naar onderen komt. Waar bij de gedroogde gerst en graan de halmen je letterlijk om de oren vliegen, moet je bij de vochtige een paar keer echt hard slaan wil de halm loslaten.
6.3 Regelingen m.b.t. arbeid Men zou kunnen stellen dat er eigenlijk niets is dat de mensen helemaal alleen doen. Voor het werk op het huishoudelijk niveau wordt er regelmatig een beroep gedaan op de hulp van anderen. Er bestaat een systeem van wederzijdse hulp: de ene keer help jij iemand die jou een volgende keer helpt. Deze informele arbeidsrelatie kan tussen familieleden, maar ook tussen buren bestaan. Op het niveau van de gemeenschap is er sprake van een meer formeel systeem van bijdrage van arbeid aan gemeenschappelijk projecten: zorgvuldig wordt geregistreerd wie wat heeft bijgedragen. Per dag die men niet gewerkt heeft, moet een zeker bedrag betaald worden. Er is sprake van een taakverdeling tussen mannen en vrouwen, al is die minder strikt dan men misschien zou verwachten. Met name het feit dat veel mannen naar de stad getrokken zijn om te werken, heeft het takenpakket van de vrouwen doen toenemen. De grenzen tussen mannenwerk en vrouwenwerk lijken wat te vervagen.
6.3.1 Mannen en vrouwen "Vroeger waren de verschillen tussen mannen en vrouwen groter, de verdeling van de taken was strikter gescheiden en duidelijker afgebakend dan nu. Maar beetje bij beetje is dat gaan veranderen. Vaak is de man naar de stad getrokken, waardoor er meer taken op de schouders van de vrouw terecht zijn gekomen. Vroeger ploegden vrouwen nooit en nu moeten ze soms wel als de eigen man er niet is. De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn steeds kleiner geworden. Ik heb gehoord dat er in Guaqui zelfs twee vrouwen zijn die vissen!", vertelde iemand me. 34
Wat betreft de verschillen in arbeid tussen mannen en vrouwen heb ik taken gevonden die uitsluitend door mannen en die uitsluitend door vrouwen uitgevoerd werden. Maar ik vond een nòg groter zogenaamd tussengebied d.w.z. dingen die zowel door mannen als door vrouwen gedaan werden, al wordt bepaald werk vaker door vrouwen en ander werk meer door mannen gedaan. Maar van een heel strikte scheiding tussen typisch 'mannenwerk' of 'vrouwenwerk' was in veel gevallen geen sprake. Op die manier ben ik gekomen tot een indeling volgens een continuüm dat er dan zo uit komt te zien: 1---------------2--------------3--------------4--------------5 1= uitsluitend vrouwen -wol spinnen; schapen weiden;23 koken; kleren wassen. 2= vaker vrouwen dan mannen -riet ophalen met de ezel;24 water halen;25 naar de markt om dingen te kopen en te verkopen; dingen aandragen bij communale arbeid (water en adobes, de lemen stenen); zaaien; als de man geploegd heeft, slaat de vrouw met een soort hak de grote brokken kapot. 3= mannen en vrouwen ongeveer gelijk -oogst verwerken (dorsen, wannen); oogsten; onkruid wieden; gemeenschappelijke arbeid; dieren te eten geven. 4= vaker mannen dan vrouwen -aanaarden; riet snijden.26 5= uitsluitend mannen -ploegen;27 vissen; zitting hebben in de dorpsraad; het meer technische gedeelte van de arbeid (muur of huis metselen, dak bedekken e.d.); in de stad werken.28 Verder bestaan er nog twee poolingsystemen van arbeid, te weten de ayni en de minq'a. Ayni Er bestaat een systeem van wederzijdse hulp tussen verschillende gezinnen (buren of familieleden), dat ayni genoemd wordt. Ayni werd omschreven als "elkaar helpen", "samen werken". De ene keer help jij iemand die op zijn beurt jou de volgende keer weer helpt. "Hoy día para mí, otro día para voz así",29 zoals iemand het uitdrukte. Ayni beloont men met arbeid, schrijft Harris (1987: 35). Deze vorm van hulp wordt nooit met geld beloond, maar van de gastheer wordt wèl verwacht dat hij zorgt voor eten en drank. "Het werk op de chacra kun je gewoon niet alleen aan, je hèbt wel hulp van anderen nodig", legde een man me uit. Behalve voor werk op het land kan de ayni gelden voor een willekeurig ander werk zoals het bouwen van een huis (zie: Albó 1988: 587; Harris 1987: 34-5). Minq'a is betaalde hulp ($Bs 15 per dag). Je betaalt met geld of met produkten, maar over het algemeen toch met produkten. Het woord betekent zoiets als "een gecontracteerd persoon voor een bepaald werk". Albó omschrijft minq'a als "Hij die voor (of namens) iemand werkt tegen betaling in voedsel, produkten of geld" (1988: 597). Minq'a wordt meer gebruikt voor de 23
Ook kinderen.
24
Idem.
25
Idem.
26
Idem.
27
Men zei me dat vrouwen dit werk ook wel deden, maar ik heb dat nooit zelf gezien.
28
Ik heb nooit gehoord dat de man in het dorp bleef en de vrouw in La Paz werkte.
29
"Vandaag voor mij, een andere dag voor jou hetzelfde".
35
gemeenschappelijke arbeid, maar komt ook op het niveau van het huishouden voor. Een respondent vertelde: "Als ik op een gemeenschappelijke werkdag nou een keer niet kan, dan kan een andere persoon in mijn plaats gaan. Het kan ook dat je zelf wèl kunt èn nog iemand extra meeneemt: zo verdien je als het ware een dag erbij en kun je andere dagen die je er niet was terugverdienen. Voor deze hulp moet je wèl betalen. Zelf kun je ook weer iemands minq'a zijn" (zie: Harris 1987: 35-6).
6.3.2 Gemeenschappelijke arbeid Opvallend bij gemeenschappelijke arbeid is, dat er vaak nog niet de helft van de tijd dat men bij elkaar is daadwerkelijk gewerkt wordt. Er wordt veel tijd besteed aan vergaderen vooraf (en na afloop) en er worden ruime pauzes ingelast waarin er een fles drank rondgaat en er coca en sigaretten uitgedeeld worden. Deze en andere ervaringen brachten mij ertoe deze gemeenschappelijke werkdagen te zien als een dubbele functie hebbend nl. (1) een praktische functie: er wordt een werk uitgevoerd dat voor de hele gemeenschap van belang is en waar een ieder zich dus ook voor in dient te zetten en, minstens even belangrijk, is de (2) sociale functie: men zet zich samen voor een gemeenschappelijk doel in en dit heeft een bindend effect. Verder nemen de mensen uitgebreid de tijd om met elkaar te praten, samen te drinken, coca te kauwen en te roken. Het is duidelijk een sociale aangelegenheid dus, die mijns inziens het oorspronkelijke doel van het samenzijn -wat dat ook moge zijn- overstijgt. Men wisselt de laatste nieuwtjes uit, lacht veel en werkt samen om de klus geklaard te krijgen. De communale arbeid heeft een duidelijk samenbindende werking en je zou kunnen stellen dat men op zijn minst regelmatig aanwezig moet zijn om als volwaardig lid van de gemeenschap te (blijven) tellen. Mensen die nooit meewerken, worden als vanzelf in mindere of meerdere mate marginale figuren in het dorp en sommigen genieten zelfs een geringe populariteit. Yanari kende enkele van zulke figuren waarover men zich uitte in termen als 'het is een egoïst' of "hij doet alles op zijn eigen houtje". Zo'n houding lijkt in het algemeen door de mensen duidelijk niet gewaardeerd te worden. De secretario de actas heeft een schrift waarin hij precies bijhoudt hoeveel arbeid en middelen een familie levert aan een gemeenschappelijk project. Per dag dat men niet aanwezig is, moet men $Bs 15 betalen aan de penningmeester van de gemeenschap die het geld in de dorpskas stopt. Het hangt er alleen van af wat voor soort wek het is. Bepaalde dingen zijn facultatief en men kan ervoor kiezen niet mee te doen. Hierbij gaat het dan wel om dingen waarvan degenen die niet meedoen in principe ook uitgesloten kunnen worden van de voordelen die het project oplevert. Als je eenmaal gekozen hebt erin te participeren, wordt er ook van je verwacht dat je je plichten zult vervullen. Voor voorzieningen die voor de gemeenschap in haar geheel voordelen opleveren, zoals het nieuwe gemeenschapshuis dat gebouwd werd, is iedereen verplicht arbeid en middelen te leveren. Alleen de volstrekte 'outcasts' doen ook hier niet aan mee.
6.3.3 Reciprociteit Voor een goede relatie tussen mensen moet er sprake zijn van een evenwicht tussen geven en nemen. In dit geval geldt dat als men geholpen wil worden, men zelf ook anderen zal moeten helpen. En als anderen jou helpen, zal jij die ander weer te hulp moeten schieten. Een interessante opmerking die een man in dit verband maakte, was: "Zij moeten mij helpen en ik moet hen helpen". Het moeten wijst erop dat het hier ook om een sociale plicht gaat: er wordt van je verwacht dat je inspringt als anderen hulp nodig hebben en je weet zelf dat je op anderen een beroep kunt doen mocht dat nodig zijn. Ontvangen hulp is nooit vrijblijvend: heeft iemand 36
je eenmaal een keer geholpen, dan ben je verplicht die persoon een volgende keer uit de brand te helpen. De geholpen persoon staat als het ware in de schuld bij de helper en kan deze afhankelijke positie pas weer opheffen als hij de helper weer geholpen heeft. Dan ligt de bal weer bij de oorspronkelijke helper die nu geholpene is geworden. Men treedt dus in een relatie met elkaar. Door de wederdienst is de schuld niet opgeheven, maar is er een mechanisme in werking gesteld waar niet meer aan te ontkomen valt dan door de relatie met de ander te verbreken. Deze vorm van hulp heeft een bindend karakter. De actie moet een reactie oproepen die weer actie oproept enzovoort. Er moet van reciprociteit sprake zijn. Iemand die hulp ontvangt en daar nooit hulp tegenover stelt, zal al snel alleen komen te staan. Je komt bekend te staan als een a-sociaal figuur die profiteert van de inspanningen van anderen en op wie voor hulp niet te rekenen valt. In hoofdstuk 3 hebben we gezien dat de idee van wederkerigheid centraal staat in het omgaan met de aarde die als Moeder gezien wordt. Omdat de aarde aan de mensen geeft, moeten de mensen ook aan de aarde geven. We vinden dit terug in de omgang van de mensen met elkaar, ook hier moet er sprake zijn van reciprociteit wil de relatie evenwichtig zijn. In beide gevallen geldt: als men meer neemt dan men geeft, ontstaat er een scheve verhouding die in het uiterste geval tot een breuk kan leiden. Als een rode draad loopt het principe van de reciprociteit door het leven van de mensen heen.
37
VII De landbouw in Yanari In de eerste paragraaf worden de landbouw en het klimaat op de Altiplano beschreven. Dan bespreek ik de gewassen die men in Yanari verbouwt en de conserveringstechnieken die gehanteerd worden. Vervolgens komen de verschillende soorten grond in het dorp ter sprake. Ten slotte ga ik in op de watervoorziening voor de gewassen en de verschillende manieren waarop de bodem vruchtbaar gehouden kan worden. In het systeem van de rotatielandbouw en die van de geassocieerde gewassen zullen we uitgekiende oplossingen vinden die men lokaal gevonden heeft om zo goed mogelijk te boeren in de gegeven omstandigheden.
7.1 Inleiding: landbouw op de Altiplano De omstandigheden op de Altiplano voor het bedrijven van landbouw zijn op zijn zachtst gezegd niet ideaal. Grillo schrijft dat men te maken heeft met een lange groeicyclus, extreme temperatuurswisselingen, onregelmatige regenval, ongunstige ligging, arme gronden en onzekerheid door hagel, vorst en droogte (1990: 39). Hatch stelt zelfs: "The Bolivian highlands offer one of the world's most inhospitable, natural settings for agricultural undertakings" (1983: 51). Het hoofdgewas is de aardappel, die wordt geroteerd met tuinbonen en gerst. Verder wordt quinua verbouwd, een gierstachtig graan. De landbouw kenmerkt zich door kleingrondbezit en uitputting van de gronden. De opbrengsten per hectare zijn laag in verband met de grote hoogte en de onvruchtbare grond. Als gevolg van overerving worden de stukjes grond steeds kleiner zodat het oude systeem van periodieke braakligging meer en meer onder druk komt te staan. De grond krijgt niet langer de rust die ze nodig heeft waardoor de vruchtbaarheid afneemt. Vanwege de lage opbrengsten emigreren veel mensen naar elders: de stedelijke centra, de valleien (o.a. voor de coca-teelt) of de laaglanden (DGIS, 1992: 14; Beetstra, 1980: 63). Klimaat Het klimaat van Bolivia is al even afwisselend als het landschap. Het loopt uiteen van een koud woestijnklimaat op de zuidelijke Altiplano tot het vochtige tropische regenwoudklimaat in de noordelijke laagvlakte. Tussen deze extremen liggen alle mogelijke combinaties van temperatuur en neerslag. In de hooglanden valt de neerslag voornamelijk van december tot en met april. In de regentijd komt er vochtige lucht vanuit het Amazone-gebied de hoogvlakte binnen. De rest van het jaar waait er meestal een droge westelijke wind, die 's nachts de temperatuur tot ver onder het nulpunt kan doen dalen. Ook in de periode dat er gewassen op het veld staan, komen hagel en nachtvorst voor. Dit gevaar voor planten is nog het kleinst in de omgeving van het Titicaca-meer, omdat daar een matigende invloed op de temperatuur van uit gaat (de watertemperatuur schommelt het hele jaar rond de 13 oC). Daarnaast hebben de inheemse gewassen een zekere weerstand tegen vorst ontwikkeld, die de schade aan de plant beperkt (Beetstra, 1980: 9-10, 14). In Yanari vallen half augustus de eerste buien, die nog niet erg veel water brengen maar genoeg om het nieuwe landbouwseizoen te kunnen beginnen. De regenval loopt van september-oktober langzaam op en bereikt een piek in januari. Soms valt er te veel, waardoor stukken grond die van zichzelf al een beetje vochtig zijn te nat worden. Hierdoor bestaat de kans dat de knollen wegrotten in de grond. Daarna begint de regen langzaam af te nemen, zo tot eind april. In de maanden mei-half augustus valt er nauwelijks tot geen regen. 38
De gemiddelde dagtemperatuur in het gebied schommelt het hele jaar tussen de 17-19 oC. De gemiddelde minimumtemperatuur bedraagt 5-6 oC, maar daalt in mei-augustus tot 1-2 oC (Swaney en Strauss, 1992: 23).
7.1.1 De almanak Algemeen gebruikt wordt de 'Almanaque Pintoresco de Bristol', ook wel de 'Almanaque de Perú' genoemd (Lanman & Kemp-Barclay & Co., 1993). In deze almanak staan voor een jaar de weersverwachtingen, de zon- en maanstanden, op welke dagen het best de aardappels gepoot kunnen worden en wanneer de tijd het gunstigst is om te vissen. Bij elke datum staat voorts welke heilige die dag herdacht wordt. Hoewel veel boeren analfabeet zijn, volgen zij de Almanak nauwgezet. Ze laten hem voorlezen door kinderen of verwanten die wèl scholing hebben gehad. Voor hen is het erg belangrijk om vantevoren de data te weten van de verschillende fasen van de maan zodat zij hun agrarische activiteiten overeenkomstig hiermee kunnen plannen. Ook is het belangrijk de weersvoorspellingen van de Almanak te kennen (Hatch, 1983: 97). Voor de aardappels zijn de volgende data van belang: - 24 september - Nuestra Señora de las Mercedes - 7 oktober - Nuestra Señora del Rosario - 12 oktober - Nuestra Señora del Pilar (de Zaragoza) - 14 oktober - San Calixto San Calixto wordt voor de aardappel als de meest belangrijke dag beschouwd. Voor de overige gewassen zijn er niet van dergelijke data.
7.2 De soorten gewassen Een groot gevaar van de moderne ontwikkelingen in de landbouw is de zgn. versmalling van de genetische basis. Door het ontwikkelen en introduceren van zgn. super-variëteiten die andere variëteiten verdringen neemt de diversiteit in soorten af, zodat men steeds minder soorten heeft waar men op kan terugvallen (Cashman in: Warren e.a. 1989: 10-20). Burnham schrijft, dat we moeten letten op "(...) the general ecological principle that diversity of nutritional sources is advantegeous for nutritional reliability" (1980: 151). Boeren in de Andes poten veel verschillende soorten aardappels. Knolgewassen vormen zo'n twee-derde van alle voeding (Cáceres, 1993: 3). Het is beter verschillende soorten te hebben om een aantal redenen. In de eerste plaats is nog niet àlles verloren, als één soort aangetast wordt. Verder heeft men verschillende soorten voor de verschillende omstandigheden waar men mee te maken heeft. Ten slotte kunnen bepaalde soorten beter tegen droogte, vorst e.d. dan anderen. Als vorst het gebied treft, heb je altijd nog iets. Hieronder volgt een opsomming van de gewassen die men zei in Yanari te verbouwen.30 Per gewas wordt kort ingegaan op de verschillende variëteiten die genoemd zijn en de wijze waarop ze geconserveerd worden. 30 Voor een volledig overzicht van gewassen die verbouwd worden, verwijs ik naar de volgende twee boeken: J. Aitken - Manual Agrícola (Wayar & Soux, Potosí, 1987) E. Cáceres Vega - Cultivos Andinos (Felipe Moya, Oruro, 1993)
39
De aardappel (Sp. papa; Aym. choq'e; Lat.solanum tuberosum) Soorten De volgende aardappelsoorten werden in de interviews genoemd: 1 agahuira 2 akuak'a 3 holandesa 4 huila imilla 5 kh'aya 6 k'oyo 7 p'ala 8 papa imilla
9 papa luq'i 10 papa negra31 11 papa q'ini 12 papa rosada 13 papa rumi 14 papa sargento 15 papa th'alpa
16 q'olyo 17 sana imilla 18 saq'ampaya 19 surimán 20 sutamare 21 vila emilla 22 yako
De sana imilla leek verreweg de belangrijkste en meest verbouwde soort te zijn: alle respondenten verbouwden in ieder geval deze variëteit. Daarnaast werden de papa negra (ch'iarra imilla) en de saq'ampaya door vrijwel iedereen genoemd. Over het algemeen zei men 4-5 verschillende soorten te hebben. Een voordeel van het hebben van veel verschillende soorten is dat er altijd oogst zal zijn: de sterkste variëteiten zullen overleven. Een nadeel is dat het meer tijd kost om ze uit te zoeken en er meer ruimte nodig is omze op te slaan. Aardappels kunnen 'bitter' of 'zoet' zijn. De bittere aardappel (papa amarga, choq'e luq'i) is beter tegen vorst bestand dan de zoete aardappel (papa dulce, choq'e q'ini) en wordt verbouwd in de pampas waar meer vorst is dan in de bergen. De zoete aardappels worden meer in de bergen verbouwd waar het minder koud is. Selecteren In de eerste weken van juni worden de aardappels geselecteerd. Er zijn vier categorieën: de grote worden uitgezocht om te verkopen (soms om op te eten op bepaalde feestdagen), de middelgrote worden opgegeten, de gezonde kleine worden opnieuw gepoot en de kleinste (of aangetaste grote) worden gebruikt om chuño van te maken. Mamani wijst op een conflict dat zich tussen landbouwkundige ingenieurs en boeren afspeelt m.b.t. de grootte van het pootgoed. De technici willen dat men de grote aardappels poot, omdat die beter tegen de vorst, hagel en droogte bestand zouden zijn. De boer stelt dat de sterkte van een plant afhangt van de vruchtbaarheid van de bodem: een grote aardappel in onvruchtbare grond levert geen sterke plant op. De boeren verkiezen kleine aardappels, omdat die gemakkelijker zijn om mee te werken. Een aardappel geeft een goede opbrengst als hij resistent is tegen vorst, een sterke stengel heeft en goed wortelt. De aardappel moet een bepaalde grootte (nl. van een ei) hebben om te kunnen poten, anders doet hij het niet goed. Als de aardappel te klein is, heeft hij te weinig wortels, is hij niet goed bestand tegen de vorst en is de stengel niet zo sterk. Hierdoor zal de opbrengst niet zo goed zijn. Er zijn mensen die toch kleine aardappels poten omdat ze niet genoeg geld hebben om nieuwe te kopen. In Our Knowledge worden de volgende criteria genoemd waar op gelet wordt bij het selecteren van het nieuwe pootgoed: het aantal ogen (verschilt per soort), de grootte van de ogen en de 31 Van de papa negra kan brood gemaakt worden. De aardappel wordt in stukken gesneden en te drogen gelegd in de zon. Als de aardappel helemaal droog is, wordt hij tot meel vermalen waarna er brood van gebakken wordt.
40
dikte van de loten (een dikke loot is goed). Verder wordt erop gelet of de aardappel geen schurft heeft, niet beschadigd of beurs is, niet is aangetast door de vorst of deels verrot en niet is aangevreten door wormen (1983: 84, 95; zie ook: Mejoramiento de la semilla de la papa, Ibarra, 1987) Op figuur 7 zijn tekeningen te zien van slechte en goede aardappels. Conservering Zonder bewerking is de aardappel (geoogst in maart-april) goed te houden tot december ongeveer en daarna zijn ze niet meer goed. De aardappels die overblijven zijn nog wel als pootgoed te gebruiken. In januari is de papa mili er al, de vroege aardappel. De zoete aardappel is geschikt voor directe consumptie en de bittere aardappel wordt gebruikt om chuño en tunta van te maken. Volgens een bepaald procedé wordt de aardappel gevriesdroogd waarna die wel 5 jaar goed te houden is. Men spreekt wel van de gedehydrateerde aardappel (papa deshidrada). Hier hebben we een goed voorbeeld van een techniek waarbij men uitstekend gebruik maakt van de lokale omstandigheden. "De bereidingswijze om ze met behulp van de vorst te veranderen in lang houdbare produkten moet gewaardeerd worden als een historische, cultureel beslissende verwerving", schrijft Troll (1987: 46) Er wordt een aantal technieken onderscheiden: Chuño negro32 De geselecteerde aardappels worden een aantal dagen en nachten buitengelegd en blootgesteld aan de strenge nachtvorst en de scherpe zon overdag (zie foto 8). Daarna trapt men met de blote voeten het vocht eruit, waarmee overigens ook de vitamines verdwijnen (zie foto 9). De schillen komen los te zitten, die men er vervolgens afhaalt. De aardappels laat men nog enkele dagen en nachten buiten liggen, zodat ze ten slotte geheel uitgedroogd zijn en verschrompeld (zie foto 10). Op deze manier zijn ze wel 5 jaar of langer goed te houden. Er is niet een precies aantal dagen vast te stellen dat de aardappels buiten moeten liggen. Het hangt af van de vorst en van de warmte hoe snel de aardappel drogen. De ene keer zal dat 2 dagen en nachten zijn, de andere keer 4 (maar nooit veel langer of korter dan dat).33 Tunta (=chuño blanco) Er waren maar weinig mensen die dit jaar tunta konden maken. Door de mislukte oogst waren er haast geen grote aardappels en die heb je juist nodig hiervoor. Een maand lang worden de aardappels in een waterdoorlatende zak in het water gelegd in de tijd dat er strenge nachtvorst is (eind juni). De aardapels bevriezen, ontdooien, bevriezen enz. Uiteindelijk slaan ze helemaal wit uit en worden ze uit het water gehaald. Ten slotte worden ze een paar dagen en nachten in de zon te drogen gelegd. Ze worden dus niet gepeld en er wordt niet op getrapt zoals bij de chuño. Op foto 11 en 12 is te zien hoe men een zak aardappels in het water legt en die afdekt met stro en stenen. Moraya De moraya kent dezelfde bereidingswijze als de tunta, maar hier worden aardappels 'van mindere kwaliteit' voor gebruikt nl. de aardappels die door wormen aangetast zijn. Door het liggen in het water, de vorst en de zon worden de wormen gedood en kan de aardappel alsnog gegeten worden.
32
Gewoon chuño genoemd.
33
Aan de andere kant van de berg is de vorst zó streng dat er altijd maar 1-2 dagen nodig zijn om chuño te maken.
41
Tuinbonen (Sp. haba; Aym. gabássa; Lat. vicia faba) Soorten In Yanari werden twee soorten tuinbonen verbouwd, die alleen van elkaar in grootte verschilden. De usnaya is de grote variant (zo groot als de Hollandse tuinboon) en de uchokula de kleine (zo groot als een maïskorrel). Conservering Bonen blijven wel vijf jaar goed zonder dat je er iets aan hoeft te doen. Daarna beginnen ze hun smaak te verliezen en zwart te worden. Als ze eenmaal zwart zijn, kunnen ze alleen nog als varkensvoer gebruikt worden. Gerst (Sp. cebada; Aym. siwara; Lat. hordeum vulgare) Soorten De volgende soorten werden door de mensen genoemd: 1 cebada (in)grano 7 doctorcito (k'ulo) 2 cebada de invierno 8 huiskala 3 cebada k'ala 9 inna cebada 4 chapini blanco 10 motète blanco 5 chapini negro 11 motète negro 6 chapini chirri Cebada ingrano, cebada de invierno en cebada doctorcito zijn de variëteiten die het meest verbouwd werden in Yanari. De meeste mensen zeiden 4-5 soorten te verbouwen. Sommigen hielden vol dat er maar één soort gerst was en meer niet. De doctorcito was erg populair, omdat de aar gaat hangen als er korrels aangroeien. Bij een hagelbui 'veert' de aar als het ware mee met de hagelstenen waardoor de schade tot een minimum beperkt blijft. De cebada de invierno wordt puur als veevoer verbouwd. Als aanvulling hierop krijgen de dieren -met name de koeien en de stieren- riet, vers uit het meer. Conservering gerst en graan Gerst en graan kun je wel tien jaar bewaren zonder dat je er iets aan hoeft te doen. Wèl worden ze steeds minder lekker en op het laatst zit er geen smaak meer aan. Graan (Sp. en Aym. trigo; Lat. triticum aestivum) Soorten De meeste mensen vertelden me dat er maar één soort graan was. Een aantal mensen zei dat er wel degelijk meerder variëteiten onderscheiden werden en noemden: trigo pelado, trigo gris, trigo negro. De eerste zou het beste zijn omdat deze de meeste vitamines bevatte. Om deze reden zou de trigo pelado in Yanari het meest verbouwd worden. Erwt (Sp. en Aym. arveja; Lat. pisum sativum) Soorten Van de erwt werden er twee soorten onderscheiden nl. grande en medio, die alleen in grootte en niet in smaak of anderszins van elkaar verschillen. Conservering Zonder enige behandeling zijn erwten zo'n vijf jaar goed te houden, net als bonen. Isaña (Sp. en Aym. idem) Soorten Van isaña is er maar één soort, een beetje bitter van smaak. Conservering Tot december is de isaña goed te houden, daarna wordt hij bitter en is hij niet meer lekker om te eten. Kan dan nog wel gezaaid worden. Isaña is oorspronkelijk wat bitter van smaak. Om het wat zoeter te laten smaken, wordt isaña 2-3 dagen in de zon gelegd.
42
Maïs (Sp. en Aym. maiz; Lat. Zea mays L.) Soorten In Yanari werd maar op zeer beperkte schaal maïs verbouwd. Alleen op enkele beschutte plekjes in de rincón waren de omstandigheden gunstig genoeg voor maïs: niet te koud en voldoende water. Slechts een paar respondenten zeiden een klein beetje maïs te planten (één variëteit overigens). Conservering Tot december goed te houden zonder enige bewerking. Geplukte maïskolven worden gebruikt als veevoer, als brandstof en als kurk om flessen mee af te sluiten. Oca (Sp. oca; Aym. apilla; Lat. Oka tuberosa Molina) Soorten Er worden twee soorten oca verbouwd nl. apilla q'ini (zoete oca, geel van kleur) en apilla luq'i (bittere oca, rood van kleur). De laatste moet een tijdje in de zon gelegd worden om zijn oorspronkelijk bittere smaak kwijt te raken. Conservering Tot december goed te houden (net als de aardappel). Verder kun je er k'aya van maken, hetgeen dezelfde bereidingswijze als chuñu heeft. K'aya maakt men van oca amarga (bittere oca). De oca is dan zo'n twee jaar goed te houden. Troll onderscheidt huipi k'aya (als chuñu) en uma k'aya (als tunta) (1987: 52). Papaliza (Sp. papaliza; Aym. ulluco; Lat. ullucus tuberosa) Soorten De papaliza is een soort aardappel, maar dan heel klein. Er worden twee soorten genoemd nl. papaliza q'ellu en papaliza huila. De eerste is geel en de tweede roze-rood. Conservering Zonder bewerking tot december goed te houden. Quinua (Sp. quinua; Aym. juira; Lat. chenopodium quinua) Soorten Met betrekking tot de quinua bestond er enige onduidelijkheid. Een aantal mensen maakte een onderscheid tussen verschillende variëteiten, terwijl de meesten zeiden dat er slechts één soort verbouwd werd en dat de kleur het enige echte verschil was. Men vertelde me dat er weliswaar quinua roja en quinua blanca was, maar dat er na de verwerking niets meer van dit kleurverschil te zien zou zijn. De rode quinua heeft een vliesje dat de rode kleur -en de bittere smaak overigens- aan de korrel geeft. Anderen zeiden dat er op basis van de grootte van de korrels drie soorten te onderscheiden waren nl. groot, middel en klein. Er leken drie soorten te zijn (die niet per se iedereen ook hoefde te verbouwen natuurlijk): quinua real (wit, zoet, de meeste vitamines), quinua mediana (roodachtig, bitter) en quinua menor (wit, zoet).34 Op de foto's 13 en 14 is resp. quinua en de bewerking ervan door enkele mannen te zien. Conservering De quinua moet 'ontbitterd' worden. Met heel veel water wassen en dan komt er schuim op het water. Dat water giet je af en je pakt schoon water. Net zo lang doorgaan tot er geen schuim meer op het water verschijnt, het teken dat de bittere smaak eruit is. De stelen die van de quinua overblijven dienen als veevoer, maar worden ook gebruikt om op te koken of vuur mee aan te maken. De as van de quinua-steel wordt verzameld en samen met coca-blaadjes gekauwd, hetgeen het effect van de coca verhoogt. Andere gewassen
34 In de brochures Como cultivar quinua (Uitgave van het Ministerie van Landbouw, La Paz, 1988) en Cultivo de la quinua y la cañahua (Editorial Bruño, La Paz, 1990) wordt uitgebreider ingegaan op het verbouwen van quinua.
43
Tarwi (lupinus mutabilis) werd ook in Yanari verbouwd, zij het niet op grote schaal en weinig mensen hebben het ook genoemd. Tarwi ziet eruit als een erwt, maar is iets kleiner. Het wordt wel aan de zijkanten van een veld gezaaid. Kañahua (chenopodium pallidicaule) is ook zo'n gewas dat niet erg belangrijk is en ook nooit als hoofdgewas op een veld gezet wordt. Voor haver (Sp. en Aym. havena) geldt hetzelfde. Het werd door niemand genoemd als een belangrijk gewas, maar als ik er naar vroeg zeiden mensen soms er wel iets van te hebben. Hier en daar worden uien verbouwd. Het probleem is dat uien veel water nodig hebben en precies daar ontbreekt het in Yanari vaak aan. Uien worden wel samen met tarwi in één veld gezet, omdat dit gewas ook veel water nodig heeft en in één moeite met de uien gedaan kan worden. Voedselconserveringstechnieken Voor elk afzonderlijk gewas zijn de conserveringstechnieken beschreven. De voordelen van het lang goed kunnen houden van de geoogste gewassen zijn dat er een reserve is als er eens een slecht jaar bij mocht zijn, men het dieet kan variëren, het produkt zoeter van smaak wordt door het conserveringsproces en voor chuño e.d. produkten gebruikt worden van mindere kwaliteit die anders toch geen marktwaarde zouden hebben en niet geschikt zijn om zo op te eten. Ten slotte is het een belangrijk handelsgoed: men hoeft niet in één keer alles te verkopen, maar kan beetje bij beetje aanwenden om te ruilen tegen suiker, rijst, brood e.d. (Grillo, 1990: 57-8; Hatch, 1983: 83-4, 96-7, 172-5; Rengifo en Kohler, 1989: 40; Troll en Brush, 1987: 45-58). Het 'lastigste' gewas Op de vraag welke vraag nu het lastigst was om te verbouwen heb ik drie soorten antwoorden gekregen. - "Allemaal even moeilijk": alle gewassen worden in dezelfde mate bedreigd door vorst, hagel en droogte en staan dus aan dezelfde gevaren bloot. - "Allemaal even gemakkelijk": "We weten hoe we ze moeten verbouwen, we zijn het gewend". - "De aardappel is het moeilijkst". Dit antwoord kreeg ik het vaakst te horen en hier werden de volgende redenen voor gegeven. In de eerste plaats moet het veld 3 tot 4 afzonderlijke keren omgeploegd worden alvorens je kunt poten. Voor de andere gewassen is dit maar één keer (zie 4.4.1) Verder moet je aanaarden in december-januari (zie 4.4.3), er is veel extra werk voor nodig dus. In de tweede plaats moet het veld, om er aardappels te kunnen verbouwen, goed 'uitgerust' zijn. "De aardappel is een veeleisend gewas", vertelde iemand me. In de derde plaats is de aardappel het meest delicate gewas d.w.z. het meest gevoelig voor vorst. Daarnaast is het ook het meest belangrijke gewas en het hoofdbestanddeel van het dagelijkse dieet. Rituelen om een goede oogst af te smeken worden dan ook alleen voor aardappels gehouden. De aardappel lijkt in meerdere opzichten een voorkeursbehandeling te krijgen: er wordt extra geld uitgetrokken voor kunstmest en bestrijdingsmiddelen, er vinden allerlei rituelen plaats om een goede oogst te krijgen (zie 4.3), de vuurtjes tegen de vorst worden met name op de aardappelvelden gestookt (zie 9.2.1) en als men een tractor huurt doet men dit om de aardappelveldjes mee om te ploegen (zie 6.2.1).
7.3 De grond De bodems van de Altiplano zijn onder invloed van de extreme klimatologische omstandigheden ontwikkeld. Het moedermateriaal bestaat uit geërodeerd kleihoudend materiaal van de omringende bergen. De structuur is nogal los en sponsachtig en erg erosiegevoelig. Hoewel de klimatologische omstandigheden tamelijk extreem zijn, is de natuurlijke 44
vruchtbaarheid van de grond goed voor inheemse gewassen die ingesteld zijn op de kou en de intense zonnestraling. De bodems hebben een vrij hoog gehalte aan voedingsstoffen voor de plant, met uitzondering van stikstof. De voedingsstoffen komen echter alleen maar in een langzaam tempo in opneembare vorm vrij. Verder naar het zuiden nemen de produktiemogelijkheden voor gewassen af en zijn de meeste gebieden alleen maar geschikt voor extensieve beweiding op basis van natuurlijke grassen. Het steppe-gras ichú wordt alleen door lama's gegeten. De enige andere begroeiing bestaat uit kleine harde struiken zoals thola en yareta. De struiken worden als brandstof gebruikt. Op de droge plekken is ook beweiding niet meer mogelijk. Dit zijn de zgn. salares: onbegroeide en met zoutlagen overdekte vlaktes (Beetstra 1980: 14-5). De soorten grond in Yanari Het opstellen van een lokale klassifikatie van de grondsoorten bleek erg lastig. Veel mensen noemden maar twee soorten (zand en aarde) en sommigen zeiden dat er maar één type grond was. Een aantal onderscheidde 3-4 soorten en een enkeling kwam tot wel 6-7 soorten. Op basis van de verschillende antwoorden ben ik tot de volgende indeling gekomen: (1) rotsachtig (pedregoso) - Hier valt weinig mee te beginnen, omdat de grond te veel stenen bevat om iets op te kunnen verbouwen. De grond in de bergen is rotsachtig en erg droog. Er groeien stugge struikjes en gras. Hier worden de schapen geweid, met name in de periode waarin er gewassen op de velden staan (september-mei). (2) zandachtig (arenoso, ch'alla) - Het is gemakkelijk te bewerken, maar niet zo heel erg vruchtbaar en zand houdt vochtigheid niet goed vast. De oostelijke helft van Yanari bestaat voornamelijk uit zandgronden. Meer in westelijke richting wordt de grond meer aarde-achtig. (3) aarde (tierra negra, laq'a) - Dit is vast stevige grond die vruchtbaar is en goed vochtigheid vasthoudt. De aarde laat zich moeilijker bewerken dan zand, maar als het geregend heeft is het goed te doen. Alleen als het teveel regent, wordt het ploegen erg zwaar. (4) leemachtig (gredoso, q'arpa of q'inq'a) - Deze wordt door de mensen als goede grond ervaren: vruchtbaar, kalkhoudend een beetje zout en weinig regen nodig omdat leem van zichzelf al vochtig is. Ook in droge jaren geeft deze grond een goede opbrengst. Leem wordt gevonden aan de oevers van het meer en in de rincón. In deze grond kan het eerst gezaaid worden, omdat men er niet van de regen afhankelijk is. (5) klei (arcilloso) - Nog steviger grond dan leem, het meest geschikt om adobes van te maken. Veel mensen noemden maar 2-3 verschillende soorten grond en stelden dat het niet uitmaakte waar je wat verbouwde. Vaak zei men dat het van het weer afhing of iets goed groeide. Of men noemde een aantal gewassen die het op zandgrond goed deden en somde dan vervolgens dezelfde gewassen op voor een andere grondsoort - alleen in een andere volgorde. De vraag wat waar het beste groeide zou wèl zinnig geweest zijn als men zonder aarzelen 8-10 soorten onderscheiden zou hebben.
45
7.4 De watervoorziening en de bemesting In Yanari bedrijft men voor het grootste deel regenafhankelijke landbouw: op enkele kanaaltjes in de bergen na is er geen sprake van een irrigatiesysteem (zie 7.4.1 ). In de paragrafen 7.4.2 en 7.4.3 worden de twee manieren besproken waarop de bodem vruchtbaar gemaakt/gehouden wordt, door middel van resp. bemesting (la fertilización) en rotatielandbouw (los ciclos de rotación).
7.4.1 Het water voor de gewassen Slechts enkele families in de rincón beschikken over een systeem van irrigatie. Op twee plaatsen in het dorp loopt er een klein stelsel van kanaaltjes waarmee water aangevoerd wordt voor de gewassen. De geultjes zijn 10-15 cm breed, 15-20 cm diep en hebben opstaande walletjes. Om het land te bevloeien worden deze walletjes doorgestoken met een soort hak. In de geul wordt een steen gelegd waardoor het stromende water op het veld geleid wordt. De steen houdt niet al het water tegen en een aantal meter verderop wordt er nog een gat in het kleine dijkje gemaakt. Voor het ploegen bevloeit men de akkertjes zodat het werken met de ploeg vergemakkelijkt wordt. Hier kan men eerder met ploegen beginnen dan op plaatsen waar men geheel van de regen afhankelijk is. De meeste mensen beschikken hier echter niet over en zeiden dan ook te wachten op de regen. Nagenoeg alle families hebben een eigen waterput bij het huis, maar die is alleen om te drinken en te koken en bevat te weinig water om de gewassen mee te bevloeien. Verschillende mensen opperden dan ook het idee van een pomp die het water uit het meer omhoog zou moeten brengen (zie 8.2.3). Het feit dat sommigen wèl en anderen niet over een irrigatiesysteem beschikten leek een potentiële -of actuele?- bron van conflict te zijn. "Ik heb zelf geen irrigatiesysteem. Verderop is er wel water, maar ja, ik wil geen ruzie met die mensen daar, dus ik haal er geen water", zei iemand. "We zijn niet gelijk hier", merkte iemand anders verongelijkt op.
7.4.2 De bemesting De idee van de aarde als persoon vinden we ook terug bij de bemesting van de grond: net als elk ander levend wezen heeft ook Pachamama voedsel nodig, dat de mens in de vorm van mest aan haar geeft. Ook hier komt het principe van reciprociteit weer terug: de aarde geeft voedsel aan de mens en op dezelfde manier moet de mens voedsel aan de aarde geven. De grond is de basis van de produktie die de boer in leven houdt en als tegenprestatie moet men voor de grond zorgen en haar beschermen. Hoewel kunstmest zijn intrede heeft gedaan in Yanari gebruikt men overwegend natuurlijke mest. Daarnaast wordt ook as -verbrande koeiemest uit de keukenoven- over de velden verspreid (zie: Godoy, 1990: 8). Behalve dat as de vruchtbaarheid van de bodem verhoogt, wordt harde grond er wat 'zachter' van. Alleen bij oca wordt de as ook direct bij de knollen in de voren gegooid. Mest wordt alleen gebruikt op de velden waar dat jaar aardappels verbouwd worden. Tijdens het poten van de aardappels wordt de mest in de voren gestrooid. In december-januari wordt er tijdens het aanaarden nog eens mest toegevoegd. Het is niet zo dat hoe meer mest men gebruikt des te hoger de opbrengsten zullen zijn. Sommige stukken grond hebben meer en andere minder mest nodig. Te veel mest kan zelfs schade doen aan de grond. Men moet dus goed kijken wat de grond nodig heeft en op haar behoeften inspelen. 46
Natuurlijke mest De meest traditionele vorm is natuurlijke mest: guano (wanu) of abono natural. De mest van schapen wordt door de mensen als de beste beschouwd. Ook de mest van al de andere dieren wordt gebruikt: ezels, koeien, stieren, kippen, konijnen en varkens. De uitwerpselen van de verschillende dieren kunnen ook met elkaar vermengd worden. Een aantal mensen zei nooit mest van varkens te gebruiken, omdat daar wormen in kunnen zitten die dan vervolgens in de bodem komen en de gewassen aantasten. Eén iemand zei het niet te gebruiken, omdat het stinkt. Ook wel verbrandde men bij huis mest of afval van gewassen om vervolgens de as over het land uit te strooien. Deze as werd soms gemengd met pure mest. Een laatste mogelijkheid is dat resten van gewassen direct op het land verbrand worden. Een bijzondere vorm van natuurlijke mest is jiri of jira Dit is mest die zich in de loop van een jaar in de overnachtingsplaats van schapen opgehoopt heeft. De onderste laag is ineengedrukt, deels verteerd en als klei geworden. Je kunt de ogen van aardappels ermee insmeren voordat je ze poot, dan groeien ze beter. Ook wel wordt de jiri vermengd met water waarin de aardappels helemaal ondergedompeld worden. K'aya is hetzelfde als jiri, maar dan droger (Godoy, 1990: 8; Hatch, 1983: 83). Kunstmest De kunstmest is geïntroduceerd door de Agencias de Extensión Agrí_ola en deels door eigen initiatief van de boeren in het gebied gekomen. Ongeveer twee-derde van de door mij geïnterviewde mensen zei kunstmest te gebruiken, zij het op zeer beperkte schaal. Ook al zag men dat aan het gebruik ervan bepaalde nadelen kleefden, hoefde dit nog niet te betekenen dat men ook stopte met het te gebruiken. Zo merkten sommigen op dat aardappels die met kunstmest gegroeid waren beduidend minder lekker waren dan die met natuurlijke mest waren bemest. Mamani merkt daarnaast op dat de 'kunstmestaardappels' niet geschikt zijn voor het maken van chuño, maar dat ze vanuit het oogpunt van de markt zeer acceptabel waren. Het zijn grote aardappels die op de markt erg gewild zijn. Voor de produktie van 'marktaardappels' zou men kunstmest gebruiken en voor de aardappels voor eigen consumptie natuurlijke mest (1988: 90). Hier is mij in Yanari echter niets van gebleken. Andere mensen was het opgevallen dat kunstmest de eerste paar jaar wel een goede produktie opleverde, maar dat het daarna snel minder werd. In het geval van natuurlijke mest had men deze ervaring niet. "Kunstmest wordt door veel mensen gebruikt, omdat het goede opbrengsten zou geven volgens de reclame. Ik heb gemerkt dat dit de eerste 4-5 jaar ook inderdaad het geval is, maar dat daarna de opbrengst duidelijk terug begint te lopen. Het lijkt de grond eerder te verarmen dan te verrijken. Je moet er steeds meer van gebruiken om dezelfde resultaten als in het begin te bereiken", aldus iemand die hierom stopte met het gebruik van kunstmest. Voor één-derde van de groep bleek de slechte ervaringen met kunstmest genoeg reden om het niet langer toe te passen. "Het doet schade aan de grond. De natuurlijke mest is beter dan de kunstmest, omdat die kracht geeft aan de grond. De kunstmest voedt haar niet", vatte iemand de bezwaren samen. Overmatig gebruik van kunstmest doet de vruchtbaarheid van de bodem dalen waardoor de produktie afneemt (zie: Godoy, 1990: 9). Kunstmest wordt toegepast zonder de bodem te analyseren en het ontbreekt aan een goede voorlichting m.b.t. het correcte gebruik ervan. Andere mensen legden een duidelijk verband tussen het gebruik van kunstmest en de opkomst van wormen, waar men vroeger veel minder last van had. Dit vermoeden werd bevestigd door een landbouwkundig ingenieur aan de Universiteit van Tihuanacu. Door de kunstmest groeien 47
de planten sneller en worden ze groter, waardoor ze eerder wormen aantrekken. Reijntjes e.a. schrijven: "If nutrients are replaced primarily by chemicals and farmers no longer attach high value to manuring, the soil will be poor in organic matter and buffered nutrients, and more suspectible to droughts and pests" (1992: 63-4, mijn nadruk; 173-5). Een effect dat niet door de mensen zelf genoemd werd, zijn de nadelige gevolgen die het gebruik van kunstmest voor het milieu heeft. Chemische stoffen komen in de bodem terecht die uitspoelen en vervolgens in het grondwater (=drinkwater van de mensen) komen en uiteindelijk in het meer (waar gevist wordt). Ten slotte is het geld een probleem: kunstmest is tamelijk duur, terwijl natuurlijke mest een gratis bijproduct is van het vee dat men houdt. Daar komt nog bij, zoals iemand het uitdrukte: "Er is geen zekerheid hier. Wat heeft het voor zin om veel geld uit te geven aan kunstmest? Een paar nachten strenge vorst of enkele hagelbuien en je bent alles kwijt. Dat is dus zonde van de extra investeringen die je gedaan hebt". Het zijn dus niet zo zeer idealistische motieven om geen kunstmest te gebruiken als wel hele praktische. Zo kan men wel willen, maar bijvoorbeeld geen geld hebben om het te kopen. Het besluit te stoppen met het toepassen van kunstmest wordt niet ingegeven uit milieuoverwegingen of de gedachte dat het niet goed is voor Moeder Aarde. Men ziet dat de aardappelproductie na verloop van tijd terugloopt en dát is de reden ermee te stoppen. Men houdt ermee op, omdat de bestaansbasis direct in gevaar komt en niet omdat kunstmest vervuilend zou zijn. Eventueel kan dit later overigens wèl weer verbonden worden met de idee van Moeder Aarde, zoals Mamani doet "(...) kunstmest is een vergif voor Moeder Aarde (...)" (1988: 90). Waar ik me over verbaasd heb, is dat binnen de groep van 'gebruikers' ook mensen waren die duidelijk de nadelen van kunstmest inzagen, maar tòch doorgingen met het gebruik ervan. Het kan zijn dat men een nadelig effect vermoedt en het nog even aan wil zien alvorens besluiten te stoppen. Het kan ook zijn dat het gebruik van kunstmest op de een of andere manier verbonden is met noties als moderniteit, ontwikkeling en vooruitgang. Het is me niet gelukt een verklaring te krijgen van deze mensen voor hun handelswijze. Samenvattend kunnen we stellen dat op de volgende manieren de grond vruchtbaar gemaakt/gehouden wordt: mest direct op het land; mest thuis verbranden en dan op het land strooien, de verbrande koeiemest uit de oven in de keuken op het land verspreiden, mest op het land verbranden; afval van gewassen op het land verbranden; kunstmest; as mengen met mest; verschillende soorten mest worden gemengd nl. natuurlijke- met natuurlijke mest en natuurlijke mest met kunstmest (zie ook: Reijntjes, 1992: 164- 75).
7.4.3 De rotatiecyclus en de geassocieerde gewassen De rotatiecyclus Als men hetzelfde gewas jaar in jaar uit op hetzelfde stuk grond verbouwt, verarmt de grond. Om dit te vermijden verandert men ieder jaar van gewas (Godoy, 1991: 10). Dit is het systeem van de rotatielandbouw d.w.z. een stuk land wordt een aantal jaren achtereen verbouwd met verschillende gewassen en krijgt daarna een rustperiode. Je moet dan 1-2 jaar wachten, zodat het veld weer tot rust kan komen. Soms verbouwen mensen eerst nog een jaar bonen verbouwen voor het veld gaat 'rusten', zoals iemand uitdrukte. Ook hier komt de notie van de Aarde als levend wezen weer terug. Net als de mens moet de Pachamama na gedane arbeid goed uitrusten om later weer goed te kunnen werken (zie: Grillo, 1990: 47-50; Grillo en Rengifo, 1990: 177-81). De verschillende gewassen volgen elkaar in een bepaalde volgorde op zoals we al bij de ainoqas zagen (zie 3.6), waar eerst aardappels verbouwd werden, gevolgd door quinua, bonen en 48
ten slotte verschillende soorten gerst waarna het land uitrustte. Als de grond erg zandachtig is, zaait men het eerste jaar bonen (of tarwi), die stikstof fixeert. Daarna pas begint men met de verbouw van aardappelen en dan komen quinua en gerst. En zo zijn er nog veel meer mogelijkheden. De gevolgde strategie kan niet alleen van gemeenschap tot gemeenschap verschillen, ook van huishouden tot huishouden en van veld tot veld. Bepalend hiervoor zijn factoren als grond, klimaat, gewas e.d. En de hoeveelheid beschikbaar land bepaalt hoeveel grond men kan laten rusten en voor hoe lang. María Mayer van het Centro Internacional de la Papa (Lima, Perú) onderzocht dit systeem. Zij concludeerde dat door de rustperiode de schadelijke wormen in de grond worden gedood, omdat die niets te eten hebben immers (Mamani, 1988: 87). Hier hebben we een goed voorbeeld van hoe aan traditioneel handelen door de wetenschap een basis verschaft kan worden. De geassocieerde gewassen Men zaait nooit één soort gewas op een veld, maar altijd verschillende soorten door elkaar heen. Dit betekent niet dat men maar wat zaait, maar achter dit handelen zit een heel eigen rationaliteit (zie ook Reijntjes e.a., 1992: 72, 82-3, 85-7). Gewassen die, naar men zei, goed gecombineerd kunnen worden, zijn: bonen en erwten, bonen en quinua, oca met isaña en aardappels, bonen en quinua, oca met isaña en quinua, oca en bonen. En zo zijn er nog wel meer combinaties denkbaar. Quinua en bonen zaait men bijvoorbeeld in één veld, omdat de quinua hoger groeit dan de bonen en op die manier de bonen kan beschermen tegen de koude wind. De plant van de gerst, graan en quinua kan dienen als staak waarlangs de erwtenplant omhoog kan groeien. De bonenplant fungeert als windbreker in een aardappelveld. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van gewassen die om heel duidelijke redenen samen in een veld geplant worden. Ook hier geldt dat er niet een heel strikte indeling te maken is, omdat veel afhangt van de inschatting, de ervaring en de tactiek van de individuele boer. Vaak wordt gerst aan de randen van een veld gezaaid. Hier werden de volgende redenen voor genoemd. Het dient als bescherming tegen dieren: als zij het veld passeren nemen ze misschien eens een hap van de gerst, maar komen in ieder geval niet aan het hoofdgewas (bijv. bonen of aardappels). Sommige mensen noemden de gerst een beschermingsmiddel tegen kinderen die anders gemakkelijk het veld op zouden kunnen. Door gerst te zaaien kan men het eigen veld afbakenen van dat van de buren. Een -derde en zeer belangrijke- functie van de gerst is het 'opvangen' van ziekten die door de lucht komen (vliegjes e.d.). Het gewas fungeert als een soort buffer voor het hoofdgewas. Ten slotte dient de gerst als veevoer na de oogst. Als men in de oogsttijd de hele dag op het land is, kan de gerst direct aan de dieren gevoerd worden en hoeft men niet 's morgens van huis voer voor de dieren mee te nemen. Samenvattend kan gesteld worden dat men verschillende gewassen door elkaar heen plant om de volgende redenen: (1) Als één gewas het niet goed doet, dan levert dat veldje in ieder geval nog íets op nl. die twee of drie andere gewassen. In één veld heb je dus drie-vier kansen op een oogst. (2) Verschillende gewassen in een veld breekt de cyclus van een ziekteverwekker. Simpel gezegd: de tikona-worm die bonen aantast, kan niet zo gemakkelijk van de ene bonenplant naar de andere overgaan als er nog allemaal andere gewassen waar hij niet in geïnteresseerd is tussendoor staan. (3) Creëren van een micro-klimaat bijv. de quinua groeit sneller en hoger dan de bonen en biedt dus bescherming aan de bonen. De sterke planten beschermen de gevoeliger planten en de grote 49
plant beschermt de kleine. Zo worden de oca en de papaliza samen gepoot. De oca heeft een grotere en sterkere struik en beschermt de kleinere en gevoeligere papaliza. (4) Verschillende gewassen kunnen andere voedingsstoffen uit de bodem gebruiken en beconcurreren elkaar dus niet. (5) Mamani noemt nog twee andere voordelen (1988: 105-6). Er wordt optimaal gebruik gemaakt van de beschikbare ruimte doordat er zowel op als in de vore geplant wordt. Verder wordt er een competitie tot stand gebracht tussen de verschillende soorten. Dit laatste gebeurt bijvoorbeeld en ook gerst en haver worden om deze reden samengezaaid. (6) Reijntjes e.a. stellen dat intercropping een drietal gunstige effecten heeft (1992: 189-91). In intercropping zijn de omstandigheden gunstiger voor natuurlijke vijanden van insecten, intercrops hebben minder last van ziekten dan monogewassen en door de dichtere begroeiing is er minder ruimte voor onkruid. De rotatielandbouw en het systeem van de geassocieerde gewassen is een goed voorbeeld van een oplossing die een groep mensen gevonden heeft voor specifieke lokale problemen waar men mee geconfronteerd wordt.
50
VIII Ziekten in de gewassen en wat ertegen te doen In dit hoofdstuk staan de ziekten centraal die de gewassen bedreigen. Verder worden respectievelijk de manieren van bestrijden en voorkómen van ziekten besproken. De belangrijkste les van dit hoofdstuk is dat hier aanknopingspunten liggen voor de wetenschap. De meeste mensen gaven aan dat men op het gebied van ziektebestrijding en -voorkoming hulp kan gebruiken. Hier hebben we een goed voorbeeld van een probleem waar binnen het lokale kennissysteem geen oplossing voorhanden is. Mogelijk kunnen inzichten van de moderne wetenschap hier een uitkomst bieden.
8.1 Inleiding Er zijn drie soorten dingen waar men mee te maken heeft nl. (1) plagen: wormen en vliegjes (2) ziekten: microscopisch kleine bacteriën en (3) virussen die dodelijk zijn voor de plant. Het grootste probleem vormen de ziekten en de virussen, die niet of nauwelijks te zien zijn en zich daarom moeilijk laten bestrijden. Het meest genoemde -en ook meest zichtbare- gevaar dat de planten bedreigt is de worm (Sp. gusano, Aym. laq'o). Veel mensen verzekerden me dat er vroegen lang niet zoveel wormen waren als er de laatste 10 jaar zijn en hier werd een aantal verklaringen gegeven. "Vroeger waren er geen wormen, maar de kwaliteit van de grond is achteruit gegaan. Vroeger kreeg een stuk land wel 5-6 en soms wel 7 jaar rust, maar nu wordt de grond geen rust gegund. Hierdoor komen er allerlei ziekten in de grond", zo legde de dorpsonderwijzer me uit. En iemand anders vertelde me dat het waarschijnlijk te maken had met het gebruik van kunstmest (zie 4.5.2). "Sinds we hier met kunstmest begonnen zijn, zo'n 10 jaar geleden, zijn er wormen gekomen. Waar alleen natuurlijke mest gebruikt wordt, heb je haast geen last van wormen". Een derde verklaring die ik hoorde was dat men misschien elders aardappels gekocht had waar wormen inzaten. Anderen legden verband tussen de droogte en het meer vóórkomen van ziekten. Iemand verzekerde me dat je veel minder last zou hebben van ziekten als alles goed geïrrigeerd zou worden. Ten slotte een man: "Als het genoeg regent, zijn er haast geen wormen. Maar als het eerst weinig regent en dan de zon gaat schijnen, zijn de omstandigheden voor de wormen goed en planten ze zich snel voort".
8.2 De ziekten in de gewassen In deze paragraaf worden per gewas de door de mensen genoemde ziekten weergegeven. In zoverre is dit de meest problematische paragraaf, omdat eigenlijk grondige kennis nodig is van planteziekten om er goed onderzoek naar te kunnen doen. Dit valt buiten mijn studiegebied en buiten mijn competentie als antropoloog. Wat volgt is daarom geen technisch verhaal met een volledige opsomming van alle mogelijke ziekten die in de gewassen vóórkomen. Ik heb slechts weergegeven wat de mensen me er zelf over verteld hebben. Aardappel - de witte worm is ongeveer één cm lang en eet zich door de aardappel heen, zodat deze eruit komt te zien "als een mijn". De worm verspreidt zich ook doordat hij zich op een gegeven moment ontpopt tot een vlinder. - de groene worm is een cm of 3-4 groot. - k'asáhui. Als de plant een cm of 15 hoog is, kan deze ziekte toeslaan: de plant wordt slap en geel en gaat dan dood. 51
- hanq'a. Door deze ziekte wordt de aardappel als een spons, zodat "zelfs de dieren hem niet meer lusten hem". - papa con verrugas ('aardappel met wratten'). Hier kun je niets tegen doen. Je kunt de aardappel wel eten overigens. - bichos (beestjes). Als de plant blaadjes krijgt, kunnen er bepaalde komen die de blaadjes aanvreten waardoor de plant niet goed verder groeien kan. Bonen - de tikona-worm.35 Deze is ook wit, maar groter dan die van de aardappel, nl. zo'n 3-4 cm. Hij dringt de schil binnen en eet de hele boon op. - k'asáhui. Dezelfde ziekte als bij aardappels en quinua - vlooien. Ze zijn zo groot als stof en blauw-zwart van kleur. Erwten - bichos. "In februari- maart als de plant bloeit, zijn er beestjes die de blaadjes opeten". Gerst/graan - k'esíma. Een ziekte die de aar aantast waardoor die eruit komt te zien als een verbrand stompje, Als je de aar verpulvert tussen je vingers laat het zwart stof achter, als kool. De ziekte komt met name voor in droge tijden. - kasábe. Dezelfde ziekte als bij bonen en graan. Isaña Deze knol heeft nergens last van. "Isaña is een beetje bitter van smaak en daar houden de wormen niet van", zo luidde de verklaring. Maiz - wormen van ongeveer een cm of 3-4 groot, die de maïskolf aantasten. Oca - wormen. Dezelfde soort wormen als bij de aardappels (wordt vaak ook in hetzelfde veld verbouwd). - machí. De oca krijgt zwarte plekken en is daardoor niet meer geschikt voor menselijke consumptie. Papaliza Dit gewas heeft nagenoeg nergens last van en wordt bovendien niet zo heel erg veel gepoot. Quinua - de groene worm. Als de quinua een cm of 80 groot is, kan deze worm komen. Groen van kleur en kleiner, slanker dan de witte wormen van de aardappels, ongeveer 1 cm groot. Klimt tegen de plant op en eet de quinua op. Hij verdwijnt vanzelf als de vorst eenmaal intreedt, dus daar hoef je verder niets aan te doen. Het is een worm die je ook gemakkelijk met de hand kunt verwijderen. - k'asáhui Dezelfde ziekte als bij aardappels en bonen. 35 Zelfs dieren die schadelijk zijn voor bepaalde planten kunnen daarnaast óók nog nuttig aangewend worden. Een mooi voorbeeld hiervan is de tikona-worm die de bonen aantast. In gedroogde vorm echter kan van deze worm thee gezet worden die een heilzame werking heeft tegen koorts!
52
8.3 Bestrijdingsmiddelen Chemische middelen Ook de chemische bestrijdingsmiddelen hebben inmiddels hun weg gevonden naar het platteland. De bestrijdingsmiddelen die het meest gebruikt worden, zijn: - aldrin. Dit is een poeder dat met water vermengd moet worden en dan op de planten gespoten wordt. Bij het poten van de aardappels wordt er bovendien bij elke knol een beetje aldrin gedaan. Aldrin wordt dus niet alleen gebruikt om te bestrijden, maar ook om te voorkómen. - metasixto. Dit is een vloeistof, dat ook vermengd moet worden met water en op de gewassen gesproeid wordt. Dit is een sterker middel dan aldrin. - agallol. Dit is een middel waar ziekten mee voorkómen worden. De aardappels worden, voor ze gepoot worden, in een rieten mandje ondergedompeld in een bak water waar agallol in zit. Dit ontsmet de aardappels ontsmet, waardoor de kans op ziekten op verkleind wordt Andere middelen die in de literatuur genoemd worden, zijn: antracol, tecto 60 en busan (i.p.v. agallol) en temik en furater om de tikona-worm te bestrijden (in: Mejoremos el cultivo de la papa, n.d.: 33-6, 41. 50). Slechts één persoon wees op de nadelige effecten die het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen met zich meebrengt. "Wij eten de gewassen die met die middelen bespoten zijn en krijgen zo die dingen binnen. Voor onze dieren geldt hetzelfde. Daarom moet je er eigenlijk zo min mogelijk van gebruiken. Er zijn zelfs mensen die zelfmoord hebben gepleegd door dit middel in te nemen". Het gevaar is dat boeren pesticiden gaan zien als de enige oplossing, het nut ervan gaan overschatten en de nadelen ervan juist ònderschatten (Reijntjes e.a., 1992: 78, 193). Behalve dat chemische bestrijdingsmiddelen problemen opleveren voor het milieu en de gezondheid van mens en dier kosten ze geld. Het is dus een voor de mensen dure en ongezonde manier om ziekten te bestrijden. In het algemeen geldt dat het geen duurzame manier is: de grond, die de basis is van de agrarische produktie, raakt vervuild en dit kan in de (nabije) toekomst problemen opleveren. Natuurlijke methoden Over natuurlijke manieren om ziekten te bestrijden hebben mensen me weinig verteld. Slechts een aantal mensen noemde het over de planten strooien van as uit de keuken als een manier om wormen tegen te gaan. Het gebruik van pesticiden gebaseerd op plantextracten is een oude methode om ziekten te bestrijden. "Unfortunately, this knowledge is rapidly being lost, particularly where chemical pesticides are being introduced" (Reintjes, e.a., 1992: 193). Op de Universiteit van Tihuanacu vertelde een landbouwkundig ingenieur me dat er wel degelijk meer manieren zijn om ziekten tegen te gaan. De volgende drie middelen helpen tegen elke soort plaag. De geur van is namelijk bitter en dat verjaagt de dieren. - cebo de afrecho.36 De afrecho wordt met suiker en water gemengd tot er een deegachtige massa ontstaat. Vervolgens moet de steel van de plant ermee inwreven worden. Een nadeel van deze methode is dat het erg veel werk is omdat je plant voor plant moet behandelen. - tarwi. De hele plant van de tarwi, op de wortel na, moet fijngemalen worden. Het maalsel leg je 24 uur in het water, dat je daarna zeeft. Met het water kun je de planten bespuiten. - q'ohua - dezelfde bereidings- en gebruikswijze als tarhui. 36
afrecho afval uit bierbrouwerijen, de 'velletjes' van de korrels van trigo: tarwe; graan, koren.
53
Je kunt q'ohua, een plant, ook anders gebruiken nl. eerst laten drogen en dan vermalen. Vervolgens mengen met as en een klein beetje kalk. Elke plant moet je hiermee bestrooien. Overigens is niet de bedoeling dat álle leven in de grond gedood wordt, want een geheel 'dode' grond is ook weer niet goed. Niet al het leven in de grond is schadelijk en veel leven is zelfs uitgesproken nuttig en een noodzakelijke voorwaarde voor een goede groei van de planten. Allerlei schimmels en bacterieën zetten organisch materiaal om in voedsel voor de planten. De afvalstoffen van wormen vormen voedingsstoffen en de gangetjes die wormen graven houden de grond 'luchtig'. Door de gangetjes circuleert de zuurstof die de planten nodig hebben (Godoy, 1991: 10).
8.4 Voorzorgsmaatregelen Behalve het bestrijden van ziekten kan men ook het een en ander doen om ze te voorkómen. Hieronder volgt een aantal tactieken die gevolgd worden (zie ook Aitken, 1987: 154; Reijntjes e.a., 1992: 74-7). Rotatielandbouw. Als je veel verschillende stukjes grond hebt, hoef je niet ieder jaar hetzelfde deel te bebouwen en kunnen bepaalde percelen een tijd rusten. Op foto 15 is een ainoqa in ruste te zien. In de eerste plaats kan de grond zich herstellen en weer op krachten komen. In de tweede plaats wordt op deze manier de cyclus van bepaalde ziekten doorbroken. "Maar omdat we niet genoeg land hebben wordt het land niet meer de tijd gegund om uit te rusten en dan ontstaan er allerlei ziekten zoals wormen. Als je de grond 2-3 jaar laat rusten, zijn er geen wormen. Onze grootouders hadden grotere stukken grond, waardoor ieder stuk voldoende rust kon krijgen. Nu zijn we gedwongen het land steeds korter achter elkaar te verbouwen", zo werd me uitgelegd. Verschillende gewassen na elkaar verbouwen helpt om de cyclus van bepaalde ziekteverwekkers te doorbreken, net als het door elkaar verbouwen van verschillende gewassen (zie 7.5.3). Het open maken van de grond. Een goede manier om wormen tegen te gaan is het omploegen van de aarde en die vervolgens open te laten liggen. De hete zon, de nachtvorst en de sneeuw van eind augustus doden dan veel wormen. Aanaarden en onkruid wieden. Op tijd aanaarden en onkruid wieden is belangrijk om de planten goed te laten groeien. Aanaarden zorgt ervoor dat de plant genoeg aarde heeft voor zijn wortels en onkruid wieden dat het onkruid de plant niet verstikt. Resistente variëteiten. In de loop van de tijd heeft men soorten ontwikkeld en geselecteerd die tamelijk resistent zijn tegen de bepaalde ziekten en vorst e.d. Het poten en zaaien van deze soorten is ook te zien als een maatregel om het risico zo klein mogelijk te houden. Goed zaai- en pootgoed Bij het selecteren van het zaai- en pootgoed voor het nieuwe seizoen moet er goed opgelet worden dat alleen gezonde knollen en zaden opnieuw gebruikt worden. Niet zaaien op de 'maan'dagen. Er zijn bepaalde dagen dat er niet gezaaid of ook maar op het land gewerkt mag worden. Als men bij één van de drie maanstanden werkt levert dat slechte resultaten op. Die 'maan'dagen zijn: (1) eerste kwartier of wassende maan (cuarto creciente, juyp'u sunaqi) (2) halve maan (media luna, sunaqi jach'a phaxsi) (3) laatste kwartier of afnemende maan (cuarto menguante, qhantat sunaqi). Dit principe komen we overigens ook in de biologisch-dynamische landbouw tegen. "Ook weet men dat als de maan aan de top van de hemel staat en van fase verandert, zij in haar menstruatietijd is. Daarom moet men de volgende dag niet op het land werken, omdat het kan mislukken en het zaad eruit gaat zien alsof het met bloed roodgemaakt is" (Mamani, 1988: 98). In Yanari zei men: "Op deze dagen raakt men de grond niet aan". 54
Ook bij volle maan (luna llena, urt'a) mag er op het land niet gewerkt worden. "Wanneer de maan de zon aanschouwt" -d.w.z. als de zon bij het ondergaan en de maan bij het opgaan tegenover elkaar staan. Als je tòch zaait, ontstaan er allerlei ziekten. Hieruit vloeit dan automatisch voort dat men wèl moet zaaien op goede dagen, op tijden die daarvoor bestemd zijn. San Calixto (14 oktober) is bijvoorbeeld een goede dag om aardappels te poten (zie 6.1.1). "Alles heeft zijn tijd om gezaaid te worden", zo legde men me uit. Goede mest gebruiken Men kan beter geen mest van varkens gebruiken omdat daar wormen in kunnen zitten die dan op het land terecht komen. Door de kunstmest groeien de planten sneller dan normaal en trekken ze eerder en meer beesten aan. Bidden Ook op dit gebied speelt de religie een rol, zoals iemand me uitlegde. "De yatiri vertelt ons wat we moeten geven aan de Pachamama en we bidden tot de Heer, onze God. Dat de ziekten maar weg mogen gaan van hier".
8.5 "We hebben hulp nodig" In de loop van de tijd heeft men nogal wat manieren ontwikkeld om ziekten te bestrijden en te voorkómen. Maar niet op alle problemen heeft men een passend antwoord weten te vinden. Het punt is dat wormen en vliegjes nog wel te zien zijn, maar dat ziekten en virussen pas zichtbaar worden als het in feite al te laat is. "Iets wat voor ons onzichtbaar is, valt de oca aan", verklaarde een man me. En iemand anders zei: "Er is wel iets dat de oca aanvreet, maar daar weet ik de naam niet van. Dit hebben wij niet goed geanalyseerd". Chambers schrijft niet voor niets dat de kennis van lokale groepen het sterkst is m.b.t. wat zichtbaar is en "its local what, where, and when" (1983: 95). Mensen vertelden dat ze zelf niet wisten wat te doen op dit gebied en zeiden dat anderen maar met oplossingen moesten komen, zoals de volgende twee opmerkingen laten zien. "De ingenieurs van de landbouwkundige universiteit moeten daar maar naar kijken. Wij weten niet wat we ertegen kunnen doen. Zij moeten het ons maar vertellen". En: "Wij zijn onwetend wat dit betreft. Wij weten niet wat we tegen die plagen moeten doen, dat is iets voor wetenschappers". In hoofdstuk 10 zullen we zien dat we een algemene les we uit dit voorbeeld kunnen halen. In de eerste plaats zijn er binnen het lokale kennissysteem wellicht oplossingen voorhanden, die echter in de loop der tijd in de vergetelheid geraakt zijn. De ingenieur van de Universiteit van Tihuanacu noemde zo al drie natuurlijke middelen om ziekten mee te voorkómen en te bestrijden. Verder onderzoek op dit gebied kan misschien nog meer inheemse oplossingen aan het licht brengen. In de tweede plaats geven de boeren zelf aan wat zij als het grootste probleem zien waar zij geen oplossing voor hebben. Van der Ploeg spreekt in dit verband van de "identificatie van specifieke tekortkomingen in lokale technieken" (1991: 292). Het vertrekpunt van het wetenschappelijk onderzoek zijn de werkelijke behoeften van de boeren en niet wat de technici dénken wat de behoeften van de boeren zijn. Een probleem waar men vanuit het eigen lokale kennissysteem geen antwoord op heeft, kan eventueel vanuit de landbouwwetenschap opgelost worden. Op andere terreinen heeft men weer geen hulp nodig en heeft men genoeg de eigen kennis en ervaringen voldoende. Op de manier waarop daar in hoofdstuk 2 over gesproken is, kunnen lokale en wetenschappelijke kennis kunnen elkaar zo aanvullen.
55
IX De elementen: vorst, hagel, droogte en wind De vorst en de hagel zijn de grootste vijanden van de gewassen. Jaarlijks brengen ze de oogst in gevaar en vaak vernietigen ze die voor een deel. Een ander probleem is de droogte. De laatste jaren is er minder regen gevallen dan normaal en dit levert moeilijkheden op voor de groei van de planten. In dit hoofdstuk gaat het om de vorst, hagel en droogte en hoe de mensen in Yanari proberen zich daartegen teweer te stellen. In het tweede deel wordt ingegaan op de verschijnselen in de natuur die aankondigen of het een goed dan wel slecht landbouwseizoen zal worden. De kunde van het 'lezen van het boek der natuur' is tanende en daarmee lijkt een kennisbron van onschatbare waarde verloren te gaan.
9.1 "Niets kan men doen" Door de grote hoogte heeft men met klimatologische extremen te maken, een langere groeicyclus van de gewassen en dus een langere blootstelling aan die extremen. "Niets kan men doen" was zo ongeveer het standaardantwoord dat ik kreeg op de vraag wat te doen tegen vorst, hagel en droogte. Al 5 jaar is er in Yanari een strenge nachtvorst die de gewassen bedreigt en vaak vernietigd. Vanaf half augustus hoort het te gaan regenen en in februari regent valt normaal gesproken de meeste regen. Maar de laatste 5 jaar heeft het te weinig geregend en produceren de gewassen niet goed. Ten slotte heeft het de afgelopen twee jaar veel gehageld en dat heeft een groot deel van de oogst vernietigd. Ondanks het "niets kan men doen' had men toch bepaalde technieken ontwikkeld om zich te wapenen tegen de elementen. De oplossingen kunnen variëren van praktische handelingen (vuur maken, vuurpijlen afsteken) tot magisch-religieuze praktijken (offers brengen, bidden). De variëteiten die men verbouwt hebben in de loop van de tijd een zekere resistentie opgebouwd tegen vorst en droogte. Dit is ook te zien als een onderdeel van het lokale kennissysteem. Een algemene maatregel is om de veldjes zoveel mogelijk verspreid te hebben om zo ook de risico's te spreiden (zie 4.6). Zelfs in het kleine gebied van Yanari doen zich klimaatsverschillen voor. Aan de oostelijk kant van het dorp -bij Huilacollo- zijn de bergen lager dan in het centrum en het westen. De lagere bergen bieden minder bescherming tegen de scherpe koude van de andere kant. Het is er een stuk kouder dan waar de bergen hoger zijn en ín de bergen is het minder koud dan in de uitlopers ervan. De koude wind die de vorst met zich meebrengt, komt vanachter de bergen vandaan. De wind valt letterlijk over de bergen heen in het lager gelegen gedeelte van het dorp. Vandaar dat er boven in het dorp wel en beneden geen maïs verbouwd kan worden. Gevaarlijk is de bliksem die regelmatig slachtoffers eist. Niet lang terug werd een man die nog met zijn ploeg op het land was toen de onweersbui uitbrak dodelijk getroffen.37 Men ziet het omgaan met de elementen duidelijk als een soort strijd en bezigt ook woorden die hieraan refereren zoals strijd, verdedigen, overwinnen e.d. "We verdedigen onze chacras als de hagel ons aanvalt", was een uiting van deze visie. Maar, zoals we zullen zien, ook de verdedigingstacieken die men in de loop van de tijd ontwikkeld heeft worden weer ondermijnd, zodat er over het algemeen gewoon echt niets tegen te doen is. De relatieve machteloosheid ten overstaan van de natuur lijkt dus gerechtvaardigd. "Ondanks de maatregelen is het soms 37
De plek waar de bliksem ingeslagen is, wordt beschouwd als een slechte plaats die zoveel mogelijk gemeden wordt.
56
onmogelijk om tegen de natuur te strijden. Dit zal door de boer geïnterpreteerd worden als een straf van zijn beschermingsgoden" (Mamani 1988: 77). Er moeten allerlei riten uitgevoerd worden om de mensen van deze straffen te bevrijden.
9.2 Vorst, hagel, droogte, erosie en wat ertegen te doen 9.2.1 Vorst Ten aanzien van vorst bestaat er zoiets als een haat-liefde verhouding: de vorst is gevaarlijk en zeer ongewenst als de gewassen op de velden staan, maar in juni-juli is vorst nodig om de chuñu, tunta, moraya e.d. te kunnen maken. Men spreekt dan ook van helada buena en helada mala, goede en slechte vorst. De vorst in november kan de nog jonge planten bedreigen, maar met de regens van december kunnen die zich verder nog goed ontwikkelen. Gevaarlijk is de vorst in januari, omdat de planten dan in volle bloei staan en zeer kwetsbaar zijn. Het stoken van vuren gebeurt in deze tijd. De vorst van maart kan de gewassen verhinderen helemaal te volgroeien. Het afgelopen jaar is er in Yanari strenge vorst geweest waardoor bijna de hele aardappeloogst mislukt is. Alleen de kleintjes hebben het overleefd en men heeft aardappels moeten kopen op de markt. Hoewel men tegen vorst nog wel bepaalde methoden gevonden heeft, was ook hier aanvankelijk de reactie van mensen wat moedeloos. "We weten niets om te beschermen. Wat kunnen we doen?', reageerde men vaak. "Vorst komt het hele jaar voor en vaak komt hij als een verrassing, het is iets onvoorspelbaars. We kunnen er niet zo heel erg veel tegen doen". Iemand dacht dat het vooral een kwestie van geld was: "Rijke landen hebben misschien wèl de mogelijkheid iets te doen tegen de vorst, maar wij zijn maar een arm land". Na enig doorvragen kwam men wel met mogelijke oplossingen. Dit zijn de technieken die gebruikt worden om de gewassen tegen de invloeden van vorst te beschermen. Het stoken van vuren De vorst is het gevaarlijkst in januari-februari als de gewassen in bloei staan. Als er dan 's nachts strenge vorst is, worden er door heel de gemeenschap vuren gestookt die zorgen voor een grote rookontwikkeling. De rook gaat als een deken over de gewassen liggen en beschermt ze zo tegen de vorst. Het probleem is dat het geen afdoende bescherming biedt als het een aantal nachten achter elkaar hard vriest, dan heeft het geen effect meer. Een ander punt is dat er gebrek aan brandstof is om te lang achter elkaar vuren te stoken. Ten slotte is het voor mensen niet vol te houden om lange tijd achter elkaar 's nachts op te blijven om vuren te stoken. En één iemand merkte op dat te lang en te veel rook achter elkaar zelfs schade kan doen aan de plant. De vuren worden met name rond de velden gestookt waar aardappels verbouwd worden. Aardappels zijn het meest gevoelig voor vorst en, zoals al eerder opgemerkt, het meest belangrijke gewas voor de mensen. Behalve van stro en van planten en struiken op de heuveltjes tussen de velden worden ook vuurtjes gemaakt van (koeie)mest, rubber, oude kleren en andere oude spullen. Het creëren van een microklimaat Verschillende gewassen worden door elkaar gezaaid, zodat de sterke en hoge planten de zwakke en kleine kunnen beschermen tegen vorst en wind. Er wordt op deze manier een micro-klimaat gecreëerd (zie 7.5.3).
57
Het bouwen van kassen Bij de school was een kas gebouwd waarin sla, tomaten en andere groenten verbouwd werden. Dit is een goede manier om de nadelige effecten van vorst op de gewassen tegen te gaan. In hoofdstuk 10 wordt er verder ingegaan op deze kas. Schreeuwen, lawaai maken Mensen gaan schreeuwen en lawaai maken om zo de vorst op de vlucht te jagen. Men roept: "Ga naar de andere kant!" Er wordt op trommels geslagen en door de comunidad gelopen. Iemand anders zei me dat tegen de vorst geroepen wordt: "Ga maar naar Peru!" Ook wel wordt er gezongen en muziek gemaakt. De aardappel zou dan gaan slapen en zo zou de vorst er geen vat op kunnen krijgen. Bidden Anderen stelden dat het onmogelijk is je teweer te stellen tegen de vorst, zodat bidden het enige is wat voor de mensen overblijft.
9.2.2 Hagel In maart-april doet de hagel de meeste schade aan de gewassen, omdat ze dan helemaal volgroeid zijn en er nog net niet geoogst is. De hagel is heel erg lokaal: het kan ergens vallen en 100 meter verderop niet. "Het probleem is dat de hagel, net als de vorst overigens, altijd als een verrassing komt en dan kan je er niets meer tegen doen. Als het valt, dan valt het", was een antwoord dat ik meerdere malen hoorde. Ondanks dit heeft men ook tegen de hagel bepaalde afweermechanismen ontwikkeld. Vuurpijlen afsteken De belangrijkste methode is het afsteken van vuurpijlen om de wolken waaruit hagel dreigt te vallen uiteen te jagen. Met grote kracht ontploffen de pijlen middenin de wolk die dan verspreidt waardoor de (dreiging van) hagel -in ieder geval voorlopig- wijkt. Door de autoriteiten worden namens de hele gemeenschap vuurpijlen gekocht. Ook wel wordt er dynamiet tot ontploffing gebracht. Door de enorme knal wordt er met een grote schok veel lucht verplaatst die de hagelbui mogelijk uiteen drijft. Vuren stoken Ook stookt men vuren om de gewassen tegen hagel te beschermen. Het roken van het vuur moet de hagel tegengaan. Lawaai maken "Er zijn mensen die hard gaan schreeuwen en lawaai maken met trommels en toeters om de hagel te verjagen. Ze heffen dan strijdkreten aan alsof ze iemand aanvallen", vertelde een respondent me. Ook wordt er met de hagel onderhandeld: er wordt gevraagd of ze niet boven het meer wil vallen, omdat daar toch geen gewassen staan en er dus niets kapot kan gaan. Rituelen Er wordt een (gedroogde) foetus van een lama begraven om de hagel af te wenden. De foetus is voor de Tío van de berg (zie 4.2). En iemand vertelde me: "We bidden tot de Pachamama en tot de Tío, we geven coca, alcohol en dat helpt". Er wordt een direct verband gelegd tussen een miskraam of abortus en een hagelbui. De dorpsonderwijzer legde me uit: "Het is curieus, maar we hebben gemerkt dat er sterke hagel komt als iemand een miskraam gehad heeft of stiekem een abortus gepleegd heeft. In het gebied waar de hagel gevallen is, wordt er vervolgens een onderzoek ingesteld om de schuldige te achterhalen. De kinderrijpe vrouwen worden verzameld en er wordt in hun borsten geknepen. Als ze zwanger zijn geweest, is hun lichaam immers begonnen met het aanmaken van melk zodat er melk uit hun borsten zal komen. Ontkent de schuldige dan zal de hagel nòg erger worden en wordt de gemeenschap nòg meer gestraft. Er moeten offers gebracht worden om het weer goed te maken. Alles wat het kind in zijn leven gehad zou hebben wordt in miniatuur nagemaakt: een huisje, kleertjes, diertjes, huisraad enzovoort. Er worden snoepjes gegeven, cocablaadjes. Dit wordt dan verbrand en daar wordt bij gezegd: dit was jouw huisje, dit was 58
jouw bordje, dit was jouw schaapje enzovoort'. De priesters zeggen dat we hier geen geloof aan moeten hechten, maar dat blijven we wèl doen". Omdat men onzorgvuldig is omgesprongen met het leven wordt de hele gemeenschap gestraft. Pas nadat er vergeving gevraagd is en bepaalde rituelen uitgevoerd zijn, kan de hagel afgewend worden.
9.2.3 Droogte Bij droogte komt de relatieve machteloosheid tegenover de elementen het sterkst naar voren -en dat is niet verbazingwekkend. Kan men bij vorst en hagel nog een vuur maken en vuurpijlen of zelfs dynamiet afsteken, bij droogte is er niets dat men kan doen. "Allemaal moet we lijden", drukte iemand het uit. Meer dan bij vorst en hagel noemden mensen oplossingen die in de magisch-religieuze sfeer lagen zoals bidden, het uitvoeren van bepaalde rituelen en offers brengen. "Men kan er niets tegen doen, behalve bidden tot God". Mamani merkt dan ook terecht op dat strijden tegen het onmogelijke tot een maximum aan religiositeit leidt (1988: 105). "De enige oplossing om aan de droogte te ontsnappen zou zijn te verhuizen naar de Yungas", was een laconieke reactie. "Maar wat nog in ons voordeel is het meer dat voor vochtigheid zorgt en regen. Aan de andere kant van de bergen is de situatie nog veel slechter". Tien jaar geleden is er een grote droogte geweest waardoor er veel oogst verloren is gegaan en er stierven zelfs dieren.38 Bidden Er zijn mensen die naar de bergen gaan om te bidden onder leiding van de yatiri. "We bidden tot de Tío en tot Jezus Christus en vragen om regen. We gaan met de hele gemeenschap bidden op een bepaalde berg of in de pampas waar de aardappels dat jaar verbouwd worden. We bidden tot God en vragen om vergeving van onze zonden. De gemeenschap moet in goede harmonie zijn". Doordat het evenwicht bij de mensen onderling verstoord is en zij niet op een goede manier met elkaar omgaan, wordt de gemeenschap gestraft. Kikkers Er zijn kikkers van de regen, van de vorst en van de hagel. Als er geen regen is dan wordt een regenkikker gevangen die onder begeleiding van muziek naar de bergen gebracht wordt. De kikker gaat huilen omdat hij het water mist en roept op die manier water (regen) naar zich toe. "Kikkers zijn gewend aan water en als zo'n kikker nou boven op de berg zonder zit, zal het water wel op de een of andere manier naar hem toekomen", zo verklaarde men. Als er geen regen, maar vorst of hagel komt, is er een verkeerde kikker gevangen. Offers Er wordt een lama naar de hoogste berg gebracht die Galjawilja heet en macht heeft. Hier wordt de lama geslacht in de hoop dat het dan zal gaan regenen. Met plengt het bloed op de aarde en het vlees wordt verbrand. De pomp Verschillende mensen zeiden dat een installatie die het water uit het meer omhoog zou pompen een goed idee zou zijn. Misschien is dit een oplossing, maar dan zal eerst een antwoord op de volgende vragen gevonden moeten zijn. In de eerste plaats is de aanleg van een dergelijke installatie kostbaar. Waar moet het geld vandaan komen? Verder moet de machine onderhouden worden en daar is geld en kennis voor nodig. In de tweede plaats: is de aanleg van een pomp ecologisch verantwoord? Kan het meer -
38 Dit begreep ik niet: met zo'n enorm meer in de buurt hoeven er toch geen dieren om te komen van de dorst. 'We komen er niet met de dieren', vertelde iemand me. Ook dat snapte ik niet, omdat ik zag dat men de dieren wèl bij het meer weidde. Verder vond ik het onwaarschijnlijk dat men de dieren zomaar sterven liet als de redding zo nabij was. Ik ben er niet achter kunnen komen wat dan wèl de reden is geweest dat er dieren door de droogte omgekomen zijn.
59
dat in de droge tijd al een stuk kleiner is- die vraag naar water wel aan? Wat zijn de gevolgen voor de visstand en de dieren die op en rond het meer leven? De ervaringen die een dorpje aan de overkant van het meer had met een pomp zijn niet onverdeeld positief te noemen. "Aan de overkant is er in een comunidad een installatie aangelegd die water uit het meer pompte en de veldjes bevloeide. De eerste drie jaar was er inderdaad sprake van een goede oogst, maar daarna begon de grond wit uit te slaan en liep de opbrengst terug: de grond werd zoutig en kreeg teveel kalk", zo legde de loco-burgemeester me uit. "We hebben er wel over gedacht, maar hebben gezien dat het daar mislukt is. Misschien dat het wèl mogelijk is als je het water eerst zou zuiveren alvorens het op de velden te laten". Daarnaast leek er een ander bezwaar mee te spelen. Teleurgesteld vertelde iemand me: "Als er eenheid in de gemeenschap zou zijn zouden we misschien gezamenlijk een pomp aan kunnen schaffen, maar de mensen zijn het niet met elkaar eens. Er is geen eenheid in de comunidad. Het meer is dichtbij, dus het zou een goede mogelijkheid zijn".
9.2.4 Erosie als gevolg van regen en wind In de bergen heeft men met erosie als gevolg van regen te maken, in de pampas meer met erosie als gevolg van wind. In het algemeen geldt dat goed aanaarden tegen erosie helpt. Daarnaast bidden mensen dat er geen storm komt. In de bergen worden terrassen aangelegd ommuurd met stenen wallen zodat de akkertjes beschermd worden tegen het water dat van de bergen afstroomt, zoals op foto 16 (zie: Grillo, 1990: 50-2; Grillo en Rengifo, 1990: 181-3). De loop van het water wordt gebroken en kan zich niet ontwikkelen tot een krachtige stroom die veel grond met zich mee sleurt. De voren in de bergen worden schuin geploegd, zodat het water niet rechtstreeks van de berg afstroomt, maar af wordt geremd. Er worden verder geultjes om de veldjes aanleggen zodat het water eromheen geleid wordt. Voor het water de pampas bereikt heeft, heeft het meeste water zich al verzameld in kleine stroompjes die meanderend naar het meer lopen. De pampas worden dus niet overstroomd door het water uit de bergen. Bovendien beschermt de weg die net even hoger ligt dan de velden en waarlangs zich afvoergeulen bevinden de velden tegen het water dat van de velden stroomt. Als het kleine beekje dreigt te overstromen, bouwt men kleine dijkjes om het water in goede banen te leiden. In de tijd dat er geen gewassen op het veld staan regent het toch haast niet, zodat het water in die tijd geen grote bedreiging vormt. Wèl speelt in de pampas winderosie een rol, maar lang niet zo'n grote volgens de meeste mensen. Begin augustus zijn er stormen die vrij spel hebben op de boomloze vlakte en enorme stofwolken veroorzaken (zie foto 17). Dit zou de enige tijd zijn in het jaar dat het zo hard waaide. Wat niemand als zodanig genoemd heeft, maar wat ik zelf wel gezien heb is dat op veel velden men na het oogsten de stoppels van de gewassen laat staan (zie foto 18). Dit lijkt mij een dubbele functie te hebben. Enerzijds wordt de erosie tegengegaan doordat de stoppels en de wortels de grond vasthouden. De wind heeft dus niet zo maar vrij spel. In de tijd dat er geen gewassen op de velden staan regent het niet of nauwelijks dus er spoelt geen water over de lege velden. Met de eerste regens van augustus begint met direct te ploegen en te zaaien. Anderzijds dienen de velden met de stoppels als graasweiden voor het vee. De bovenkant wordt afgegrazen, terwijl de wortels blijven staan. Als de grond voor het nieuwe seizoen weer omgeploegd wordt, dienen deze wortels als organisch materiaal die de bodem verrijken (zie verder over erosie: Reijntjes e.a., 1992: 73-4). 60
Balboa heeft een boekje geschreven waarin aan de hand van plaatjes op eenvoudige wijze, zowel in het Spaans als in het Aymara, beschreven wordt hoe bomen geplant en verzorgd moeten worden.39 De voordelen van het planten van bomen zijn legio, zoals het fungeren als windbrekers, het vasthouden van grond en water, brandhout, veevoer, constructiehout e.d. In Yanari lijken de mogelijkheden voor het planten van bomen echter beperkt te zijn. Het gebrek aan ruimte is het voornaamste bezwaar. De ruimte tussen de velden moet gebruikt worden om de dieren te kunnen laten passeren als er gewassen op de velden staan. Om ruimte voor bomen te scheppen zouden mensen een vore van hun veld op moeten geven. Aangezien de meeste mensen al heel weinig grond hebben, lijkt dit niet een haalbare optie te zijn. Daar komt nog bij dat men letterlijk- geen extra vruchten kan plukken van de bomen zoals in de tropen het geval is. Het klimaat op de Altiplano is nu eenmaal niet geschikt voor fruitbomen.
9.3 Aanwijzingen in de natuur Aan allerlei dieren en planten kun je aflezen wat er het komende jaar gebeuren gaat: veel vorst of juist weinig, sterke hagelbuien, veel of weinig regen. "Het is als een kalender", zei iemand me. "The indicators themselves (...) always speak the truth; the error arises when humans fail to correctly interpret what the indicators are saying" (Hatch, 1983: 54). Op basis hiervan is er veel respect voor de ouderen binnen de gemeenschap die veel ervaring en kennis hebben om de signalen goed te interpreteren. Voor de boer is het erg belangrijk dit te weten, omdat hij dat zijn strategie voor het komende jaar kan bepalen. Het gaat om het combineren van de signalen van de verschillende indicatoren. Dit geheel van indicatoren geven aan hoe de boer moet handelen, alvast zaaien of juist nog even wachten om risico's te vermijden. Komt er veel regen, dan moet er niet op grond gezaaid worden die van zichzelf al vochtig is, omdat het anders te nat wordt voor de gewassen. Bloeit de gele kantuta goed, dan zal het een goed jaar voor de bonen worden en moet men dus wat meer bonen zaaien. Resten van quinua in de uitwerpselen van de vos duidt op een goed jaar voor dit gewas en kan men gerust wat meer quinua uitzetten. Dit wordt wel fenologie genoemd, de wetenschap die "de periodieke eventualiteiten van het leven van planten en dieren met elkaar verbindt" (Mamani 1988: 93). Het hele agrarische handelen wordt bepaald door deze fenologie en de astrologie. "This 'folk-wisdom' is usually integrated with beliefsystems and cultural norms, and expressed in traditions and myths. Also traditional methods of communication like songs or proverbs and traditional structures for social organisation and cooperation form part of the local knowledge system" (Reijntjes e.a. 1992: 36-7). Een uitputtende beschrijving van natuurlijke indicatoren zou een heel boek vereisen. De kennis is wel aan het verdwijnen overigens, zoals verschillende respondenten opmerkten. "Al deze gewoonten raken verloren en veel mensen geloven er niet meer in. We zijn de goden vergeten en daarom is het misgegaan", vertelde een respondent. In de nu volgende subparagrafen zullen voorbeelden gegeven worden van deze fenologische kennis.
39
Plantemos y cuidemos arbolitos en familia (Biblioteca del pueblo Aymara, La Paz, 1991)
61
9.3.1 Dieren Respondenten zeiden in Yanari op het gedrag van de volgende dieren te letten: - Als de bronsttijd van de vos begint, is het tijd om te begint men met zaaien. "We wachten met zaaien tot we het roepen van de vos horen. Als de vos huilt op een hoge, heldere toon dan zal het geen goed jaar worden. Huilt 'ie op een lage toon dan zal er dat jaar een goede opbrengst zijn".40 "Als de vos naar het meer toekomt om water te drinken, weten we dat het een droog jaar zal gaan worden. Als het namelijk genoeg regent, hoeft hij niet naar de oevers te komen". De uitwerpselen van de vos worden verzameld en uit elkaar gehaald. Normaal gesproken eet hij alleen vlees, maar soms ook 'mensenvoedsel'. In zijn uitwerpselen bevinden zich dan bepaalde gewassen bijv. graankorrels of stukjes aardappel. "We weten dat het een goed jaar zal worden voor de gewassen die in zijn uitwerpselen gevonden worden. Dat jaar zaaien we daar dan ook meer van. We weten ook niet hoe het kan, hoe de vos aan die gewassen komt en waarom hij die eet. Dit jaar waren het de gewassen graan, quinua en bonen, daar moeten we dan dit jaar meer van zaaien". - Als de zorrino naar de oevers van het meer komt om voedsel te zoeken, zal er dat jaar een goede opbrengst zijn. "De zorrino woelt net als een varken de aarde om met zijn neus en zo kun je zien dat hij ergens geweest is". In het gedeelte dat omgewoeld is zal de opbrengst goed zijn, bijvoorbeeld op de zandgronden. - Er is een vogel -de choq'e- aan het meer die nest in het riet bouwt. Aan de hoogte waarop hij zijn nest bouwt kun je zien of er dat jaar veel of weinig regen gaat komen. Zit het net hoog in het riet -zo'n 80 cm boven het wateroppervlakte- zal het veel gaan regenen. Uit voorzorg heeft de vogel het nest op die hoogte gebouwd, zodat het niet verdwijnt in het wassende water. Is het nest een cm of 10-15 boven het water gebouwd, weet men dat het dat jaar weinig regenen zal. "Het diertje wéét het gewoon. In 1986 was hij helemaal de bergen ingevlogen om daar zijn nest te bouwen en dat hadden we nog nooit meegemaakt. Dat jaar vonden er in het gebied de grootste overstromingen plaats sinds mensenheugenis". - In de bergen leeft een vogel die zijn nest maakt in de vorm van een oventje, met één gat erin. Daaraan kun je zien uit elke richting dat jaar de hagel zal komen. De vogel heeft het gat namelijk zó gemaakt dat er geen hagel binnen zal komen. - Aan de manier waarop de vogel liqi-liqi41 zijn nest bouwt, valt ook veel af te lezen. Bouwt hij zijn nest met stenen eromheen zal er hagel vallen. Liggen er ook nog ijzeren voorwerpen in (metaaldraad bijv.), dan zal het een extra moeilijk jaar worden. Is het nest gewoon met gras gebouwd, gaat het een rustig jaar worden zonder al te veel hagel, onweer enzovoort.
40
Verschillende mensen deden het na voor me.
41 Verschillende mensen benadrukten dat deze vogel niet gegeten mag en kan worden. Het is een vogel die nooit slaapt en als je het vlees ervan eet, zul je zelf ook nooit meer slapen. Verder wordt je haar er wit van. Iemand anders zei me dat de vogel nooit gegeten wordt, omdat er helemaal geen vlees aan zit.
62
Ligt zijn nest óp een vore zal het dat jaar veel gaan regenen. "We moeten dan meer op drogere plaatsen zaaien, omdat de al vochtige plaatsen immers té nat worden". Het nest ín een vore betekent een droog jaar.
9.3.2 Bloemen en planten Naar het bloeien van de volgende planten en bloemen kijkt men om te bepalen hoe het komende jaar zal gaan worden: - Als de kantuta-bloem bloeit, is het tijd om te gaan zaaien. Als de plant veel bloemen draagt, is er weinig vorst en gaat het een goed jaar worden. Als er weinig bloemen zijn, is er veel vorst geweest en gaat het een slecht jaar worden. "De kantuta weet of er veel of weinig vorst gaat komen Zij zegt ons: er gaat veel vorst komen'. Er zijn twee soorten nl. rood en geel. De rode geldt voor aardappels en oca en de gele voor de bonen. Dit jaar waren er veel bloemen, dus het zal een goed jaar worden. Aan de plant kun je voorts zien uit welke richting de vorst komt: die kant van de struik is aangetast. Komt de vorst uit het zuiden dan zullen de bergen ons er deels tegen kunnen beschermen. Komt de vorst uit het noorden -van de kant van het meer- heeft de vorst vrij spel en zal de opbrengst duidelijk lager zijn. - Er is een gele bloem, de huailga. "Als deze gaat bloeien weten we dat het tijd is om aardappels te gaan poten". - De lirio-bloem bloeit normaal gesproken 3 dagen. "Als hij nu 4 dagen bloeit weten we dat het een goed jaar met weinig vorst zal worden (m.n. voor de aardappels). Als het nu maar 2 dagen zijn, zal het dat jaar veel vriezen". Bij 3 dagen wordt het een gewoon jaar. - "Als de th'olla bloeit, weten we dat het tijd is om te gaan zaaien". Er werden nog andere bloemen werden genoemd zoals dahlia, maceta, clavel, larga (Aym.), ch'api (Aym.), sank'alyo (Aym.), puskal k'alla (Aym.).
9.3.3 De sterren en de planeten Hier ben ik zelf niet iets over te weten gekomen. Mensen die ik ernaar vroeg zeiden er zelf weinig van af te weten en verwezen me over het algemeen door naar de yatiri. Deze wilde me hier echter niet over vertellen, zodat ik wat dit betreft geheel op de literatuur aangewezen ben. Er wordt melding gemaakt van de volgende zaken (Mamani, 1988: 95-9; Hatch, 1983: 55-7): - als de hemel roodachtig kleurt aan het einde van de dag zal het minstens een week niet regenen. - als de nieuwe maan bij de schemering een lichte inclinatie vertoont naar het aardoppervlak zal het die maand veel gaan regenen, in het tegenovergestelde geval zal het een droge maand zijn met veel zon. - de uru uru en de koto, twee morgensterren. De uru uru verdwijnt uit zicht in februari, maar als hij tegen 1 october weer terug is, wordt dit beschouwd als een teken om nóg een keer aardappels op hetzelfde veldje te poten. De koto is sommige jaren langer te zien en kondigt overvloed aan in de oogst.
63
- de 7 sterren van de qutu (de pleïaden) moeten samen zijn tegen de tijd van het feest van San Antonio en Trinidad. Als ze dat niet zijn, zal het een zeer regenachtig jaar worden. - de jawiri (de melkweg) en La Cruz del Sur (het zuiderkruis) moeten beiden begin mei te zien zijn en half juli weer verdwijnen. Als ze voor 3 mei gezien worden, is dat een aanwijzing dat de oogstdata vervroegd moeten worden.
9.4 Ten slotte In dit hoofdstuk hebben we gezien op welke manieren men probeert de gewassen te beschermen tegen de elementen, met wisselend succes. Gezien de mogelijkheden die men heeft, doet men wat men kan. Een nieuwe methode is de bouw van kassen, hetgeen een hoopvolle ontwikkeling is. Misschien behoort een waterpomp in de toekomst wel tot de mogelijkheden. Naast een aantal praktische oplossingen zoals de verspreiding van de veldjes-waarvan de achterliggende rationaliteit ook voor buitenstaanders te doorgronden valt- hebben we ook een aantal magisch-religieuze zaken gezien die in onze ogen wellicht minder voor de hand liggen, zoals het brengen van offers voor de Pachamama. Toch moeten we oppassen alleen die eerste oplossingen serieus te nemen en die tweede tot 'interessante folklore' te rekenen. Hiermee zouden we tekort doen aan de betekenis die de rituelen voor de Aymara zelf hebben. "Naar de opvatting van de Aymara, zal zijn werk succes hebben in de mate waarin het ten eerste technisch juist en bekwaam wordt verricht, en ten tweede religieus, (of: symbolisch) goed, zorgvuldig aangevangen, begeleid en besloten wordt", stelt Van Kessel (1990: 82). Het bedrijven van landbouw is dus zowel technisch als magisch-religieus: de rituelen zijn even belangrijk voor het slagen van de oogst als het werken zelf en vormen een integrerend deel met de technologie. Interessant is wat men allemaal af kan lezen aan het gedrag van planten en dieren en aan gebeurtenissen in de natuur. Dit is misschien wel de meeste onderschatte en daarom ook meest onderbenutte hulpbron, die in snel tempo aan het verdwijnen is. Mensen zeiden nu al vaak dat de voorouders die dingen vroeger allemaal beter wisten, maar dat de mensen van nu daar nog maar weinig kennis van hadden. "Onze grootouders wisten dergelijke dingen nog, maar wij nu niet meer", was een veelgehoorde uitspraak. Voor een deel zal dit misschien een excuus zijn geweest om zelf niet hoeven te vertellen, maar er zit ook veel waarheid in. Het is logisch dat als de jeugd in grote getale wegtrekt om in de stad te gaan wonen en werken er weinig mensen overblijven om de kennis aan over te brengen. Een veelbetekenende uitspraak van een respondent in dit verband is dan ook : "Het loopt allemaal mis hier, omdat we het niet meer doen zoals onze voorouders het deden. We kijken niet meer naar de dingen die in de natuur gebeuren en steeds minder mensen weten wat het allemaal betekent". Eerder werd al gewezen op de noodzaak van het documenteren van lokale kennis: er moet opgetekend wat er nog op te tekenen valt voordat de kennis definitief verdwenen is.
64
X Innovaties In dit hoofdstuk worden, na een korte inleiding over innovaties, enkele veranderingen geschetst die zich in Yanari de laatste 10-20 jaar hebben voorgedaan op het gebied van de landbouw.
10.1 Inleiding Onder innovaties worden verstaan "(...) crops and animals, tools and equipment, techniques, behavorial and organizational patterns, or combinations of these, which at a specific moment are regarded as new, or at least, as different from those habitualy used" (Van den Breemer e.a. 1991: 2). Vaak bevatten innovaties een materiële component. Altijd echter is er sprake van een nietmateriële component, waar dan mee bedoeld wordt dat er een verandering van denken plaatsvindt: "(...) a particular object, behaviour or idea is to be viewed in a different perspective, as something new" (ibid.). Een innovatie kan intern of extern zijn d.w.z. voortkomen uit een bepaalde gemeenschap zelf of van buiten de gemeenschap komen. Verder is er een combinatie denkbaar, waarbij een externe innovatie door mensen uit de gemeenschap zelf wordt aangepast aan de lokale omstandigheden. Innovaties hebben alles te maken met het proces van ontwikkeling. In de eerste plaats kan men door middel van innovaties bestaand werk gemakkelijker of sneller laten verlopen. In de tweede plaats kunnen de omstandigheden waarin men zich bevindt veranderen en wordt men als het ware gedwongen de oude handelswijze aan te passen. Om te kunnen overleven in de veranderde situatie voldoen de vroegere praktijken niet meer en moet men iets nieuws verzinnen. In dit onderzoek heb ik aan de ene kant willen kijken naar hoe de boeren in het betreffende dorp zelf experimenteren en innoveren. Aan de andere kant wilde ik ontdekken welke organisaties en instanties van buiten de gemeenschap het dorp binnenkomen met innovaties en hoe en door wie deze externe innovaties al dan niet opgepikt worden. Al snel bleek dat mijn onderzoeksontwerp te omvangrijk was en het thema van innovaties te complex om in zo'n korte tijd te onderzoeken. Dit aspect heb ik tijdens mijn veldwerk dan ook grotendeels terzijde moeten laten liggen. Alleen met betrekking tot het uitproberen van nieuwe gewassen heb ik de mensen expliciet gevraagd hoe zij te werk gingen (zie 10.2). Uit de informatie die ik daarover verzameld heb, komt het volgende beeld naar voren.
10.2 Nieuw poot- en zaaigoed Over het algemeen reserveert men een deel van de oogst om het volgende jaar weer opnieuw te gebruiken. In twee gevallen zei men nieuw zaai- of pootgoed aan te schaffen. Incidenteel Als er een jaar is geweest met een slechte oogst is men voor het nieuwe landbouwseizoen gedwongen zaden en knollen op de markt te betrekken. Men heeft eenvoudigweg niet genoeg om van de oogst te eten én te zaaien. "Als er door vorst of hagel geen oogst is kopen we natuurlijk zaden, maar normaal gesproken niet. Als er geen oogst is: wat zouden we dan moeten zaaien?", vroeg een man me retorisch. Structureel Na verloop van tijd verliest het zaad als het ware aan kracht: het levert niet zo veel meer op. Dan is het tijd ander zaad te kopen. In dit verband werden overigens alleen aardappels genoemd. "We moeten elke 3-4 jaar het pootgoed wisselen, omdat de aardappels steeds kleiner worden. Na een tijdje kunnen ze niet goed meer gebruikt worden om te poten. Dan moeten we nieuwe, grotere aardappels kopen". Men zegt dat de aardappel moe is en daarom aan vervanging toe. "Het is beter te veranderen, na twee à drie jaar moet je wel. Als je voortdurend hetzelfde 65
pootgoed gebruikt dan lopen de opbrengsten terug", legde iemand me uit. Nieuw pootgoed koopt men op de markten in La Paz, Desaguadero, Guaqui e.d. Ook kan men in het eigen dorp middels ruil of koop aan andere aardappels komen. Ook doen mensen wel aardappels cadeau aan elkaar, de zgn. papas de regalo. In de volgende paragraaf worden enkele voorbeelden gegeven van nieuwe technieken die Yanari de laatste tijd binnengekomen zijn.
10.2.1 Experimenteren in Yanari In mijn onderzoek is het thema van de innovatie uiteindelijk slechts zijdelings aan bod gekomen en op basis van mijn informatie kan ik niet anders dan zeggen dat mij van experimenteren met nieuwe soorten op een apart stukje van een veld niets gebleken is. Eigenlijk is er maar één iemand die er blijk van gaf bij nieuwe soorten te werk te gaan volgens de trial-and-errormethode: "Als ik merk dat een bepaalde aardappel het niet goed doet, ga ik voor het volgende jaar een andere kopen. En als die nieuwe het goed doet, dan gebruik je die het volgende jaar natuurlijk weer". Duidelijk is dat er wel degelijk nieuwe variëteiten hun weg vinden naar de Altiplano. De aardappel sana imilla is bijvoorbeeld een tijd terug geïntroduceerd en is nu de meest verbouwde soort. Bij het selecteren van het zaai- en pootgoed voor het nieuwe seizoen let men er op dat alleen de beste zaden en knollen opnieuw gebruikt worden. Dit moet gezien worden als een inheemse methode om zo goed mogelijk zaai- en pootgoed te ontwikkelen. Slechte zaden en knollen leveren weer slechte gewassen op immers. De meeste mensen zeiden ieder jaar gewoon hetzelfde te zaaien. En als men nieuw zaai- of pootgoed moest kopen, leek men geneigd te zijn vooral bekende soorten te kopen. "Alleen bekende kopen we, soorten die we hier al hebben", vertelden verschillende mensen me. "Ik zal alleen maar zaden kopen die ik ken. Je moet weten wat je koopt, bijvoorbeeld geen zaden uit gebieden met een gematigd klimaat want die doen het hier niet goed". Een aantal mensen zei zelfs uitdrukkelijk níet te experimenteren. Dit staat in schril contrast met de enorme hoeveelheid literatuur die er inmiddels verschenen is over het experimenteren van Andes-boeren. "(...) farmers frequently grow several different varieties of potatoes (in seperate rows) within the same plot as an experiment to determine which variety seems to do best under local soil conditions" schrijft Hatch bijvoorbeeld (1983: 45). Het zou kunnen zijn dat mijn informatie slechts een deel van het verhaal is en dat ik geen goed beeld heb gekregen van hoe het uitproberen van nieuwe soorten in zijn werk gaat. Aan de andere kant is het goed mogelijk dat er in Yanari gewoon weinig geëxperimenteerd wordt. Hier zijn enkele, overigens zeer plausibele, verklaringen voor aan te voeren. Het schijnt het zo te zijn dat boeren boven de 3.500 meter -Yanari ligt op 3.800 meter- eigenlijk niet of nauwelijks experimenteren met nieuwe gewassen en dergelijke. De reden zou zijn dat de grond over het algemeen te arm is om erop te experimenteren: zij laat niet veel meer mogelijkheden dan de huidige toe. Dit is de verklaring waarom boeren op de Hoogvlakte conservatiever zijn dan lotgenoten elders.42 Er zijn nog twee andere verklaringen mogelijk. Omdat de opbrengst al laag is, kan men het zich niet veroorloven te gaan experimenteren met nieuwe dingen waarvan de uitkomst nog niet zeker is. Het is rationeler vast te houden aan
42
Hilleke Linthorst (persoonlijke mededeling)
66
gewassen en productietechnieken waarvan de opbrengst misschien laag is maar in ieder geval zeker. De grond is niet alleen arm, men heeft over het algemeen ook te weinig grond om te experimenteren. "Ik heb maar weinig grond en kan dus niet gaan experimenteren. Anderen met veel grond kunnen wel een proef of test doen en kijken of een nieuwe soort het goed doet", vertelde een man me. Het zou mooi zijn één-twee voren te gebruiken om een andere soort uit te proberen. Als je slechts weinig voren hebt, bedenk je je eerst wel een paar keer voor je een deel van je geringe bronnen aanwendt om te gaan experimenteren. Experimenteren brengt immers altijd een zeker risico met zich mee.
10.3 Enkele voorbeelden van verandering 10.3.1 Kunstmest In 6.4.2 werd het gebruik van kunstmest in Yanari al uitgebreid besproken. Het is niet alleen een goed voorbeeld van een innovatie in de landbouw, maar illustreert mooi hoe mensen er verschillend op reageren. In mijn onderzoek heb ik bij de kunstmest het best gezien hoe het proces van innovatie verloopt.43 Het punt is dat men niet kritiekloos aanneemt dat kunstmest wonderen verricht, maar dat men het eerst zelf uitprobeert. Men is best bereid iets nieuws te proberen, maar wil het wèl vergelijken met wat men al had. Blijkt het nieuwe inderdaad beter te werken dan het oude is er geen enkele reden om aan het vroegere vast te houden. Is dat echter niet het geval dan is er geen reden om de oude techniek overboord te zetten. Verder vinden er lokale aanpassingen plaats: men past de kunstmest niet altijd in pure vorm toe, maar mengt het soms met natuurlijke mest en/of met as. Zoals gezegd waren de slechte ervaringen met kunstmest voor één-derde van de mensen reden om er definitief mee te stoppen. Een deel van de gebruikers zag aan de ene kant wel de nadelen van kunstmest, maar vond dat aan de andere kant geen reden om met het gebruik te stoppen. De uitspraken van de mensen die aangaven te stoppen met kunstmest zijn erg interessant. - "Kunstmest wordt door veel mensen gebruikt, omdat het goede opbrengsten zou geven volgens de reclame. Ik heb gemerkt dat dit de eerste 4-5 jaar ook inderdaad het geval is, maar dat daarna de opbrengst duidelijk terug begint te lopen. Het lijkt de grond eerder te verarmen dan te verrijken. Je moet er steeds meer van gebruiken om dezelfde resultaten als in het begin te bereiken". - "Ik heb kunstmest geprobeerd en het eerste jaar gaf het een goede opbrengst. Het tweede jaar zag ik dat het al een stuk minder was. Natuurlijke mest lijkt de grond beter te voeden. Kunstmest lijkt de bodem daarentegen juist uit te putten". - "We gebruiken geen kunstmest, omdat die de aarde verpest. Dit hebben we in de praktijk gezien". In het geval van de kunstmest zien we dat men wel degelijk nieuwe dingen uitprobeert en kijkt wat het resultaat is. De resultaten worden vergeleken met wat men bereikte via de beproefde methoden, in dit geval met natuurlijke mest.
43
Ook al betekent dat in dit geval dat een deel van de mensen de innovatie afwijst.
67
10.3.2 Tractor In het kort schetste de dorpsonderwijzer mij de ontwikkelingen op het terrein van het bewerken van de grond: "Vóór de Spanjaarden kwamen waren er geen stieren en koeien hier. Op het land werkte iedereen met de uyso, een soort schop. Met de Spanjaarden is de ploeg gekomen. En nu is er sinds kort is de mogelijkheid een tractor te huren om je land om te ploegen". Van de 33 door mij geïnterviewde mensen zei ongeveer de helft gebruik te maken van de tractor, één-vijfde zei dat soms te doen en de rest huurde nooit de tractor. Hier werden de volgende verklaringen voor gegeven. Degenen die wèl de tractor huurden, zeiden over het algemeen geldt dat de tractor veel sneller werkt dan de ploeg. "Werken met de osseploeg is puur tijdverlies", vertelde een respondent me. Als men de tractor huurt, laat men met name de veldjes omploegen waar dat jaar de aardappels verbouwd worden. Dit heeft twee redenen. Het land heeft een tijdje stilgelegen, zodat de grond hard is en moeilijk doorheen te komen met de ploeg. Verder wordt de grond dieper omgeploegd, zodat 'verse' grond omhoog gehaald wordt. Aardappels die op deze velden groeien, worden mooi groot. "Met de tractor krijg je een beter resultaat dan gewoon met de ploeg. De tractor heeft de produktie verbeterd", zei men. De anderen die slechts af en toe de tractor contracteerden, zeiden er gewoon niet altijd geld voor te hebben. De boeren die nooit de tractor huurden, gaven als argumenten dat men er geen geld voor had of dat men te weinig land had om het rendabel te laten zijn. Iedereen erkende dus dat de tractor betere resultaten opleverde dan wanneer men met de traditionele osseploeg ploegde. De mensen die de tractor niet of slechts soms gebruiken, doen dat over het algemeen omdat ze niet over voldoende financiële middelen beschikken.
10.3.3 De kas44 Tijdens mijn verblijf in Yanari is er een kas (invernadero) gebouwd (zie foto 19 en 20). De idee voor deze kas was afkomstig van het Plan del Altiplano45 en bleek een demonstratie-functie te hebben. De bedoeling was dat in de toekomst ieder gezin een eigen kas bij het huis zou hebben. Het Plan zorgde voor hout en plastic, de mensen zelf voor adobes (de lemen stenen), het riet om het dak te bedekken en de arbeid. Het principe van de kas is even eenvoudig als briljant. Het gedeelte onder het plastic wordt warm als gevolg van de sterke zon overdag en deze warmte wordt 's nachts deels vastgehouden De nachtvorst kan zo geen greep krijgen op de in de kas verbouwde gewassen. Naast de verwarmde ruimte bevindt zich een donkere gang waar het tamelijk koel is. Via de gaten aan de onderkant in de muur stroomt koude lucht uit deze gang naar binnen die in de verwarmde ruimte opstijgt en afgevoerd wordt via de gaten boven in de muur. Op deze manier ontstaat er een circulatiesysteem van warme en koude lucht, zodat het nooit tè warm wordt in de kas. De voordelen zijn dat de constructiekosten erg laag zijn nl. zo'n $100 voor een kas als op de foto te zien is. Behalve het hout en het plastic kan men het bouwmateriaal uit de directe omgeving betrekken. De in de kas verbouwde gewassen als sla, wortels, tomaten, uien, maïs e.d. vormen een belangrijke aanvulling op het dieet van de mensen. In de toekomst kunnen de 44
Met dank aan padre Claudio van de Universiteit van Tihuanacu die mij het principe van de kas uitgelegd heeft.
45
Vroeger heette dit Plan de padrinos, de nationale tak van het Foster Parents Plan van UNICEF.
68
gewassen wel eens belangrijke ruil- of handelsgewassen worden op de lokale markt: het zijn relatief zeldzame produkten waar men dus aardig wat mee kan verdienen.
10.4 Samenvatting In dit hoofdstuk hebben we enkele voorbeelden gezien van veranderingen die zich de laatste tijd in Yanari op het gebied van de landbouw hebben voorgedaan. Nieuw zaai- en pootgoed Uit mijn gegevens blijken mensen alleen nieuwe gewassen te kopen in tijden van schaarste of als de oude niet langer voldoen. Van experimenteren in de marge van een veld lijkt geen sprake te zijn. Het beeld van hoe men experimenteert met nieuw zaai- en pootgoed is -gezien de omvangrijke literatuur op dit gebied- waarschijnlijk niet volledig. Anderzijds lijken er voor de stelling dat er weinig geëxperimenteerd wordt aannemelijke verklaringen te geven: de grond is arm en laat niet veel meer toe dan men nu verbouwt, men heeft te weinig grond om een deel ervan aan te wenden voor experimenten en aangezien de opbrengst al laag is, lijkt het niet verstandig te veel risico's te nemen waardoor men onder het bestaansminimum kan zakken. Het vasthouden aan bekende soorten dus duidelijke redenen: men heeft te veel te verliezen om zomaar nieuwe dingen uit te proberen. Kunstmest In het geval van de kunstmest hebben we het meest duidelijk kunnen zien dát mensen nieuwe dingen uitproberen en hóe ze dat doen. Men kijkt goed naar wat de resultaten van de nieuwe methode zijn en besluit op basis daarvan al dan niet verder te gaan met het gebruik ervan. Tractor De komst van de tractor betekent volgens de mensen een aanzienlijke verbetering ten aanzien van de traditionele osseploeg. Hier zien we de al eerder aangehaalde woorden van Galjart bewaarheid: om over te gaan tot het accepteren van een innovatie is vooral het kunnen van belang. Iedereen zou wel met de tractor zijn land om willen ploegen, als men maar genoeg geld had. De kas In het geval van de kas is er sprake van een mooi voorbeeld van een innovatie die goed past in de lokale cultuur en vormt een antwoord op een probleem waarop men in het eigen kennissysteem geen afdoende antwoord heeft weten te vinden. Zo ontstaat het beeld van een veranderende gemeenschap die meer en meer met de buitenwereld te maken krijgt. Hoewel nog altijd traditioneel verandert ook de landbouw: nieuwe variëteiten, kunstmest en de tractor hebben hun intrede gedaan.
69
XI Lokale kennis en wetenschap 11.1 Het lokale kennissysteem onder druk Reeds eerder werd gesproken over de beperkingen en tekortkomingen van lokale kennissystemen (zie 2.3). We hebben gezien dat een lokaal kennissysteem kan afbrokkelen onder andere omdat het te maken krijgt met een sterke bevolkingsgroei en ecologische degradatie. In de traditie kan men niet altijd een passende oplossing vinden voor een bepaald probleem (Grillo, 1990: 71-3). In Yanari is hier ook sprake van. Door een tekort aan land wordt het lokale kennissysteem op twee manieren onder druk gezet: de grond wordt te intensief gebruikt en met name jongeren trekken weg van het platteland waardoor de overdracht van kennis in gevaar komt. Door de toename van de bevolking is de grond per gezin de laatste tientallen jaren afgenomen. Dit houdt in dat het systeem van de rotatielandbouw niet meer goed gepraktiseerd kan worden. Men is gedwongen om eerder dan voorheen terug te keren op het veld dat 'uitrust', dat zo niet langer genoeg tijd krijgt om volledig op krachten te komen. De akker wordt te intensief benut en de van zichzelf al arme grond raakt zo snel uitgeput. De vruchtbaarheid neemt af en de grond levert minder op. Verder neemt het aantal ziekten toe doordat de grond als het ware overbelast wordt. Vervolgens gaat men de grond nóg intensiever te benutten om hetzelfde produktieniveau als vroeger te blijven houden, hetgeen tot een verdere verslechtering van de situatie leidt enzovoort. De lokale handelswijze die eeuwen- en eeuwenlang gefunctioneerd heeft, lijkt niet langer goed te werken in de veranderde omstandigheden. Het systeem van periodieke braakligging dat de vruchtbaarheid van de bodem garandeerde kan niet meer volgehouden worden. Families hebben vaak zo weinig land dat zij het zich eenvoudigweg niet kunnen permitteren om een deel daarvan niet te bebouwen. Het systeem kon op een duurzame manier functioneren toen de bevolkingsdichtheid minder hoog was en dus de druk op de grond minder groot was. Er zijn geen technische blue-prints voor het intensiveren van landgebruik onder low-externalinput omstandigheden. De technieken die het best toe te passen zijn in deze context zijn: methoden die zorgen voor een goede conservatie van grond en water, het gebruik van elkaar aanvullende genetische hulpbronnen (bijv. intercropping), een efficiënt gebruik van externe nutriënten-inputs, het planten van bomen en het verbouwen van gewassen die stikstof fixeren (Reijntjes e.a., 1992: 103-5). Een ander aspect is dat door de lagere opbrengsten en de kleine stukjes grond veel mensen wegtrekken van het platteland naar de steden en de valleien (zie 3.5 en 7.1). Door het systeem van overerving zijn de veldjes zó klein geworden dat het niet mogelijk is er een familie mee te onderhouden. Relatief veel jongeren verlaten het platteland elders een bestaan op te bouwen. Tijdens een feest in het dorp kreeg ik de zeldzame kans eens met een jongere te praten die voor de gelegenheid uit La Paz naar Yanari gekomen was.46 Op de vraag waarom hij niet in zijn dorp was blijven wonen, antwoordde hij me: "Wat kan ik hier doen? Als ik en mijn vier broers hier zouden blijven wonen, dan zouden we allemaal maar een paar voren per persoon hebben om te 46
Er waren geen mensen van mijn leeftijd in het dorp aanwezig, op enkele meisjes na die ik echter niet kreeg te spreken. 70
verbouwen. Mijn vader heeft niet zoveel land, zie je. Hoe zou ik daar van kunnen leven? Daarom zijn mijn broers en ik naar La Paz gegaan". Door deze ontwikkeling dreigt de kennis te verdwijnen die men in de loop van eeuwen opgebouwd heeft. Er is immers bijna niemand meer aan wie de kennis en ervaring overgedragen kan worden. "Many of the older farming traditions and the knowledge stored within them are being lost (...) With the loss of indigenous knowledge also indigenous practices, crop species, breeds, tools etc. are lost" (Reijntjes e.a., 1992: 52). Dit onderstreept het belang van het bestuderen en vastleggen van lokale kennis: een schat aan kennis over hoe men in de gegeven omstandigheden het best kan boeren is aan het verdwijnen.
11.2 Op zoek naar oplossingen In de vorige paragraaf zagen we dat er bepaalde aspecten van het lokale kennissyteem zijn die niet langer 'passen' in de huidige tijd. Maar dan nog blijft er veel kennis over die wèl nuttig is. Dat er bepaalde problemen zijn waar door het lokale kennissysteem geen uitkomst geboden wordt, hoeft niet te betekenen dat het hele systeem in zijn geheel overboord moet. Dan zou men het kind met het badwater weggooien. Van der Ploeg spreekt van het identificeren van lokale tekortkomingen, die dan eventueel aangevuld kunnen worden met kennis van buiten het desbetreffende gebied (1991: 292). In deze paragraaf wordt bekeken hoe men, uitgaande van de situatie ter plekke, kan zoeken naar duurzame oplossingen van de huidige problemen. In paragraaf 2.2 hebben we gezien dat men met de studie van lokale kennissystemen probeert een combinatie te bewerkstelligen tussen traditionele- en modern-wetenschappelijke kennis. Men wil het beste van deze twee werelden gebruiken om tot een geïntegreerde en duurzame ontwikkelingsstrategie te komen. "Het is beter beiden te praktiseren", zoals een respondent het uitdrukte. Van der Ploeg geeft het voorbeeld van de bembas in Guiné-Buissau. Na de oogst worden de rijst, millet en andere gewassen opgeslagen in de bemba, een op zich eenvoudige graanschuur. Door schimmels, ongedierte, vocht e.d kunnen de post harvest losses soms wel tot 40% oplopen. Er werd een onderzoek gestart om deze verliezen tegen te gaan en samen met enkele oude mannen gingen een paar technici systematisch kijken naar de bembas. Er bleken 'goede' en 'slechte' bembas te zijn met een respectievelijk klein en groot verlies tijdens de opslag. Door systematisch de bembas met elkaar te vergelijken, kon men de kenmerken vaststellen waaraan een goede bemba moest voldoen om een zo klein mogelijk verlies te garanderen. Bij de ziekten in de gewassen werden we geconfronteerd met een grote hoeveelheid maatregelen die de mensen konden nemen om ziekten te voorkomen en te bestrijden. Het bleek dat men echter op dit gebied niet op alle problemen afdoende antwoord heeft kunnen vinden. Nu kunnen er binnen het lokale kennissysteem oplossingen aanwezig zijn, die echter in de loop der tijd in de vergetelheid zijn geraakt. Er werd een voorbeeld gegeven van een ingenieur van de Universiteit van Tihuanacu die drie natuurlijke middelen noemde om ziekten mee te voorkomen en te bestrijden. Mischien dat verder onderzoek op dit gebied nog meer inheemse oplossingen aan het licht brengen. Daarnaast kunnen landbouwwetenschappers mogelijk een rol spelen door hun kennis op het gebied van planteziekten hier te gebruiken. Als er binnen het lokale kennissysteem geen oplossing gevonden kan worden, is men aangewezen op kennis van buiten. Hier komt de vraag naar voren of (technologische) oplossin71
gen van elders zonder meer in een andere setting toegepast kunnen worden. Bij de overdracht van technologie is lang uitgegaan van de universele toepassing ervan: overal ter wereld zou die technologie goed functioneren, ongeacht de lokale context. Meer en meer begint men tot het inzicht te komen dat dit lang niet altijd het geval hoeft te zijn. Technologieën moeten aangepast worden aan de specifieke omstandigheden waar men ter plekke mee te maken heeft. Verbeterd zaai- en pootgoed zou wel eens de goedkoopste en technische meest eenvoudige oplossing kunnen zijn voor LEIA-boeren47 om hun produktiviteit te verhogen. De aangeboden variëteiten moeten echter wel aangepast zijn aan LEIA-omstandigheden, en een efficiënt distributiesysteem is nodig om de boeren toegang te geven tot die zaden (Friis-Hansen in Reijntjes e.a., 1992: 96). De kas die in het dorp gebouwd werd, vormt een uitgelezen voorbeeld van aangepaste technologie. Er is geen sprake van ingewikkelde apparatuur waar veel gespecialiseerde kennis voor nodig is om ermee te kunnen werken en te kunnen onderhouden; de kas is relatief erg goedkoop en gaat lang mee; de meeste benodigde materialen komen uit de eigen omgeving; de constructie is niet vreemd, maar past precies in traditionele bouwstijl van het gebied; de mensen kunnen de kas zelf bouwen, zodat men weet waar men mee werkt; de kas vormt een antwoord op de vorst en de hagel, twee problemen waar men zelf geen afdoende oplossingen voor gevonden had. Van der Ploeg stelt dat er gekeken moet worden naar de relevantiehorizon, d.w.z. "de context waarbinnen de te ontwerpen innovaties geacht worden te functioneren" (1991: 210). Technologie-overdracht moet vervangen worden door een systematisch en alom toegepast herontwerpen. De volgende twee vragen zijn richting-gevend voor dit proces: wie bepaalt de onderzoeksagenda en wie bepaalt de relevantiehorizon? De eerste vraag heeft betrekking op de kwestie wie bepaalt wat de problemen zijn, waaròm dat problemen zijn en voor wìe het problemen zijn? Normaal gesproken zijn het de technici die definiëren wat de problemen zijn en daarmee de agenda voor onderzoek en technologie-overdracht bepalen. De boeren zelf zouden eigenlijk de onderzoeksagenda moeten definiëren, zodat er oplossingen gezocht worden voor de door henzelf gevoelde problemen. Op de vraag waar men in Yanari het meest behoefte aan had op het gebied van de landbouw werden de volgende zaken genoemd: machines om mee op het land te werken (tractoren met name), nieuwe manieren om de gewassen te beschermen tegen vorsten hagel, een pompinstallatie om de velden te kunnen irrigeren en middelen en manieren om ziekten in de gewassen te voorkomen en te bestrijden. Een ontwikkelingsproject, waarin de behoeften van de boeren zelf het uitgangspunt vormen, zou zich op deze zaken moeten concentreren. Compton stelt dat de nadruk moet liggen op het ontwikkelen en uitvoeren van programma's "which reflect and respond to an accurate assessment of local realities (...)" (Warren e.a., 1989: 25). Menon gebruikt het begrip koppelings- of ontkoppelingseffect, de mate waarin de nieuw gentroduceerde technologie gekoppeld wordt aan de reeds beschikbare technieken, aan de lokale kennis en aan de lokaal aanwezige hulpbronnen en behoeften (Van der Ploeg, 1991: 275-6). Met betrekking tot de tweede vraag stelt Van der Ploeg dat het verrichten van een politiekeconomische analyse op lokaal of regionaal niveau een belangrijk hulpmiddel kan zijn bij het
47 LEIA staat voor Low External Input Agriculture. Dit is "agriculture which makes optimal use of locally available natural and human resources (such as oil, water, vegetation, local plants and animals, and human labour, knowledge and skills) and which is economically feasible, ecologically sound, culturally adapted and socially just" (Reijntjes e.a., 1992: xviii).
72
(her)oriërenteren van technologische ontwerpen (1991: 283-5). Een dergelijke analyse kan aan de hand van een serie eenvoudige vragen opgezet worden. De eerste serie vragen heeft betrekking op de produkten en diensten die in de streek zelf geproduceerd en vervolgens buiten het gebied afgezet worden, welke mechanismen en actoren hierbij een rol spelen en in hoeverre van ervaringen van elders geprofiteerd kan worden. De tweede serie vragen heeft betrekking op goederen en diensten die van buiten aan de desbetreffende streek geleverd worden. De derde serie vragen heeft betrekking op hulpbronnen die onbenut blijven dan wel onderbenut worden, hoe eventuele benutting zou moeten plaatsvinden en wat de mogelijke effecten daarvan zijn. Als men samen met de boeren een analyse maakt, zullen de in- en outputs, de daarmee gepaard gaande bedragen, belangen en belangentegenstellingen naar voren komen. Hierdoor ontstaat een beeld van de context waarbinnen de innovaties geacht worden te functioneren, de relevantiehorizon. Juist de innovaties die resulteren in een dalend of zelfs geheel verdwijnen van externe inputs zijn het meest gunstig. De boeren zijn dan immers minder afhankelijk van de buitenwereld. Het herontwerpen is een proces waarbij het om drie zaken gaat (Van der Ploeg, 1991: 195-6). In de eerste plaats moet er sprake zijn van een systematisch terugkoppelen van het oorspronkelijk ontwerp naar de aanvankelijke probleemstelling. In hoeverre gaat het, afgemeten aan de probleemdefinitie, om een adequate oplossing? In de tweede plaats moeten uit de probleemstelling en de relevantiehorizon de relevante randvoorwaarden, waaraan het ontwerp moet voldoen, afgeleid worden. In de derde plaats wordt het aanvankelijke idee omgebouwd tot een definitieve oplossing. Het herontwerpen wordt herhaald totdat de beste oplossing (de grootst mogelijke correspondentie tussen de relevante voorwaarden en uiteindelijk ontwerp) gevonden zijn. Onderzoeksagenda, relevantiehorizon, kennis en inzichten van de betrokken boeren worden gecombineerd met de kennis, vaardigheden en ervaring van de technici.
11.3 Een aanzet tot een strategie Om vast te stellen wat de problemen in een gebied zijn en hoe daar oplossingen voor gevonden kunnen worden, kan op de volgende systematische manier nagegaan worden: - wat zijn de problemen, waaròm zijn het problemen en voor wìe zijn het - wat zijn de oorzaken ervan? - welke doelen stelt men zich bij het oplossen ervan? - wat zijn de mogelijkheden om die doelen te bereiken? - voor welke mogelijkheden kiest men en waarom? - hoe zet men vervolgens de plannen om in actie?
problemen?
De volgende punten zijn van belang om succesvol te kunnen zijn (zie ook Drijver, 1994: 43, 489; Zevenbergen, 1994: 180-3): - duurzaamheid: de gevonden oplossing moet duurzaam zijn, d.w.z. dat de natuurlijke hulpbronnen op zó'n manier gebruikt worden dat zowel de huidige als de toekomstige generaties in hun behoeften kunnen voorzien (zie 2.2). 73
- lokale behoeften: uitgegaan moet worden van de lokaal gevoelde behoeften. De basisbehoeften van de mensen moeten gewaarborgd zijn. - participatie lokale bevolking: de lokale bevolking -mannen en vrouwen- moet bij het hele proces van planning, uitvoering en evaluatie op een actieve manier betrokken zijn.48 De opzet moet participatief zijn (bottom-up) i.p.v. centraal geleid (top down). - gebruik lokale kennis: gekeken moet worden naar lokaal aanwezige kennis en technieken waar zoveel mogelijk gebruik van gemaakt moet worden. - experiment en evaluatie: eerst moet op kleinere schaal geëxperimenteerd worden met de ontwikkelde strategie die vervolgens geëvalueerd wordt. - diffusie: na evaluatie en eventuele modificatie in het oorspronkelijke ontwerp kan de schaal van toepassing uitgebreid worden. Verder zijn de volgende punten nog van belang: - herontwerpen: als technologie 'van buiten' nodig is, dan moet er in plaats van technologieoverdracht sprake zijn van het herontwerpen van technologie, zodat deze past in het desbetreffende gebied. - cyclisch ontwerp: een zich stapsgewijs ontwikkelende procesbenadering is te verkiezen boven een ver vooruit geplande projectbenadering. Van den Breemer maakt in dit verband een onderscheid tussen een lineair- en een cyclisch model (1991: 150-4). In het eerste model is er sprake van een informatiestroom die één richting op gaat. In het tweede vindt er een terugkoppeling plaats tussen de 'zender' en de 'ontvanger', waardoor de boodschap a.h.w. 'aangepast' kan worden. Men beschikt over preciezere informatie over de groep waar de voorlichting voor bedoeld is en over wat van de boodschap opgepikt wordt. - interdisciplinaire aanpak: gezien de onderlinge verbondenheid van de verschillende sectoren als bodemgebruik, waterbeheer, planteziekten e.d., maar ook kwesties als landrechten, arbeidsregelingen, religieuze aspecten van de landbouw is een interdisciplinaire aanpak vereist (technici, sociologen, landbouwkundigen e.d.). - staf: als technische assistentie nodig is, moet het team buitenlandse experts zo klein mogelijk gehouden worden. Verder moeten zowel mannen als vrouwen deel uitmaken van de staf, met name als mannen moeilijk toegang krijgen tot de wereld van de vrouwen (en andersom). In de procesbenadering wordt de nadruk gelegd op het bottom-up proces en een flexibele opzet die telkens kan worden aangepast aan de opgedane ervaringen. Zevenbergen geeft deze benadering weer in drie punten (1994: 177-8). In de eerste plaats probeert men de beslissingen te laten nemen door de mensen die geacht worden te profiteren van het project in kwestie. In de tweede plaats probeert men aan te sluiten op actuele inheemse ontwikkelingsprocessen en deze elementen te versterken in plaats van compleet nieuwe processen te introduceren. In de derde plaats past men het ontwerp in de loop van de tijd aan, omdat men over het algemeen te weinig weet om het hele proces vooraf geheel te kunnen plannen. Drijver voegt er nog aan toe dat de strategie offensief moet zijn met nadruk op het herstel van gedegradeerde gebieden i.p.v. defensief waarbij alleen verdere schade wordt voorkomen. Verder moet er sprake zijn van een geïntegreerd landbeheer d.w.z. een duurzame afstemming op elkaar 48 Rengifo en Kohler geven in Revalorización de tecnologías de campesinas Andinas methoden en technieken aan voor het onderzoeken en systematiseren van de kennis van de boeren en een strategie om de boeren te laten participeren in dit proces (1989: 49-70).
74
van verschillende vormen van landgebruik. Ten slotte moet er gewerkt worden aan netwerkopbouw en bewustwordingsactiviteiten om een draagvlak te creëren. Mijns inziens moet de bijdrage van de landbouw- en natuurwetenschap bestaan uit (i) het ontdekken van de ratio49 achter de traditie en het geven van een natuurwetenschappelijke basis hieraan en (ii) het mogelijk aanvullen van eventuele tekortkomingen in het bestaande systeem van kennis en technieken. De antropologie en de ontwikkelingssociologie kunnen met name bijdragen in methodologisch opzicht (methoden en technieken van onderzoek) en haar inzichten in de interculturele communicatie, de studie van innovatieprocessen, de bestudering van veranderende traditionele samenlevingen en dergelijke.
49
Golte (1987) spreekt niet voor niets van de Rationaliteit van de Andes-organisatie
75
SLOTBESCHOUWING Boeren in de Andes: de rationaliteit van de traditie Het principe van de reciprociteit neemt een centrale plaats in het leven van de boeren in de Andes in. Op verschillende plaatsen in het verslag zijn we dit expliciet tegengekomen. Impliciet lijkt het principe het doen en laten van de mensen tot in hoge mate te bepalen. Voor het eerst kwamen we de gedachte van de reciprociteit tegen bij de beschouwingen over Pachamama (hoofdstuk 3). Een aarde die als Moeder gezien wordt, behandelt men zoals men een ander mens behoort te behandelen. Respect, zorg en liefde zijn hier de sleutelwoorden. De Aarde geeft aan de mens die ook weer aan de Aarde moet geven om de in wezen reciproke relatie in stand te houden. Men mag niet meer nemen dan de Aarde kan geven, opdat generaties in de toekomst ook kunnen bestaan. Dit sluit goed aan bij het principe van de duurzaamheid waarin het gaat om een zodanig gebruik van de natuurlijke hulpbronnen, dat zowel de huidige als de komende generaties kunnen leven. Bij ontwikkelingsprojecten zou aangesloten kunnen worden op de bij de mensen al aanwezige notie van duurzaamheid. Het principe van reciprociteit bepaalt ook de arbeidsrelaties tussen de mensen. Men heeft hulp nodig bij het werk op het land en bij het verwerken van de oogst, omdat de klus alleen niet geklaard kan worden. We hebben gezien dat er een -informeel, maar daarom niet minder bindendsysteem van wederzijdse hulp bestaat. Tegenover ontvangen hulp moet een bepaalde compensatie staan: de ontvanger moet op zijn beurt vroeger of later de gever weer bijstaan. Door dit systeem van hulp en wederhulp ontstaat er een relatie tussen mensen. Men heeft elkaar nodig en zo wordt men als het ware gedwongen in relatie te treden met de ander. Rationaliteit vormt het tweede sleutelbegrip in het verslag. Mijn stelling is dat het handelen van de boeren rationeel is, ook al is dit voor buitenstaanders niet altijd direct duidelijk. Soms kan de oorsprong van een bepaalde handelswijze zelfs voor de betrokkenen in mindere of meerdere mate verborgen zijn. Centraal in de overlevingsstrategie staat de spreiding van het risico die op verschillende manieren naar voren komt. Zo bleek achter de ogenschijnlijk willekeurige verdeling van de veldjes door de gemeenschap een heel eigen rationaliteit schuil te gaan. De hagel en de vorst -die zeer plaatselijk kunnen optreden- kunnen in een bepaald deel de gewassen beschadigen, maar dan zijn er altijd nog andere veldjes die gespaard zijn gebleven. De gewassen kunnen bij verspreid liggende percelen nooit tegelijk allemaal vernietigd worden. In het algemeen komt het beeld naar voren van een gemeenschap die in de gegeven omstandigheden zo goed mogelijk gebruik maakt van de aanwezige mogelijkheden. Van een aantal praktische oplossingen valt de achterliggende rationaliteit ook voor buitenstaanders te doorgronden, zoals de zojuist genoemde verspreiding van de veldjes. Daarnaast hebben we ook een aantal magisch-religieuze zaken gezien die in onze ogen wellicht minder voor de hand liggen, zoals het brengen van offers voor de Pachamama. Toch moeten we oppassen alleen die eerste oplossingen serieus te nemen en die tweede tot 'interessante folklore' te rekenen. Hiermee zouden we tekort doen aan de betekenis die de rituelen voor de Aymara zelf hebben. De rituelen zijn even belangrijk voor het slagen van de oogst als het werken zelf en vormen een integrerend deel met de technologie.
76
De rationaliteit van de traditie Van het ploegen in augustus en september tot aan het verwerken van de oogst in mei tot augustus herhaalt zich hetzelfde patroon jaar in, jaar uit. Ieder jaar opnieuw vinden dezelfde activiteiten in dezelfde maanden plaats op basis van de ervaring die men in de loop der tijd opgedaan heeft. Dit wil niet zeggen dat alles altijd bij het oude blijft. Het systeem van lokale kennis ís aan verandering onderhevig en kent een eigen dynamiek. Lokale kennis wil namelijk ook zeggen: op een goede manier inspelen op veranderende omstandigheden en gebruik maken van nieuwe mogelijkheden. Nieuwe technieken hebben hun intrede gedaan en verder is men over het algemeen zelf voortdurend bezig met het verbeteren van de eigen methoden en technieken en het materiaal waar men mee werkt. Men kan zich afvragen of de mensen zich bewust zijn van de voordelen die hun manier van boeren heeft. Men kan zich óók afvragen hoe belangrijk het is of iemand expliciet een verklaringswijze kan geven voor zijn handelswijze. Het feit dat iemand misschien niet weet waarom hij iets op een bepaalde manier doet en niet anders hoeft niet op een gebrek aan rationaliteit te wijzen. De inzichten van generaties en de eigen ervaringen in de loop der tijd hebben het nut van een bepaalde tactiek of handelswijze bewezen. Aan traditioneel handelen kunnen redenen ten grondslag liggen die in de loop van de tijd misschien op de achtergrond of zelfs in de vergetelheid zijn geraakt. Het is onjuist te beweren dat traditie niet rationeel is. Het wordt pas nietrationeel indien men blijft vasthouden aan het oude als de praktijk aantoont dat de traditionele werkwijze niet langer voldoet. Traditioneel kan heel wel rationeel zijn. We hebben echter gezien dat het lokale kennissysteem niet voor àlles waterdichte oplossingen gevonden heeft. In sommige gevallen heeft men te maken gekregen met nieuwe problemen waar binnen het lokale kennissysteem zelf geen oplossing voorhanden is, of lijkt te zijn. Om te kunnen overleven in de veranderde situatie voldoen de vroegere praktijken niet meer en moet men iets nieuws verzinnen. Door nu te kijken waar precies zich de hiaten bevinden in de kennis van de mensen kan een begin gemaakt worden met het zoeken naar een oplossing. In het laatste hoofdstuk is een eerste aanzet gegeven tot een strategie voor dergelijk onderzoek. Uitgaande van de lokaal aanwezige kennis en technieken kan in combinatie met wetenschappelijke kennis geprobeerd worden om te komen tot een duurzame oplossing van de problemen.
77
Deel 2: Bijlagen
1
Bijlage 1 Figuren Figuur 1 Interne- en externe hulpbronnen (Francis, 1988: 5)
2
Figuur 2 Natuurlijke regio's (Beetstra, 1980: 11)
3
Figuur 3 Ecologische zones (Beetstra, 1980: 13)
4
Figuur 4 Basisgegevens Andesregio 1989 (DGIS, 1992: 1)
5
Figuur 5 Het departement La Paz en de provincie Ingavi (Quispe, 1991: 4, 9)
6
Figuur 6 Tekening ossepoeg en juk (Hatch, 1983: 30-1)
7
Figuur 7 Slechte en goede aardappels om te poten (Mejoremos el cultivo de la papa, n.d.: 21-2).
8
Bijlage 2 Foto's Foto 1 Yanari Foto 2 Yanari
9
Foto 3 De dorpsraad Foto 4 Man met riet uit het meer
10
Foto 5 Het trainen van de stieren Foto 6 De opslag van de oogst
11
Foto 7 Vrouw aan het wannen Foto 8 Aardappels en oca drogend in de zon
12
Foto 9 Man op aardappels trappend ter bereiding van chuño Foto 10 Chuño in het laatste stadium
13
Foto 11 Een zak aardappels wordt in het water gelegd ter bereiding van tunta (chuño blanco) Foto 12 De zak aardappels wordt afgedekt met stro
14
Foto 13 Een stapel quinua met een jauk'aña, een dorspaal Foto 14 Het bewerken van de quinua
15
Foto 15 Een ainoqa in ruste Foto 16 Terrassen in de bergen
16
Foto 17 Een stofstorm in augustus Foto 18 Stoppels in een veld tegen erosie
17
Foto 19 De kas Foto 20 De kas van binnen
18
Bijlage 3 Methoden en technieken van onderzoek Het onderzoek heeft plaatsgevonden in Yanari, een Aymara-gemeenschap op de Boliviaanse hoogvlakte, in het kanton Desaguadero, van de provincie Ingavi, van het departement La Paz. Met enige onderbrekingen duurde het van mei tot oktober 1993. Ik heb gewoond bij een gastgezin in Yanari zelf, dat voor mij kookte en in wiens huis ik een eigen kamer had. Het onderzoek richtte zich op het lokale kennissysteem met betrekking tot de landbouw en is beschrijvend van aard. Door middel van mijn interviews wilde ik inzicht krijgen in wat er aan kennis voorhanden is in de gemeenschap. Bij het schrijven van het verslag heb ik alle informatie samengevoegd zodat er een algemeen beeld ontstaat van de landbouwkennis in een gemeenschap als Yanari. Dit beeld is dus opgebouwd aan de hand van vele gesprekken. Het is overigens geen volledig overzicht van het lokale kennissysteem, hetgeen gezien de beperkte tijd en middelen waar ik over beschikte niet mogelijk was. In de tijd dat ik in het dorp was, heb ik alleen de oogst verwerkt zien worden en het begin van de zaaitijd meegemaakt. Om een goed inzicht in de kennis van de mensen omtrent de natuur en de landbouw zou men minstens één jaarcyclus -en liever nog twee cycli- mee moeten maken. De introductie is nogal moeizaam verlopen, zoals in paragraaf 3.2.1 ('Dorpskeuze') te lezen is. Het heeft veel inspanning gekost het ergste wantrouwen bij de mensen weg te nemen en het duurde dan ook even voor ik met het daadwerkelijke onderzoek kon beginnen. De eerste weken heb ik voornamelijk gebruikt om het dorp een beetje in kaart te brengen, hier en daar mensen te helpen met bepaald werk en een praatje te maken. Na 3 weken ben ik een paar dagen naar La Paz gegaan om me te bezinnen over de te volgen strategie en om met Hilleke te overleggen. Daarna heb ik twee perioden van respectievelijk 5 en 6 weken in het dorp doorgebracht om mijn gegevens te verzamelen. In totaal heb ik dus ongeveer 14 weken in Yanari gewoond. In de beginperiode waren mijn gastheer Lucas, een dorpsonderwijzer en de 'loco-burgemeester' mijn sleutelinformanten en tot het eind toe zijn zij belangrijk gebleven voor het onderzoek. Zij richtten mijn aandacht op dingen die ik nog over het hoofd gezien had en schepten duidelijkheid in zaken die me niet helemaal helder waren. Zij maakten niet alleen regelmatig tijd vrij om het een en ander uit te leggen, maar bleken ook zeer goed in staat dingen uit te leggen. Bij hen gebruikte ik geen vaste vragenlijst, maar een lijstje met onderwerpen waar ik meer van wilde weten, een zgn. topics-list (zie Segers, 1989: 218). De overige respondenten heb ik gevonden deels via de sneeuwbalmethode gevonden respondenten gaven mij namen van anderen- en deels door mensen gewoon thuis op te zoeken en te vragen of ze mee wilden werken. Uiteindelijk bleken 33 mensen bereid mee te doen. Over het algemeen heb ik per respondent twee gesprekken gehad, omdat de vragenlijst voor de meeste mensen te lang was om in één keer af te nemen. Het leek beter twee keer 20-30 minuten met iemand te praten dan één keer drie kwartier tot een uur. In bijlage 2 zijn de gegevens van de mensen die ik gesproken heb opgenomen. Ik heb gebruik gemaakt van half-gestructureerde interviews. Dit zijn interviews waarbij met een vragenlijst gewerkt wordt met gesloten en open vragen, waarbij de vraagvolgorde en vraagfor-
19
mulering niet geheel vaststaan (Bergh en Van Schaik, 1986, 135). De interviewer kan direct inspringen op de reacties van de respondent, maar je moet opletten dat uiteindelijk alle vragen gesteld worden. De interviews met de 33 respondenten hebben allemaal op deze manier plaatsgevonden. De gehanteerde vragenlijst is opgenomen in bijlage 3. De interviews waren zeer wisselend van kwaliteit en van lengte. De één kon ik bij wijze van spreken nauwelijks bijhouden met schrijven en duurde het gesprek één of anderhalf uur. Bij een ander duurde het bezoek hoogstens een kwartiertje en ging ik weg met weinig aantekeningen en slechts weinig informatie. Het eerste interview werd een absolute ramp: de man bleek veel slechter Spaans te spreken dan ik had gedacht, zodat hij zelfs de meest eenvoudige vragen niet begreep. Achteraf beschouwd is dit direct ook het slechtste interview geweest dat ik heb gehad. Het is dan ook niet opgenomen bij de uiteindelijke verwerking van de gegevens. Opvallend was overigens dat ik in íeder gesprek wel iets hoorde dat nieuw voor me was en iedere 'ontdekking' -hoe klein ook- voelde als een kleine sensatie. Het interviewen is me niet altijd meegevallen en op sommige punten viel het zelfs tegen. Met name vond ik het moeilijk om niet-gemotiveerde respondenten te laten antwoorden op mijn vragen. In het algemeen was het lastig om mensen antwoorden uit te laten leggen als ik niet begreep wat ze er mee bedoelden of als ik er gewoon meer van wilde weten. Achteraf bezien is het afnemen van interviews met een vragenlijst misschien niet de beste methode geweest om mijn gegevens te verzamelen. Te veel mensen leken niet goed raad te weten met de vragen die ik hen in het gesprek voorlegde. Een aantal mensen die ik in andere omstandigheden had leren als vriendelijk en praatgraag gedroeg zich tijdens het interview wat schuchter en zei niet veel -alsof ik een examen afnam. Men leek wat terug te schrikken van de vragenlijst en het feit dat ik de dingen die gezegd werden opschreef. Ik heb veel informatie gekregen via alledaagse conversatie: tijdens een pauze bij het werken op het land of op een dag van gemeenschappelijke arbeid, op een wandeling door het dorp, tijdens een feest en dergelijke. Dit leverde vaak meer op dan de genoemde interviews. Mensen hadden niet het idee zich in een interviewsituatie te bevinden en legden me ontspannen het een en ander uit. Ten slotte heb ik gegevens verzameld door observatie. Als de betekenis van het geobserveerde niet duidelijk was, vroeg ik het aan mensen. Dit leverde overigens niet altijd resultaat op, omdat men nogal eens geneigd was te antwoorden dat iets de gewoonte was. En verder ging de uitleg dan niet. Achteraf beschouwd ben ik er te lang vanzelfsprekend van uitgegaan dat iedereen in de gemeenschap ongeveer evenveel van hetzelfde zou weten, hetgeen natuurlijk niet het geval is. Als mensen me het antwoord op een bepaalde vraag schuldig bleven, dacht ik aanvankelijk dat het ofwel 'onkunde' (niet in staat zijn het me uit te leggen) ofwel 'onwil' (iets me niet wíllen uitleggen). Later ontdekte ik dat het ook 'onwetendheid' kon zijn: niet iedereen is even goed op de hoogte van alles. Onder de respondenten bevonden zich individuen die zeer veel kennis hadden van hun omgeving en ook goed in staat waren het uit te leggen. Sommigen deden dit met zichtbaar plezier. Ze leken beter dan anderen te weten waarom iets op een bepaalde manier gebeurt en niet anders. Een andere groep leek minder goed te weten waarom in bepaalde gevallen een zekere werkwijze gevolgd wordt -of weet het wel, maar kan/wil het niet uitleggen. Dat waren de mensen die antwoordden dat het nu eenmaal de gewoonte is om iets op een
20
bepaalde manier te doen. Het kan dus zijn dat ze de traditie volgen zonder er al te veel vragen bij te stellen. Ook kan het zijn dat ze het wel weten, maar het niet goed uit kunnen leggen. Voor veel mensen misschien is het misschien wel de eerste keer in hun leven dat ze zich rekenschap moeten geven van de motieven en motivaties met betrekking tot dagelijkse (alledaagse = vanzelfsprekende!) handelen. Zou iemand mij vragen waarom we in Nederland met Oud & Nieuw vuurwerk afsteken of waarom mensen elkaar op 1 april voor de gek mogen houden zou ik ook het antwoord schuldig moeten blijven. Gevraagd naar de achtergronden van allerlei Nederlandse gewoonten en gebruiken zou ik in veel gevallen waarschijnlijk ook niet verder komen dan een stamelend "Eh ... dat is zo de gewoonte hier". Ik heb op een gegeven moment een lijst gemaakt met vragen over Nederland die de mensen me in de loop van mijn verblijf in het dorp stelden. Ik heb die vragen eens op een rijtje gezet en ontdekte hoe weinig ik er eigenlijk over vertellen kon. Toen werd ik zelf wat bescheidener in mijn verwachtingen naar de mensen toe in wat ze mij over hún cultuur konden zeggen. In de derde periode van mijn verblijf in het veld heb ik een lijst gemaakt van onderwerpen die in het uiteindelijke onderzoeksverslag moesten komen te staan. Het was een soort check-list om na te gaan of ik voldoende informatie verzameld had over de respectievelijke onderwerpen. Op die manier kon ik leemten in mijn kennis ontdekken en die proberen op te vullen zolang ik nog in het dorp was. Deze lijst nam ik met mijn sleutelinformanten door, maar ook met anderen heb ik erover gesproken. Terwijl ik mijn veldwerk deed, vond ik het niet zo heel vreemd meer dat veel van de vroegere antropologische en sociologische studies in het niet-westen male-biased waren. Niet om de exclusieve aandacht die aan de visies, opvattingen e.d. van mannen gegeven werd goed te praten, maar het werd begrijpelijk voor me dát het hen overkomen was. Zelfs mij lukte het nauwelijks om vrouwen te spreken te krijgen. En dat terwijl er tijdens onze studie veel aandacht is geschonken aan het belang hiervan en ik er bij de voorbereiding en onder het veldwerk extra op gelet heb. Nu kan ik me voorstellen dat vroegere onderzoekers -die hier nog niet op getraind waren- 'in de val' getrapt zijn. Op vergaderingen spreken voornamelijk de mannen, als je mensen thuis opzoekt wordt je door mannen te woord gestaan50, de jefes de la familia. Vrouwen spraken in mijn onderzoeksdorp bovendien vaak niet zo goed Spaans en het contact tussen vrouwen en mij was sowieso al tot een minimum beperkt. Je bent zelf een man en hebt daardoor voornamelijk toegang tot de mannenwereld die -en dat is 'de val' waar ik het net over had- zo op het eerste gezicht ook de meest belangrijke wereld lijkt. Het lijken de mannen die de beslissingen nemen en over de meeste informatie lijken te beschikken o.a. doordat zij over het algemeen meer contact hebben met de buitenwereld. Je kunt je niet aan de indruk onttrekken dat vrouwen weinig in de melk te brokkelen hebben. Het gevaar is dan ook levensgroot aanwezig dat je hier blijft steken en verder niet kijkt naar wat er zich 'achter de schermen' afspeelt. Het zou bijvoorbeeld goed kunnen dat de mannen in het openbaar de macht lijken uit te oefenen, maar dat het in werkelijkheid ingewikkelder ligt en vrouwen wel degelijk veel te vertellen hebben. Hier kom je niet achter als je bij de eerste impressie blijft steken en geen aandacht schenkt aan meningen die vrouwen over bepaalde zaken hebben. 50
Was de man des huizes afwezig dan moest ik een andere keer terugkomen in plaats van dat ik met de vrouw praten kon.
21
In ongeveer de helft van de interviews die ik voerde met een man was ook zijn vrouw aanwezig, en in een enkel geval een dochter. Meer dan eens is het voorgekomen dat de man zei het antwoord op een vraag niet te weten en de vrouw dan iets in het Aymara mompelde hetgeen de man vervolgens vertaalde. Ik leek nogal wat informatie ie missen doordat ik niet of nauwelijks toegang kreeg tot die -ongetwijfeld rijke- wereld van de vrouwen (zie bijvoorbeeld Groverman, 1991). Op basis van deze ervaringen lijkt het me een onderzoek ten goede komen als men met een liefst getrouwd- stel 'opereert'. De vrouw van het stel zou zich op de vrouwen kunnen richten en de man op de mannen en dan hun informatie samenvoegen. Een getrouwd stel kan ook het wantrouwen een beetje wegnemen. In mijn geval schenen er aanvankelijk nogal veel moeders te zijn die bang waren dat ik er met één van de ongetrouwde dochters vandoor zou gaan. Het maken van afspraken met de mensen voor een interview bleek zo goed als onmogelijk. Die 33 interviews in drie maanden lijken niet zo veel, maar met de meeste mensen heb ik twee -en soms zelfs drie- gesprekken moeten hebben om de vragenlijst af kunnen werken. Zo kom je al op 60-70 interviews. In verreweg de meeste gevallen waren er voor elk gesprek 2-3 afspraken nodig -in enkele heel extreme gevallen zelfs 4 of 5- voordat ik de persoon in kwestie te spreken kreeg. Ik schat dat ik voor de 33 volledige interviews zo'n 130-140 afspraken heb moeten maken. Min de dagen dat ik niemand heb kunnen spreken in verband met feesten, gemeenschappelijke werkdagen en dergelijke komt dat neer op zo'n 2-3 afspraken per dag. Verder heb ik buiten de interviews veel gesprekken gevoerd met één van de drie dorpsonderwijzers, die niet bij 'de groep van 33' respondenten hoort. De interviews vonden plaats in het Spaans. Het zou beter zijn als de onderzoeker/ster het Aymara goed beheerst. Op deze manier kan men toegang krijgen tot een zo breed mogelijke groep respondenten, namelijk ook ouderen en vrouwen, die vaak minder goed Spaans spreken. In het algemeen geldt dat álles dan een stuk begrijpelijker wordt: waar over gesproken wordt op vergaderingen, wat men zegt bij rituelen of waar onder het werk over gepraat wordt. Onder elkaar spreekt men Aymara en alleen tegen mij werd Spaans gesproken. De vooruitgang van mijn Spaans is me enigszins tegengevallen Voor een groot deel heeft dat natuurlijk aan mezelf gelegen en het kennelijke onvermogen het snel en goed te leren. Voor een ander deel is het te wijten aan de omstandigheden. Over het algemeen moest ik zo eenvoudig mogelijk praten omdat veel mensen me anders niet begrepen. Ik had gehoopt vloeiend Spaans sprekend terug te komen, maar dat was helaas niet het geval. 's Avonds werkte ik de gegevens uit die ik overdag verzameld had. Drie schriften hield ik bij voor mijn aantekeningen: één voor de uitwerking van de interviews, één voor het opschrijven van observaties, reflecties met betrekking tot het onderzoek en dergelijke en ten slotte een persoonlijk dagboek. Voor de aantekeningen gebruikte ik A-4tjes waarop ik een kantlijn openhield ter breedte van een kwart van het papier. Hier schreef ik commentaar neer op de data en stelde ik vragen. Op deze manier wist wat me nog niet duidelijk was of waar nog informatie over ontbrak. Aan de hand van dit commentaar maakte ik een lijstje met onderwerpen waar ik met mensen nog over spreken wilde.
22
Ik heb foto's gemaakt waarvan er een aantal is opgenomen. Mijn kamera werd helaas gestolen51 de laatste maand, waardoor ik geen foto's heb van werktuigen, gewassen en het werk op het land. Gedurende mijn verblijf in het veld belde ik één maal per week vanuit Desaguadero naar Hilleke om haar op de hoogte te houden van mijn vorderingen. Naar mijn begeleiders dr. P. Silva en prof. Speckmann schreef ik gemiddeld om de drie weken een brief. In oktober 1993 keerde ik in Leiden terug en ben ik begonnen met het verwerken van de in het veld verzamelde gegevens.
51
Niet in Yanari zelf, maar tijdens een jaarmarkt in een dorp in de buurt.
23
Bijlage 4 Ervaringen in het veld Mijn ervaringen als onderzoeker zal ik aan de hand van enkele topics bespreken. Achtereen volgens komen aan de orde: de rol van onderzoeker, de frustraties over afspraken die maar niet doorgingen, de rol van het geven van geschenken, het gemeenschappelijke werk, de gemeenschap in het algemeen en het gebrek aan landbouwkundige kennis van mijn kant. De rol van onderzoeker Ik heb de indruk dat men vaak geneigd is het veldwerk achteraf enigszins te idealiseren, zeker naarmate het langer geleden is dat men het afgesloten heeft. In de meeste gevallen gaan de positieve ervaringen overwegen en worden de negatieve ervaringen naar de achtergrond verdreven. Zelfs ervaringen en emoties die destijds als negatief of minder plezierig ervaren werden zoals heimwee of eenzaamheid- kunnen een positieve draai krijgen. Men heeft ervan geleerd en is ouder en 'rijper' geworden. Zo is ook mijn verblijf op het hooggelegen Boliviaanse platteland een goede ervaring geweest en de uiteindelijke balans is zonder meer positief te noemen. Naast de bekende verschijnselen van eenzaamheid, frustraties over de voortgang van het onderzoek, de communicatieproblemen en dergelijke waren er ook talloze leuke ervaringen zoals de feesten, het gemeenschappelijke werk, het vissen, goede interviews enzovoort. Het moeilijkst heb ik echter gevonden om als onderzoeker je mening over bepaalde gebeurtenissen en mensen voor je te houden. Ik merkte al snel dat ik op moest passen met wat ik zei tegen wie. Vaak waren mensen er op uit te achterhalen wat anderen in een interview gezegd hadden, of iemand me goed geholpen had, wie ik aardig vond. Ook frustraties als iemand zich voor de zoveelste keer niet aan een afspraak gehouden had, leken me beter verborgen te blijven. Zo probeerde ik me zo veel mogelijk op de vlakte te houden en geen oordeel over iets uit te spreken. Dat deed ik dan maar in mijn dagboek, waaruit hieronder een fragment: Net als vriendelijkheid nog geen vriendschap is, is een vriendelijk iemand nog geen vriend. Ik heb ontzettend aardige mensen ontmoet en op een aantal ben ik zelfs erg gesteld geraakt. Wat ik echter blijvend mis, is het voeren van een 'goed' gesprek of het gewoon wat kletsen hetgeen je thuis kunt doen met vrienden en vriendinnen. Voor een groot deel wordt dit natuurlijk veroorzaakt door taalproblemen, maar deels ook door de compleet andere achtergrond die je hebt. Voor zover je kunt generaliseren, staan de Aymara bekend als een erg gesloten volk en is het niet gewoon openlijk over je gevoelens te praten.52 Lucas heeft er zelfs een uitdrukking voor: Aymara-cerrado, hetgeen je zou kunnen vertalen met 'zo gesloten als een Aymara'. Het grootste compliment dat ik dan ook heb mogen ontvangen van hem is dat hij een keer tegen me zei: "Voy a ser triste en octubre".53
52
Dit geldt overigens niet voor dronkenschap, waarbij zelfs in het openbaar gehuild wordt.
53
"Ik zal verdrietig zijn in oktober".
24
Soms wenste ik dat ik zelf weer eens ongedwongen grapjes kon maken zoals dat in Nederland kan. En dat ik weer eens gewoon mee kon lachen als er een grap gemaakt werd in plaats van niet begrijpend een grijns te moeten trekken ("Waar hèbben ze het over?"). Het moeilijke van het veldwerk is dat de wereld om je heen opeens aan betekenis verliest. Er gebeuren allerlei dingen voor je ogen die je niet goed begrijpt en die je niet in een zinvol kader plaatsen kunt. In èèn klap ben je weer een kind voor wie alles nog nieuw is en dat de betekenis van allerlei zaken nog moet leren. De vergelijking met het socialisatieproces dat een kind ondergaat, ligt dan ook voor de hand. Men spreekt dan ook wel van een tweede socialisatie. Het is ook te vergelijken met een soort doop: je begint een nieuw leven in een nieuwe omgeving. Ik had zelfs een nieuwe naam: Gerónimo. Frustraties m.b.t. afspraken Al snel werd duidelijk dat de mensen in het dorp aan het onderzoek niet dezelfde waarde hechtten als ik. Aanvankelijk dacht ik dat de niet-medewerking of moeizame medewerking van de meeste mensen vooral een kwestie van wantrouwen was. Naarmate ik langer in de gemeenschap zou meedraaien, zou dit wel verbeteren -zo dacht ik. Maar zelfs nadat ik er drie maanden gewoond had, leek er wat dat betreft nog maar weinig veranderd. Ze waren dan wel gesteld op me geraakt -zo zei men althans- en zouden pena54 hebben als ik weg zou gaan. Er werden plannen gemaakt om mij een groots afscheid te bereiden en dagelijks vroeg men me wanneer ik weer zou komen en waarom ik eigenlijk niet bleef. Ondanks mijn gefingeerde verloofde was er al een vrouw voor me gevonden in een naburig dorp ("Zij heeft dezelfde lengte als jij, vandaar", luidde het inderdaad overtuigende argument) en een paar keer is me in alle ernst grond te koop aangeboden. We zouden samen een huis gaan bouwen, ik zou vee kunnen kopen en misschien zelfs wel een bootje om te gaan vissen. Van mij zul je dan ook geen kwaad woord horen over de mensen uit Yanari: ze waren echt buitengewoon vriendelijk. Voor het doel van mijn aanwezigheid -het verrichten van een onderzoek- waren de meesten echter een kleine ramp. Vandaar dat ik in mijn dagboek schreef: "Het zijn ontzettend leuke mensen, je zou er alleen geen onderzoek onder moeten te doen". Een gemaakte afspraak bleek niets voor te stellen. Was iemand op het afgesproken tijdstip thuis dan leek er in de meeste gevallen meer van toeval dan van opzet sprake te zijn. Dit heeft frustrerend en op het laatst zelfs demotiverend gewerkt. Het toppunt -of beter gezegd: het dieptepunt- was een week waarin ik 11 afspraken had waarvan er uiteindelijk maar 2 doorgingen. Ik vond het moeilijk uit te maken wanneer je van iemand op aan kon en wanneer niet. Het gevolg hiervan is dat wantrouwen een soort basishouding gaat worden waar je mensen mee tegemoet treedt. Zelfs goedbedoelende individuen treedt je met een zekere scepsis tegemoet. Op het laatst ben je geneigd alles wat mensen zeggen met een korreltje zout te nemen. Zo vaak wordt je vertrouwen geschaad, dat een wantrouwende houding de juiste lijkt te zijn. Dit heb ik als zeer frustrerend ervaren. Maar waar ik me nog het meest over verbaasd heb, is dat ik zelf begon te veranderen. Op een gegeven voelde ook ik me niet meer geroepen om me aan afspraken te houden. Je belooft langs te komen, terwijl je op dat moment al weet dat je toch niet kunt of je ziet er later gewoon van af. 54
verdriet; moeite
25
Of ik hoorde mezelf dingen vertellen die niet of maar half waar waren zoals het verhaal dat ik een verloofde had. Het geven van dingen Tijdens mijn stage heb ik pas goed het belang in leren zien van het geven van geschenken aan elkaar als middel om een relatie aan te gaan of te onderhouden. Ik had altijd sigaretten bij me, een zak coca-blaadjes en voor de kinderen knikkers en Nederlandse postzegels. In het begin deelde ik sigaretten en coca-blaadjes uit aan wie ik maar tegenkwam. Later deed ik dat maar niet meer, omdat de essentie ervan -nl. het sámen roken- verloren ging. Mensen geven elkaar cocablaadjes en het kauwen ervan is zoiets als het samen sigaretten roken: het verstevigt de onderlinge band. Vaak geeft de ontvanger aan de gever van de coca direct of even later weer coca terug uit de eigen voorraad blaadjes. Zo gebeurde het een keer dat een man aan een ander wat blaadjes gegeven had die deze in zijn plastic zakje deed. Direct daarop pakte de ontvanger uit datzelfde zakje weer enkele blaadjes om aan de eerste terug te geven. De oorspronkelijke gever kreeg feitelijk de net door hem geschonken blaadjes weer terug! Strikt genomen zijn beiden niets opgeschoten met deze transactie. Maar hier gaat het om de idee erachter: door elkaar dingen te geven wordt de relatie tussen beiden opnieuw bevestigd. In Nederland moest ik er weer even aan wennen dat op een feestje iedereen zijn eigen glas en eigen flesje bier had. Dat was in Bolivia wel anders waar één glas en verschillende flessen bier door een groep mensen gedeeld werden. De gewoonte was dan het glas vol te schenken en de fles daarna door te geven aan degene naast je. Of één iemand ging met de fles rond en schonk ieder om beurten in. Dit is een stuk gezelliger dan dat ieder zijn eigen glaasje heeft en voor zichzelf zit te drinken. Terwijl het drinken in Yanari een collectief gebeuren is, is het in het andere geval een individuele aangelegenheid. Hier drinkt een ieder uit eigen glas het eigen favoriete drankje in het eigen tempo. Dit is heel wat anders dan wanneer men allen hetzelfde drinkt uit hetzelfde glas. Men wordt dan ook sámen dronken: men drinkt ongeveer even veel (al kunnen sommigen er natuurlijk beter tegen dan anderen). Het kan zelfs als een belediging opgevat worden als iemand nuchter blijft. Aangezien dronkenschap de gemoedstoestand is waarin men elkaar intieme geheimen toevertrouwt, weigert men door niet dronken te worden als het ware toe te treden tot de intieme wereld van de ander en weigert men impliciet ook zichzelf bloot te geven. Dit kan gezien worden als een blijk van wantrouwen: je geeft immers indirect te kennen niet op vertrouwelijke voet te willen staan of komen met die ander en verwerpt daarmee ook de -in de drank- aangeboden vriendschap van de ander. In Nederland kan men als enige op een feest nuchter blijven als men dat verkiest (of zelf dronken worden terwijl de anderen nuchter blijven). Het is duidelijk dat dit een afstand schept tussen de dronken en de nuchtere persoon: ze begrijpen elkaar niet meer. Ze zitten als het ware op verschillende golflengten. De nuchtere kan zich gaan irriteren aan de dronkenschap van de ander, terwijl de beschonkene het vervelend kan vinden dat de ander niet ook 'gewoon' dronken is als hij (of zich schamen omdat hij zich door de confrontatie bewust wordt van zijn eigen toestand). In het verlengde hiervan ligt ook het roken van sigaretten: men rookt sámen. Nooit heb ik iemand in zijn eentje zien roken of meegemaakt dat iemand zelf thuis een sigaret opstak. In de groep gebruikt men maar één lucifer om een sigaret aan te steken. Degeen met de brandende sigaret leent zijn sigaret aan zijn buurman die de zijne er mee ontsteekt enzovoort. Helemaal in het begin zag ik er een wat overdreven manier om lucifers uit te sparen. Later kon ik het in een
26
wat groter geheel plaatsen: net als samen drinken en het samen coca kauwen vergroot het samen roken het saamhorigheidsgevoel. Een enkele keer heb ik meegemaakt dat één sigaret door meerdere mensen gedeeld werd. Ook dit is wat anders dan bijvoorbeeld in Nederland waar mensen die zelf roken een eigen pakje sigaretten en een eigen aansteker op zak hebben en een sigaret opsteken wanneer ze daar zelf zin in hebben. In het dorpje was er niemand die niet rookte en zelfs ik -geheel tegen mijn gewoonte en principes in- rookte zelf ook mee. Het gemeenschappeijke werk De keren dat er tijdens mijn aanwezigheid in het dorp gemeenschappelijke arbeid verricht werd, heb ik zoveel mogelijk meegeholpen. Soms was het werk te technisch, in de zin dat veel inzicht en vaardigheid (ervaring) vereist waren zoals het metselen van een muur met adobes55 of het bedekken van een dak met riet. Mijn bijdragen bestond dan uit het aanreiken van het benodigde materiaal. Was het werk eenvoudiger zoals het graven van een geul dan kon ik gewoon hetzelfde doen als de overigen. Het meewerken en het helpen van de mensen dienden voor mij verschilende doelen. Ten eerste kon ik blijk geven van mijn goede bedoelingen naar hun toe en van bereidheid voor hen de handen uit de mouwen te steken. Ik denk dat de aanblik dat ik ook werkte, vieze handen kreeg en mezelf nuttig maakte een positieve indruk heeft gemaakt. Ten tweede was het een goede manier om 'mijn gezicht te laten zien' zogezegd. Op informele kon ik deelnemen aan een deel van het gemeenschapsleven, participerende observatie in optima forma dus. De mensen lijken een beetje te vergeten dat je als Onderzoeker in hun midden bent. Zo heb ik de mensen volgens mij ongedwongen kunnen waarnemen terwijl ze werkten, zich in de pauzes ontspanden en de fles drank en de coca en de sigaretten rond lieten gaan. Aangezien ik toch niet verstond wat ze zeiden -ze spraken Aymara immers- hoefden ze ook niet op hun woorden te letten. Ten derde gaf het mij het gevoel iets terug te kunnen doen voor de mensen in ruil voor de gastvrijheid en de informatie die ze me gaven, een gevoel dat onder antropologen niet onbekend is. Het woord 'schuldgevoel' is te groot, maar soms vraag je je wel eens af met welk recht je in zo'n dorp rondloopt om mensen over van alles vragen te stellen. Je 'neemt' immers allen maar van hen -namelijk informatie- zonder daar weinig tegenover te (kunnen) stellen. Nu had ik bij een interview altijd sigaretten en coca bij me om aan mijn respondent te geven en knikkers en Nederlandse postzegels om aan kinderen te geven. Maar om nu ook ècht iets te kunnen doen voor hen namelijk me in te zetten vor de gemeenschap voelde als een soort rechtvaardiging voor mijn aanwezigheid. Zij doen iets voor mij en ik doe iets voor hen terug. Een typisch geval van reciprociteit dus. Ik moet zeggen dat er tijdens het gemeenschappelijke werk meer óver dan mét me gepraat werd. Zeer regelmatig hoorde ik mijn naam (Gerónimo) tussen de Aymara-woordenstroom door waarop vaak een lachsalvo volgde. Hoewel ik nooit de indruk had dat er vervelende of gemene grappen gemaakt werden en ik altijd zoveel mogelijk vriendelijk mee-glimlachte, vond ik het soms wel moeilijk. En bij tijden zelfs vervelend. Je voelt je buitengesloten, wat onzeker en 55
Zelfgefabriceerde stenen van gedroogd leem.
27
wenst dat je begrijpen kon waar ze het toch allemaal over hebben. Maar ergens vond ik het ook wel weer best dat ik een blijkbaar onuitputtelijke bron van gespreksonderwerpen vormde. En dan niet omdat ik zo graag het middelpunt van de belangstelling wilde zijn -wat dat betreft is antropoloog een prima beroep voor ego-trippers : alles wat je doet en zegt valt op en wordt grappig gevonden. Ik vormde een dankbare afwisseling in het toch wel harde en tamelijk eentonige bestaan van de mensen. Ik had de indruk dat men het over het algemeen toch wel leuk vond om te kunnen praten met iemand die van zo heel erg ver kwam. En ik vormde een gemakkelijke bron van grappen, hetgeen Pelto en Pelto omschrijven als "(...) to give them a good laugh" (1973: 258). Tot het einde toe bleeft het populair iets tegen me in het Aymara te zeggen. Mijn niet-begrijpend stilzwijgen of het willekeurig 'ja' of 'nee' zeggen bleek al genoeg om de mensen aan het lachen te maken. De antropoloog als dorpsgek: iedereen kent hem, maakt grappen met hem en vindt hem toch wel een beetje raar. Wat me opviel was dat de mensen sowieso veel lachten onder elkaar en grapjes maakten. Onder het werk is het een vrolijke boel. Er zijn wat stillere figuren en een aantal duidelijke 'gangmakers', maar over het algemeen laat iedereen wel iets van zich horen. De uiterlijke schijn Wat me uiteindelijk vooral getroffen heeft is de schijn die in alle facetten van het dorpsleven terug leek te komen. Hier bedoel ik mee dat veel dingen bij nader inzien niet bleken te zijn wat ze aanvankelijk léken te zijn. In de eerste plaats de gemeenschap zelf die op het eerste -en vaak zelfs nog op het tweede!- gezicht erg hecht leek. Maar die bleek toch allemaal barstjes, barsten en zelfs scheuren te vertonen. Het duidelijkst zichbaar was dat in de enkele regelrechte outcasts of expulsados die het dorp rijk was. Deze mensen stonden bekend als egoïsten en van hen werd afkeurend gezegd dat ze "alles op eigen houtje deden". Verder deed zo'n 1/3 van het totale aantal gezinnen niet mee aan het gemeenschapsleven, dat wil zeggen aan het aanleggen van communale voorzieningen. Zo'n 65-67 van de 110 geregistreerde gezinnen was in mindere of meerdere mate betrokken bij de activiteiten die gezamenlijk ondernomen werden. En zelfs deze 'kerngroep' bleek veel minder hecht dan ze de indruk wekte, maar het duurde lang eer dat duidelijk werd. Onder de oppervlakte van de schijnbaar relatief harmonieuze groep mensen bleken allerlei conflicten te spelen. Hetgeen de gemeenschap waarschijnlijk het meest verdeeld hield was het mislukken van de coöperatie. Die was een aantal jaren terug al korte tijd na de oprichting in de mist gelopen als gevolg van verduistering van gelden door de voorzitter. Maar ook allerlei leden bleken zich schuldig te hebben gemaakt aan aan het stelen van geld uit de kas. Ten slotte werd me herhaaldelijk verteld: "We zijn niet gelijk hier". Men wees dan op een ander die wèl een irrigatiesysteem had of die meer vee of land had. En een aantal mensen verzekerde me dat er geen eenheid was in de comunidad. In de tweede plaats bedoel ik met 'schijn' de mensen zelf. Ik heb het erg moeilijk gevonden hoogte te krijgen van de mensen. Het duidelijkst was dit bij mijn mislukte eerste introductie. Na het eerste bezoek om mezelf voor te stellen en toestemming te vragen zag ik alles zonnig in. Ik was verbaasd hoe gemakkelijk en soepel alles liep en in mijn dagboel schreef ik letterlijk: "Ik had verwacht veel meer wantrouwen te ontmoeten, maar de mensen leken zelfs wel een beetje enthousiast dat ik bij hen kwam wonen". Een week later bleek hoe erg ik me vergist had: om verschillende redenen bleek het grootste deel van het dorp tegen mijn komst. In de eerste rondschrijfbrief schreef ik: "Ik had er niet op gerekend dat er achter die vriendelijk glimlachende
28
gezichten zo'n groot wantrouwen jegens mij schuil zou gaan". Ik bleek een klassieke fout gemaakt te hebben door achter die glimlach verder niets te zoeken. En die fout zou ik die maanden nog vaker maken. In het verlengde hiervan ligt dat het zeer moeilijk uit te maken viel of mensen de waarheid spraken of niet. Het is vaak voorgekomen dat mensen in een interview dingen beweerden waarvan ik soms al wist - of later ontdekte- dat die niet waar waren. Tekort in kennis De antropoloog wordt verondersteld op veel terreinen thuis te zijn. Het gevaar van deze generalistische instelling schuilt hem in de mogelijke oppervlakkigheid van die brede kennis. En van veel dingen wéét hij gewoon niets. De studie van lokale kennis is gericht op het begrijpen van het handelen van mensen in andere culturen. Het gaat om de native's point of view en als zodanig is er voor de antropologie weinig nieuws onder de zon. De studie van lokale kennis is echter niet het exclusieve terrein van de antropologie. Bij de studie van lokale kennissystemen stuiten antropologen op de eigen beperkingen. Zo merkte ik zelf tijdens mijn veldwerk dat ik eigenlijk te weinig wist van landbouw om er goed onderzoek naar te kunnen doen. De antropoloog heeft geen kennis van bodem, waterhuishouding, planteziekten, gewassen, flora en fauna en dergelijke -allemaal onderwerpen die buiten zijn terrein van studie liggen. Al snel komt men tot de ontdekking dat de studie naar lokale kennis interdisciplinair moet gebeuren: iedere discipline heeft een eigen terrein van studie hierbinnen. De antropologie lijkt vooral haar bijdrage te kunnen leveren op het gebied van de methoden en technieken van onderzoek en het leveren van een totaalbeeld van een samenleving. Verder is de antropologie de discipline bij uitstek die het handelen van mensen in een andere context bestudeert en thuis is op het terrein van de interculturele communicatie. De antropologie kan inzicht verschaffen in de achtergronden van bepaalde handelswijzen van mensen, de manier waarop innovatieprocessen verlopen, de invloed van religieuze overtuigingen op het doen en laten van mensen, reacties van mensen op veranderingen in hun omgeving en dergelijke. Ten slotte Ik heb veel fouten gemaakt, tot het einde toe. De grootste fout is toch wel geweest dat ik veel tijd niet goed gebruikt heb. Niet alleen heb ik meer tijd dan achteraf bezien goed geweest is buiten het dorp heb doorgebracht, maar ook ín het dorp had ik mijn tijd beter kunnen besteden. Ik ben te veel gefixeerd geweest op de interviews en ik was al blij als ik twee afspraken op één dag had. Zeker in het begin heb ik buiten die gesprekken om niet veel gedaan, behalve dan het uitwerken van die gesprekken en lezen voor het onderzoek. Ik heb me te weinig buiten de bekende paden van de interviews begeven. te lang heb ik er een te enge opvatting met betrekking tot onderzoek erop nagehouden. Te lang heb ik gedacht dat het onderzoek hoofdzakelijk bestond uit het interviews doen. Maar er is nog veel meer: zoveel mogelijk meedoen met het leven en het werk van de mensen in het dorp. Verder heb ik de eerste helft van mijn veldwerk te weinig gereflecteerd op het onderzoek zelf zoals ik in de tweede helft wèl meer ben gaan doen. Behalve dat dit erg nuttig was, merkte ik dat ik er erg veel plezier in had. Het houdt of maakt je onderzoek levendig: je 'speelt' als het ware met je gegevens, voert gedachten-experimentjes uit, probeert alvast bepaalde verbanden te leggen, ontdekt tekorten in de informatie die je totdantoe verzameld hebt, er worden vragen
29
opgeroepen die op dat moment misschien nog beantwoord kunnen worden en straks thuis in ieder geval niet meer. Goed, het was een lééronderzoek en al vind ik dat ik het in de gegeven omstandigheden niet slecht gedaan heb, was duidelijk dat ik nog veel moest leren. En dat heb ik ook gedaan.
30
Bijlage 5 De brieven Brief no. 1 * 27-5-1993, La Paz Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, Hier de eerste brief uit Bolivia. Het zal waarschijnlijk moeilijk worden elke drie weken post te sturen, omdat dat niet mogelijk is vanuit het dorp waar ik kom te zitten. Zo'n één keer per maand zal ik u van mijn vorderingen op de hoogte kunnen houden. De eerste twee weken hier zijn goed verlopen. De eerste week heb ik kunnen logeren bij Hilleke en Henk en ik had me geen betere start van mijn stage kunnen voorstellen. Ik heb goed kunnen uitrusten en kunnen wennen aan de grote hoogte hier. Op het moment logeer ik in een pension in stad waar toevalligerwijs Luella van Turnhout (U.v.A.) verblijft die ook hier is voor een stage. De afgelopen zondag ben ik in het dorp geweest waar ik mijn onderzoek zal verrichten. Het ligt schitterend tegen de bergen op, die langzaam in het Titticacameer uitlopen. Je hebt een mooi uitzicht op het meer en in de verte op ruige bergketens met besneeuwde toppen. Het dorp heet Yanari, telt 90-11 inwoners en ligt in het Boliviaans-Peruviaanse grensgebied tussen Guaqui en Desaguadero. Met de bus is het ongeveer drie uur rijden van La Paz, dus zo afgelegen is het gelukkig ook weer niet. De tuinman van Henk en Hilleke is uit Yanari afkomstig en hij is met me meegegaan om me voor te stellen en toestemming te vragen aan de lokale autoriteiten. Eerst ging hij alleen om mijn geval aan de notabelen voor te leggen en alles was in orde. Daarna moest ik komen om me voor te stellen en alles verliep soepel. Ze besloten die middag een vergadering bijeen te roepen om toestemming te vragen aan de hele gemeenschap. Toen ik aankwam op het 'dorpsplein' waren er al enkele mannen aanwezig en al znel werden het er meer. Er werden allerlei grapjes gemaakt over me, helaas in het Aymará, maar ik lacht maar gewoon wat mee. De sfeer was erg vriendelijk en ontspannen. Toen zo'n beetje iedereen er was, moest ik in het midden komen staan naast de 'burgemeester' om me voor te stellen. In mijn beste Spaans heb ik geprobeerd uit te leggen wie ik was, wat ik kwam doen en waarom ik in hun dorp wilde komen wonen. De 'burgemeester' vertaalde alles in het Aymará, hoewel de meeste mensen goed Spaans spreken. De reacties waren erg positief en de mensen waren zelfs wel enthousiast. Er wordt gezorgd voor een gastgezin dat waarschijnlijk ook zal koken voor me. De mensen waren veel vriendelijker dan ik had verwacht. Ik had gedacht dat ze veel wantrouwender en achterdochtiger zouden zijn. Ik moet natuurlijk nog maar zien tot hoever die vriendelijkheid gaat, maar de introductie is in ieder geval heel positief verlopen. Omdat dus bijna iedereen Spaans spreekt, zal ik misschien alleen in enkele gevallen een tolk nodig hebben. Er zijn in het dorp geen NGO's aanwezig of andere organisaties, waardoor de laatste twee van mijn onderzoeksvragen automatisch lijken komen te vervallen.
31
Maandag 31 mei vertrek ik voor ongeveer een maand naar het dorp om dan voor een paar dagen terug te keren (overleg met Hilleke, post ophalen e.d.). Verder zal ik de gehele maand juli in het dorp doorbrengen. De maand augustus wil ik gebruiken om met enkele mensen te praten waaronder Nico van Niekerk, Hans van den Berg, Gilbert Pauwels en om rond te reizen. Het punt is dat er in de maand augustus helemaal niets gebeurt in het dorp en het er alleen maar ontzettend koud is. In september begint het landbouwseizoen weer zo ongeveer en in oktober begint men met zaaien. Om deze reden ben ik van plan 2 à 3 weken langer te blijven dan oorspronkelijk gepland, omdat ik dan met eigen ogen kan zien wat men feitelijk doet. Ik ben dus juni-juli en september-oktober in het dorp. Op het moment zijn de velden in Yanari leeg. Het nadeel is dat er dus niets te zien is, maar het grote voordeel is dat de mensen tijd hebben om met je te praten. En ik geloof dat dit laatste in mijn geval belangrijker is dan het eerste. Verder is er vlak in de buurt van Yanari een landbouwuniversiteit waar men bezig is met proefveldjes waar oude landbouwtechnieken met succes opnieuw toegepast worden. Ook daar wil ik gaan kijken en er met enkele mensen praten. Via Hilleke kan ik in contact komen met Padre Claudio, de initiator van het geheel. Tot zover mijn eerste bevindingen hier. Ik ben erg enthousiast en kijk uit naar de periode in het veld. Ik hoop dat ik u zo voldoende op de hoogte gebracht heb. Van Hilleke kan ik zeggen dat de vrouw die volgende maand naar Bolivia komt voor 2 à 3 dagen kan komen logeren om bij te komen en te wennen. De hartelijke groeten, ook van Henk en Hilleke Brief no. 2 * 4-6-1993 La Paz Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, Hier volgt al mijn tweede brief en die zal wat minder jubelend van toon zijn dan de eerste. Inmiddels heeft u al in een telefoongesprek met Hilleke gehoord dat mijn introductie in het dorp niet verlopen is zoals de bedoeling was. Ik zal kort proberen uit te leggen wat er gebeurd is. Ik heb u al geschreven dat ik op een zondag met de tuinman van Henk en Hilleke, die uit Yanari afkomstig is, naar het dorp ben gegaan om me voor te stellen en toestemming te vragen er te mogen verblijven voor mijn onderzoek. Voor mijn idee verliep dit allemaal naar wens en vandaar ook mijn enthousiaste eerste brief. Later bleek dat ik de situatie toch verkeerd had ingeschat. Bij de meerderheid van de comunidad bestond een grote weerstand tegen mijn komst. Er waren mensen die dachten dat ik de landbouw zou komen veranderen, moeders die bang waren dat ik er met een van hun ongetrouwde dochters vandoor zou gaan en er waren mensen die het gewoon niet zagen zitten dat er een blanke in hun midden zou komen wonen. Deze dingen hoorde ik pas later. Maandag 31 mei ging ik met alle vertrouwen en vol goede moed naar
32
het dorp toe, waar ik vroeg in de middag aankwam. Bijna de hele gemeenschap was op het 'dorpsplein' aanwezig om mee te helpen bouwen aan een nieuw gemeenschapshuis. Er werd niet zoveel aandacht aan me geschonken. Wèl werden er veel grapjes gemaakt en kinderen en vrouwen stonden op een afstand wat te giechelen en te kijken. Uiteindelijk kwam een man zich aan me voorstellen, waarna meerdere mensen volgden (o.a. de 'burgemeester'). Ik voelde me erg ongemakkelijk, maar probeerde het te accepteren als een onvermijdelijk onderdeel van je introductie in het veld. In een pauze kreeg ik net als iedereen een glaasje drank aangeboden en kon ik mijn zak cocablaadjes aanbieden, die aan de aanwezigen getoond werd en direct werd uitgedeeld. 'Dàt gaat goed', dacht ik nog. Na die pauze heb ik geholpen met stenen aangeven om wat te doen te hebben en mijn goede wil te tonen. Toen het werk voor de dag afgelopen was, begonnen de mensen één voor één te verdwijnen, totdat er nog maar een klein groepje over was. Ook de 'burgemeester' maakte aanstalten weg te gaan en het leek me de hoogste tijd eens te gaan vragen waar ik zou gaan logeren en dergelijke. 'oh, was me dat nog niet verteld dan? Er waren allerlei problemen, want niemand wilde me onderdak verlenen en eten geven', zei hij. Dit was een behoorlijke tegenvaller voor me, want ik dacht dat alles zo mooi in orde was. Maar niet dus. Die woensdag zou er, vroeg in de middag, over 'mijn geval' vergaderd worden. Tot die tijd kon ik wel logeren bij de broer van de tuinman waar ik ook kon eten. Die bewuste woensdag gebeurde er niets. De vergadering zou eerst om 2 uur gehouden worden, vervolgens om 4-5 uur en ten slotte werd 'ie tot zaterdag uitgesteld. Ik gign praten met de 'burgemeester' en hij vertelde dat het grote probleem het onderdak was. Er waren twee mogelijkheden: òf ik kon in een pension in het 10 km verderop gelegen Guaqui gaan wonen en elke dag met de bus op bezoek komen òf ik kon in een leegstaand lokaaltje van de dorpsschool logeren waar ik dan ook zelf moest koken. De eerste mogelijkheid leek me niet ideaal, omdat het leven onder de mensen me een deel van de 'opdracht' leek en je volgens mij veel mist als je niet in het dorp zelf verblijft. De tweede mogelijkheid leek me ook niet ideaal: een gebouwtje op de schoolspeelplaats waar nieuwsgierige kinderen je voortdutrend van je werk afhouden. Bovendien wilde ik liever bij een familie inwonen. Dit probleen en het donkerbruine vermoeden dat die vergadering van zaterdag misschien ook wel weer uitgesteld zou worden, brachten me enigszins in de war. Ik wist echt niet wat te doen en besloot maar nna La Paz te gaan om met Hilleke te overleggen. Om heel eerlijk te zijn was dat laatste meer een smoes om weg te komen dan de werkelijke redern. Ik was nogal confuus van de niet-medewerking en de onduidelijkheid van de situatie. Ik heb de 'burgemeeste' verteld dat ik naar La Paz ging om te overleggen en dat ik een paar dagen later wel weer terug zou komen. Ik heb dus niets af- of opgezegd. Ik was echt nogal geschokt en het viel me van mezelf enorm tegen dat ik mezelf zo snel uit het veld (letterlijk!) had laten slaan. Maar ik wist echt niet goed wat anders te doen. Achteraf is het gemakkelijk te zeggen dat je te snel weggegaan bent en dergelijke. Het is duidelijk mijn onervarenheid geweest die me heeft doen beslissen al zo snel weer teug te keren naar La Paz. De meest ontnuchterende ervaring was voor mij de ontdekking dat na 4 jaar studie en enkele maanden van voorberieding blijkt dat er niemand op je zit te wachten daar. Je bent een vreemde snuiter warvan ze niet begrijpen wat 'ie komt doen.
33
Het stomme is dat ik het allemaal had kunnen verwachten. Van tevoren wist ik niet de gemakkelijkste stage en niet de gemakkelijkste bevolkingsgroep uitgekozen te hebben. Maar op de een of andere manier had ik híer niet op gerekend. Achteraf bezien is het natuurlijk wel een goede ervaring en ik heb er veel van geleerd. Verder en dit zeg ik niet om mijn gedrag goed te praten- ben ik uiteindelijk blij dat ik even voor twee dagen ben teruggegaan. Ik heb met Hilleke gepraat die me allerlei tips gaf. Verder heb ik met andere mensen gesproken die ik in La Paz ontmoet heb en die soortgelijke ervaringen hebben gehad. Uit deze gesprekken heb ik veel opgestoken en vooral geleerd dat de komende tijd niet gemakkelijk zal zijn. Ik vond het ook erg fijn te horen dat u, mijnheer Silva, gebeld had om te vragen hoe het allemaal verliep. Ik hoop dat u niet al te teleurgesteld was toen u het verhaal van Hilleke hoorde. Morgenochtend ga ik terug naar het dorp, in ieder geval tot eind juni. Het moet nu wel echt heel gek lopen, wil ik zoals van de week weer zo snel terugkeren. Ik heb er zelf nu wel weer vertrouwen in dat het gaat lukken en heb er zelfs weer zin in. Minstens één keer per week zal ik Hilleke bellen vanuit Guaqui of Desaguadero om haar te vertellen hoe het ervoor staat. Verder zal ik u schrijven hoe de eerste maand verlopen is. Ik hoop dat het net zo'n enthousiaste brief zal worden als de eerste. Hartelijke groeten, ook van Hilleke en Henk Rondschrijfbrief no. 1 * 25-6-1993 Hallo, Het spijt me dat ik niet ieder van jullie persoonlijk een brief kan schrijven. Dat lukt me gewoon niet in die paar dagen dat ik in La Paz ben, vandaar dat ik het op deze manier doe. Ik heb al vreselijk veel post gehad en ik kan jullie verzekeren dat elke brief meer dan één keer gelezen wordt. Op het moment zit ik in het comfortabele huis van Henk en Hilleke achter de Macintosh te typen. Zij hebben me de eerste tijd hier geweldig opgevangen en fungeren nu als een veilige thuishaven in den vreemde. Na de eerste drie weken 'in het veld' ben ik nu voor een paar dagen in La Paz om te overleggen met Hilleke (mijn begeleidster), post op te halen en een aantal mensen op te zoeken. Als je zo van het platteland komt valt weer op wat een krankzinnige drukte het is in de stad met mensen en auto's (die aan één stuk door lijken te toeteren. Wat een enorme rust heerst er dan in 'mijn' dorp Yanari, gelegen op een berghelling aan de oevers van het Titicacameer. Met mij verloopt alles wel naar wens, al moet ik zeggen dat het vekdwerk nogal anders is dan ik me vantevoren had voorgesteld. Het is zonder meer boeiend, afwisselend en verrijkend, maar bij tijden ook wel saai, irritant en soms tamelijk eenzaam. Het begin van mijn periode in het veld was overigens niet om erg trots op te zijn. Met de uit Yanari afkomstige tuinman van Henk en Hilleke was ik al een keer naar het dorp gegaan om me voor te stellen en toestemming te vragen aan de lokale autoriteiten voor mijn verblijf en alles leek in orde te zijn. Toen ik een week later terug kwam om voor langere tijd te blijven, pakte dat toch wat anders uit. Een deel van het dorp bleek tegen mijn komst en verder was er niemand die me onderdak wilde verlenen en me te eten
34
wilde geven. Eventueel kon ik in een 10 km verderop gelegen dorp in een pension gaan zitten en elke dag op bezoek komen of ergens in een bijlokaaltje van de school gaan wonen. Beide voorstellen spraken me niet zo heel erg aan. Het kwam ook nogal onverwacht, omdat ik in de veronderstelling verkeerde dat men een gastfamilie voor me geregeld had. Ik had er niet op gerekend dat er achter die vriendelijk glimlachende gezichten zo'n groot wantrouwen jegens mij schuil zou gaan. Er bleken mensen te zijn die bang waren dat ik de hele landbouw in hun dorp wilde komen veranderen. Ook waren er moeders die vreesden dat ik er met één van hun ongetrouwde dochters vandoor zou gaan. Weer anderen zagen het gewoon niet zitten dat er een blanke in hun midden kwam wonen. Maar, zo werd me verteld, twee dagen later zou er een vergadering gehouden worden over 'mijn geval'. Die bewuste middag werd de vergadering uitgesteld tot een aantal dagen erna. Ik had het gevoel een beetje voor de gek gehouden te worden en wist niet goed wat te doen. Ik zag het niet zitten om een paar dagen werkloos te zitten wachten en dan weer te horen te krijgen dat het geheel uitgesteld was. Ik besloot terug te ketren naar La Paz, zogenaamd om te overleggen met Hilleke, maar om eerlijk te zijn was het meer een soort wegvluchten van de situatie. Een groot deel van het dorp was tegen mijn komst, ik had geen onderdak en er was geen zicht op een snelle oplossing. Verder was het best wel een (cultuur)schok om te zien waar en hoe ik de komende maanden zou moeten leven. En het is een tamelijk frustrerende ervaring om te ontdekken dat er na 3 1/2 studie en een lange voorbereiding blijkt dat er niemand echt op je zit te wachten als je daar enthousiast en vol goede bedoelingen aankomt. Je kunt je voorstellen dat ik me niet een erg goede antropoloog voeldee toen ik met de bus terugkeerde naar La Paz en dat ik behoorlijk teleurgesteld in mezelf was dat ik me zo snel 'uit het veld' (letterlijk!) had laten slaan. Het verhaal kent een gelukkig vervolg hoor, voor wie dacht dat dit het snelle en trieste einde was van mijn 'carrière' als antropoloog. In La Paz sprak ik met een aantal mensen dat me allerlei Nuttige Adviezen en bij mezelf was de rust inmiddels gelukkig een beetje teruggekeerd. Ik zou gewoon teruggaan en er het beste van proberen te maken. In de loop van de eerste weken zou ik vooral moeten proberen het vertrouwen van de mensen te winnen, of beter gezegd: van de meeste mensen, want in Nederland vindt ook niet iedereen je aardig. En het ís natuurlijk ook wel een beetje vreemd dat er iemand van zo'n ver land komt om in een dorpje als Yanari te komen wonen. Wat moet die vent eigenlijk van ons? Een beetje een rare snuiter bovendien, want al 24 jaar en nog niet eens een vrouw en kinderen. En die wil een beetje onze landbouw komen bestuderen. Wat schieten wij daar mee op? Als je het zo bekijkt is het misschien niet eens zo vreemd dat de mensen je in eerste instantie niet met open armen ontvangen en dat er bij je aankomst geen groots feestmaal aan wordt gericht. Maar goed, eventueel zou ik in de school gaan wonen als het niet anders kon en dan zou ik misschien na verloop van tijd wel uitgenodigd worden door een familie om bij hen te komen wonen. Dat laatste bleek gelukkig niet eens nodig te zijn. De familie waar ik al eerder die paar dagen gelogeerd had, was wel bereid me op te nemen tot de gemeenschap een besluit genomen had. Zoals je misschien al had verwacht, is er tot vandaag nog geen vergadering geweest en ik verwacht ook niet dat die nog zal komen voor ik uit het dorp vertrek. Ik heb nu een eigen kaamer met een bed, een goed bureau om aan te schrijven en er wordt voor me gekookt. En zo is alles dan toch nog goed gekomen. Inmiddels ben ik al behoorlijk gewend aan het leven in het dorp en lijken de mensen ook aan mij gewend te zijn. Het onderzoek moet nog op gang komen, maar daar heb ik wel alle vertrouwen in. Ik heb het gevoel dat het ijs nu gebroken is, zodat ik de volgende maand rustig kan beginnen.
35
Yanari ligt overigens schitterend aan het Titicacameer. In de verte zie je ruige met sneeuw bedekte bergtoppen en de zonsondergang is iedere avond weer een belevenis. Een kleine 20 km verderop ligt Peru, waar ik al een paar keer naar de kleurrijke vrijdagmarkt geweest ben. Belangrijk voor mijn acceptatie door de dorpsbewoners is het feest van Johannes de Doper geweest, dat de vorige weel gehouden werd. Na twee dagen van voorbereidingen -waarbij ik zelfs een varken heb helpen slachten- was er zo'n 4-5 dagen groot feest in het dorp waarbij veel gedanst en muziek gemaakt werd en er nòg meer gegeten en vooral veel gedronken werd. Ik heb actief meegedaan, op alle fronten zogezegd. Ik denk dat toen de mensen zagen dat ook ik danste, dronk, cocablaadjes kauwde en met ze at en pratte en lachte, velen gedacht gedacht hebben 'goh, het lijkt wel gewoon een mens' of 'misschien is zo slecht nog niet'. Dat ik die eerste dag nogal aangeschoten raakte, lijkt me in de ogen van velen menselijker gemaakt te hebben. Gedurende de dag -en ze beginnen al om 8 uur 's ochtends- krijg je zó ontzettend veel drankjes aangeboden, waarvan bier nog het meest onschuldige is. En aangezien het erg onbeleefd is iets wat je aangeboden krijgt niet te accepteren -je weigert immers impliciet daarmee ook de aangeboden vriendschap- kom je er niet onderuit op zo'n dag veel te consumeren. Veel zelfgemaakte drankjes die ze eenvoudig 'alcohol' noemen en die in sommige gevallen wat betreft smaak en sterkte veel weg hebben van spiritus, zodat je wangen naar binnen klappen en je tong en lippen branden. Gelukkig hebben ze de gewoonte telkens een deel van de inhoud van het glas uit te schenken op de grond ter ere van Moeder Aarde. Dit gebruik greep ik dankbaar aan om om vaak eerst de ene helft van het glas en na een miniem nipje vervolgens de andere helft aan de alcoholische moeder te schenken. Deze tactiek bleek dan wel niet helemaal waterdicht, maar heeft me waarschijnlijk voor een delirium behoed. Het belangrijkste van het feest voor mij is dat de meeste mensen nu mijn aanwezigheid lijken te accepteren en veel mensen hebben er ook blijk van gegeven dat ze het wel leuk vinden dat ik voor een tijdje bij hen kom wonen (en dan waren ze niet eens altijd dronken als ze dat zeiden). De afgelopen weken heb ik voornamelijk gepraat met mijn gastheer die me al het een en ander over de landbouw verteld heeft. En ik ben genoeg wijzer geworden om te weten dat er aan mijn oorspronkelijke onderzoeksvoorstel veel veranderd moet worden. In de praktijk pakt het allemaal volledig anders uit dan je thuis op je kamertje zit mooi uit te denken. Verder een beetje door het dorp gelopen en zo af en toe uitgenodigd door mensen. Ik ga niet op pad zonder de foto's van mijn familie, een boek over Holland (eenbriljant cadeau van twee iets meer ervaren antropologen), een zak cocablaadjes en een pakje sigaretten. En hoewel ik me dan nog niet eens specifiek met mijn onderzoek heb beziggehouden, ben ik toch al een heleboel te weten gekomen. Een deel van de ochtenden en meestal de avonden schrijf ik in mijn aantekeningenboek en in mijn dagboek. Verder lees ik veel en 's avonds luister ik meestal naar de wereldomroep. Wel leuk om zo een uurtje je eigen taal te horen, al moet ik zeggen dat met name veel Nederlands nieuws zo ver van huis een beetje onbenullig wordt. Overigens is er electriciteit in het dorp zodat ik gelukkig licht heb om bij te schrijven. Alleen valt op de een of andere raadselachtige manier het licht vaak uit van 7 tot 9, zodat ik me dan met kaarslicht behelpen moet. Je zou me dan moeten zien zitten: t-shirt, pullover en drie truien aan, mijn linker handschoen aan en een deken over mijn benen geslagen als een oude man. Want kóud is het hier: 's nachts vriest het een paar graden en mijn adem is zichtbaar in wolkjes. Ik slaap in mijn slaapzak onder vijf deken (niet overdreven) en met een dikke trui en sokken aan. Je kunt je
36
voorstellen dat er momenten zijn dat ik me afvraag waarom ik niet voor warmere oorden heb gekozen zoals Costa Rica, Indonesië of Senegal. Maar over het geheel genomen heb ik het echt erg naar mijn zin en voel ik me een bevoorrecht mens dat ik dit allemaal mag meemaken. Ik hoop jullie met deze brief een beetje op de hoogte te hebben gebracht en dat jullie nu enigszins een beeld hebben van wat ik hier meemaak. Woensdag ga ik voor een maand terug naar Yanari en dan zal ik weer van me laten horen. Tot schrijfs, Brief no. 3 * 30-6-1993, La Paz Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, Na een kleine drie weken in het dorp verbleven te hebben, ben ik voor een paar dagen teruggekeerd naar La Paz. Dit om post op te halen, met Hilleke te overleggen en een aantal mensen te bezoeken. Ik geloof dat ik zonder overdrijven kan zeggen, dat het best goed is gegaan totnogtoe. Het ijs is gebroken en ik lijk nu voldoende vertrouwen te hebben gewonnen om met het eigenlijke onderzoek te kunnen beginnen. De eerste weken hebben voornamelijk in het teken gestaan van het regelen van praktische zaken en het winnen van het vertrouwen van de gemeenschap. De geplande vergadering over mij heeft nooit plaatsgevonden en ik vraag me af of die ooit nog zal komen. Mijn tijdelijke verblijfplaats bij de broer van de tuinman vanHenk en Hilleke is op informele wijze permanent geworden. Er wordt ook voor me gekookt en voor dit alles betaal ik U$ 100 per maand. Hier is dat een gemiddeld inkomen van 4-6 maanden dus het lijkt een meer dan redelijke vergoeding. In het dorp wonen alleen kinderen tot een jaar of twaalf en verder mensen vanaf ongeveer 40. Meer dan de helft van de oorspronkelijke bewoners woont in La Paz. Velen komen regelmatig terug om de grond te bewerken, waar men recht op blijft houden ook al woont men niet meer permanent in het dorp. Veel mensen van een jaar of 60 keren definitief terug naar het dorp na een werkzaam leven in La Paz. De man van mijn gastgezin -Lucas- is totnogtoe mijn meest waardevolle informant geweest. Hij heeft me al veel verteld over de landbouw en heeft me een lijst van zo'n 20 namen gegeven van mensen die wel willen en kunnen meewerken aan het onderzoek. Een probleem is dat de oudere mensen vaak niet goed Spaans spreken en dus ook niet in het onderzoek betrokken kunnen worden (of ik zou een tolk moeten zien te vinden). Verder heb ik alleen nog maar de namen van mannen gekregen. Behalve dat de meeste vrouwen slecht Spaans spreken, is het voor mij als jongen erg moeilijk in contact te treden met hen. En ik zou niet graag het broze en zo moeizaam opgebouwde vertrouwen kwijt raken door een te vrij optreden tegen vrouwen. Het zou wel heel jammer zijn als ik geen vrouwen te spreken zou krijgen, omdat er anders een te eenzijdig 'mannelijk' beeld ontstaat van de situatie. Ik hoop dat dit punt op de een andere manier opgelost kan worden. Een ander punt is dat er geen ontwikkelingsorganisaties en dergelijke actief zijn in het dorp. Hierdoor worden de derde en de vierde onderzoeksvraag irrelevant nl. welke groepen zijn er
37
behalve de boer nog meer bij de landbouw betrokken en welke verschillende belangen/visies hebbben zij? Wèl is het zo, dat de mensen een deel van hun zaaigoed, werktuigen en bestrijdingsmiddelen op de markt of in de stad kopen. Ze zijn dus niet geheel zelfvoorzienend. En het is zo dat men een tractor huren kan voor het omploegen van het land. Die tractor komt van een coöperatie uit een dorpje 10 km verderop (Guaqui) en een aantal mensen maakt daar gebruik van. Het gaat sneller, de grond wordt beter omgeploegd, maar het is tamelijk kostbaar. Deze ondernemingen waar men benodigheden koopt voor de landbouw en die cöoperatie uit Guaqui zijn bij nader inzien wel te beschouwen als groepen die buiten de boer met de landbouw te maken hebben. Maar onderzoekers, voorlichters en dergelijke zijn dus niet actief in het dorp dus die vallen sowieso af. Ook de tweede onderzoeksvraag lijkt enige moeilijkheden op te gaan leveren nl. het innovatieproces. Drie maanden is bij nader inzien misschien wel erg kort om dit proces in al zijn complexiteit ook maar enigszins te begrijpen. Het lijkt me dat je langer in een gemeenschap zult moeten verkeren om inzicht te krijgen in hoe de verhoudingen in zo'n dorp liggen, wie de initiatiefnemers van vernieuwingen zijn, wie de mensen met het geld zijn enzovoort. Verder wreekt hier het feit zich dat de velden op het moment helemaal leeg zijn. Het grote voordeel is dat de mensen nu tijd hebben om met je te praten, hetgeen in de zaaitijd bijvoorbeeld alweer een stuk moeilijker is. Mar het grote nadeel is dat je niet kunt zien hóe de mensen nu landbouw bedrijven. Je kunt ook niet uitmaken of men een klein deel van het veld reserveert om te experimenteren met nieuwe variëteiten. Als ik nu vraag of men wel eens iets nieuws probeert, antwoordt men dat ieder jaar opnieuw precies hetzelfde gezaaid wordt. Men zou hier dus nooit experimenteren of nieuwe dingen uitproberen en dat kan ik me haast niet voorstellen. Een ander probleem is dat veel mensen niet kunnen -of misschien niet willen?- uitleggen waarom ze iets op een bepaalde manier doen. Als je dan vraagt naar het hoe en waarom van iets, geven ze vaak als antwoord 'Ja, dat is nu eenmaal de gewoonte'. Een verdere uitleg wordt er neit gegeven en met het feit dat 'iets' de 'gewoonte' is ku nje als onderzoeker niet zo heel veel natuurlijk. Ik hoop langs andere wegen de redenen van bepaald gedrag te kunnen achterhalen. U moet nu overigens niet denken dat er alleen maar problemen zijn hier. In de korte tijd in het veld heb ik al een aantal aardige dingen 'ontdekt' die ik in de komende tijd verder hoop uit te kunnen diepen. Verder heb ik de Universiteit van Tihuanacu bezocht -zo'n 20 km van Yanari- waar ik door Padre Claudio, de stichter van die universiteit, rondgeleid ben. Ook zijn we geweest naar de zgn. 'sukacollos'. Dir is een landbouwsysteem van duizenden jaren oud dat herontdekt en in ere hersteld is. Het werkt ontzettend goed en de velden binnen dit systeem leveren enkele malen meer op dan die in de directe omgeving. En terwijl de aardappeloogst het afgelopen jaar in vrijwel de gehele streek nagenoeg mislukt is vanwege de strenge vorst, werd op deze veldjes een hoge productie gehaald. Dit allemaal dankzij een uniek systeem, dat ik in mijn verslag straks wil beschrijven omdat het een schitterend voorbeeld is van een succesvolle toepassing van lokale kennis. Tot hier het overzicht van de eerste drie weken in het veld. Morgen ga ik voor een maanad terug en dan zal ik gaan beginnen met het eigenlijke onderzoek. Hilleke zal ik gewoon weer elke week
38
even bellen. Op de helft van de maand krijg ik bezoek en aan die persoon zal ik een brief met mijn bevindingen tot dan toe meegeven voor Hilleke. Ik hoop u voldoende op de hoogte te hebbem gebracht. Vriendelijke groeten, P.S. Na de wat moeizame start ben ik inmiddels zeer enthousiast! Brief no. 4 * 10-7-1993, Yanari Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, De vierde brief is dit inmiddels, deze keer vanuit 'mijn' dorp Yanari. Een Nederlands meisje dat ik via Henk en Hilleke heb leren kennen komt me vandaag opzoeken en aan haar zal ik deze brief meegeven. Het onderzoek is langzaam maar zeker op gang gekomen. Ik ben nu weer iets meer dan een week terug in Yanari en heb al een paar mensen kunnen interviewen. Ik had alleen de pech voor 2-3 dagen uitgeschakeld te zijn door ziekte (koorts, hoofdpijn en ernstige diarree). Ik ben naar het 'centro de salud' gegaan in Desaguadero om een arts te bezoeken. Hij heeft me medicijnen gegeven die ik dagelijks moet innemen en nu gaat het al weer wat beter. Volgende week moet ik terug voor controle en dan ga ik ook naar de tandarts om een plotseling opgekomen ontsteking in mijn tandvlees te laten behandelen. Wel een beetje vervelend dat deze kwaaltjes nu allemaal tegelijk komen. Gelukkig hoef ik door de enorme koude hier niet bang te zijn voor allerlei tropische ziekten zoals medestudenten in Indonesië, Costa Rica, Senegal e.d. Ik verwacht maandag weer helemaal de oude te zijn en gewoon aan de slag te kunnen. Het interviewen gaat best aardig. Alleen heb ik al na het eerste interview besloten de gespreekn in tweeën te voeren, omdat het te veel tijd kost en energie vraagt van beide partijen de vragenlijst in één keer in zijn geheel af te werken. Het is beter twee keer een half uurtje te praten dan één keer een uur. Dit betekent wel dat ik zo'n 2 à 3 mensen per dag moet zien te spreken, maar ik heb er wel vertrouwen in dat dat zal lukken. Een probleem is echter dat het onmogelijk is om afspraken te maken met mensen. Als je op de afgesproken tijd langskomt, is men er in de meeste gevallen niet en wordt je gezegd dat je maar beter een ander keer terug kunt komen. Een betere tactiek lijkt het daarom te zijn om gewoon het dorp in te gaan en te zien wie je spreken kunt. Veel mensen zijn op hun erf aan het werk, bezig met het verwerken van de oogst. Als je er dan bij gaat zitten, een handje helpt en vervolgens zegt dat je een paar vragen hebt, gaat dat beter dan vooraf een afspraak te maken. Er zijn heel leuke gesprekken bij, maar ook erg moeizame. Sommige mensen wekken de indruk alsof hen een examen afgenomen wordt! En laatst was er iemand die me weigerde te vertellen hoeveel land hij bezat, omdat ik 'de gegevens misschien wel zou doorspelen aan de Boliviaanse belastingdienst'. Wat ik lastig vind, is dat de mensen zo vaak elkaar en vooral zichzelf tegenspreken. Niet alleen kan de ene persoon iets volstrekt anders beweren dan de andere, ook kunnen mensen in één zin twee aan elkaar tegenstrijdige beweringen doen en spreken ze zichzelf als het ware in één adem tegen. Ik zal een voorbeeld geven: 'Mijn familie en ik werken op ons eigen land en ontvangenm
39
geen hulp van anderen. Wèl ga ik 'ns andere mensen helpen en die helpen mij ook weer als het nodig is'. Of men zegt bijvoorbeeld dat er 4 soorten aardappels zijn. Vervolgens noemt men er twee, denkt zichtbaar hard na om ten slotte te zeggen dat er maar twee soorten zijn (en daar blijven ze dan ook bij). Ik hoop dat als ik meer interviews gedaan heb, er enige lijn zal ontstaan in de gegevens die ik verzamel. Inmiddels heb ik de 'burgemeester' te pakken kunnen krijgen, na 8 tot 10 vergeefse bezoeken aan zijn huis. Hij heeft me veel kunnen vertellen en is totnogtoe als beste in staat geweest me dingen uit te leggen (hij is onderwijzer hier). Hij zou boekjes opzoeken voor me over de landbouw in deze streek. Zo zijn er wel meer behulpzame mensen hoor. Mijn gastheer Lucas kwam laatst aan met de verschillende soorten graan die hij verbouwt. Ik heb dit netjes in plastic zakjes verpakt om mee naar huis te kunnen nemen. Deze week heb ik een afspraak (!?) met de lokale 'yatiri', de religieus leider van de gemeenschap. Hij zal me hopelijk meer kunnen vertellen over de rituelen die in verband staan met de landbouw hier. En morgen ga ik naa Corpa, een dorpje op zo'n 3 uur lopen afstand hier vandaan. Er is daar een tamelijk groot agrarisch instituut en iemand die ik laatst ergens ontmoet heb zou me er rondleiden en uitleg geven over de landbouw daar. In Corpa is de situatie weer heel anders, omdat het in een open vlakte ligt en er dus geen bergen zijn die het dorp beschermen tegen de koude winden uit het zuiden. Verder is er geen meer waar een matigende invloed van uitgaat zoals in Yanari het geval is. Verder begint men deze of volgende week met het prepareren van de sukacollos in Tihuanacu waar ik in mijn vorige brief al over schreef. Ik ben zelfs uitgenodigd er eens een dag te komen helpen, hetgeen ik misschien ook wel wil gaan doen. Min plannen zijn om tot eind juli-begin augustus hier te blijven. In augustus wil ik 2-3 weken rondreizen. In die tijd schijnt er hier toch niet zo heel erg veel te gebeuren. Van eind augustus tot eind september zal ik weer in Yanari zijn. Waarschijnlijk laat me dan genoeg tijd om de informatie te verzamelen die ik zoek. Wat ik wèl weet, is dat je voor een onderwerp als dit -nl. betrekking hebbend op de landbouw- eigenlijk één jaarcyclus (en het liefst twee!) in zo'n gemeenschap zou moeten verblijven. Door hier 3-4 maanden te zitten, maak je maar een heel klein deel mee en kun je veel dingen niet met je eigen ogen zien. Aan de andere kant besef ik ook wel dat het een leeronderzoek is en geen promotie-onderzoek. Ik wil er hier in ieder geval het beste van maken. Gek, maar ik kan me nu niet meer zo goed voorstellen dat ik er helemaal in het begin zo tegenop gezien heb dat ik hier zo'n lange tijd zou blijven. Hartelijke groeten,
40
Brief uit Leiden * Brief no. 5 * 30-7-1993, Yanari Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, Erg bedankt voor de brief die ik onlangs heb mogen ontvangen, het was echt een opkikker om bericht uit Leiden te ontvangen. Het klinkt misschien raar, maar het voelde ook wel een beetje als erkenning voor de moeilijkheden waar ik hier mee te maken heb. Ik ben blij dat mijn brieven u goed informeren over het verloop van het onderzoek. En dat mijn rondschrijfbrief in de ICAnieuwsbrief komt is wel ok. Als de volgende brief nu ook geplaatst wordt, kunnen mensen lezen dat alles na aanvankelijke moeilijkheden tóch nog goed kan komen. Na de drie weken die ik in juni hier heb doorgebracht -en waarin ik dus niets aan het onderzoek heb kunnen doen- ben ik nu de hele maand juli in het dorp geweest. Dinsdag ga ik voor twee weken weg om wat rond te reizen. Het leek me beter om nu te gaan dan in september. In augustus gebeurt er niet zo veel hier, men wacht op de regen om te kunnen ploegen en vervolgens te zaaien. Maar dat doen ze ook in september en in die maand zijn er meer activiteiten dan in augustus (o.a. het feest van de patroon van het dorp). Half augustus ben ik weer terug in het dorp en dan zal ik tot begin oktober blijven. Op 9 oktober kom ik terug naar Nederland, zoals oorspronkelijk gepland. In de week van 11 oktober zal ik contact met u opnemen. Het onderzoek is behoorlijk op gang gekomen en ik heb al heel wat aardige dingen 'ontdekt'. Een probleem is dat ik nogal wat onderling tegenstrijdige gegevens hebb. Mensne spreken niet alleen elkaar tegen, maar vaak ook zichzelf. En het is erg moeilijk uit te maken wat nu wèl en wat nìet waar is. Ik zal een voorbeeld geven. - Ontvangt u wel eens hulp bij het werk op uw land? - Nee nooit, alleen mijn familie en ik werken op ons land. - Helpt u wel eens anderen op hún land? - Ja, en zij helpen mij weer als ik het druk heb. En zo zou ik de hele brief wel kunnen vullen met voorbeelden! Een ander probleem is dat het zo goed als onmogelijk is om afspraken te maken met mensen. Vaak zijn mensen er niet op de afgesproken tijd en zelfs àls ze er zijn wil dat nog niet zeggen dat ze tijd hebben voor je. 'Ja, kom morgen maar terug', zeggen ze dan, met de kans dat ze er de volgende dag helemáál niet zijn! Zo heb ik dagen gehad met wel drie afspraken die uiteindelijk allemaal niet doorgingen. Toch heb ik zo'n 25 mensen gesproken waarvan er enkelen twee keer. Ik hoop in totaal ongeveer 40 mensen te kunnen interviewen en dan heb ik bijna het hele aanspreekbare deel van de gemeenschap gehad. Zoals ik al eerder schreef is contact met vrouwen nagenoeg uitgesloten en spreken de meesten bovendien niet goed Spaans. Veel ouderen spreken ook slecht Spaans en zijn voor mij dus niet te bereiken. Ten slotte wonen er veel mensen in La Paz en die zijn maar weinig hier. In het dorp woont er bijna niemand in de leeftijd van 12-40 jaar. Er zijn dus geen leeftijdsgenoten en verder is er sowieso niemand die voor me zou op kunne treden als tolk. Eén
41
keer bood iemand zich als tolk aan, maar in plaats van de geïnterviewde te laten antwoorden, gaf hij zelf voortdurend antwoord of zei het aantwoord aan de ander voor. Dat was geen succes dus. Ik ben wel al een beetje gewend aan het accent dat de mensen hier hebben. In het Aymará kent men geen 'e' en in Spaanse woorden wordt die 'e' als een 'i' uitgesproken, hetgeen soms tot behoorlijke spraakverwarring kan leiden. Mijn Sppaans is overigens nog lang niet zo goed als ik zelf wel zou willen. Vloeiens spreek ik het zeker niet en reglmatig begrijp ik niet alles van wat de mensen me vertellen (accent, binnensmonds praten, een prop cocablaadjes in de mond e.d.). Zelf moet je zo eenbvoudig mogelijk praten, want een vorm als 'quisiera' kan al op moeilijkheden en onbegrip stuiten! Nu heb ik gisteren ontdekt waarom mensen in het dorp een bepaald wantrouwen jegens mij koesteren. Hier heerst het geloof dat er mensen bestaan die anderen in slaap zouden kunnen brengen om ze middels een operatie van bepaalde organen te beroven. Nu blijken er nogal wat mensen te bestaan die geloven dat ík zo'n figuur met magische krachten ben. Er zijn dus mensen die echt een beetje bang zijn voor me. Ik weet niet of dit allemaal erg negatief overkomt, want dat is nou ook weer niet de bedoeling. De mensen in het dorp zijn niet onaardig, in tegendeel, de meesten zijn juist ontzettend vriendelijk en overal waar ik kom is men erg gastvrij. Je schudt de hele dag handen, krijgt vaak tijdens een bezoek een bord eten voorgeschoteld en laaats kreeg ik twee eieren van iemand mee. De mensen zijn echt hartsikke aardig en dat is dan ook het probleem niet. Maar om er onderzoek onder te doen en dingen van ze te weten te komen is alleen zo lastig vaak. Sommigen mensen veranderen van een spontaan, praatgraag iemand in een wat stille persoon als ik ze interview, alsof het om een examen gaat ofzo en ze bang zijn iets verkeerd te zeggen. Wat ik doe is mensen veel vleien met 'U weet er natuurlijk veel meer van dan ik' of 'Goh, dat is nieuw voor me, dat wist ik nog helemaal niet' en dat wil nogal eens helpen. Naast mensen die er duiodelijk geen zin in hebben om me te woord te staan en de meeste antwoorden beginnen met 'no sé' of 'no está aquí' zijn er ook enthousiaste figuren die er zichtbaar plezier in hebben me dingen uit te leggen. Met de vinger maken ze dan tekeningen in het zand om het een en ander duidelijker uit te kunnen leggen. Ik merk wel dat het wantrouwen een klein beetje weg begint te trekken. Dat blijkt uit het feit dat je steed meer te horen krijgt over geloof e.d., iets wat mensen geneigd zijn voor zich te houden. Het gesprek met de yatiri -de lokale religieuze leider en de genezer (een soort shaman)- is uitgelopen op een complete mislukking. Hij wilde alleen over de landbouw praten en nergens anders over. Hij was erg wantrouwend en gaf onsamenhangende en onduidelijke antwoorden. Na een kwartiertje heb ik het gesprek maar afgebroken en gezegd dat ik verder geen vragen meer had. Ik was erg teleurgesteld omdat deze man de grote expert is op het gebied van de rituelen, de godsdienst en de natuurverschijnselen en voor mijn onderzoek dus van groot belang. Later hoorde ik van mijn gastheer dat er in het recente verleden een yatiri in de gevangenis terecht is gekomen o.a. vanwege het ongeautoriseerd uitoefenen van het artsenberoep. Yatiri's hebben een groot wantrouwen ten opzichte van elke belangstellende vanuit de buitenwereld. Mijn gastheer heeft me aangeboden een keer met me mee te gaan om het nog een keer te proberen en ik hoop echt dat het dan wèl lukt. Laatst zei de yatiri op een feest tegen me dat er geen enkel wantrouwen jegens mij bestond. Ik weet niet of hij dat nu meende of dat 'ie het zei omdat hij dronken was. We zullen zien. Ik denk dat het grootste wantrouwen weg zal zijn bij de
42
mensen tegen de tijd dat ik hier weg ga! Dat is een beetje het probleem hier: het kost erg veel tijd het vertrouwen te winnen en eigenlijk té veel tijd als je maar drie maanden hebt voor een onderzoek. Bolivia is een ontzettend mooi land en antropologisch gezien erg rijk. Het zou volgens mij dan ook erg geschikt zijn voor anderen om ook op stage te gaan. Nu heb ik me laten vertellen dat in de valleien van Bolivia de mensen ook een stuk 'gemakkelijker' zijn, d.w.z. opener en spontaner. Misschien dat dat wel gemakkelijker is als je niet al te veel tijd hebt om een onderzoek te verrichten. Hilleke bel ik elke week en als in La Paz zoek ik Henk en Hilleke altijd op. Erg aardige mensen u krijgt de groeten terug overigens- en ik ben blij een adres te hebben hier waar ik altijd terecht kan. Netty heb ik nog niet ontmoet en het zit er waarschijnlijk ook niet in dat we elkaar hier in Bolivia zullen treffen. Ik heb gehoord dat ze nu voor SNV werkt (waarvan de directeur me destijds schreef dat ze voor studenten geen plaats hebben). Deze brief zal ik waarschijnlijk maandag 2 augustus in La Paz posten. Van de week ben ik een dag in de stad geweest om naar de tandarts te gaan. Ik heb een beetje pech (ontstoken tandvlees), maar het schijnt allemaal wel goed te komen, al kost het wel erg veel geld. Ik hoop dat u een beetje een beeld heeft gekregen van hoe het onderzoek verloopt. Ondanks de niet-medewerking en het wantrouwen van sommigen ben ik al best veel te weten gekomen. Elke dag doe je weer nieuwe oontdekkingen en dat houdt het leuk. Zo legde iemand me vandaag uit wat de namen van de dorpjes hier in de buurt beteken. Ondanks sommige moeilijkheden heb ik het hier erg naar mijn zin en ik weet zeker dat ik Yanari met pijn in mijn hart zal verlaten. Ik vind het ook wel een uitdaging om er iets goeds van proberen te maken. Eind augustus en half september zal ik weer van me laten horen. Tot schrijfs en vriendelijke groeten, P.S. Het kranteknipsel is voor mijnheer Silva. Honderd jaar na dato zit het verlies van de kustprovincie aan Chili de Bolivianen nog altijd vreselijk hoog! Brief no. 6 * 19-8-1993, La Paz Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, Na een onderbreking van een kleine drie weken keer ik morgen voor ongeveer zes weken terug naar Yanari. In die tijd wil ik voor 1 of 2 dagen terug naar La Paz om post op te halen, laatste brieven te versturen en naar de tandarts te gaan. Ik weet dat het niet ideaal is om tussentijds je onderzoeksdorp voor langere tijd te verlaten, zeker niet bij zo'n relatief kort onderzoek. Toch geloof ik dat ik goede redenen had om het te doen. In de maand augustus gebeurt er nagenoeg niets: de oogst is verwerkt en men wacht op de regen om te kunnen beginnen met ploegen. Een harde en koude wind teistert de hoogvlakte in deze tijd waardoor enorme stofwolken ontstaan. Algemeen wordt overigens beweerd dat augustus de
43
slechtste van alle maanden is. Dit gaat zelfs zóver dat sterk afgeraden wordt in deze maand te trouwen en dat je kind maar beter niet geboren kan worden in deze tijd. Van dat laatste heeft Hilleke zich overigens weinig aangetrokken: op 3 augustus is ze bevallen van een gezonde en erg mooie dochter. Met Hilleke zelf gaat ook alles uitstekend gelukkig. Ik heb er vertrouwen in dat ik mijn onderzoek goed zal kunnen afronden. Ik heb gemerkt dat de mensen me steeds meer gaan vertellen met name ove religieuze zaken. De laatste paar dagen voor ik op vakantie ging ben ik meer te weten gekomen over riten, heilige plaatsen en dergelijke dan in die twee maanden ervoor. Met name één van de drie onderwijzers van het schooltje in Yanari blijkt niet alleen veel te weten, maar het ook tamelijk goed uit te kunnen leggen. Ik heb nog altijd een streefgetal van zo'n 40 respondenten, maar ik weet niet of dat haalbaar is. En ik hoop in de gelegenheid te zijn ook eens een vrouw te kunnen spreken, maar ik ben bang dat dat erg moeilijk zal worden. Ik hoop dat ik uiteindelijk genoeg gegevens zal kunnen verzamelen -die óók nog eens een beetje met elkaar overeenstemmen- om er een goed verslag van te kunnen maken. Om heel eerlijk te zijn zie ik dat soms wel wat somber in, maar ik zal er in ieder geval het beste van proberen te maken. Over mijn eerste onderzoeksvraag nl. naar het lokale kennissysteem: mensen mogen er nog zulke goede technieken op nahouden en een gedetailleerde kennis van de omgeving bezitten, één nacht van strenge vorst of een forse hagelbui kan de oogst gedeeltelijk of zelfs geheel aantasten of vernietigen. En dat maakt het geheel nogal triest hier. Er lijken niet al te veel perspectieven te zijn om veel verbeteringen aan te brengen, want wat kun je doen tegen vorst, hagel, droogte e.d.? Bij het bezweren van deze plagen -of: 'straffen' zoals iemand het noemde- komt veel religiositeit om de hoek kijken. Hier ben ik wel iets over te weten gekomen, maar helaas is de expert op dit gebied -de yatiri- de minst toegankelijke en meest wantrouwige van alle personen in het dorp. Hij is niet bereid me te woord te staan, in ieder geval níet over dit onderwerp. Erg jammer dus. Vrouwen krijg ik niet te spreken. Wel is in ongeveer de helft van de gevallen de vrouw van de respondent bij het gesprek aanwezig. Af en toe levert ze een bijdrage in het Aymará die haar man dan vertaalt, maar daar zal het toch bij blijven vrees ik. Het zou een goed plan zijn om hier met een stel te zitten, een jongen en een meisje dus. Behalve dat een stel misschien meer vertrouwen wekt dan een jongen alleen, kan het meisje zich een toegang zien te verschaffen tot de voor jongens moeilijk toegankelijke wereld van de vrouwen. Zo rond 10-15 september zal ik u voor de laatste keer vanuit Bolivia op de hoogte stellen van mijn ervaringen hier. Mijn vertrek uit Yanari valt overigens samen met het feest ter ere van de schutspatroon van het dorp, dus dat is erg leuk. Bijgesloten vindt u een copie van de tweede rondschrijfbrief die ik begin augustus geschreven heb. Hartelijke groeten, P.S. Bewaart u alle brieven? Ik wil hen in het eindverslag namelijk gebruiken. Alvast bedankt.
44
Rondschrijfbrief no. 2 * 1-8-1993, La Paz Hallo, Er blijft maar post binnekomen, geweldig. Als ik in La Paz ben heb ik wel een middag nodig om me er doorheen te lezen. Straks in Leiden zal het lijken of ik nooit ben weggeweest, omdat ik volledig op de hoogte ben van de laatste nieuwtjes en roddels. Op dinsdag 3 augustus vertrek ik met mijn 'verloofde' voor een vakantie van 3-4 weken. Het leek me wel een goed idee om meer van Bolivia te zien dan alleen Mijn dorpje en La Paz. Van eind augustus tot de eerste week van oktober ben ik dan weer in Yanari om mijn onderzoek zo goed en zo kwaad als het kan af te ronden. Ik heb wel al gemerkt dat er eigenlijk nooit een 'goed' moment is om om weg te gaan, omdat er altijd wel 'binnenkort' iets staat te gebeuren dat voor je onderzoek van belang zou kunnen zijn. Dit is zeker zo als je onderzoek -zoals in mijn gevalzich richt op de landbouw. Je zou dan eigenlijk een hele jaarcyclus mee moeten maken (of beter nog: twee!), maar dat lukt dus niet. Op 14 oktober gaan ze beginnen met zaaien van de aardappels en dat mis ik dus net, maar goed. Mijn terugkeerdatum blijft gewoon 9 oktober, zoals oorspronkelijk gepland. Waarschijnlijk kom ik ongeveer om 17.30 aan en het vluchtnummer is RG 748, vanuit Sao Paolo (dit is een hint overigens). Hier verloopt alles uitstekend. In het begin had ik me niet kunnen voorstellen dat ik het in Yanari nog zo leuk zou gaan vinden. Nu weet ik dat ik het dorp met pijn in mijn nog jonge hart zal verlaten. De hele maand juli heb ik er nu doorgebracht en het onderzoek is aardig op gang gekomen. Ik heb al veel leuke dingen 'ontdekt' en merk dat de mensen me steeds meer gaan vertrouwen. Zo tegen de tijd dat ik vertrek zal het ergste wantrouwen weggenomen zijn denk ik. En dat is ook meteen een beetje het probleem: het kost erg veel tijd het vertrouwen te winnen van de mensen en eigenlijk heb je dat niet met zo'n relatief kort onderzoek. Het moeilijkst hier is mensen 'te pakken' te krijgen, want het is zo goed als onmogelijk afspraken te maken. Vaak is men er niet op de afgesproken tijd en zelfs àls men er is, wil dat nog niet zeggen dat men ook tijd voor je heeft. 'Ja, kom morgen maar terug', wordt er dan gezegd (met de kans dat ze er dan helemáál niet zijn!). Je begrijpt dat dit tamelijk frustrerend is als je een onderzoek probeert uit te voeren. Maar weet je wat nou het stomme is: je gaat er zelf aan mee doen! Je belooft dingen waarvan je niet zeker weet of je ze wel kunt waarmaken, zegt langs te komen en ziet daar later toch maar weer van af en vertelt dingen die niet of maar half waar zijn. Zo ben ik nu 'verloofd'. Een Nederlands meisje -Judith- dat ik in La Paz heb leren kennen, is me twee keer in Yanari komen opzoeken. Omdat ik al die grappen waarom ik niet in het dorp een vrouw zoek na al die tijd zat was, heb ik nu maar verteld dat Judith en ik ons onlangs verloofd hebben. Behalve dat dir een hoop grappen scheelt, zullen nu misschien ook een aantal moeders met een geruster hart gaan slapen! We hebben overigens besloten het begin oktober al weer 'uit' te maken. Ondanks de niet-medewerking van sommigen heb ik al best wat mensen gesproken. En daar zitten dan mensen tussen die duidelijk geen zin hebben om met je te praten en hun antwoorden meestal beginnen met 'dat weet ik niet' of 'dat bestaat hier niet'. Maar er zijn ook mensen bij die er zichtbaar plezier in hebben om mij dingen uit te leggen. Met de vinger tekenen ze in het zand om me iets duidelijker te maken. Maar in èlk gesprek hoor ik wel iets nieuws en elke ontdekking voelt als een kleine sensatie.
45
Veel mensen zijn overigens niet goed in staat uit te leggen waarom ze iets op een bepaalde manier doen of wat de achtergronden zijn van een of ander gebruik. 'Dat is zo de gewoonte hier', zegt men dan vaak. Een antwoord waar je als onderzoeker niet zoveel mee opschiet natuurlijk. Als je dan nog een keer naar het hoe en waarom vraagt, kijkt men je aan van 'dat heb ik nèt toch al uitgelegd'. Dat is wel lastig dus, want ik kan straks moeilijk in mijn verslag gaan schrijven: 'Dat doen ze zo en zo, omdat dat nu eenmaal de gewoonte is'. Aan de andere kant is het ook wel heel begrijpelijk hoor, dat mensen zo reageren. Zou men mij vragen waarom we in Nederland met Oud & Nieuw vuurwerk afsteken of waarom mensen elkaar op 1 april voor de gek mogem houden, zou ik waarschijnlijk ook niet veel verder komen dan een stamelend 'ja, eh ... dat is zo de gewoonte hier. Ik weet eigenlijk ook niet precies waarom dat zo is'. En zo zouden er nog wel veel meer voorbeelden te verzinnen zijn. Je praat immers met de mensen over dingen die voor hen alledaags en dus heel gewoon zijn. Voor de meesten is het bovendien misschien wel de eerste keer dat ze zo expliciet motieven en motivaties voor hun manier van handelen moeten geven. Als je dan óók nog eens bedenkt dat veel mensen zo tot hun 12e op school hebben gezeten, is het niet eens zó gek dat sommigen niet zo goed alles op een rijtje kunnen zetten voor je. Thuis ga je teveel uit van 'ideale respondenten': mensen die al je vragen direct doorhebben, begrijpen waar je heen wilt en heldere antwoorden geven zonder tegenstrijdigheden. Op de vraag waarom ik een oorbel draag, heb ik overigens al geheel in stijl kunnen beantwoorden: 'Dat is de gewoonte in Nederland'. Een erg gemakkelijk antwoord heb k gemerkt, want het sluit verdere vragen uit en de mensen lijken er genoegen mee te nemen. Het is wel grappig dat je soms wat al te gefixeerd raakt op een achterliggende verklaring van iets of een 'diepere' betekenis. Soms zijn dingen gewoon zo, zonder dat er nog meer 'achter' zit. Een mooi voorbeeld daarvan is die keer dat ik met Lucas -mijn gastheer- op het meer in de boot zat. We haalden de netten op die de vorige dag uitgezet waren. De vangst viel wat tegen en Lucas zei dat dat aan de volle maan lag. 'Goh', vroeg ik gretig, 'hoe bedoelt u dat?' en ik zat al klaar om de een of andere magisch-religieuze reden van de geringe vangst op te tekenen. 'Nou dat komt', zo legde hij uit, 'als het volle maan is dan is er zo veel licht 's nachts dat het net goed zichtbaar is in het water, zodat de vissen het mijden'. Enigszins teleurgesteld in deze 'down-to-lake'-verklaring noteerde ik zijn woorden. Het leukst om te horen vind ik de dingen die de mensen in en aan de natuur zien. Er blijken allerlei dieren en planten te zijn die fungeren als voorbode van een goed of slecht jaar met veel of weinig regen, vorst, hagel e.d. Zo is er een vogel aan het meer die zijn nest in het riet bouwt. Als 'ie zijn nest hoog bouwt -zo'n 80 cm boven het wateroppervlak- dan zal het dat jaar veel gaan regenen. De vogel heeft zijn nest uit voorzorg op die hoogte gebouwd, zodat het niet zal verdwijnen in het wassende water. Bouwt 'ie zijn nest nu maar een cm of 10-20 boven het water, dan weten de mensen dat het een droog jaar zal worden. Gaaf hè? In '86 vloog de vogel helemaal de bergen in om daar zijn nest te bouwen en dat had men nog nooit meegemaakt. Dat jaar zijn er in dat gebied de ergste overstromingen geweest sinds mensenheugenis! Het is ook grappig zoals de mensen erover praten nl. 'de vogel wéét het'. En zo zijn er nog meer dieren, planten en bloemen die bepaalde zaken aankondigen. Bijvoorbeeld als bepaalde bloemen goed bloeien, weet men dat het een goed jaar zal worden voor de bonen, de aardappels e.d. Ik heb nu al behoorlijk wat informatie, maar veel ervan is onderling tegenstrijdig. Vaak spreken de mensen elkaar, maar vooral ook zichzelf tegen. Het is dan moeilijk uit te maken wat er nu precies waar is. Ik zal een voorbeeld geven:
46
- Krijgt u hulp bij het werk op het land? - Nee, alleen mijn gezin en ik werken op ons land. - En helpt u wel eens andere mensen op hún land? - Ja, en zij helpen mij dan weer als ík het druk heb. En zo zou ik nog wel veel meer voorbeelden kunnen geven! Ik hoop er straks in Leiden een beetje een logisch geheel van te kunnen maken. Verder zijn mensen vaak moeilijk te verstaan, omdat ze niet zo goed Spaans spreken, hun mond vol cocabladeren hebben of een sterk accent hebben. In het Aymará hebben ze geen 'e' en in Spaanse woorden wordt de 'e' vaak als 'i' uitgesproken. Dat kan wel eens tot misverstenden leiden. Maar de leukste spraakverwarring tot nu toe is van mijn kant geweest. Naast hoeveel uur het rijden is met de bus naar Nederland wordt me vaak gevraagd hoe ik toch aan het geld kom om zo'n verre reis te maken. Ik wilde een keer uitleggen dat alle studenten in Nederland een beurs krijgen van de overheid. Maar in plaats van 'beca' ('bèkka'-beurs) zei ik 'vaca' ('bàkka') en dat betekent ... koe! Het duurde even voor ik begreep waarom ze dubbel lagen van het lachen toen ik dit vertelde. Ik weet niet wat voor beeld jullie nu inmiddels hebben van de mensen hier, maar bijna iedereen doet/is echt buitengewoon vriendelijk. Het punt is alleen, dat je niet weet wat ze ècht van je denken -dat vind ik hier veel sterker dan in Nederland, waar dit natuurlijk ook in zekere mate het geval is- en dat het erg lastig is om onderzoek te doen onder deze bevolkingsgroep. Maar de mensen zijn/doen echt hartstikke aardig hoor, voor jullie een verkeerd beeld krijgen. Vaak krijg ik bij een bezoek een bord eten voorgeschoteld -ook al zeg je drie keer dat je net gegeten hebten laatst kreeg ik van iemand twee eieren mee naar huis. Ik heb zelf altijd sigaretten en coca bij me en voor de kinderen knikkers. En nu zijn er nog postzegels bijgekomen: in al jullie enveloppen bevindt zich in de rechterbovenhoek een gat dus. Het fotoboekje dat ik altijd bij me draag, bevat naast foto's van familie en vrienden ook wat ansichtkaarten om een beetje een beeld te geven van Nederland. Er zat ook een kaart in van de koninklijke familie, maar die heb ik er al snel uitgehaald. Veel mensen deden hun best om mij te vinden tussen de prinsen en wezen dan soms enthousiast op Willem-Alexander: 'ah, dát ben jij hè?'. Bovendien was het een beetje ingewikkeld om telkens uit te leggen dat we naast een koningin ook nog een minister-president en een parlement hebben. 'Ja maar, waarom hebben jullie dan een koningin?'. Probeer dat maar eens uit te leggen! Je bent de hele dag Antropoloog en dat maakt het veldwerk best vermoeiend soms. Je let op alles wat de mensen zeggen, en dan niet alleen tijdens interviews, maar ook op feesten of zomaar tijdens een ontmoeting terwijl je wat rondloopt in het dorp. En vaak lig je in bed nog wat na te denke over wat mensen gezegd hebben en zie je opeens een nog niet eerder gelegd verband. Wat ik verder wel eens vermoeiend vind, is dat je een beetje op je hoede moet zijn met wat je zegt tegen wie en eigenlijk in het algemeen moet oppassen met wat je zegt. Je eigen mening over bepaalde onderwerpen doen er niet toe eigenlijk en je probeert jezelf toch zoveel mogelijk 'neutraal' op te stellen. In Yanari geld ik dus, net als de rest, als katholiek (in plaats van evangelisch) en als ze vragen of ik ook in Pachamama geloof, dan zeg ik er te weinig van af te weten om daar iets over te kunnen zeggen. Maar het vraagt ook nogal wat energie als je gewoon door het dorp loopt, want je stelt jezelf voortdurend vragen: goh, wat zou die persoon daar aan het doen zijn? wat betekenen al die hoopjes as toch op de velden? waarom lopen eigenlijk al de voren in de richting van het meer. Je moet er een beetje rondlopen als een kind dat de hele
47
wereld nog moet ontdekken en voor wie werkelijk àlles nieuw is. Je begrijpt dat dit niet constant vol te houden is, omdat je na een tijdje gewoon went aan je nieuwe omgeving en je het soms moe wordt om jezelf voortdurend van die vragen te stellen. Ik schreef al eerder dat drie maanden eigenlijk best weinig is om onderzoek te doen. Je mag al blij zijn als je in zo'n korte tijd enig inzicht krijgt in wie wie is, hoe de verwantschapsrelaties ongeveer in elkaar steken en wie er een gevaarlijke hond heeft. Je kunt wel vergeten in zo'n korte tijd te ontdekken hoe de onderlinge machtsverhoudingen liggen of wie de 'voortrekkers' van de gemeenschap zijn en wie de 'achterblijvers'. Over die honden gesproekn: er zitten er echt linke bij hoor, die hard blaffend en met een moordlustige blik in de ogen in een ware doodsverachting op je af komen stormen. In het begin dacht ik 'rustig blijven', want bijtende honden blaffen niet dus zolang ze nog blaffen is er niets aan de hand. Maar in navolging van de mensen hier ben ook ik maar begonnen met me te verdedigen door stenen naar het aansormenden dier te gooien en dat blijkt een afdoende methode. Als ik nu het gebied van een bekende gevaarlijke hond nader, zorg ik er voortaan altijd voor een paar stenen in mijn handen te hebben. Ik moet alleen nog iets beter leren mikken! Nu heb ik van de week ontdekt dat er vrij veel mensen zijn die een zeker wantrouwen in me hebben. Het geval wil dat in het dorp het geloof heerst, dat er personen bestaan die ander mensen in slaap kunnen brengen en ze vervolgens opereren om vet van de lever weg te nemen. Het slachtoffer herinnert zich later niets van het voorval, wordt ziek en sterft onherroepelijk na enkele dagen. Nu blijken er nogal wat mensen te zijn die vermoeden dat ik zo'n 'karikari' ben en die zijn dus een beetje bang voor me! Straks zal ik op verjaardagen goede sier kunnen maken met dit verhaal en ook in mijn verslag zal het zeker niet misstaan, maar nu is het voornaelijk erg lastig. En hoe los je zoiets op? Het is overigens nog steeds erg koud hier en in augustus waait er bovendien een keiharde wind die grote stofwolken veroorzaakt. Overdag schijnt de zon wel en is er geen wolk te zien, maar de wind maakt dat het toch altijd fris is. Wèl moet ik me goed insmeren met zonne-crème, omdat je snel erg verbrandt. En als ik dan met mijn truien en dikke jas aan -sinds kort ook handschoeneover de lege velden loop terwijl bij elke stap het stof opwaait, denk ik wel eens aan lotgenoten die elders in de wereld in dunne blousjes rondlopen, onder een klamboe slapen en malariapillen slikken. In september wordt er hier trouwens sneeuw verwacht in het gebied waar ik zit. Kan ik hier nog sneeuwpoppen maken en met sneeuwballen gooien! Ik ben benieuwd of ze dat hier ook kennen. Op zondagmiddag voetballen we met een groepje jongens en jonge mannen. Zie je het een beetje voor je: een veldje aan het Titicacameer, in de verte besneeuwde bergketens en naarmate het einde van de dag nadert, kleurt de horizon zich roze-rood-oranje-paars. Een ervaring die zonder veel moeite op de -al lange- lijst van 'gelukkigste momenten' bijgeschreven kan worden (en ik ben pas 24!). Het is precies zoals Henk in het begin al tegen me zei: 'Als je er eenmaal gewend bent, zul je er bijna niet meer weg willen. Achteraf zul je die tijd roemen als één van de mooiste uit je je leven'. En als mijn kinderen me dan later vragen wat nou één van de leukste dingen is die ik ooit gedaan heb, zal ik hen vertellen: 'Papa was 24 jaar en ging voor zijn studie naar een héél ver land, Bolivia, en daar ...'.
48
Tot schrijfs, groetjes P.S. Als je me ná half september nog een brief wilt schrijven, kun je die beter naar de Rijn en Schiekade 108 (2311 AR) sturen, omdat die anders pas in Bolivia aankomt na mijn vertrek. Brief no. 7 * 4-9-1993, Yanari Mijnheer Silva en mijnheer Speckmann, Vanuit een nogal koude -en nu zelfs witte hoogvlakte- schrijf ik u de laatste brief over mijn stage-ervaringen. Ik denk dat ik één van de weinige studenten ben, die tijdens zijn veldwerk met sneeuw, hagel en vorst geconfronteerd wordt! Nog steeds heb ik eigenlijk alleen maar positieve berichten te melden. Het onderzoek loopt gewoon wel goedd en ik ben zelfs al begonnen met het schrijven van bepaalde hoofdstukken. Dit is erg handig heb ik al gemerkt, omdat dan direct duidelijk wordt waar nog gaten in de informatie zitten. En nu ben ik nog in de gelegenheid om mensen er over te vragen. Wat betreft de onderzoeksvragen had ik u al eerder geschreven dat de laatste twee van de vier auromatisch vervielen. Die hadden namelijk betrekking op groepen, organisaties e.d. buiten het dorp die bij de landbouw betrokken zijn. Niet alleen zou het onhaalbaar zijn geweest om op alle vier de vragen een antwoord te hebben moeten vinden, maar van zulke groepen is niet tot nauwelijks sprake. De tweede onderzoeksvraag heeft betrekking op het proces van innovatie. Toen ik ook daar maar niets over te weten kwam, begon ik me toch een beetje ongerust te amken. Zo zou er immers niets overblijven van het onderzoek zoals ik het oorspronkelijk in gedachten had. Hilleke -die ik nog altijd elke week opbel om te vertellen hoe het gaat- had een even simpele als doeltreffende verklaring voor het feit dat ik m.b.t. innovatie nog nauwelijks iets gevonden had: boven de 3 500 m is de grond zo arm dat de mogelijkheden om te experimenteren met nieuwe gewassen zeer beperkt zijn. Dezelfde dag als het telefoongesprek kreeg ik van een respondent nog een ander, zeer verhelderend, antwoordt op de vraag of hij wel eens een nieuw produkt uitprobeerde. 'Ik heb maar weinig grond', zo legde hij me uit ' dus ik helemaal geen ruimte om nieuwe dingen uit te proberen'. Het lijkt dus duidelijk: als de huidige methoden en gewassen net genoeg opleveren om van te leven, ga je geen risico's nemen met nog onbekende produkten. Met betrekking tot het systeem van lokale kennis ben ik al heel wat aardige dingen te weten gekomen. In de vorige rondschrijfbrief schreef ik al dat allerlei dieren en planten fungeren als voorbode van regn, hagel, vorst, een goed jaar voor de bonen of juist voor de aardappels enzovoort. Verder speelt de invloed van de maan en grote rol: op bepaalde dagen wordt er absoluut niet op het land gewerkt, omdat dit een negatieve invloed op de productie heeft. Dit is geen folklore of bijgeloof overigens, maar een goed voorbeeld van een handelswijze waarin eeuwen van ervaring neergeslagen zijn. Eerder schreef ik al dat je voor een goede studie naar de landbouw één hele cyclus -en het liefst twee cycli- mee zou moeten maken. De afgelopen weken is de eerste regen gevallen, het startsein voor het nieuwe landbouwseizoen. Men is nu druk bezig met het ploegen van de velden
49
en deze week zal er met zaaien begonnen worden. Naast het verwerken is dit dus het enige dat ik met eigen ogen gezien heb. Al die andere dingen zoals het verzorgen van de gewassen, het bestrijden van ziekten, de strijd tegen hagel en vorst, het oogsten e.d heb ik alleen maar van horen zeggen en dat is best wel een gemis natuurlijk. Maar het is niet anders. Een enorm probleem blijft het maken van afspraken. Ik had gedacht dat het gemakkelijker zou worden naarmate ik langer in de gemeenschap verbleef. Niet dus. De vorige week had ik 11 afspraken waarvan er mar 2 doorgingen! De laatste persoon was er op de ochtend van de afspraak niet geweest, maar ik kwam hem later tegen enik moest 's middags maar terugkomen. Toen ik hem die middag opzocht, bleek hij voor onbepaalde tijd te zijn vertrokken naar La Paz! Ik mag in mijn handjes knijpen als ik straks 35 volledige interviews heb. Aangezien ik met de meesten 2 gesprekken heb, kom je al snel op zo'n 60-70 ontmoetingen. Bedenk daarbij nog eens dat er per interview gemiddeld 2-3 afspraken nodig zijn en dan kom je al op ongeveer 150 afspraken! Dit schrijf ik u zo uitgebreid, omdat ik niet de indruk wil wekken me er gemakkelijk van afgemaakt te hebben. Het eigenlijke onderzoek heeft iets van drie maanden geduurd (3 + 5 + 5 = 13 weken). Twee weken had ik in het begin nodig om een beetje te wennen en straks heb ik nog twee weken aan het eind om het geheelaf te ronden en nog wat mensen in La Paz te spreken. Blijven er nog vier weken over voor vakantie en enkele visites tussendoor aan La Paz. Acteraf had ik meer tijd willen of moeten doorbrengen in het dorp. Nu heb ik meer tijd dan ik zelf eigenlijk goed vind buiten Yanari doorgebracht. Verder duurde het lang voor ik echt met het onderzoek kon beginnen. Dat ligt het aan de slechte start die ik gemaakt heb en het aanvankelijke wantrouwen waar ik op stuitte. Voor ik met mijn werk kon beginnen was het al begin juli en waren we al weer 7 weken verder. Die eerste drie weken in het veld heb ik niets kunnen doen immers. Ik heb het hier een geweldige tijd gevonden en heb het nog erg naar mijn zin. De mensen zijn echt ontzettend vriendelijk, je zou er alleen geen onderzoek onder moeten doen. Het is een vreemde combinatie van vriendelijkheid en niet-medewerking. Het is geen zelfbeklag, maar ik denk dat ik het mezelf gemakkelijker had kunnen maken voor een eerste onderzoek in het buitenland. Verder valt de vooruitgang van mijn Spaans nogal tegen en daar ben ik zelf een beetje teleurgesteld in. Voor een groot deel ligt dat natuurlijk aan mezelf en het kennelijke onvermogen het snel en goed te leren. Voor een ander deel ligt het aan de omstandigheden: je moet zo eenvoudig mogelijk praten omdat veel mensen je anders niet begrijpen. Ik had gehoopt vloeiend Spaans sprekend terug te komen, maar dat zal helaas niet het geval zijn. Nog één ding: gister had ik pech, omdat mijn kamera met een bijna vol rolletje gestolen werd ergens op een jaarmarkt hier in de buurt. De aangifte bij de politie kostte ook nog eens een hoop geld en later begreep ik dat ik daar gewoon afgezet ben. Twee keer beroofd op één dag dus. Maar goed, ik was al lang blij dat het niet helemaal in het begin gebeurd is. Dit was het dan. Ik hoop u met al mijn brieven voldoende op de hoogte te hebben gebracht. Veel groeten en tot ziens,
50
Jeroen
51
Bijlage 6 Gegevens respondenten56 leeft. geb. school activ. (1) 43 (2) 44 (3) 30 (4) 51 (5) 60 (6) 28 (7) 49 (8) 41 (9) 64 (10) 56 (11) 60 (12) 67 (13) 60 (14) 64 (15) 63 (16) 60 (17) 56 (18) 44 (19) 50 (20) 68 (21) 56 (22) 65 (23) 57 (24) 67 (25) 32 (26) 58 (27) 61 (28) 28 (29) 57 (30) 68 (31) 40 (32) 33 (33) 55
Y (*) Y Y (*) Y (*) Y Y (*) Y Y (*) Y Y Y Y Y Y Y Y Y (*) Y Y Y (*) Y Y Y Y Y (*) Y Y Y Y Y Y Y Y
14 14 18 18 16 12 15 12 10 12 13 8 8 8 10 11 9 9 12 8 10 9 8 9 15 8 9 16 10 13 12 15 12
visser visser visser onderwijzer agent visser bouwvakker visser onderwijzer agent (#) bouwvakker agent (#) agent (#), winkel agent (#) bouwvakker chauffeur bouwvakker kleermaker agent (#) agent (#) agent(#), winkeltje werkt in La Paz agent (#) agent (#) visser werkt in La Paz agent
56
Legenda geboren. Y: in Yanari geboren, (*): echtgenote elders geboren; school: tot welke men naar school gegaan is; activiteiten: de bronnen van inkomsten buiten de landbouw. (#) gepensioneerd.
52
Bijlage 7 Vragenlijst -
Wat voor gewassen verbouwt U? Wanneer wordt welk gewas verbouwd? Wie werken er op het land? Waar haalt U extra arbeidskrachten vandaan als het heel erg druk is? In wat voor vorm worden de mensen voor hun hulp beloond? Doet U nog andere dingen naast de landbouw om Uw geld te verdienen? Wat voor soorten grond heeft U? (ook: lokale namen) Wat kan waar het best verbouwd worden? Welk gewas is het moeilijkst te verbouwen en waarom? Welke ziekten komen het meest voor? Wat doet U als zo'n ziekte optreedt? Wat doet U om ziekten te voorkomen? Hoe maakt/houdt U de grond vruchtbaar? Waar haalt U het water vandaan dat U nodig heeft voor de gewassen? Hoe gaat U de effecten tegen van vorst; hagel; droogte en erosie? Wat moet er met het land gebeuren voor U kan beginnen met zaaien? Wanneer vindt de oogst plaats? Hoe gaat de oogst in zijn werk? Hoe wordt de opbrengst van de oogst bewaard? Waar haalt U het zaaigoed van het volgende jaar vandaan? Bent U de laatste tijd veranderd van gewas of werktuigen? Probeert U nieuwe dingen uit op Uw bedrijf? Men zegt dat de aarde onze moeder is. Kunt U me uitleggen wat hiermee bedoeld wordt?
- Hoe oud bent U? - Waar bent U geboren? (als de persoon niet in het dorp geboren is: waar dan wel en hoe lang woont hij al in dit dorp?) - Tot welke leeftijd naar bent U school gegaan? - Welke dieren heeft U? En hoeveel van elke soort? - Hoeveel grond heeft U?
53
Bijlage 8 Geraadpleegde literatuur Aitken, J. - Manual agrícola (Wayar & Soux Ltda., Potosí, 1987) Albó, X. - Raíces de América: El Mundo Aymara (Alianza América/UNESCO, Madrid, 1988) Almanaque pintoresco de Bristol para el año 1993 (Lanman & Kemp-Barley & Co., New York, 1992) Balboa, G.J. - Plantemos y cuidemos arbolitos en familia (Bilbioteca del pueblo Aymara, La Paz, 1991) Beetstra, T. - Bolivia (K.I.T., Serie 'Landendocumentatie', Amsterdam, 1980 no. 2) Bergh, R.R., Schaik, M. van - Syllabus methoden en technieken (cursus "Methoden en technieken van onderzoek, deel II", collegejaar 1989/1990, CA/SNWS, RUL) Bolhuis, E.E. en Van der Ploeg, J.D.- Boerenarbeid en stijlen van landbouwbeoefening (Stichting Studentenpers, Nijmegen, 1985) Van den Breemer, J.P.M., Pas, H.Th. van der, Tieleman, H.J.- The Social Dynamics of Economic Innovation: Studies in Economic Anthropology (DSWO Press, Leiden, 1991) Cáceras, E. - Cultivos Andinos (INAN, La Paz, 1993) Chambers, R. - Rural Development: Putting the Last First (Longman House, Burnt Mill, Harlow, 1983) Chambers, R. (ed.) - Farmer First: Farmer Innovation and Agricultural Research (Intermediate technology publications, Londen, 1989) Cubitt, T. - Latin American Society (Longman Group U.K., 1988) DGIS - Een Wereld van Verschil: Nieuwe Kaders voor Ontwikkelingssamenwerking in de jaren '90 (Beleidsnota 1990-1993 van de minister van ontwikkelingssamenwerking. SDU-Uitgeverij, 's Gravenhage, 1990) DGIS - Beleidsplan voor de Periode 1992-1995. Regio Andes (SDU-Uitgeverij, 's Gravenhage, 1992)
54
Drijver, C. - "Interpretatiekader voor Ontwerp en Actie op het gebied van Milieu & Ontwikkeling" (in: Cursus Milieu en Ontwikkeling III: Ontwerp en Actie, Centrum van Milieukunde, Leiden, 1994, pp. 39-49) Francis, C.A. - Internal Resources for Sustainable Agriculture (Gatekeeper series, no. SA 8, IIED, London, 1988) Galjart, B.F. - Omwille van de Ontwikkelingssociologie (Coutinho, Muiderberg, 1986) Godoy, S. - Fertilizantes (Bilblioteca del pueblo Aymara, La Paz, 1990) Golte, J. - La racionalidad de la organización Andina (IEP ediciones, Lima, 1987) Grillo, E. - "Rescate y sistematización de tecnologías andinas" (in: Earls, J. e.a. - Tecnología Andina: Una introducción, HISBOL, La Paz, 1990, pp. 35-86) Grillo, E., Rengifo, G. - Agricultura y cultura en los Andes (HISBOL, La Paz, 1990) Groverman, V. - 'Zorgen Om Vrouwen en Duurzame Landbouw' (in: Derde Wereld, jaarg. 9, no. 5, febr. 1991, pp. 57-74) Harris, O. - Economía étnica (HISBOL, La Paz, 1987) Hatch, K. - Our knowledge: Traditional farming practices in rural Bolivia. Volume I: Altiplano region. A textbook by subsistence households (Min. van Landbouw, La Paz, 1983) Keen, B., Wasserman, M. - A History of Latin America (Houghton Mifflin, Boston, 1988) Kessel, J. van - "Herwaarderen om te Overleven: Produktieritueel en Technologisch Betoog bij de Andesvolken" (im: Derde Wereld, jaarg. 9, no. 1/2, juni, 1990) Mamani, P. - "Agricultura a los 4.000 metros" (in: Albó, X. - Raíces de América: El Mundo Aymara Alianza América/UNESCO, Madrid, 1988, pp. 76-128) McCracken, J.A., Pretty, J.N. - Glossary of Selected Terms in Sustainable Agriculture (Gatekeeper series, no. SA 6, IIED, Londen, 1988)
55
Pelto, J.P., Pelto, G.H. -"Ethnography: the fieldwork enterprise" (in: Honigmann, J. (ed.) - Handbook of social and cultural anthropology, Rand McNally Co., Chicago, 1973, pp. 241-81) Ploeg, J.D. van der - Landbouw als Mensenwerk: Arbeid en Technologie in de Agrarische Ontwikkeling (Coutinho, Muiderberg, 1991) Polar O., Arias, A., - Pueblo Aymara: Realidad vigente (Instituto de Pastoral Andina, Lima, 1991) Quispe, V. - División política del departemento de La Paz (Biblioteca del pueblo Aymara, La Paz, 1991) Radio San Gabriel - Mejoremos el cultivo de la papa (Biblioteca popular, La Paz, n.d.) Radio San Gabriel - Cultivo de la papa y la cañahua (Biblioteca del pueblo Aymara, La Paz, n.d.) Reijntjes, C., Haverkort, B., Waters-Bayer, A. - Farming for the Future: An Introduction to LowExternal-Input and Sustainable Agriculture (The MacMillan Press Ltd., Londen, 1992) Rengifo, G., Kohler, A. (ed.) - Revalorización de tecnologías campesinas andinas (HISBOL, La Paz, 1989) Richards, P. - Indigenous Agricultural Revolution (Hutchinson, London and Westview Press, Boulder, Colorado, 1985) Richards, P., Slikkerveer, L.J., Philips, A.O. - Indigenous Knowledge Systems for Agriculture and Rural Development: The CIKARD Inaugural Lectures (Studies in technology and social change, no. 13, Iowa State University, Ames, Iowa, 1989) Saravia, D. - Como cultivar quinua (Biblioteca del pueblo Aymara, La Paz, 1988) Segers, J.H.G. -Methoden voor de Sociale Wetenschappen (Van Gorcum, Assen, 1989) Skidmore, T.E., Smith, E. - Modern Latin America (Oxford University Press, Oxford, 1989) Swaney, D., Strauss, R. - Bolivia (Lonely Planet Publications, Singapore, 1992)
56
Titilola, S.A. - The Economics of Incorporating Indigenous Knowledge Systems in Agricultural Development: A Model and Analytical Framework (Studies in technology and social change, no. 17, Iowa State University, Ames, Iowa, 1990) Troll, C., Brush, S. - El eco-sistema andino (HISBOL, 1987, La Paz) Warren, D.M., Cashman, K. - Indigenous Knowledge for Sustainable Agriculture and Rural Development (Gatekeeper series, no. SA 10, The international institute for environment and development (IIED), Londen, 1988) Warren, D.M., Slikkerveer, L.J., Titilola, S.O.- Indigenous Knowledge Systems: Implications for Agriculture and International Development (Studies in technology and social change, no. 11, Iowa State University, Ames, Iowa, 1989) World Comission on Environment and Development (WCED) - Our Common Future (Oxford University Press, 1987) Zevenbergen, W. - "The 'process-approach' to regional development: Motivation, need, conditions, and instruments" (in: Cursus Milieu en Ontwikkeling III: Ontwerp en Actie, Centrum van Milieukunde, Leiden, 1994, pp. 177-83)
57
