Blajar Basa lan Sastra
Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Hak cipta
© kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat selaras sareng Undang-undang
Disklaimer: Buku puniki diwulangaken kanggé murid ingkang sampun selaras sareng Kurikulum 2013. Buku puniki sampun kasusun klawan diocéki dumateng Tim klawan dikoordinasi dumateng Balai Pengembangan Bahasa Daérah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daérah. Buku badé dienggé téng taun 2014/2015. Sipat buku puniki ugi minangka “dokumen urip”, ingkang saged diselarasaken sareng ngembangé kabutuhan jaman.
PENYUSUN: Ketua: Supali Kasim, M.Pd. Anggota: -Nanang Suhana, M.Pd. -Masduryat, S.Pd.SD. -Wardina, M.Pd. -Karsim, S.Pd., M.Si. -Roji Hidayat S.Pd. -Ruhaendi, S.Pd. -Drs. Bani, M.Pd. -Komariah, M.Pd. -Dra. Hj. Siti Ratnawati, M.M. -Drs. Saptaguna, -Wignya Winata, M.A., M.Pd., -Rojai, M.Pd. NARASUMBER: Supali Kasim, M.Pd., Drs. Saptaguna, Durokhim, S.Pd., Roji Hidayat, S.Pd., Sulistijo, Saupah, S.Pd., Maya Déwi, S.Pd., Tasman, S.Pd., Masruri, S.Pd., M.Av., Siarudin, M.Pd., H. Uti Sudianto, S.Pd. TIM PENELAAH: H. Made Casta, S.Pd., M.Pd. H. Khusnan Adisantika, S.Ag., M.M.Pd. Sri Murtiani, M.Pd. Abur Mustikawanto Sulistijo Desain Isi: Yoshi Sukadar Desain Cover: Yoshi Sukadar Isi nggunakaken Adobe InDesign CS3 kaliyan Adobe Photoshop CS3 Aksara ngagunakaken Arial - ITC Officina Sans 12 pt - 18 pt. Dimedalken dening: DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT ISBN: 978-602-1300-56-5 (Jilid Lengkap) 978-602-1300-59-6 (Jilid 2) Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Ater-ater
KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT Assalamu’alaikum Wr. Wb. Kula miwiti muji syukur dumateng arsanipun Gusti Allah ingkang sampun nyukani pinten-pinten rahmat lan hidayahipun kanggé kula sedaya. Shalawat lan salam mugia ing atasé Kanjeng Nabi Muhammad SAW kaliyan kulawarganipun, para sedérékipun, ugi kula lan panjenengan sami ingkang banter kekarepé supados angsal safaat saking panjenenganipun. Kalian ngetrapipun Kurikulum 2013 lan adedasar tementinemené kepéngénan kanggé mulasara lan angremeni Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu, pramila mekaten Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat cangcut taliwanda anggoné nyusun Buku Murid lan Buku Guru mata pelajaran muatan lokal (mulok) Basa lan Sastra Daerah. Kula sedaya ngraos bungah amarwatasuta keranten maksad ingkang kados mekaten ugi dientosi sanget dumateng para guru basa lan sastra. Pancen kawontenané buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu iku dibutuhaken sanget kanggé uger-uger piwulangan. Sanesé kanggé nyumponi kabutuhanpiwulangan, saleresé kaliyan kasusuné buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu banget wigatiné kanggé nyumponi kabutuhan ndidik budi lan pakarti uga netepaken raos sutrisnanipun laré dumateng kabudayan daérah. Pramila mekaten buku puniki boten mawon nyumpuni kabutuhan kawruh basa lan sastra, nanging ugi nekenaken
iii
“pendekatan sosiokultural”. Temtos mawon ingkang mekaten supados piwulangan Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu saged dipun cecep madu kawruhé lan ugi nilai-nilai budayanipun. Selajengé tamtu sesampuné wonten buku puniki, tanggel jawab akademis lan moral, ugi budaya, wonten dateng para guru Basa lan Sastra Daérah. Kula suwun lan gadahi kekarep supados piwulangan mata pelajaran Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu kalaksanan kaliyan temen-tinemen. Kranten jalaran mekaten, buku puniki bakal nggadahi tikel-tikel mangpaat. Mugia buku ingkang sampun kasusun puniki dados pepadangé para guru lan siswa anggoné ginau basa, sastra, lan budaya. Perkawis kakirangan atanapi pinten-pinten ingkang kliru secara konsép basa, sastra, lan budaya saged dipun dangdani téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia buku puniki ageng mangpaatipun. Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Bandung, April 2015 K epala Dinas Pendid Kepala Pendidikan Prov. Jawa Barat
Dr. H. Asep Hilman, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 19630111 198803 1 016
iv
Ater-ater KEPALA BALAI PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT
Assalamu’alaikum Wr. Wb. Kurikulum 2013, secara nasional mulai saniki sampun dianggé, keranten puniku piwulang Basa lan Sastra Daerah ingkang sampun didadosaken muatan local téng Jawa Barat kedah pas sareng Kurikulum 2013, khususé ingkang wonten kaitané sareng kasusastran. Bagian-bagian perubihan ingkang dados karakteristik utawi téng selebeté Kurikulum 2013, antawisipun: Standar Kompetensi Lulusan, Standar Isi, Standar Prosés, lan Standar Penilaian. Pokokpokok punika kedah saged dikuasai lan dilaksanakaken sedaya dumateng guru-guru Bahasa lan Sastra Daerah téng SD/MI, SMP/ MTs, SMA/MA/SMK/MAK. Buku-buku ingkang badé didadosaken bahan ajar inggih punika buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Sedantené wonten 24 jilid, inggih punika Buku Murid 12 jilid, lan Buku Guru 12 jilid, ingkang ngrupiaken Buku Induk sekolah-sekolah téng wilayah Cerbon lan Indramayuh. Buku Murid disediakaken kanggé sedanten murid ingkang didasari tingkatan kelas. Isi buku wau perkawis bahan ajar sareng pitakénan-pitakénan, latian tugas ingkang caket kaitané sareng Kompetensi Dasar (KD). Isi Buku Guru perkawis: Silabus, Metodelogi Pengajaran, sareng Evaluasi ingkang ngrupiaken pelengkap buku murid. Komponen-komponen ingkang dikembangaken dumateng Buku Murid kelawan Buku Guru, didasaraken téng 4 (sekawan)
v
keterampilan basa, ingkang nglingkupi: mirengaken (menyimak), wiraos (berbicara), maos (membaca), kelawan nyerat (menulis), lan diwulangaken nganggé “Pendekatan Saintifik” lan “Penilaian Autentik” ingkang didasaraken dumateng “Karakteristik Kurikulum 2013” téng selebeté proses pengajaran. Disusuné buku punika, ngrupiaken tindak lanjut saking; Surat Edaran Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor: 423/2372/SETDISDUK, Tanggal 26 Maret 2013, perkawis: Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada jenjang SD/MI – SMP/MTs – SMA/MA/SMK/MAK, sareng Peraturan Gubernur Jawa Barat, No. 69/ Tahun 2013, perkawis: Piwulang Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah, pada Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah. Mugia buku punika saged mbakta mupangat dumateng sederek sedaya lan saged didadosaken margi kanggé nempataken penataan Bahasa lan Sastra Daerah (Cirebon) lintang Pendidikan Formal téng Jawa Barat umumé lan téng Cirebon khususé. Buku punika masih katah kekirangan lan déréng sampurna, lan badé teras didangdosi malih supados saged pas sinareng ngembangé jaman. Bandung, April 2015 Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian
Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 196110051986031014
vi
Purwaka
Assalamu’alaikum Wr. Wb. Puji klawan syukur dumateng Gusti Allah ingkang Maha Suci lan Maha Agung, ingkang nyukani sedaya rahmat lan barokahipun kanggé kula sedaya, Tim Panyerat Buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Klawan rahmat lan barokahipun, Tim Panyerat Buku saged ngrampungaken buku puniki, buku kanggé muridmurid SD/MI, SMP/MTs, lan SMA/MA/SMK. Tim Panyerat maturaken kesuwun sanget dumateng para pengageng, budayawan, lan tokoh masyarakat ingkang nyukani dorongan sumanget supados buku puniki saged rampung lan saged diwulangaken téng sekolah/madrasah. Tim Panyerat mung saged maturaken kesuwun sanget dumateng: 1) Mama H. Asep Hilman minangka Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat; 2) Mama H. Husen R. Hasan minangka Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat; 3) Mama Nurdin M. Noer minangka Ketua Lembaga Basa lan Sastra Cerbon (LBSC); 4) Mama Kusnadi Muamarto minangka tokoh masyarakat pendidikan; 5) Mama Khusnan Adisantika minangka Pengawas Sekolah; 6) Mimi Sri Murtiani minangka Pengawas Sekolah; ugi para tokoh sanésé ingkang boten saged kasebut setunggil-setunggil ingkang sampun nyukani kawruhan basa lan sastra CerbonDermayu.
vii
Buku puniki kasusun dening Tim Panyerat ingkang ngraos perlu wontené buku basa daerah ingkang selaras sareng Kurikulum 2013. Téng salebeté wulangan diwontenaken pinten-pinten piwulangan, ingkang utaminé wonten kawruh basa, paramasastra, kasusastran, bausastra, lan bagian-bagian kabudayan sanésé. Téng salebeté piwulangan ugi dianjuraken supados saged ngetrapaken sekawan trampilipun bebasan, inggih punika wiraos, mirengaken, maos, lan nyerat. Sanésé, ugi supados diselarasken sareng konsép piwulangan saintifik. Tim Panyerat ngakui, buku puniki maksih tebih saking kasampurnan. Pramila mekaten, saran lan pandengan para guru, budayawan, tokoh masyarakat, lan masyarakat sanésé saged nyempurnakaken buku puniki.Sedaya kakirangan téng isi buku puniki ngrupiaken perkawis ingkang kedah dilurusaken lan dileresaken téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia wontené buku puniki saged nambih kawruh basa lan kabudayan ingkang nggadahi tujuan saged ningkataken budi pakarti, kawruh basa lan budaya, lan trampil ngetrapaken basa lan sastra Cerbon-Dermayu. Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Tim Panyerat Buku
Daftar Isi
ATER-ATER: 1. Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat ................ 2. Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat .............
iii v
PURWAKA ............................................................................ vii
A. B. C. D. E. F. G.
H.
B A B I: PITUDUH UMUM Perkawis Buku Cepengan Guru ........................................ 2 Cara Nganggé Buku Cepengan Guru ............................... 3 Landesan Formal.............................................................. 4 Sistem, Prinsip lan Penyampéan Piwulang ....................... 5 Standar Kompetensi Lulusan ( SKL ) ................................ 6 Proses Mulang ................................................................. 6 Kompetensi Inti (KI) sareng Kompetensi Dasar (KD), mata pelajaran bahasa dan sastra Cirebon. Sekolah Menengah Pertama/Madrasah Tsanawiyah (SMP/MTs) .... 7 Peta Konsep ..................................................................... 11
B A B I I: PITUDUH KUSUS Wulangan 1: Téks Pidato Minggu kaping 1 A. Maos lan Niténi Teks Pidato ............................................. 14 B. Mbedar Wulangan ............................................................ 16 C. Mbuka Wawasan Bebasan ............................................... 17
ix
D. Trampil Nyusun Ukara ...................................................... E. Mbedar Parikan ................................................................ Minggu: Kaping-2 A. Maos lan Niténi Teks Pidato ............................................. B. Mbedar Wulangan ............................................................ C. Mbuka Wawasan Bebasan ............................................... D. Njodohaken Bagian-bagian Pidato ................................... E. Mbedar Tatabasa .............................................................. Minggu : Kaping-3 A. Maos lan Niténi Téks Pidato ............................................. B. Mbedar Tatabasa ............................................................. Minggu: Kaping-4 A. Maos lan Niténi Téks Pidato ............................................. B. Mbedar Wulangan ............................................................ C. Mbuka Wawasan Bebasan ............................................... D. Trampil Nerapaken Ater-ater lan Panambang ................... Wulangan 2: Wewara (Berita) Minggu: Kaping-1 A. Maos lan Niténi Téks Wewara .......................................... B. Mbedar Wulangan ............................................................ C. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu: Kaping 2 A. Maos lan Niténi Téks Pidato ............................................. B. Mbedar Wulangan ............................................................ C. Mbuka Wawasan Bebasan ............................................... D. Damel Ukara .................................................................... Minggu: Kaping-3 ................................................................. A. Nyerat Wewara ................................................................. B. Tugas teng Griya ..............................................................
18 18 21 23 23 24 25 26 27 29 30 31 32
35 37 38 40 42 43 43 44 45 46
Wulangan 3: Karangan Minggu: Kaping-1 A. Maos Karangan ................................................................ 48 B. Tugas teng Griya .............................................................. 49
x
Minggu: Kaping-2 A. Maos Karangan ................................................................ B. Mbedar Ukara ................................................................... C. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu: Kaping-3 A. Maos Karangan ................................................................ B. Blajar Bebasan-Padinan ................................................... C. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu: Kaping-4 A. Maos Karangan ................................................................ B. Blajar Wangsalan ............................................................. C. Tugas teng Griya .............................................................. Wulangan 4: Puisi Minggu: Kaping-1 A. Maos Puisi ........................................................................ B. Mbahas Tembung ............................................................. C. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu: Kaping-2 A. Maos Puisi ........................................................................ B. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu: Kaping-31 A. Maos Puisi ........................................................................ B. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu: Kaping-4 A. Maos Puisi ........................................................................ B. Tugas teng Griya ..............................................................
51 54 54 55 58 58 60 60 62
65 67 68 69 71 72 73 75 77
Wulangan 5: Crita Cindek Minggu: Kaping-1 A. Maos lan Niténi Teks Crita Cindek .................................... 79 B. Mbedar Padinan-Bebasan ................................................ 82 C. Tugas teng Griya .............................................................. 84
xi
Minggu: Kaping-2 A. Damel Crita Cindek .......................................................... B. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu : Kaping-3 A. Maos Crita Cindek ............................................................ B. Tugas teng Griya .............................................................. Minggu : Kaping-4 A. Maos Crita Cindek ............................................................ B. Tugas teng Griya ..............................................................
85 86 87 93 94 99
Wulangan 6: Téks Drama Minggu: Kaping-1 A. Maos Téks Drama ............................................................ 100 B. Mbedar Padinan-Bebasan ................................................ 104 C. Tugas teng Griya .............................................................. 104 Minggu : Kaping-2 Maen Drama .......................................................................... 105 Minggu : Kaping-3 Maos Téks Drama .................................................................. 107 Minggu : Kaping-4 A. Maos Téks Drama ............................................................ 109 B. Mbedar Bebasan-Padinan ................................................ 113 C. Tugas teng Griya .............................................................. 113 Wulangan 7: Aksara Carakan Minggu: Kaping-1 A. Maos lan Nyerat Aksara Carakan ..................................... 115 B. Latihan Nyerat Aksara Carakan ........................................ 116 C. Tugas teng Griya .............................................................. 119 Minggu: Kaping-2 A. Maos lan Nyerat Aksara Carakan ..................................... 120 B. Tugas teng Griya .............................................................. 123 Minggu : Kaping-3 A. Nyerat Sandangan ............................................................ 124 B. Tugas teng Griya .............................................................. 127
xii
Minggu : Kaping-4 Aksara Swara ......................................................................... 129 Wulangan 8: Legénda Minggu : Kaping-1 A. Maos Crita Legénda ......................................................... 133 B. Mbedar Padinan-Bebasan ................................................ 136 C. Tugas teng Griya .............................................................. 136 Minggu : Kaping-2 A. Maos Crita Legénda ......................................................... 138 B. Mbedar Wulangan ............................................................ 140 C. Tugas teng Griya .............................................................. 141 Minggu : Kaping-3 A. Maos Crita Legénda ......................................................... 143 B. Tugas teng Griya .............................................................. 144 Minggu : Kaping-4 A. Maos Crita Legenda ......................................................... 147 B. Tugas teng Griya .............................................................. 150 B A B I I I: PITUDUH NILAI A. Kriteria Nilai Katuntasan Minimal (KKM) ........................... 152 B. Rublik Nilai Guneman (Diskusi) ........................................ 152 C. Rublik Nilai Sikap ............................................................ 153 D. Rublik Nilai Latihan .......................................................... 153 E. Rublik Nilai Sikap ............................................................. 154 F. Rublik Nilai Maos Bebas .................................................. 154 G. Rublik Nilai Nembang ....................................................... 154 H. Rublik Nilai Wara Wara (Pidato) ....................................... 154 I. Rublik Nilai Nganggit (Ngarang) ....................................... 155 J. Rublik Nilai Carakan Cirebon ........................................... 156 K. Daftar Nilai Murid ............................................................. 156 (Kaweruh basa lan gaya basa) ......................................... 156 L. Refleksi Guru ................................................................... 156 Daftar Pustaka ....................................................................... 157
xiii
Bab I
PITUDUH UMUM
A. Perkawis Buku Cepengan Guru Buku puniki disusun supados guru nggadahi gambaran ingkang jelas kanggé nglaksanakaken piwulang Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Buku Guru puniki nggadahi pinten-pinten bab, inggih punika: 1. Ngocéki langkah-langkah teng lebeté supados wonten gambaran kanggé guru supados saged pas sareng Kompeténsi Dasar (KD) lan Indikator. 2. Susunan langkah-langkah piwulang kanggé nggambaraken piwulang ingkang saé lan lancar. 3. Langkah-langkah Piwulang ingkang disusun nggadahi tujuan supados saged wonten pengalaman piwulang, ingkang maksadipun kanggé mbangun sikap laku lampah ingkang saé. Nggadahi konsép, trampil, mikir ilmiah (saintifik) mumpuni mbérési perkawis, pribados ingkang wani (replektif) lan rasa nggadahi basa Cerbon- Dermayu. 4. Mbedaraken macem-macem cara blajar dateng kebisaan murid. 5. Nerangaken ingkang dados patokan kegiatan remedial lan pengayaan. 6. Kegiatan catur gunem (sharing) antawis guru sareng wali murid, ingkang nyukani kelonggaran kanggé wali murid supados milet teng lebeté piwulang teng griyané piyambek. 7. Petunjuk kanggé buku sumber siswa. Kegiatan teng salebeté buku puniki didamel kanggé ngembangaken kebisaan (sikap, kaweruh, ketrampilan). Siswa sinareng trampil lan ngalir kanggé prilaku ingkang nggadahi tujuan, inggih punika: 1. Mbuka piwulang sareng kepéngénané murid kadosdéné maos utawi mirengaken téks. 2. Nyampékaken maksud piwulang teng murid supados murid saged nyerep lan saged njawab penjelasan ing disampékaken. 3. Ngeduk kaweruhan murid sedéréngé, supados saged ngaitaken kelawan kaweruhan ingkang badé diplajari. 4. Tugas ingkang wonten tahapan, runtut kanggé murid supados
2
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
diréwangi mahamaken konsep. 5. Nyukani kelonggaran kanggé nglatih ketrampilan murid. 6. Nyukani umpan balik kanggé nguwataken penguasaan murid.
B. Cara Nganggé Buku Cepengan Guru Buku cepengan guru puniki nggadahi kegunaan ganda, ugi pituduh buku sumber murid, dados patokan kanggé kegiatan piwulang teng kelas. Keranten pentingé buku puniki, diarepaken guru kedah mahami krihin punapa ingkang badé disampékaken teng salebeté buku puniki. 1. Waosen krihin teng saben kaca/halaman kelawan teliti. 2. Apalaken krihin KD-KD lan Indikator piwulang. 3. Usahakaken kanggé nglebetaken K1-1 lan K1-2 teng saben kegiatan piwulang, guru kedah nyukani penguatan lan dorongan kanggé mbangun sikap, kaweruh, lan tingkah laku ingkang saé. 4. Supados kawujud K1-1 lan K1-2 teng selebeté piwulang kedah dibiasakaken nyontohi, teladan lan mbudayakaken sekolah ingkang saé. 5. Nglarasaken saben langkah piwulang sareng buku sumber murid, utamanipun kaca/halaman bukunipun. 6. Ngembangaken gagasan cakupan kanggé milih cara mulang, ugi tilari kegiatan sanésé ingkang pas kelawan ingkang sampun dirancang. 7. Macem-macem piwulang ingkang badé dikembangaken (murid nliti, pitakenan, crita, mraktékaken, kidung, lan séjéné). Kedah nglibataken siswané piyambek lan warga utawi lingkungan sekolah. 8. Diarepaken guru saged ngembangaken : a. Cara mulang ingkang aktif, inovatif, kreatif, efektif lan nyenengaken (PAIKEM). b. Ugi nganggé cara komunikatif lan kontekstual. c. Trampil pitakénan. d. Trampil mbuka sareng nutup piwulang. e. Trampil ngolah kelas. Bab I: Pituduh Umum
3
9. Nganggé media lan sumber piwulang ingkang wonten teng lingkungan sekolah utawi ingkang wonten kaitané sareng sosial budaya Cerbon-Dermayu. 10. Alokasi waktu mendet saking struktur kurikulum. Guru saged nentokaken piyambek alokasi waktu ingkang pas kelawan minggu efektif, situasi sarta keanan sekolah. 11. Setaun teng kelas IX wonten 8 materi, ingkang kedah dibagi teng guru kelawan porposional kanggé 2 seméster. Kedah ditimbang ugi alokasi waktos kangge Seméser 1 lan Seméster 2, supados piwulangan saged disampékaken pas sareng waktos ingkang tersedia. 12. Unggal matéri inti rata-rata dirancang kanggé sesasih (4 x pertemuan). 13. Kegiatan minggu setunggal dimulai kelawan ningali bahan, niténi, lan maos. Minggu kaping kalih ngrupiaken kegiatan nyobi lan ngilari. Kanggé minggu kaping tiga lan kaping sekawan nerapaken utawi nampilaken (kegiatan nyerat kreatif lan crita) hasil saking minggu setunggal lan kalih. Murid diajak supados landep pikiré lan daya nalaré. Kegiatan dirancang kanggé nyukani kelonggaran takén lan ngeduk penjelasan ingkang caket sareng murid. 14. Asil pedamelan siswa lan bukti mbijih saged dikempalaken ingkang wujudipun portofolio siswa. 15. Kanggé usaha ndangdani diri lan minggu efektif, damel seratan refleksi sesampuné 1 téma utawi bahan ingkang sampun priyad. 16. Supados murid seneng teng Basa Cerbon-Dermayu, yakinaken yan diriné cerdas lan saged. 17. Supados tujuan piwulang kelaksana, guru ugi kedah sigap lan sabar ngadepi murid, keranten kemampyan murid béntenbénten, ditambih malih boten sedaya cara piwulang pas kelawan sedaya guru, murid, tempat, waktu lan bahan ajar.
C. Landesan Formal Bahan piwulang Basa Cerbon-Dermayu ingkang dipun bébéraken teng salebeté buku puniki dedasaripun teng Kurikulum 2013 ,
4
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
ingkang antawisipun latar wingking, watek, lan tujuan. Kurikulum Basa Cerbon-Dermayu utawi Kompetensi Inti lan Kompetensi Dasar ( KIKD) Mata Pelajaran Basa lan Sastra Cerbon- Dermayu disusun lan diwedalaken déning Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Propinsi Jawa Barat. Upami dislusuri saking inggil, inggih punika milet teng Kurikulum Tingkat Nasional, keranten puniki kelebet Kurikulum Daérah (Kurda). Kusus teng tingkat SMP/MTs Kelas IX, Kurikulum Basa lan Sastra Cerbon – Dermayu ingkang disusun déning BPBDK dirinci dados KIKD, ingkang sampun dipasaken sareng Kurikulum Nasional lan alokasi waktu. Puniki angrupiaken struktur ingkang ditetepaken, lan selaminé kedah dados pedoman teng salebeté kegiatan piwulang. Guru sampun medal saking patokan KIKD, tema lan alokasi waktu. Mekoten uga milih bahan lan mulang, guru disukani kelonggaran lan kedah tregep. Buku puniki sanés dianggep mung-mungé satunggaling sumber bahan ajar, sebab ingkang diarepaken KIKD boten sedaya nyekapi upami ngandalaken satunggalipun sumber mawon. Kedah wonten buku sanésé kanggé ndukung kegiatan piwulang, antawisipun media massa, bab élmu sanésé lan kahanan socialbudaya masyarakat Cerbon–Dermayu. Dituntut kedah kréatip, kepripun carané ngilari lang ngungkap bahan penunjang supados KIKD saged pas sareng tujuan.
D. Sistem, Prinsip lan Penyampéan Piwulang Sedaya materi teng salebeté buku puniki dimimiti bagian wacana, nerangaken, nelaah, lan latihan. Disampékaken nganggé cara “spiral”: diawali ingkang paling gampil, teras ningkat sampé ingkang angél. Nyusun bahan ingkang gampil lan angél didasaraken nerapaken saben piwulang. Teng salebeté rincian ingkang boten wiyar, sistem spiral puniku nerapaken saben nomer. Umpamané teng salebeté latihan dijelasaken teng tugas njawab pitakénan, tingkat keangélan pitakénan nomer 8 kedah wonten teng andapé keangélan nomer 9. Bab I: Pituduh Umum
5
Sistem spiral ingkang dianggé teng salebeté buku puniki didasaraken teng prinsip proporsional lan bertaha sampun ketebihan. Perkawis puniki saged diterapaken mbangun lahiriyah (dawa-cindeké, umum, kompleks) tembung, ukara, utawi wacana uga saged teng salebeté, isinipun (gampil botené).
E. Standar Kompetensi Lulusan ( SKL ) Nrima, njalanaken, ngregani, lan ngamalaken pribadi ingkang nggadahi iman, akhlak mulia, percaya diri lan tanggung jawab ingkang wonten kaitané sabab kelawan tempat lan lingkungan masyarakat, alam seisiné serta dunya lan adabé.
Sikap
Nrima, takén, nyobi, ngolah, nyampékaken, nalar lan nerapaken pribadi ingkang saged sampun mikir, Ketrampilan lan prilaku kelawan pas lan pinter teng salebeté ranah sing ngumpet (abstrak) lan jelas (kongkrit) . Kawruhan
Weruh, wiraos, nerangaken, ngolah pibadi ingkang nguwasai élmu kawruhan, teknologi, seni budaya lan wawasan kamanusan, kebangsan, kanegaran lan keadaban.
F. Proses Mulang Proses mulang nganggé pendekatan saintifik, langkahlangkahé kados puniki: 1. Niténi (MENGAMATI) kelawan cara maos utawi ningal. 2. Takén (MENANYA) kelawan cara caturgunem utawi musyawarah. 3. Nalar (MENALAR/MENGASOSIASI) kelawan cara nambih kawruhan sanésé. 4. Nyobi (eksplorasi/ eksperimen). 5. Nampilaken utawi nyajiaken (MENGOMUNIKASIKAN). 6. Mbangun jaringan (NETWORKING) kelawan cara ngilari bahan saking sumber liyan.
6
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
G. Kompetensi Inti (KI) sareng Kompetensi Dasar (KD), mata pelajaran bahasa dan sastra Cirebon. Sekolah Menengah Pertama/Madrasah Tsanawiyah (SMP/MTs) -
Kelas IX KOMPETENSI INTI (KI) 9.1 Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya
KOMPETENSI DASAR (KD) 9.1.1Menghargai dan mensyukur keberadaan bahasa Cirebon sebagai anugerah Tuhan Yang Maha Esa dalam memahami dan menyajikan pidato, berita, karangan argumentasi, diskusi, menulis Carakan, wacana, crita cindek (cerita pendek), guritan (puisi, legenda, dan drama.
9.2.1Menunjukkan perilaku jujur, 9.2 Menghargai dan tanggung jawab, percaya menghayati perilaku diri, peduli, proaktif dan jujur, disiplin, tanggung santun dalam menggunakan jawab, peduli (toleransi, bahasa Cirebon untuk gotong royong), memahami, menyusun dan santun, percaya diri, menyampaikan teks pidato. dalam berinteraksi 9.2.2Menunjukkan perilaku jujur, tanggung jawab, secara efektif dengan percaya diri, peduli, lingkungan sosial dan proaktif dan santun dalam alam dalam jangkauan menggunakan bahasa pergaulan dan Cirebon untuk memahami keberadaannya berita, ilmu pengetahuan, seni, budaya,dan bahasan teknologi.
Bab I: Pituduh Umum
7
9.2.3Menunjukkan perilaku jujur, tanggung jawab, percaya diri, peduli, proaktif dan santun dalam menggunakan bahasa Cirebon untuk memahami teks karangan argumentasi. 9.2.4Menunjukkan perilaku jujur, tanggung jawab, percaya diri, peduli, proaktif dan santun dalam rnenggunakan bahasa Cirebon untuk memahami guritan (puisi). 9.2.5Menunjukkan perilaku jujur, dan percaya diri dalam menggunakan bahasa Cirebon untuk memahami dan menulis crita cindek (cerita pendek). 9.2.6Menunjukkan perilaku jujur, percaya diri, peduli, proaktif dan santun dalarn menggunakan bahasa Cirebon untuk mengekspresikan drarna. 9.2.7Menunjukkan perilaku jujur, tanggung jawab, percaya diri dalam menggunakan aksara Carakan. 9.2.8Menunjukkan perilaku jujur disiplin, tanggung jawab dalam berbahasa Cirebon untuk mernahami teks legenda.
8
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
9.3 Memahami dan menerapkan pengetahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi, seni, budaya terkait fenomena dan kejadian tampak mata
9.3.1Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami teks pidato sesuai dengan kaidahkaidahnya. 9.3.2Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami benta tentang ilmu pengetahuan, seni budaya dan bahasan teknologi, sesuai dengan kaidah-kaidahnya. 9.3.3Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami teks karangan argumentasi sesuai dengan kaidah ingin kaidahnya. 9.3.4Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami teks giritan (puisi sesuai dengan kaidahkaidahnya. 9.3.5Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami crita cindek (cerita pendek) sesuai dengan kaidah-kaidahnya. 9.3.6Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami teks drama sesuai dengan kaidahkaidahnya. 9.3.7Membaca aksara Carakan sesuai dengan kaidahkaidahnya. 9.3.8Menelaah, mengidentifikasi, dan memahami teks legenda sesuai dengan kaidahkaidahnya.
Bab I: Pituduh Umum
9
9.4.1Menyusun, menanggapi, 9.4 Mengolah, menyaji, dan menyajikan teks pdato dan menalar dalam sesual dengan kaidahranah konkret kaidahnya secara lisan dan (menggunakan, tulisan. mengurai, merangkai, 9.4.2Menelaah, menanggapi, memodifikasi, dan dan meringkas teks Berita membuat) dan ranah tentang ilmu Pengetahuan abstrak (menulis, serta Bahasan Teknologi dan membaca, menghitung, Seni sesuai dengan kaidahmenggambar, dan kaidahnya. mengarang) sesuai dengan yang dipelajari 9.4.3Menelaah, menanggapi, dan membicarakan karangan di sekolah dan sumber argumentasi dengan lain yang dalam sudut memperhatikan kaidahpandang/teori kaidah bahasa Cirebon yang baik dan benar. 9.4.4Menelaah, menanggapi, dan memparafrasekan isi teks guritan (puisi). 9.4.5Menanggapi dan menulis crita cindek (cerita pendek) sesuai dengan kaidahkaidahnya. 9.4.6Menanggapi dan memperagakan teks drama dengan memperhatikan kaidah sama kaidah bahasa Cirebon yang baik dan benar. 9.4.7Membaca aksara Carakan dalam bentuk kata dan kalimat dengan memperhatikan kaidah-kaidah penulisannya. 9.4.8Menanggapi dan mengkonversi teks legenda ke dalam bentuk teks lainnya.
10
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
H. Peta Konsep Tema 1 : Pidato Bahan: Deskripsi
Tema 5 : Crita Cindek Bahan: Teks Crita Cindek
Tema 2 : Wewara Bahan: Deskripsi
Tema 6 : Drama Bahan: Teks Drama TEMA & BAHAN AJAR
Tema 3 : Karangan Bahan: Deskripsi
Tema 7 : Aksara Carakan Bahan: Teks Aksara Carakan
Tema 4 : Puisi Bahan: Puisi & Deskripsi
Tema 8 : Legenda Bahan: Teks Legenda
Bab I: Pituduh Umum
11
12
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Bab II
PITUDUH KUSUS
Wulangan 1 TÉKS PIDATO Minggu kaping 1 Tema : Pidato Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged nentokaken bagian pambuka, isi, lan pamungkas pidato, maos pidato, niténi maos pidato, damel téks pidato, lan ngocéki tatabasa (paramasastra). Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten pitung bagian (7 bagian), inggih punika: (1) maos téks pidato, (2) niténi téks pidato, (3) niténi arti kamus, (4) njawab pitakénan saking téks pidato, (5) nyusun tembung-tembung, (6) mbedar parikan, lan (7) tugas teng griya. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos lan Niténi Teks Pidato No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid maos téks pidato, sinareng niténi 1. tembung-tembung (kata-kata) ingkang angél, bagianbagian pidato, uga isi ingkang wonten wujudipun parikan.
14
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngajak murid maos téks pidato, sinareng niténi tembung-tembung (kata-kata) ingkang angél, bagianbagian pidato, uga isi ingkang wonten wujudipun parikan. Téks pidato: Assalamu’alaikum Wr. Wb. Puji kelawan syukur kula aturaken dumateng Gusti Allah Ingkang Maha Suci lan Maha Agung. Sholawat lan salam kula kintunaken dumateng junjungan kula sedaya, Nabi Muhaamad SAW sareng keluarga lan pamileté sedaya. Kaping setunggal, kula ngucapaken kesuwun sanget dumateng para panitia, ingkang nyukani kasemepetan dumateng kula, nyampekaken pidato puniki. Kaping kalih, kula seneng pisan. Bisa ngadeg ning kéné, bisa ngomong, lan nyampekaken kepéngénan. Kula niki péngén nyampékaken telung perkara. Ana parikané: Ana kodok mlempat ning galeng dipangan ula ning gowok bolong Yu, pada ndodok sing pada anteng Ngrongokaken kula arepan ngomong Sing arep tek omongaken iku perkara bocah-bocah sekolah, sing wong tuwané wong miskin. Iku melasaken pisan. Ana baturé kula péngén lanjut sekolah, tapi jaré wong tuwané aja lanjut maning. Ora duwé biaya, jéh! Melas pisan ya? Kuwen kuh sing dadi pikiran kula. Pribén carané supaya batur iku bisa sekolah? Kuduné ana béa siswa bisa mbantu bocah miskin. Mugamuga pamréntah bisa mbantu. Bisa sing dana BOS, Bantuan Operasional Sekolah. Bisa uga sing dana apa baé. Sing keloro, kula ngarepaken ning batur-batur sing wong tuwané ora duwé, supaya aja putus asa. Tetep blajar sing semanget. Sebabé yén ana niat, muga-muga ana dalan. Adol dedek adol bekatul Adol gabah mung seprapat Sing masih ndodok, sing masih njentul Ayu pada blajar sing semangat Bab II: Pituduh Khusus
15
Akéh contohé, wong sing sukses, asalé dudu wong sugih. Tapi asalé wong tuwané wong mlarat. Senajan mlarat, iku blajaré pada semanget. Pada rajin, wekel, tekun. Ahiré cita-citané bisa kelaksana. Nah, mekoten mawon harapan kula kanggé réncangréncang, uga pamérintah. Mugiya kula sedaya diparingi berkah slamet dunya akherat. Billahittaufiq wal hidayah. Wassalamu’alaikum Warahmatullahi Wabarokatuh.***
2.
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus, ingkang tembung-tembungipun saking téks pidato. Kamus (bausastra) teng riku wonten kalih jenis (2 jenis) basa, inggih punika Basa Cerbon-Dermayu klawan Basa Indonesia. Nanging, teng Basa Cerbon-Dermayu dibagi malih dados kalih (2) tingkatan, inggih punika tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama.
B. Mbedar Wulangan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados niteni malih téks pidato ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
2.
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal pitakénan, ingkang wonten kaitané sareng téks pidato. Jawaban murid miturut basa piyambek. Dados, guru supados saged napsiraken jawaban murid, senajan boten pas sareng tembung-tembung jawaban ingkang wonten teng buku puniki. Pitakénan lan jawaban téks pidato, inggih punika: 1. Apa isi téma pidato? Mbantu siswa miskin 2. Kenangapa melasaken ning bocah-bocah sing beli bisa lanjut sekolah? Sebab bocah-bocah mau ora duwé biaya kanggo nerusaken sekolah.
16
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
3. Apa sing kudu dilakokaken pamréntah? Mbantu siswa miskin, umpamané sing Dana BOS (Bantuan Operasional Sekolah) lan dana-dana séjéné. 4. Apa sing kudu dilakokaken bocah-bocah sing wong tuwané ora duwé? Usaha supaya bisa mbantu wong tuwa luru duwit sebisané, lan tetep blajar sing wekel. 5. Kenangapa bocah sing wong tuwané mlarat, tapi bisa suksés? Sebab pada wekel blajar pisan kanggo cita-cita sing kelaksana.
C. Mbuka Wawasan Bebasan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados saged mbuka wawasan bebasan, inggih punika saged damel ukara (kalimat) bebasan/krama saking ukara (kalimat) padinan/ngoko ingkanag dipendet saking téks pidato.
2.
Guru ngajak murid saged niténi malih tembung-tembung ingkang wonten teng kamus (bausastra), inggih punika teng tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama.
3.
Guru ngéngkén murid supados saged nggentos ukara (kalimat) basa padinan/ngoko dadi basa bebasan/krama kayadéné contoh! • Contoh: Ana telung perkara Wonten tigang perkawis Soal: 1. Kuwen sing dadi pikiran kita. Puniku ingkang dados pikiran kula. 2. Muga-muga kita kabéh diupaih berkah. Mugi-mugi kula sedanten disukani berkah. 3. Pribén carané supaya bisa mbantu. Pripun caranipun supados saged mbantos. Bab II: Pituduh Khusus
17
4. Ora duwé biaya kanggo nglanjutaken sekolah. Boten gadah biaya kanggé nglajengaken sekolah. 5. Kita lan batur-batur. Kula klawan réncang-réncang.
D. Trampil Nyusun Ukara No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak siswa nyusun tembung-tembung (kata-kata) 1. ingkang maksih betataran / blaratan supados dados ukara (kalimat) ingkang leres. Guru ngajak siswa niténi contoh. Contoh: 2. péngén – sekolah – lanjut – kita Kita péngén lanjut sekolah Guru ngéngkén siswa supados ngisi soal: 1. dibantu - sing - kudu - bocah - sekolah - ora Bocah sing ora sekolah kudu dibantu. 2. pidato-kita-ning-masalah-nyampéaken-pendidikan Kita nyampéaken pidato masalah ning pendidikan. 3. 3. supaya – aja – asa – suksés – putus Supaya suksés aja putus asa. 4. pada – blajar – ayu – wekel Ayu pada wekel blajar. 5. seneng – ngomong – bisa – pidato - ning Seneng bisa ngomong ning pidato.
E. Mbedar Parikan No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid niténi malih téks pidato, inggih punika 1. niténi parikan. Guru ngajak murid supados saged takénnjawab (tanya-jawab) perkawis parikan.
18
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru njelasaken perkawis parikan lan paugeran (petokan) 2. parikan, inggih punika nggadahi jejer/sampiran lan isi/ maksud. Contoh mbedaraken isi parikan ingkang wonten teng téks pidato: 3.
Ana kodok mlempat ning galeng dipangan ula ning gowok bolong
JEJER
Yu, pada ndodok sing pada anteng Ngrongokaken kula arepan ngomong
ISI / MAKSUD
Contoh mbedaraken purwakanti ingkang wonten teng parikan: Purwakanti ingkang wonten teng parikan puniki, inggih punika ong – eng – ong –eng. Puniku kasebuté a-b-a-b. 4.
Ana kodok mlempat ning galeng dipangan ula ning gowok bolong
A B
Yu, pada ndodok sing pada anteng
A
Ngrongokaken kula arepan ngomong
B
Kanggé Tugas teng Griya, inggih punika mbedar parikan. Coba isien titik-titik ning jero kotak iki! Adol dedek adol bekatul Adol gabah mung seprapat
......
Sing masih ndodok, sing masih njentul Ayu pada blajar sing semangat
......
Coba isien ukara sing pas karo purwakanti! ....................................................... ....................................................... ....................................................... ....................................................... Bab II: Pituduh Khusus
A B A B
19
Coba isien titik-titik ning jero kotak iki! Adol dedek adol bekatul Adol gabah mung seprapat
JEJER
Sing masih ndodok, sing masih njentul Ayu pada blajar sing semangat
MAKSUD/ISI
5. Coba isien ukara sing pas karo purwakanti! ....................................................... ....................................................... ....................................................... .......................................................
A B A B
*Jawaban murid, ukara-ukara punapa mawon, ingkang penting pas sareng paugeran (patokan): wonten jejer, wonten maksud, wonten purwakanti a-b-a-b Minggu: Kaping-2 Tema : Pidato Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampune kegiatan wulangan, murid saged maos pidato nganggé basa bebasan/krama, niténi isi pidato, nggentos basa bebasan/krama dados basa padinan/ngoko, lan ngocéki tatabasa (paramasastra). Kegiatan Wulangan: Sedéréngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten enem bagian (6 bagian), inggih punika (1) maos teks pidato nganggé basa bebasan/krama,
20
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
(2) niténi téks pidato, (3) niténi arti kamus, (4) njawab isian rumpang saking téks pidato, (5) nentokaken bagian-bagian pidato, lan (6) tugas teng griya, inggih punika njawab tembung kosok-balén (antonim) . Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos lan Niténi Teks Pidato No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks pidato nganggé basa bebasan/ krama, sinareng niténi tembung-tembung ingkang angél, bagian-bagian pidato, uga isi ingkang wonten wujudipun parikan. Téks pidato:
Assalamu’alaikum Wr. Wb. Puji kelawan syukur kaula ngaturaken dumateng Gusti Allah ingkang Maha Suci kelawan Maha Agung. Sholawat sinareng salam kaula kintunaken dumateng junjungan kaula sedaya, Nabi Muhammad SAW kelawan kluarga, sahabat, uga para pamilet ajaran lan agamané. Punten Bapa-bapa, Ibu-ibu, para tamu lan undangan, sedérék sedaya mawon, ném utawi sepuh, jaler utawi pawéstri. Panjenengan sekabéh mindela sekedap. Kula puniki badé ngucapaken duta wrana. Yén duta iku namié kéngkénan. Yén 1. wrana iku namié pengucap. Kula puniki wakilipun pengucap saking sesepuh Désa Dermayu Kecamatan Sindang Kabupaten Indramayu, uga pangucapé saking Panitia Unjungan leluhur kaula sedaya, Radén Wiralodra. Kula puniki badé nyriosaken babad Dermayu. Kula badé angedalaken omongan. Maklum, ilat ora winengkon, lambé ora bebalung. Pring ném tinejet miring. Kula kautus mriki anyuwun kaberkahan sareng-sareng. Nalika tanggal puniki Pitu Oktober, kula sedaya nginget wontené pedukuhan ingkang diwastani Pedukuhan Cimanuk. Teng abad enembelas, critanipun, wonten kedadén ingkang wonten hubungané sareng daérah pedukuhan Cimanuk. Radén Wiralodra saking Bagelén mbabad alas Cimanuk, dados pedukuhan.Mila mekaten, kaula sedaya kedah ngregani, ngormati, ngajéni dumateng jasa-jasa Wiralodra wau. Wontené sejarah punika, dados kauripan kaula sedaya teng zaman saniki. Bab II: Pituduh Khusus
21
Nalika Wiralodra perang tanding sareng Nyi Mas Endang Dharma Ayu, sanés perangé mawon ingkang kedah dititéni. Asal-usul nami Indramayu, asalipun saking nami Dharma Ayu, teras dados Dharmayu, Dermayu, selajengé ilaté tiyang Belanda kasebat In-Dermayu, dados saniki Indramayu. Kaula sedaya kedah ngergani, ngormati, lan ngajéni dumateng Nyi Mas Endang DharmaAyu, ingkang wastanipun kapendet dados naminipun daérah Indramayu. Ngormati dan ngargai para penggedén teng daérah ngrupiaken budi pekerti ingkang saé. Kaula sedaya unggal taun saged nginget lan ngajéni teng unjungan puniki. Mugia kaula sedaya saged mendet hikmah lan mupangat wontené unjungan puniki. Mugia kaula sedaya saged nerasaken cita-cita Radén Wiralodra ingkang damel Indramayu mulih harja, Indramayu dados makmur. Mekoten mawon criosé saking kaula. Kaula ngaturaken “bongkoh kupat jangan bendara, bilih lepat nyuwun pangampura”, “senajan larang tukua inten, bilih katah kekirangan nyuwun agung pangapunten”. Kaula uga ngaturaken “sega anget, aja dicampur karo uyah, kesuwun sanget dumateng para hadirin sedaya.” Mekaten pengucap saking kula. Mugia kula sedaya diparingi Gusti Allah Kang Maha Pemurah lan Maha Penyayang. Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus, ingkang tembung-tembungipun saking téks pidato. Kamus (bausastra) teng riku wonten kalih jenis (2 jenis) basa, inggih 2. punika Basa Cerbon-Dermayu klawan Basa Indonesia. Nanging, teng Basa Cerbon-Dermayu dibagi malih dados kalih (2) tingkatan, inggih punika tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama.
22
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
B. Mbedar Wulangan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados niténi malih téks pidato ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
2.
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal rumpang, ingkang wujudipun titik-titik. Soal-soal wonten kaitané sareng téks pidato. Jawaban murid supados pas sareng téks pidato. Soal lan jawaban téks pidato, inggih punika: 1. Kula puniki badé ngucapaken duta wrana. Yén duta iku namié kéngkénan. Yén wrana iku namié pengucap. 2. Pring ném tinejet miring. Kula kautus mriki anyuwun kaberkahan sareng-sareng. 3. Ngormati dan ngargai para penggedén teng daérah ngrupiaken budi pekerti ingkang saé. 4. Kaula ngaturaken “bongkoh kupat jangan bendara bilih lepat nyuwun pangampura.” 5. Mugia kula sedaya diparingi Kang Maha Pemurah lan Maha Penyayang.
C. Mbuka Wawasan Bebasan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados saged mbuka wawasan bebasan, inggih punika saged damel ukara (kalimat) padinan/ngoko saking ukara (kalimat) bebasan/krama ingkang dipendet saking téks pidato. Guru ngajak murid saged niténi malih tembung-tembung ingkang wonten teng kamus (bausastra), inggih punika teng tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama. Guru ngéngkén murid supados saged nggentos ukara (kalimat) basa bebasan/krama dados basa padinan/ngoko kadosdéné contoh! • Contoh: Sedérék sedaya mawon Sedulur sekabéh baé Bab II: Pituduh Khusus
23
Soal lan Jawaban: 1. Ném utawi sepuh, jaler utawi pawéstri. Nom utawa tuwa, lanang wadon. 2. Kula puniki wakilipun pengucap saking sesepuh. Kita iki wakilé omong sing tetuwa. 3. Kaula sedaya kedah ngregani. Kita-kita kabéh kudu ngregani. 4. Mekoten mawon criosé saking kaula. Mekonon baé crita/omongan sing kita-kita. 5. Bilih lepat nyuwun pangampura. Bokat salah njaluk ampura.
3.
D. Njodohaken Bagian-bagian Pidato No. 1.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak siswa niteni malih bagian-bagian pidato ingkang wonten teng téks pidato.
Guru ngéngkén siswa supados njodohaken bagianbagian pidato ingkang leres: 1. Makaten mawon pidato saking kula (.....) 2. Wasalamu’alaikum Wr. Wb. (.....) 3. Mangga sareng-sareng mbantu réncang sing perlu dana kanggé beasiswa. (.....) 4. Kula ngaturaken kesuwun kanggé hadirin sedaya (.....) 2. 5. Assalamu’alaikum Wr. Wb. (.....) Jawaban: 1. e. Tembung pungkasan 2. c. Salam pungkasan 3. a. Isi/maksud pidato 4. d. Tembung pambuka 5. b. Salam pambuka
24
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
E. Mbedar Tatabasa No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid niténi malih téks pidato, inggih punika niténi tembung-tembung. Tembung-tembung wau saged 1. didadosaken tembung kosok-balén (antonim). Guru ngajak murid supados saged takén-njawab (tanya-jawab) perkawis tembung kosok-balén. 2.
Guru njelasaken perkawis tembung kosok-balén lan contohipun. Contoh: Sega anget dicampur uyah. Tembung kosok balén “anget”, yaiku .... Jawaban: adem
Guru ngengken murid kanggé Tugas teng Griya, supados ngisi soal-soal tembung kosok-balén. 1. Senajan larang tukua inten. Tembung kosok balén “larang”, yaiku .... Jawaban: murah 2. Kula tuku buku ning pasar. 3. Tembung kosok balén “tuku”, yaiku .... Jawaban: adol 3. Sapa sing durung mangan? Tembung kosok balén “durung”, yaiku .... Jawaban: wis 4. Saben ésuk kula nyirami kembang. Tembung kosok balén “ésuk”, yaiku .... Jawaban: soré 5. Srengéngé metu saben ésuk. Tembung kosok balén “srengéngé”, yaiku .... Jawaban: wulan
Bab II: Pituduh Khusus
25
Minggu : Kaping-3 Tema : Pidato Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos pidato lan niteni maos pidato nganggé basa bebasan/krama, lan ngocéki tatabasa (paramasastra) inggih punika ngocéki linggihipun tembung (kata) miturut JWLK (jejer, wasésa, lésan, katrangan) / SPOK (subjék, predikat, objék, keterangan). Kegiatan Wulangan: Sedéréngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten kalih bagian (2 bagian), inggih punika: 1. niténi réncang maos téks pidato nganggé basa bebasan/ krama, 2. ngocéki ukara (kalimat) miturut linggihipun tembung. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos lan Niténi Téks Pidato No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid niténi rencangé ingkang maos téks pidato teng ajeng kelas. Cara niténané nganggé Lembar 1. Titénan ingkang wonten teng buku. Perkawis ingkang dititéni, nnggih punika: suwara, isi pidato, njiwani pidato. Guru ngéngkén murid supados saged nyukani bijih (nilai) ingkang wonten teng Lembar Titénan. Bijih (nilai) nilai 2. puniku wujudipun A (bagus pisan), B (bagus), C (cukup), D (kurang). Murid nyukani tanda “contréng” teng pilihan A, B, C, D, utawi D.
26
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Lembar Titénan: Lembar Titénan Aran murid : ________________________ Téma pidato : ________________________ Isien nganggo tanda contréng (√) ning A, B, C, utawa D sing pas karo bagian-bagian sing dititéni! 3. Bagian-bagian sing Dititéni A B C D SUWARA ISI PIDATO NJIWANI Katrangan: A (bagus pisan), B (bagus), C (cukup), D (kurang)
B. Mbedar Tatabasa No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid-murid mbedar tatabasa, ingkang mbahas perkawis linggihipun tembung (kedudukan kata) miturut Jejer, Wasésa, Lésan, Katrangan (J-W-L-K) utawi Subjék, 1. Prédikat, Objék, Keterangan (SPOK). Guru ugi njelasaken, teng Katrangan (K) wonten 2 (kalih) jenis, Katrangan Tempat lan Katrangan Waktu.
Bab II: Pituduh Khusus
27
Guru ngéngkén murid supados niténi contoh Soal: 1. Kula maca pidato mau ésuk ning sekolah. Kula maca pidato mau ésuk ning sekolah J W L Kw Kt 2. Ning umah Rina mbasuh piring saben soré. Ning umah Rina mbasuh piring saben soré Kt J W L Kw Soal lan jawaban J-W-L-K, inggih punika: Soal lan jawaban: 1. Mau bengi Didi blajar pidato. Mau bengi Didi blajar pidato Kt J W L 2. 2. Kula nulis téks pidato ning umah. Kula nulis téks pidato ning umah J W L Kw 3. Wawan tuku buku ning toko mau soré. Wawan tuku buku ning toko mau soré J W L Kt Kw 4. Dina Kemis ning aula sekolah Pa Ahmad maca pidato. Dina Kemis ning aula sekolah Pa Ahmad maca pidato
Kw Kt J W 5. Adi mangkat sekolah saben ésuk. Adi mangkat sekolah saben ésuk J W L Kw
L
Minggu: Kaping-4 Tema : Pidato Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged nentokaken bagian pambuka, isi, lan pamungkas pidato, maos pidato, niténi maos pidato, damel téks pidato, lan ngocéki tatabasa (paramasastra).
28
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Kegiatan Wulangan: Sedéréngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten pitung bagian (7 bagian), inggih punika: (1) maos téks pidato, (2) niténi téks pidato, (3) niténi arti kamus, (4) njawab pitakénan saking téks pidato, (5) nyusun tembung-tembung, (6) mbedar parikan, (7) tugas teng griya. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos lan Niténi Téks Pidato No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks pidato nganggé basa bebasan/krama, sinareng niténi tembung-tembung ingkang angél, maksud pidato, uga isi pidato ingkang penting. Téks pidato:
Assalamu’alaikum Wr. Wb. Bapak-Ibu, sedérék sedaya ingkang kula hormati. Tanggal 10 Novémber 1945 inggih punika dinten nganggé pengéling-éling wontené sejarah. Nalika dinten punika para 1. pahlawan bangsa Indonesia mbéla negara, ngusir penjajah, lan negakaken kemerdékaan teng Kota Surabaya. Milané kula sedaya ingkang dados generasi penerus wajib ngéling-ngéling wontené tanggal punika. Kula sedaya wajib ngormati jasa para pahlawan bangsa. Para pahlawan ingkang sampun nyumbangaken tenaga, pikiran, getih, lan nyawanipun kanggé kemerdékaan Indonesia. Semanget para pahlawan kadosdéné ombak samudra, silih gumanti nrejang daratan, boten wonten mandegé. Rawé-rawé rantas malang-malang putung. Bab II: Pituduh Khusus
29
Segala ingkang dados penghalang kanggé kamerdékaan, dibrantas telas. Diterjang mangsa wurunga. Lali pati, téga nyawa. Ikhlas ngorbanaken punapa mawon. Boten ngarepaken upah lan bayaran. Semanget puniku ingkang pantes diteladani. Cekaké, teng zaman saniki pembangunan teng dusun utawi sekolah sedaya saged lancar lan saged laksana, manawi kula sedaya saged nggadahi semanget kadosdéné para pahlawan bangsa. Selajengé, teng dinten punika, étang-étang nerasaken amanaté para pahlawan bangsa ingkang sampun wangsul 1. teng alam kelanggengan, mangga kula sedaya ningkataken kerja sesarengan. Mugi- mugi menawi kula sedaya saged manunggal, purun brayan, purun gotong royong, pelaksanaan pembangunan teng dusun utawi sekolah saged laksana lan kasil. Samanten atur kula, nyuwun agenging apunten bilih wonten criosan kula ingkang ndadosaken boten éca teng manah. Tumbas kupat teng Jagapura Upami kula lepat nyuwun dipangapura Wassalamu’alaikum Wr. Wb. Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus, ingkang tembung-tembungipun saking téks pidato. Kamus (bausastra) teng riku wonten kalih jenis (2 jenis) basa, inggih 2. punika Basa Cerbon-Dermayu klawan Basa Indonesia. Nanging, teng Basa Cerbon-Dermayu dibagi malih dados kalih (2) tingkatan, inggih punika tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama.
B. Mbedar Wulangan No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngéngkén murid supados niténi malih téks pidato 1. ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
30
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal pitakénan, ingkang wonten kaitané sareng téks pidato. Jawaban murid miturut basa piyambek. Dados, guru supados saged napsiraken jawaban murid, senajan boten pas sareng tembung-tembung jawaban ingkang wonten teng buku puniki. Pitakénan lan jawaban téks pidato, inggih punika: Sesampuné maos téks pidato, cobi jawaben pitakénan teng andhap puniki nganggé basa piyambek! 1. Tanggal 10 Novémber 1945 teng Surabaya wonten sejarah kepripun? Para pahlawan bangsa Indonesia mbéla negara, ngusir penjajah, lan negakaken kemerdékaan teng Kota Surabaya. 2. 2. Punapa mawon jasa para pahlawan bangsa? Nyumbangaken tenaga, pikiran, getih, lan nyawanipun kanggé kemerdékaan Indonesia. 3. Maksadipun kepripun, semanget para pahlawan kadosdéné ombak samudra? Silih gumanti nrejang daratan, boten wonten mandegé. Segala ingkang dados penghalang kanggé kamerdékaan, dibrantas telas. 4. Punapa ingkang saged dilaksanakaken supados saged nerasaken semanget para pahlawan bangsa? Kula sedaya ningkataken kerja sesarengan. 5. Punapa isi/maksud parikan “tumbas kupat teng Jagapura”? Upami kula lepat nyuwun dipangapura.
C. Mbuka Wawasan Bebasan No. 1.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados saged mbuka wawasan bebasan, inggih punika saged damel ukara (kalimat) basa padinan/ngoko saking ukara (kalimat) basa bebasan/ krama. Bab II: Pituduh Khusus
31
2.
Guru ngajak murid saged niténi malih tembung-tembung ingkang wonten teng kamus (bausastra), inggih punika teng tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama.
3.
Guru ngéngkén murid supados saged nggentos ukara (kalimat) basa bebasan/krama dadi basa padinan/ngoko kadosdéné contoh! • Contoh: Dinten nganggé pengéling-éling wontené sejarah. Dina nganggo pengéling-éling anané sejarah. Soal lan Jawaban: 1. Sedérék sedaya ingkang kula hormati. Sedulur kabéh sing tek hormati. 2. Ikhlas ngorbanaken punapa mawon. Ikhlas ngorbanaken apa baé. 3. Saged nggadahi semanget kadosdéné para pahlawan bangsa. Bisa nduwéni semanget kayadéné para pahlawan bangsa. 4. Mugi- mugi menawi kula sedaya saged manunggal. Muga-muga yén kita kabeh bisa nyawiji. 5. Samanten atur kula. Semono uacapan kita.
D. Trampil Nerapaken Ater-ater lan Panambang No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak siswa niténi, punapa ingkang dinamiaken ater1. ater (awalan) lan panambang (akhiran) ingkang wonten teng tembung (kata).
32
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngajak siswa niténi contoh. Contoh: 2.
No.
Tembung (kata)
1. Nyumbangaken 2. Kamérdekaan
Ater-ater (awalan) NyKa-
Tembung Lingga (kata dasar) Sumbang Merdeka
Guru ngéngkén siswa supados ngisi soal: Soal lan jawaban: Tembung Tembung Ater-ater No. Lingga (kata (kata) (awalan) dasar) 3. 1. Negakaken ntegak 2. Ngarepaken ngarep 3. Kelanggengan kelanggeng 4. Ngorbanaken ngkorban 5. Selajengé selajeng
Panambang (akhiran) -aken -an
Panambang (akhiran) -aken -aken -an -aken -
Guru ngéngkén siswa ngerjakaken Tugas teng Griya, ingkang wujudipun soal pilihan ganda perkawis ater-ater lan panambang. Pilihen a, b, c, utawa d nganggo tanda palang (X) ning jawaban sing pas lan bener! Contoh: Ater-ater lan panambang ning tembung “nerusaken”, yaiku .... a. n- lan –ken c. ne- lan –aken b. n- lan –aken d. ne- lan -ken (b) Soal: 1. Ater-ater lan panambang ning tembung “nambali”, yaiku .... a. n- lan –i c. na- lan -li b. n- lan -li d. na- lan –i (a) Bab II: Pituduh Khusus
33
3. Ater-ater lan panambang ning tembung “ngadusi”, yaiku .... a. ng- lan -i c. ng- lan -si b. ng- lan -usi d. nga- lan -i (a) 4. Ater-ater lan panambang ning tembung “ngirimaken”, yaiku .... 4. a. ng- lan -ken c. ng- lan -aken b. n- lan –aken d. ngi- lan -aken (c) 5. Ater-ater lan panambang ning tembung “ngucapaken”, yaiku .... a. ngu- lan -aken c. ngu- lan -ken b. ng- lan -aken d. ng- lan -ken (b)
34
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Wulangan 2 WEWARA (BERITA) Minggu: Kaping-1 Tema : Wewara Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged nyebutaken wujud wewara, rong jenis (2 jenis) wewara, syarat-syarat seratan wewara, niténi seratan wewara, lan niteni arti kamus (bausastra) saking seratan wewara. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) wujud wewara, (2) rong jenis wewara, (3) syarat-syarat seratan wewara, (4) niteni seratan wewara, (5) niténi arti kamus (bausastra) saking seratan wewara.
A. Maos lan Niténi Téks Wewara No.
1.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks perkawis wewara, macemé wewara, lan syarat-syarat wewara. Wewara utawa berita iku wujud ngupaih weruh ning khlalayak anané sawiji kedadén utawa perkara. Wujudé ana rong macem, yaiku média cetak lan media éléktronik. Bab II: Pituduh Khusus
35
Macemé média cetak, yaiku koran, tabloid, lan majalah. Macemé média éléktronik, yaiku radio, televisi, lan internét. Tulisan sing kasebut wewara iku kudu nduwéni syaratsyarat, sing kasebuté 5 W + 1 H. 5 W + 1 H iku istilah ning Basa Inggris, sing maksudé What, Who, When, Where, Why, lan How. Yén ning basa daérah iku kasebuté A-S-K-N-K-K utawa Apa, Sapa, Kapan, Ning endi, Kenangapa, lan Kepribén. Tulisan wewara kudu nduwéni bagian-bagian A-S-K-N-K-K. Maksudé yaiku: - Apa Kedadén APA sing ana? Perkara APA sing ana? - Sapa SAPA baé sing ana ning kedadén? SAPA baé sing ana ning perkara? - Kapan KAPAN waktuné kedadén iku? KAPAN waktuné perkara iku? Taun pira, wulan apa, dina apa, tanggal pira, jam pira? - Ning endi Kedadén iku NING ENDI? Blok apa, dalan apa, désa apa, kecamatan apa, kabupatén/kota apa, provinsi apa? - Kenangapa KENANGAPA apa ana kedadén iku? Apa sebabé? - Kepribén Anané kedadén iku utawa perkara, terus kelanjutané KEPRIBĒN? akhiré KEPRIBĒN?
2.
36
Guru ngéngkén murid supados maos contoh wewara lan niténi tembung-tembung (kata-kata) ingkang angél. Dina Senén, 6 April 2015 ana kedadén tabrakan ning Dalan Arjawinangun Cirebon kira-kira jam enem ésuk. Tabrakané antara mobil bis karo mobil Avanza. Penumpang Avanza ngalami tatu kabéh, tapi laka sing ninggal. Penumpang bis slamet kabéh. Penumpang sing tatu gagé digawa ning Rumah Sakit Arjawinangun. Keloro mobil digawa ning Kantor Polsék Arjawinangun. Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Miturut masyarakat sing nyakséni tabrakan, ésuk kuwen dalan sebeneré masih sepi. Durung ramé mobil kaya biasané. “Mobil Avanza katon balap, padahal mobil bis alon bae. Ujug-ujug Avanza nylonong nengah. Tabrakan beli bisa dihindari,” jaré Sarmun, saksi mata sing ana ning tempat tabrakan. “Mbuh kenangapa ujug-ujug mobil Avanza dalané nangah. Dadi ahiré tabrakan karo mobil bis. Kaya-kayané mah supir Avanza rada ngantuk,” tambahé Mislam, saksi mata séjéné. Mobil Avanza rada ringsek ning bagian arepé, tapi mobil bis mung katon lécét baé. Senajan mengkonon, loro mobil iku digawa ning Kantor Polsék Arjawinangun.
3.
Guru ngéngkén murid supados maos contoh wewara lan niténi arti kamus (kamus sastra), ingkang tembungtembungipun saking téks wewara. Kamus (bausastra) teng riku wonten kalih jenis (2 jenis) basa, inggih punika Basa Cerbon-Dermayu klawan Basa Indonesia. Nanging, teng Basa Cerbon-Dermayu dibagi malih dados kalih (2) tingkatan, inggih punika tingkatan padinan/ngoko lan bebasan/krama.
B. Mbedar Wulangan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados niteni malih téks wewara ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
2.
Guru ngajak murid sareng-sareng mbedar téks wewara miturut syarat-syaraté. Inggih punika: apa (punapa), sapa (sinten), kapan, ning endi (teng pundi), kepribén (kepripun), kenangapa (kenging punapa).
Bab II: Pituduh Khusus
37
C. Tugas teng Griya No. 1.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados teng griya maos wewara “Indonesia Ngalahaken Timor Leste 7-1”.
Guru ngéngkén murid ngerjakaken Tugas teng Griya, inggih 2. punika njawab pitakénan-pitakénan ingkang won kaitane sareng wewara. Pitakénan lan jawaban: Coba océkana tulisan mau miturut syarat-syarat tulisan wewara! Tim Sépakbola Indonésia menang 7-1 1. Apa lawan Timor Lésté Tim Sépakbola Indonésia lan Timor 2. Sapa Lésté 3. Kapan Mau bengi (8/4/15) 4. Ning endi Stadion Utama Senayan, Jakarta Sebab, Indonésia bisa gawé gol ping pitu, tapi Timor Lésté mung siji. Gol Indonesia diasilaken ning Ēvan Dimas menit 10, 35, lan 71, Mukhlis Hadi Ning 5. Kenangapa menit 25 lan 80, Ilham Udin menit 42, 3. lan Wawan Fébrianto menit 61. Tapi gawang Indonésia uga kebobolan, yaiku ning menit 19. - Tandingé bola iku kaitané karo babak penyisihan Piala Asia Umur23 mengesor. - Penonton seneng pisan anané tim Indonésia menang iku. Sebabé wis 6. Kepriben lawas, tim Indonesia ora menang. - Muga-muga minggu arep lawan Brunéi menang maning. - Yén engko menang maning, terus lawan Koréa Selatan menang, Indonésia bakalan lulus sing Grup A.
38
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Minggu: Kaping 2
Tema : Wewara Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos seratan wewara, njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng seratan wewara, ngalihbasa saking basa padinan/ngoko dados basa bebasan/krama, nyusun ukara saking tembung-tembung ingkang maksih acak-acakan, lan ngilari wewara saking koran, teras ngalihabas dados basa Cerbon-Dermayu. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten enem bagian (6 bagian), inggih punika: (1) maos seratan wewara; (2) njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng seratan wewara; (3) ngalihbasa saking basa padinan/ngoko dados basa bebasan/ krama; (4) nyusun ukara saking tembung-tembung ingkang maksih acakacakan; (5) ngilari wewara saking koran; (6) ngalihbasa wewara basa Indonesia dados basa CerbonDermayu.
Bab II: Pituduh Khusus
39
A. Maos lan Niténi Téks Pidato No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks wewara “Perayaan “Dinten Basané Mimi se-Jagat” nganggé basa bebasan/krama, sinareng niténi tembung-tembung ingkang angél, maksud pidato, uga isi pidato ingkang penting. Téks wewara: Perayaan “Dinten Basané Mimi se-Jagat” teng Dermayu
Putusan Unésco (lembaga dunia ingkang ngurusi pendidikan lan kabudayan) inggih punika tanggal 21 Pébruari ngrupiaken “Dinten Basané Mimi se-Jagat” (Hari Bahasa Ibu Internasional) dirayakaken teng Sanggar Mulya Bhakti, Désa Tambi Kec. Sliyeg Indramayu, Saptu (22/2/2014). “Kula kuh nembé sumerep wontené putusan Dinten Basané Mimi se-Jagat puniki. Dados kula ngraos bungah pisan. Putusan puniki ndadosaken basa daérah wonten 1. ingkang niteni lan mugia wonten upaya nglestariaken ingkang saé,” kocapé Wangi Indria, Ketua Pepadi (Persatuan Pedalangan Indonesia) Kab. Indramayu. Perkawis sami ugi diwiraosaken Ketua DKI (Dewan Kesenian Indramayu), Adung Abdulgani. Piyambeké ngarepaken supados acara perayaan puniki saged dados acara taunan. Basa daérah, kususé teng Dermayu, ujaripun Adung, supados dienggé wargi lan saged nambih kawruh sedinten-dintene. Perayaan “Dinten Basané Mimi se-Jagat” dihadiri para seniman, budayawan, guru, lan masyarakat sanese saking Indramayu lan Cirebon. Kasi Kebudayaan Disporabudpar Kab. Indramayu, Asép R. Somantri, ngraos pisan acara puniki saged ditingkataken teng taun-taun ngajengé. “Mugia taun ngajeng wonten perayaan ingkang langkung ramé, umpaminé wonten lomba-lomba kanggé laré-laré,” kocape Asép.
40
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Perayaan diisi saresehan ingkang kaitané sareng basa daerah lan tembang macapat. Narasumber ingkang ngisi acara, inggih punika Ir. Dasma Adiwijaya (saking kelompok tani) lan Supali Kasim, M.Pd. (pendidik, pengurus LBSC). Sederéngé sarésehan diwontenaken acara macapatan dening siswa SMA ingkang macapat juara Propinsi Jawa Barat, Vicky Rizki Suharto, maos puisi déning Abdul Aziz, maos crita cindhek déning Saptaguna, lan macapatan déning Bambang Arwito. Milet hadir teng acara puniku, di antawasipun Sejarawan Cerbon lan Ketua “Kendi Pertula” Mustaqim Astéja, pengurus LBSC Roji Hidayat, pengawas sekolah H. Khusnan, penyair Yohanto A. Nugraha, Acép Syahril, , pengurus Pepadi di antawisipun Dalang Ahmadi, Dalang Warsad, Dalang H. Suparma, Dalang Pato, H. Nono Haryono, Yodhi R. Santoso, para guru di antawisipun Durokhim, Sulistijo, Nino Sutrisno, Masruri Vut, Ruhaendi, Wastirah, Sarnita, Kunirih.Ugi para seniman lan budayawan sanésé. Nalika teng acara pitakénan, H. Nono Haryono ngungkapaken wontené pengaruh basa Dermayu saking basa Campa (wewengkon teng Vietnam). Abdul Aziz nakénaken basa ingkang wonten teng Dermayu lan Cerbon saged dados basa ingkang mandiri, ingkang lepas saking basa Jawa. Nino Sutrisno ngarepaken wonten dokuméntasi kangge upaya ngopéni basa daérah, inggih punika wonten kasét-kasét tembang dolanan, tembang pujian, lan macapatan. Dalang Ahmadi wiraosaken wonten logat ingkang katah pisan teng dusun-dusun Dermayu. Ugi piyambeké napsiraken arti tembung-tembung ingkang wonten teng macapatan. Asep R. Somantri ngajukaken wontene lembaga basa lan sastra daerah teng Indramayu. Saptaguna maksih penasaran wontené penelitian saking Kartika, ingkang nyebataken wontené bandingan basa Jawa teng Jawa Tengah lan Jawa Timur ingkang benten sareng basa teng Dermayu lan Cerbon ingkang bentené 75%.
Bab II: Pituduh Khusus
41
Acep Syahril, ingkang piyambeké asalipun saking Jambi ngraos kagét wontené logat teng Dermayu ingkang bénten sareng daerahé. Umpaminé nyebataken Ahmad dados Akmad, Muhammad dados Mukamad, Hasan dados Kasan, lan sanésé. Pitakenen puniku dijawab kalih narasumber ingkang nggambaraaken perkawis dialék, wacana basa, kawruh basa, ugi arti tapsir tembang macapatan.***
B. Mbedar Wulangan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados niténi malih téks wewara ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
2.
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal pitakénan, ingkang wonten kaitané sareng téks wewara. Soal puniku wujudé soal rumpang. Jawaban murid miturut téks wewara ingkang wonten teng wewara. Soal lan jawaban téks wewara, inggih punika: Isien titik-titik sareng jawaban ingkang pas sareng téks wewara! 1. Putusan Unésco inggih punika tanggal 21 Pébruari ngrupiaken “Dinten Basané Mimi se-Jagat” (Hari Bahasa Ibu Internasional). 2. Perayaan diisi saréséhan ingkang kaitané sareng basa daérah lan tembang macapat. 3. Perayaan “Dinten Basané Mimi se-Jagat” dihadiri para seniman, budayawan, guru, lan masyarakat sanésé saking Indramayu lan Cerbon. 4. Sederéngé sarésehan diwontenaken acara macapatan déning siswa SMA ingkang macapat juara Propinsi Jawa Barat. 5. Wonten bandingan basa Jawa teng Jawa Tengah lan Jawa Timur ingkang bénten sareng basa teng Dermayu lan Cerbon ingkang béntené 75%.
42
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
C. Mbuka Wawasan Bebasan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados saged mbuka wawasan bebasan, inggih punika saged damel ukara (kalimat) basa padinan/ngoko saking ukara (kalimat) basa bebasan/krama.
2.
Guru ngajak murid saged niténi malih téks wewara, ingkang wonten kaitané sareng ukara-ukara (kalimat-kalimat) ingkang kedah dados ukara basa padinan/ngoko.
3.
Guru ngéngkén murid supados saged nggentos ukara (kalimat) basa bebasan/krama dadi basa padinan/ngoko kayadéné contoh! • Contoh: Sedérék sedaya mawon Sedulur sekabéh baé Soal: 1. Ném utawi sepuh, jaler utawi pawéstri. Nom utawa tuwa, lanang utawa wadon. 2. Kula puniki wakilipun pengucap saking sesepuh. Kita iki wakilé pengucap sing tetuwa. 3. Kaula sedaya kedah ngregani. Kita sekabéh kudu ngregani. 4. Mekoten mawon criosé saking kaula. Mekonon baé omongan sing kita. 5. Saged dados basa ingkang mandiri. Bisa dadi basa sing mandiri.
D. Damel Ukara No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados saged nyusun ukara (kalimat) saking tembung-tembung (kata-kata) ingkang maksih blaratan.
2.
Guru njelasaken ingkang pas sareng contoh. Contoh: basa – se-jagat – 21 Pebruari – mimi – dinten 21 Pebruari dinten basa se-jagat Bab II: Pituduh Khusus
43
3.
Guru ngéngkén murid supados saged ngisi soal. Soal lan Jawaban: 1. maos – basa – buku – kula – daérah Kula maos buku basa daérah. 2. bangsa – basa – ningkataken – budaya – daérah Basa daérah ningkataken budaya bangsa. 3. katah – crita – perpustakaan – buku – teng Teng perpustakaan katah buku crita. 4. siweg – surat – kula – nyerat Kula siweg nyerat surat. 5. griya – wonten – teng – tamu Teng griya wonten tamu.
4.
Guru ngéngkén murid supados ngerjakaken Tugas teng Griya. Tugas ning Umah: Lurua wewara/berita sing koran! Tulisen maning nganggo basa Cerbon-Dermayu Minggu: Kaping-3
Tema : Wewara Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged nyerat seratan wewara sing pas sareng syarat-syarat wewara, uga saged nambahi ukara sareng tembung pengiket (kata sambung). Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten loro bagian (2 bagian), inggih punika: (1) nyerat wewara; (2) nambahi ukara sareng tembung pengiket.
44
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
A. Nyerat Wewara No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid nginget malih syarat-syarat wewara, inggih punika: 1. (a) Apa/punapa? (d) Ning endi/ teng pundi? (b) Sapa/sinten? (e) Kenangapa/kenging punapa? (c) Kapan? (f) Kepribén/ kepripun? Guru ngéngkén murid maos isi wewara, ingkang mengkiné dados bahan seratan wewara, inggih punika: 1. Zaénal, bocah angon wedus 2. Zaénal bisa sekolah SMP 2. 3. Zaénal bisa lulus SMP, malahan juara 4. Lulusé tanggal 10 Mei 2015 5. Zaenal péngén lanjut ning SMK 6. Kepala Sekolah, Bapa Abdul Karim, ngupaih hadiah Jawaban, inggih punika dados seratan wewara. Seratan wewara saking murid nganggé seratan piyambek. Dados, jawaban seratan boten sami. Nanging, isi wewara wonten sedanten. Contoh jawaban: Senajan anaké wong ora duwé, Zaénal tetep bisa sekolah SMP. Déwéké bisa mbagi waktu. Miturut Zaenal, déwéké ésuk sekolah. Terus balik sekolah sampe sore mbantu wong tuwa angon wedus. “Kula angon wedus, sebab pengen mbantu wong tuwa. Tapi, kula uga tetp sekolah yen wayah esuk sampe awan,” jare Zaenal. Rupane senajan mbagi-mbagi waktu kanggo mbantu wong tuwa, prestasi Zaenal ning kelas tetap bagus. Malahan deweke dadi juara kelas lan bisa lulus. Tanggal 10 Mei 2015 Zaenal lulus. “Alhamdulillah kula bisa lulus, kula bisa juara. Yen ana biaya, kula pengen lanjut sekolah. Kula pengen sekolah ning SMK,” ucape Zaenal maning. Bab II: Pituduh Khusus
45
Prestasi Zaenal gawe seneng kepala sekolah, Bapa Abdul Karim. Saking senenge, Pa Abdul Karim ngupaih hadiah kanggo Zaenal. Hadiahe yaiku maih duwit kanggo ndaptar ning SMK, ditambah buku-buku sing diperlokaken 3. kanggo sekolah ning SMK. Zaenal seneng pisan. Ora krasa banyumatane netes ning pipi. Ucape Zaenal, “Alhamdulillah, kula ngaturaken kesuwun.”
B. Tugas teng Griya No.
Tugas
Guru ngajak murid blajar paramasastra (tata bahasa) sing mbahas tembung pengiket (kata sambung)! Macemé tembung pengiket (kata sambung) sing nduweni arti njumblahaken, yaiku: lan, karo, bari, klawan, sareng, 1. kalian, ditambah, sarta, uga, ugi. Macemé tembung pengiket (kata sambung) sing nduwéni arti seterusé, yaiku: terus, lan terus, terus maning, teras, lan teras, teras malih, toli/noli. Soal lan Jawaban: 1. Aman ... Amin iku kakang-adi. a. uga b. terus maning c. karo d. toli Jawaban: c 2. Dini, Dina, lan Dian, ... Dani bareng-bareng mangkat sekolah. a. sarta b. bari c. terus d. toli Jawaban: a 3. Sauwisé dolan ning umah Rina, ... dolan ning umah 2. Titi. a. terus b. terus maning c. bari d. toli Jawaban: a 4. Yén nulis kabéh, ... sapa sing maca? a. lan b. klawan c. karo d. toli Jawaban: d 5. Sekolaha sing pinter, ... ngajia sing wekel! a. klawan b. ugi c. lan teras d. terus Jawaban: b
46
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Wulangan 3 KARANGAN Minggu: Kaping-1 Tema Bahan Media
: Karangan : Déskripsi : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos karangan nganggé basa padinan/ngoko, niténi tembung-tembung ingkang angél, niténi arti kamus (bausastra), milih alihbasa saking basa padinan/ngoko dados basa bebasan/krama, lan nerapaken tembung rangkep (kata ulang). Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten limang bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos karangan; (2) niténi tembung-tembung angél; (3) niténi arti bausastra; (4) alihbasa padinan dados bebasan; (5) tembung rangkep.
Bab II: Pituduh Khusus
47
A. Maos Karangan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos karangan, inggih punika:
Ana Alat Arané Léptop Ning jaman sekiyen, alat-alat teknologi anyar akéh pisan. Siji durung dikuasai, ana maning alat anyar sing nongol. Alat komputer durung pada bisa kabéh nganggoné, ana maning alat leptop. Leptop durung ketuku, ana maning i-péd. Sebeneré antara komputer karo leptop ora béda pira. Komputer bisa nganggo ngetik, léptop gah pada baé. Komputer bisa gawé gambar, léptop uga bisa. Komputer bisa 1. nyimpen pirang-pirang data, ya léptop uga mengkonon. Senajan gunané pada baé, komputer karo léptop ana bedané. Komputer iku ana telung bagian, yaiku monitor sing ana layar gambaré, CPU (si-pi-yu) sing dadi otaké, lan kibod (keyboard) sing nganggo ngetiké. Bagian-bagian mau misah-misah, tapi diubungaken karo kabel. Léptop uga pada baé, ana layar monitor, sipiyu, lan kibod, tapi ketelu bagian mau dadi siji, ora misah-misah. Dadi, léptop luwih énténg, luwih praktis. Barangé luwih cilik, bisa digawa-gawa, bisa diténgténg-téngténg. Wong kerja kantoran akéh sing pada duwé léptop, sebab mbantu kerjaané. Uga mengkonon bocah mahasiswa utawa bocah sekolahan. 2.
Guru ngéngkén murid supados niténi tembung-tembung ingkang angél ingkang wonten teng téks karangan.
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus (bausastra) tembung-tembung ingkan angél teng téks wacana wau. 3. Teng arti kamus wau wonten basa padinan/ngoko, basa bebasan/krama, lan basa Indonesia. Guru ngajak murid blajar basa bebasan/krama. Guru nyukani contoh ukara (kalimat) saking basa padinan/ngoko dados ukara (kalimat) basa bebasan/krama.
48
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Contoh: Léptop bisa nganggo ngetik utawa gawe gambar. Léptop saged nganggé ngetik utawi damel gambar. Guru ngéngkén murid milih jawaban basa bebasan/krama ingkang leres. Soal lan Jawaban: 1. Ana maning alat sing anyar. a. Wonten maning alat sing anyar. b. Wonten malih alat ingkang énggal. c. Wonten malih alat sing énggal. (b) 2. Komputer karo léptop ora béda pira. a. Komputer sareng léptop boten bénten pinten. b. Komputer karo léptop boten bénten pinten. 4. c. Komputer sareng léptop boten béda pira. (a) 3. Ning komputer ana telung bagian. a. Teng komputer wonten telung bagian. b. Ning komputer wonten tigang bagian. c. Teng komputer wonten tigang bagian. (c) 4. Wong sing kerja kantoran pada duwé leptop. a. Tiyang ingkang kerja kantoran pada duwé leptop. b. Wong ingkang kantoran samia gadah leptop. c. Tiyang ingkang kerja kantoran samia gadah leptop. (c) 5. Léptop bisa digawa-gawa, sebab luwih énténg. a. Léptop saged digawa-gawa, sebab langkung énténg. b. Léptop saged dibakta-bakta, sebab langkung énténg. c. Léptop bisa dibakta-bakta, sebab langkung énténg. (b)
B. Tugas teng Griya No.
Tugas
Guru ngajak murid blajar paramasastra (tata bahasa) ingkang mbahas Tembung Rangkep (kata ulang)! 1. Tembung rangkep dwilingga a. Dwilingga pada swara Contoh: Mlaku-mlaku, bocah-bocah, ijo-ijo Bab II: Pituduh Khusus
49
b. Dwilingga salin swara Contoh: Wira-wira, gonta-ganti, bolak-balik c. Dwilingga semu Contoh: Andeng-andeng, ondé-ondé, undur-undur Guru ngengken murid negrjakaken soal lan jawaban: Coba isien titik-titik ning sor kiyen karo tembung rangkep sing pas! 1. Akéh bocah pada olahraga (mlayu) ning lapangan. Akéh bocah pada olahraga …… ning lapangan. Jawaban: mlayu-mlayu 2. Akéh pelem katon (abang) tandané wis mateng. Akéh pelem katon ………… tandané wis mateng. Jawaban: abang-abang 2. 3. Mobil polisi (balik) baé ngulati maling motor. Mobil polisi …………… baé ngulati maling motor. Jawaban: bolak-balik 4. Sinta duwé (andeng) ning pipi tengen. Sinta duwé ……………………… ning pipi tengen. Jawaban: andeng-andeng 5. Kerna kaudanan Dédé (ganti) klambi baé. Kerna kaudanan Dédé ……..……… klambi baé. Jawaban: gonta-ganti Minggu: Kaping-2 Tema : Karangan Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos karangan nganggé basa padinan/ngoko, niteni tembung-tembung ingkang angel, niténi arti kamus (bausastra), ukara (kalimat) aktif-pasif, lan nentokaken jenis kesenian tradisional.
50
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten enem bagian (6 bagian), inggih punika: (1) maos karangan; (2) niténi tembung-tembung angél; (3) niténi arti bausastra; (4) pitakénan saking wacana; (5) ukara aktif-pasif; (6) nami jenis kesenian.
A. Maos Karangan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos karangan, inggih punika: Golék Cepak, Manggungaken Sastra-Islam
Wayang golék cepak iku kagolong nggunakaken Serat Ménak minangka sumber crita. Ning wewengkon CerbonDermayu, sumber crita uga ditambahi crita babad sing ana ning lingkungan. Awalé disyairaken kalangan kraton Cirebon. Lakoné ngemét latar batur-batur Nabi lan crita 1. pahlawan-pahlawan Islam. Ana aran Umar Maya (Amar bin Amaya atawa Abu Jahal), Umar Mahdi (sahabat Umar), Ménak Kambyah (sahabat Hamzah), lan séjén-séjéné. Crita Ménak Kambyah misalé iku asalé sing Serat Ménak. Karya sastra sing asalé sastra Melayu ning abad kaping-17, sing dilakokaken kalangan kraton Kartasura. Crita hikayat iku ana sumberé, yaiku sing sastra Parsi, Qissa il Emir Hamza, crita kepahlawanan Parsi sing ngriwayataken Amir Hamzah. Pahlawan sing garang lan wani nyebaraken Islam.
Bab II: Pituduh Khusus
51
Kesenian Golék Cepak iku warisan sewaktu pamréntahan Pangeran Adiningrat Kusumah (1649-1655). Waktu kuwen, ana senapati ning Kasultanan Cirebon, Pangéran Sutajaya sing duwé gelar Pangéran Papak ngupaih hadiah seperangkat wayang golék ning Ki Prengut, dalang paling kawentar waktu kuwen. Ning tradisi sastra Jawa dikenal anané telu wiracarita (epos). Kaping siji, epos sing ana kaitané karo agama Hindu yaiku Ramayana lan Mahabharata. Kaping loro, epos sing duwé asal lan ngembang ning nagri déwék yaiku Panji. Kaping telu, epos sing ana kaitané karo Islam, yaiku crita Amir Hamzah, sing kasebut uga ning sastra Jawa minangka Serat Menak. Epos Islami séjéné, yaiku Serat Iskandar lan Serat Yusuf. Telu epos Islami iku gubahan sing sastra Melayu. Serat Ménak iku gubahan sing sastra melayu, Hikayat Amir Hamzah. Ning panggung crita wayang golék cepak CerbonDermayu kasebut Ménak Kambyah. Pelaku crita yaiku Amir Hamzah sing duwé julukan Bagendha Amir, Wong Agung Ménak, Jayengrana, lan Jayadimurti. Wayang golék cepak/menak, waktu dasawarsa 1950an sampé 1970-an iku manjingé seni panggungan sing laris-manis. Perkara mengkonon, kerna ana wong-wong sing butuh kanggo acara ngunjung, barikan/baritan, atawa hajatan keluarga. Sering uga diundang masyarakat turunan Cina sewaktu ngrayakaken Taun Anyar Imlék ning klenténg. Waktu kuwen beli aneh, yén sawiji dalang wayang golék cepak bisa olih panggungan sampé ping 20/wulan. Crita babad désa, nyebaré Islam, atauwa para batur Nabi sing dadi inti crita dadi gandrungé penonton waktu kuwen. 2.
Guru ngéngkén murid supados niteni tembung-tembung ingkang angél ingkang wonten teng téks karangan.
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus (bausastra) tembung-tembung ingkan angél teng téks wacana wau. 3. Teng arti kamus wau wonten basa padinan/ngoko, basa bebasan/krama, lan basa Indonesia.
52
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngajak murid ngerjakaken pitakénan ingkang wonten kaitané sareng karangan. Jawaban murid nganggé basa piyambek, dados mungkin mawon basa teng jawaban murid bénten-bénten. Soal lan Jawaban: Isien pitakonan ning sor iki sing pas karo wacana nganggo basa déwék! 1. Apa wayang golék cepak iku? Wayang golék cepak iku kagolong nggunakaken Serat Ménak minangka sumber crita. Ning wewengkon CerbonDermayu, sumber crita uga ditambahi crita babad sing ana ning lingkungan. 2. Apa sumber crita wayang golék cepak? Sing sastra Parsi, Qissa il Emir Hamza, crita kepahlawanan Parsi sing ngriwayataken Amir Hamzah. 4. Pahlawan sing garang lan wani nyebaraken Islam. 3. Kepribén anané wayang golék cepak asalé hadiah sing kraton? Waktu kuwen, ana senapati ning Kasultanan Cirebon, Pangéran Sutajaya sing duwé gelar Pangéran Papak ngupaih hadiah seperangkat wayang golék ning Ki Prengut, dalang paling kawéntar waktu kuwen. 4. Kenangapa waktu dasawarsa 1950-an sampé 1970-an wayang golék cepak manjingé seni panggungan sing laris-manis? Kerna ana wong-wong sing butuh kanggo acara ngunjung, barikan/baritan, atawa hajatan keluarga. 5. Ning cerbon-Dermayu, crita wayang golék cepak ditambahi crita babad. Sebutaken contohé crita babad! Crita babad Sunan Gunungjati, babad Ki Kuwu Sangkan, babad Wiralodra, lan séjén-séjéné.
Bab II: Pituduh Khusus
53
B. Mbedar Ukara No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngajak murid mbedar tatabasa, ingkang mbahas ukara (kalimat) aktif lan pasif. Contoh: Lakon wayang golék nyebaraken syiar Islam. Syiar Islam disebaraken lakon wayang golék.
2.
Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal. Soal lan Jawaban: 1. Adi nonton wayang golék mau bengi. Mau bengi wayang golék ditonton Adi. 2. Dalang nyritakaken lakon wayang. Lakon wayang dicritakaken dalang. 3. Panjak nabuh gamelan wayang. Gamelan wayang ditabuh panjak. 4. Wong-wong masang tarub kanggo tontonan wayang. Tarub kanggo tontonan wayang dipasang wong-wong. 5. Budi maca buku komik wayang. Buku komik wayang diwaca Budi.
C. Tugas teng Griya No.
1.
54
Kegiatan Guru ngéngkén murid ngerjakaken Tugas teng Griya (Tugas ning Umah) Contoh: Jodohaken jenis kesenian karo crita sing dipanggungaken sing pas. 1. ( __ ) Critané Mahabharata lan Ramayana. 2. ( __ ) Critané babad utawa sejarah daérah. 3. ( __ ) Critané perkara keluarga utawa tangga. 4. ( __ ) Critané sahabat Nabi lan penggedén Islam. Jawaban: 1. D. wayang kulit purwa 3. E. tarling 2. C. sandiwara/masrés 4. B. wayang golék cepak Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Minggu: Kaping-3 Tema : Karangan Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos karangan kanggé basa bebasan/krama, niténi tembung-tembung ingkang angél, niténi arti kamus (bausastra), njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng téks karangan, ngalihbasa bebasan/krama dados padinan/ngoko, lan nentokaken tembung lingga (kata dasar) saking tembung andahan (kata jadian). Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten enem bagian (6 bagian), inggih punika: (1) maos karangan; (2) niténi tembung-tembung angél; (3) niténi arti bausastra; (4) pitakénan saking wacana; (5) ngalihbasa bebasan-padinan; (6) tembung lingga.
A. Maos Karangan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos karangan, inggih punika: Sumebaré Basa saking Tembang
Kadosé boten klalén sewaktos tembangé H. Abdul Ajib, 1. Warung Pojok, kawéntar se-nusantara awit ahir dasawarsa 1960-an. Malahan sampé nyebrang teng negri-negri sanésé. Ahiré, sanés tembang klawan penembangé mawon ingkang dikenal. Uga, ingkang dados alat pengucapé, inggih punika basa Cerbon. Bab II: Pituduh Khusus
55
Basa, minangka salah satunggaling wujud kabudayan, saged nunjukaken wontené ciri khas kauripan warginé. Basa, uga saged dados penanda antara kabudayan setunggal lan sanésé. Warung Pojok kados-kadosé nyukani kawruhan wontené tembung, ukara, utawi paramasastra lan kasusastran Cerbon. Wujud basa mekéten, tamto mawon, bénten sareng basa Sunda, senajan Jawa Barat paling katah ingkang nganggé basa Sunda. Tembung kelawan ukara ingkang dienggé uga boten lumrah digunakaken teng Jawi Wétan. Basa Cerbon sampé Dermayu, Blanakan (Kab. Subang), lan Cilamaya (Kab. Karawang) mung wonten kalih tingkatan: basa pasaran (padinan) lan krama (bebasan). Suku bangsa sanésé teng Indonesia kadosé ngenal basa Cerbon saking tembang-tembang. Utaminé saking tembang tarling. Teng zaman seniki, munculé téknologi organ tunggal utawi trio organ taun 1990-an, nambih katah wonténé tembang-tembang basa Cerbon. Kasét utawi CD ingkang gampil didamel dados alat sumebaré tembang basa Cerbon sampé pelosok nusantara. Tembang basa Cerbon kadosé ditrima tiyang suku sanésé. Tembang-tembang Cerbonan nambih dikenal. Pencipta tembang katah ingkang muncul. Penembang ningkat bayaran. Basa daérah uga milet ditepangaken. Sayangé, maksih wonten tembang-tembang ingkang boten mlebetaken werna-werni kasusastran. Padahal, basa Cerbon sugih macem-macem kasusastran, sing awit paribasa, wangsalan, parikan, jawokan, lan sanésé. Maksih wonten tembang ingkang sipaté latah. Upami wonten tembang ingkang laris teng pasaran judulé sato-kéwan, sanésé milet judulé sato-kéwan malih. Perkawis mekoten, tamtu mawon boten kreatip. Padahal seniman puniku tiyang ingkang saged nggadahi karya saking daya rasa, karsa, lan cipta. Tegesé kedah kréatip, sanés dados buntut mawon. 2.
56
Guru ngéngkén murid supados niténi tembung-tembung ingkang angél ingkang wonten teng téks karangan. Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus (bausastra) tembung-tembung ingkan angél teng téks wacana wau. 3. Teng arti kamus wau wonten basa padinan/ngoko, basa bebasan/krama, lan basa Indonesia. Guru ngajak murid ngerjakaken pitakénan ingkang wonten kaitané sareng karangan. Jawaban murid nganggé basa piyambek, dados mungkin mawon basa teng jawaban murid bénten-bénten. Soal lan Jawaban: Jawaben pitakénan teng andhap puniki ingkang pas sareng téks karangan! Soal: 1. Tembang punapa, lan ciptaané sinten ingkang dikenal taun 1960-an? Tembang “Warung Pojok”, ciptaan H. Abdul Ajib. 2. Basa, minangka salah satunggaling wujud kabudayan, saged nunjukaken punapa? Saged nunjukaken wontené ciri khas kauripan warginé. 4. Basa, uga saged dados penanda antara kabudayan setunggal lan sanésé. 3. Teng Cerbon-Dermayu, wonten kalih tingkatan. Tingkatan punapa mawon? Wonten kalih tingkatan: basa pasaran (padinan) lan krama (bebasan). 4. Wontené tembang tarling ingkang dikenal teng sukusuku bangsa sanésé, punapa pengaruhé kanggé basa Cerbon-Dermayu? Basa daérah uga milet ditepangaken. 5. Sebutaken macem-macem wujud kasusastran ingkang wonten teng tembang tarling? Paribasa, wangsalan, parikan, jawokan, lan sanésé.
Bab II: Pituduh Khusus
57
B. Blajar Bebasan-Padinan No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid blajar basa bebasan/krama. Guru nyukani contoh ukara (kalimat) saking basa padinan/ngoko dados ukara (kalimat) basa bebasan/krama. 1. Gentosen ukara (kalimat) basa padinan/ngoko puniku nganggé basa bebasan/krama kadosdéné contoh! Contoh: Basa, uga saged dados penanda Basa, uga bisa dadi penanda Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal. Soal lan Jawaban: 1. Nambih katah wonténé tembang-tembang. Nambah akéh anané tembang-tembang. 2. Tamtu mawon, bénten sareng basa Sunda. Tamtu baé, béda karo basa Sunda. 2. 3. Tembang basa Cerbon kadosé ditrima tiyang suku sanésé. Tembang basa Cerbon kayané ditrima wong suku sejené. 4. Basa daérah uga milet ditepangaken. Basa daérah uga mélu dikenalaken. 5. Seniman puniku tiyang ingkang saged nggadahi karya. Seniman iku wong sing bisa nduwéni karya.
C. Tugas teng Griya No. 1.
Kegiatan Guru njelasaken tembung lingga (kata dasar) ingkag wonten teng tembung andahan (kata jadian). Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal teng griya kayadéné contoh. Tentuaken jawaban sing wujudé tembung lingga (kata dasar) ning tembung-tembung ning sor iki kayadéné contoh!
58
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Soal lan Jawaban: Tembung (kata) Contoh Penembangé Contoh Nunjukaken 1. Pengucapé 2. Kabudayan 3. Ditepangaken 4. Digunakaken 5. Mlebetaken
Tembung Lingga (kata dasar) Tembang Tunjuk Ucap Budaya Tepang Guna Lebet
No.
2.
Minggu: Kaping-4 Tema : Karangan Bahan : Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged nyerat malih kanggé basa bebasan/krama, njelasaken arti wangsalan, nyebutaken pitung macem (7 macem) wangsalan, njodohaken jenis wangsalan, lan milih wangsalan karo maksudé. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten limang bagian (5 bagian), inggih punika: (1) basa bebasan/krama; (2) arti wangsalan; (3) 7 macem wangsalan; (4) njodohaken jenis wangsalan; (5) maksud wangsalan.
Bab II: Pituduh Khusus
59
A. Maos Karangan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos karangan, inggih punika: Ana Alat Arané Léptop
Ning jaman sekiyen, alat-alat teknologi anyar akéh pisan. Siji durung dikuasai, ana maning alat anyar sing nongol. Alat komputer durung pada bisa kabéh nganggoné, 1. ana maning alat leptop. Leptop durung ketuku, ana maning i-péd. Sebeneré antara komputer karo leptop ora béda pira. Komputer bisa nganggo ngetik, léptop gah pada baé. Komputer bisa gawé gambar, léptop uga bisa. Komputer bisa nyimpen pirang-pirang data, ya léptop uga mengkonon. Guru ngéngkén murid supados nggentos basa padinan/ ngoko teng karangan wau dados basa bebasan/krama. Jawaban: Wonten Srana Naminipun Léptop Teng jaman saniki, srana-srana teknologi énggal katah sanget. Setunggal dereng dikuasai, wonten malih srana enggal ingkang nongol. Srana komputer dereng samia 2. saged sedanten nganggénipun, wonten malih srana leptop. Leptop déréng ketumbas, wonten malih i-péd. Saleresé antawis komputer sareng léptop boten bénten pinten. Komputer saged nganggé ngetik, léptop ugi sami mawon. Komputer saged damel gambar, léptop ugi saged bisa. Komputer saged nyimpen katah data, nggih léptop ugi mekoten.
B. Blajar Wangsalan No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid blajar wangsalan. Wangsalan iku asalé sing tembung/kata “wangsal-wangsul”. 1. Wangsul artiné jawab utawa balik. Wangsalan iku tembung sing robah, sing asalé “wangsulan”.
60
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Wangsalan iku ukara/kalimat sing nggambaraken maksud. Wangsalan biasa dienggo ning obrolan masyarakat.Biasané duwé maksud muji utawa ngalem, guyonan, badhékan, ngritik, malah sampé écéh-écéhan. Guru ngajak murid maos jenis-jenis wangsalan lan contoh wangsalan. Jenis lan contoh wangsalan: 1. Wangsalan cendhek (wangsalan sing asalé tembung andhahan/kata majemuk). Contoh: Janur gunung (pupus arén), maksudé kadingarén. Balung jagung (bagal), maksudé dugal. 2. Wangsalan lamba (wangsalan sing jawabané ana ning se-ukara/se-kalimat). Contoh: Udud cendhek pambuangan (tegesan), maksudé negesaken. Pasar alit munggeng margi (warung), maksudé wurung. 3. Wangsalan rangkep (wangsalan sing disusun ning siji ukara/kalimat lan ning sejeroné ana arti rangkep/ ganda). Contoh: Durén dhawa (keluwih) gludhug muni ketiga (guruh), maksudé luwih apa yén laki guru kaula. (memiliki kelebihan apa, sehingga dia pantas menjadi suamiku). 4. Wangsalan wutuh (wangsalan sing duwé patokan urutan ukara/kalimat, akéhé wanda lan purwakanti). Contoh: Patrem mahisa (sungu), ulam dawa saba karang (ula), maksudé aja dirungu bokat dadi kapiala). (tak usah didengarkan, sebab nanti bisa jadi celaka). 5. Wangsalan sinawung ukara (wangsalan lan maksudé dadi siji ning ukara/kalimat). Contoh: Kendi beling wadah toya (gelas), melas temen awak ira. Bab II: Pituduh Khusus
61
Suket bang munggéng wuwungan (alang-alang), yén ora ana alangan. 6. Wangsalan sinawung tembang (wangsalan lan maksudé disusun ana ning tembang macapat). Contoh tembang macapat “Sinom”: Lulub gedang pinasuhan (agel) Kaliwat pegel kang ati Toya leber sinenggotan (gegobagan) Sun lawani gobag-gabig Céntong sabin awak mami (pacul) 2. Dadi ngecul awak isun Balungbang tinatur bata (sumur) Seumur kula énténi Sekar lumpang (lesung) isun lagi asung brangta 7. Wangsalan sawernané (wangsalan sing macemmacem, sing beli manjing ning enem wangsalan sedurungé). Contoh: Sekar laris pager ayu (payu) Balung nangka kekatonen (beton) Balung pacul separan-paran (doran)
C. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Guru ngéngkén murid ngerjakaken tugas teng griya, inggih punika njodohaken jenis wangsalan lan contohipun. Coba jodohaken wangsalan karo artiné nganggo tanda anak panah (→).
1.
62
Durén dhawa (keluwih) gludhug muni ketiga (guruh), maksudé luwih apa yén laki guru kaula.
Wangsalan Cendhek
Ana ning tembang macapat “Sinom”
Wangsalan Lamba
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Balung jagung (bagal), maksudé dugal.
Wangsalan Rangkep
Sekar laris pager ayu (payu)
Wangsalan Wutuh Wangsalan sinawung ukara
Udud cendhek pambuangan (tegesan), maksudé negesaken. Patrem mahisa (sungu), ulam dawa saba karang (ula), maksudé aja dirungu bokat dadi kapiala). Kendi beling wadah toya (gelas), melas temen awak ira.
Wangsalan Sinawung Tembang Wangsalan Sawernané
Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal teng griya. Tentuaken jawaban sing wujudé tembung lingga (kata dasar) ning tembung-tembung ning sor iki kayadéné contoh! Soal lan Jawaban: 1. Janur gunung, maksudé …………………… a. kadingarén. b. godong klapa c. langit Jawaban: a 2. Pasar alit munggéng margi, maksudé …………… a. toko b. wurung. c. Supermarket 2. Jawaban: b 3. Suket bang munggéng wuwungan, yén ora ana …… a. rencana b. alangan. c. gubug Jawaban: b 4. Balung pacul separan-paran, artiné ………………… a. Doran b. Cangkul c. Arit Jawaban: d 5. Kendi beling wadah toya, artiné ……………… a. kendi b. melas c. gendul Jawaban: b
Bab II: Pituduh Khusus
63
Wulangan 4 PUISI Minggu: Kaping-1
Tema Bahan Media
: Puisi : Puisi & Déskripsi : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos puisi, niténi tembung-tembung puisi ingkang angél, niténi arti kamus (bausastra), njawab pitakenan ingkang wonten kaitané sareng isi puisi, ngalihbasa saking basa padinan/ngoko dados basa bebasan/ krama, nentokaken tembung kosok balén (antonim), njodohaken tembung dasanama (sinonim), njodohaken tembung kosok balén, lan damel puisi. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten wolung bagian (8 bagian), inggih punika: (1) maos puisi; (2) niténi tembung-tembung angél; (3) niténi arti kamus; (4) njawab pitakénan; (5) basa padinan/ngoko dados basa bebasan/karma; (6) tembung kosok balén (antonim); (7) tembung dasanama (sinonim); (8) damel puisi.
64
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
A. Maos Puisi No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos puisi, inggih punika: Budeg picek
Ora krungu najan nganggo membran Ora krungu najan ning iringan Ora krungu najan lagi ning adepan Ora krungu semono dipaih kerahmatan Budeg picek seumur badan Banget temen ninggangé kaberan Betah pisan ning kesusahan Bagén, bagén, jawabé bli sepisan 1. Apa bli ngerti urip tekané sing endi Apa bli ngerti urip bakalé mendi Apa bli ngerti yén urip iki rugi Banget, banget pisan mong ngerti Gemlantang suarané kaya glédég kesanga Ora ngulak adak-adak dipercaya Sugih banda sugih pekaya Banget, banget pisan nambah serakah Ora wedi marang lakuné badan Ora wedi marang kang gawé alam Ora wedi marang kang lian Banget, banget pisan ora ngerti isi makam 2.
Guru ngéngkén murid supados niteni tembung-tembung ingkang angél ingkang wonten teng téks puisi.
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus (bausastra) tembung-tembung ingkan angél teng téks puisi wau. Teng 3. arti kamus wau wonten basa padinan/ngoko, basa bebasan/ krama, lan basa Indonesia.
Bab II: Pituduh Khusus
65
Guru ngéngkén murid njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng téks puisi. Soal lan Jawaban: 1. Apa judul puisi mau? Budeg Picek 2. Puisi mau nggambaraken wong kelakuané pribén? Ora ngerti lan emong ngerti arti urip. 3. Miturut puisi mau, apa sing bli dirungu? Ora krungu najan nganggo mémbran Ora krungu najan ning iringan 4. Ora krungu najan lagi ning adepan Ora krungu semono dipaih kerahmatan 4. Miturut puisi mau, apa sing bli dideleng? Bli ngerti urip tekané sing endi Bli ngerti urip bakalé mendi Bli ngerti yén urip iki rugi 5. Miturut puisi mau, apa sing gawé serakah? Ora ngulak adak-adak dipercaya Sugih banda sugih pekaya Guru ngajak murid blajar basa bebasan/krama. Guru nyukani contoh ukara (kalimat) saking basa padinan/ngoko dados ukara (kalimat) basa bebasan/krama. Contoh: Ora krungu najan nganggo mémbran Boten kepireng senajan nganggé mémbran Guru ngéngkén murid milih jawaban basa bebasan/krama ingkang leres. Soal lan Jawaban: 1. Ora krungu najan lagi ning adepan. 4. Boten kepireng senajan teng ajengan. 2. Apa bli ngerti urip tekané sing endi. Punapa boten ngertos gesang duginipun saking pundi. 3. Gemlantang suarané kaya glédég kesanga. Gemlantang suwantenipun glédég kesanga. 4. Ora wedi marang lakuné badan. Boten wedos marang lakunipun badan. 5. Ora ngerti isi makam. Boten ngertos isinipun makam.
66
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
B. Mbahas Tembung No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngajak murid blajar paramasastra (tata bahasa) ingkang mbahas Tembung Kosok Balén (antonim)! 1. Ora krungu najan lagi ning adepan. Tembung kosok balén (lawan kata) “adepan”, yaiku .... Jawaban: guri/buri Soal lan Jawaban: 1. Betah pisan ning kesusahan. Tembung kosok balén “kesusahan”, yaiku .... Jawaban: kesenengan 2. Apa bli ngerti urip bakalé mendi Tembung kosok balén (lawan kata) “urip”, yaiku .... Jawaban: mati 3. Sugih banda sugih pekaya 2. Tembung kosok balén (lawan kata) “sugih”, yaiku .... Jawaban: mlarat 4. Apa bli ngerti yén urip iki rugi Tembung kosok balén (lawan kata) “rugi”, yaiku .... Jawaban: untung 5. Ora wedi marang lakuné badan Tembung kosok balén (lawan kata) “wedi”, yaiku .... Jawaban: wani Guru njelasaken tembung dasanama (sinonim). Guru ngengken murid njodohaken tembung-tembung dasanama. Soal lan Jawaban: Coba jodohaken tembung-tembung dasanama 3. (persamaan kata) iki sing pas! 1. Sugih banda sugih pekaya. ( E. harta ) 2. Akéh iwak ning segara Indonesia. ( C. laut ) 3. Umah kula ning désa. ( F. panggonan ) 4. Adi wis mangkat ning sekolah. ( D. lunga ) 5. Siti nyapu latar unggal ésuk. ( A. saben ) Bab II: Pituduh Khusus
67
C. Tugas teng Griya No.
Tugas
Guru njelasaken malih puisi teng inggil. 1. Guru ngéngkén murid nyerat puisi teng griya miturut aturan-aturan puisi. Puisi didamel wolung baris (8 baris) Minggu: Kaping-2 Tema : Puisi Bahan : Puisi & Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos puisi, niténi tembung-tembung puisi ingkang angél, niténi arti kamus (bausastra), nentokaken tembung takon (kata tanya), lan soalsoal wangsalan. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten limang bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos puisi; (2) tembung-tembung angél; (3) arti kamus (bausastra); (4) tembung takon (kata tanya); (5) wangsalan.
68
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
A. Maos Puisi No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos puisi, inggih punika: Abdul Wahab, S.Pd. Wayang Panutan
Tatkalané bapa dalang wedaraken cerita wayang Penonton sami kentir kesirep wejangan Tata cara gesang nata kebagjaan Wong becik ketitik, wong ala ketara Uwohé akibat pasti wonten sebabé Minangka suanten gamelan sampun tetalu Macapat Kidung Sinden kepireng rapet Gegunung kayon dibedol tanda bebuka 1. Bumi oyeg gonjang-ganjing Langit kilap kalab kelob Angin ribut mawur-mawur Batara Kala nggerem nebar napsu angkara Iri, dengki, tamak, ria dadi senjata Mbisiki ati manusia lelampah laku durjana Kemaruk gegayem daging rayat, nyruput getih negara Poma-poma aja wedi aja lunga Betara Ismaya medal maos mantera Ngruwat bumi saking angkara murka Nebaraken asih welas, welas asih Tentrem manah gesang ning mercapada 2.
Guru ngéngkén murid supados niténi tembung-tembung ingkang angél ingkang wonten teng téks puisi.
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus (bausastra) tembung-tembung ingkan angél teng téks puisi wau. Teng 3. arti kamus wau wonten basa padinan/ngoko, basa bebasan/ krama, lan basa Indonesia.
Bab II: Pituduh Khusus
69
Guru ngéngkén murid njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng téks puisi. Jawaban murid miturut basa piyambek. Dados, mungkin mawon basané bénten-bénten. Guru kedah mahami jawaban murid miturut tapsiran téks puisi. Soal lan Jawaban: 1. Kenangapa penonton sami kéntir kesirep wejangan dalang? Tatkalané bapa dalang wedaraken cerita wayang. 2. Apa sing dimaksud paribasa ‘Wong becik ketitik, wong ala ketara’? Wong sing bagus pasti katon, wong sing salah uga pasti katon. 3. Sewaktu gegunung kayon dibedol tanda bebuka, pribén bumi, langit, lan angin? Bumi oyeg gonjang-ganjing. Langit kilap kalab kelob. Angin ribut mawur-mawur. 4. 4. Apa sing dadi sipaté Betara Kala? Iri, dengki, tamak, ria. 5. Apa sing dadi wejangan poma-poma? Aja wedi aja lunga. Guru ngajak murid blajar nentokaken tembung takon (kata tanya) ingkang pas teng ukara (kalimat). Guru ngéngkén murid ngisi soal njodohaken. Soal: Jodohaken tembung takon (kata tanya) kanggo ngisi ukara (kalimat) sing pas! 1. .... sing maénaken wayang? (B. Sapa) 2. .... dalang manggungaken lakon wayang? ( F. Ning endi ) 3. .... wayang akéh penontoné? ( E. Kenangapa ) 4. .... lakon wayang mau bengi? ( A. Apa ) 5. .... carané supaya bisa dadi dalang? ( D. Pribén ) *Katrangan: Teng buku siswa, wonten kalepatan. Kedahé: Jawaban E Kenangapa (sanés Karo Sapa)
70
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
B. Tugas teng Griya No.
Tugas
1. Guru njelasaken malih perkawis wangsalan. Guru ngéngkén murid milih arti wangsalan. Soal lan Jawaban: 1. Janur gunung, maksudé………………………………… a. kadingarén. b. godong klapa c. langit Jawaban: a 2. Pasar alit munggéng margi, maksudé ……………… a. toko b. wurung. c. Supermarket Jawaban: b 2. 3. Suket bang munggéng wuwungan, yén ora ana ……… a. rencana b. alangan. c. Gubug Jawaban: b 4. Balung pacul separan-paran, artiné …………………… a. Doran b. Cangkul c. Arit Jawaban: d 5. Kendi beling wadah toya, artiné …………………… a. kendi b. melas c. gendul Jawaban: b Minggu: Kaping-3 Tema : Puisi Bahan : Puisi & Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos puisi, njawab pitakénan saking isi puisi, njodohaken pitakénan sareng jawaban, lan soal-soal pribasa. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Bab II: Pituduh Khusus
71
Guru maparaken, yén bahan ajar wonten patang bagian (4 bagian), inggih punika: (1) maos puisi (2) pitakénan puisi (3) pitakénan lan jawaban (4) pribasa
A. Maos Puisi No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos puisi, inggih punika: Fathan Mubarak Setemplik Donga
Pesisir marong Umah dadi sepah Awu mawur-mawur nyrémpéd idep mata 1. Nanging kita beli nginggati Mendung kaya wis ngucap janji Angin siap-siap ngelus panas ati Duh, Gusti Lamun bener harepan duwé séwu nyawa Kita bakal terus meneng anteng Nunggu jejeg jiwa Sampédina dadi peteng Guru ngéngkén murid njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng téks puisi. Jawaban murid miturut basa piyambek. Dados, mungkin mawon basané benten-bénten. Guru kedah mahami jawaban murid miturut tapsiran téks puisi. 2. Soal lan Jawaban: Jawaben apa makna puisi ning duwur nganggo makna déwék-déwék! 1. Apa maksud isi puisi ning baris ke-1 lan ke-2? Krasa panas, dadine apa-apa sing ana ning krasa blenak.
72
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
2. Apa maksud isi puisi ning baris ke-3 lan ke-4? Akeh barang-barang sing katon ning mata gawe pandengan sing ora enak, tapi kita meneng bae. Ora bisa apa-apa. 3. Apa maksud isi puisi ning baris ke-5 lan ke-6? Senajan krasa blenak, tapi masih ana harepan. Ati krasa mulai seneng. 2. 4. Apa maksud isi puisi ning baris ke-7, 8, 9, 10 lan 11? Harepan sing ana gawe seneng ning ati. muga-muga Pengeran/Tuhan bisa gawe wujud sing pas karo harepan. 5. Apa maksud judul puisi iku? Donga sing wong cilik, sing dongane mung sederhana bae. Guru ngéngkén murid nentokaken pitakénan ingkang sampun wonten jawabané teng soal njodohaken. Soal: 1. …………………………? Mama karo Mimi. 2. …………………………? Miyang kondangan. 3. …………………………? Ning Désa Sumurwatu. 3. 4. …………………………? Numpak motor. 5. …………………………? Wingi soré. (a) Numpak apa Mama karo Mimi kondangan? (d) (b) Miyang mendi Mama karo Mimi wingi soré? (b) (c) Kapan Mama karo Mimi kondangan? (e) (d) Sapa sing miyang kondangan wingi soré? (a) (e) Ning endi Mama karo Mimi kondangané? (c)
B. Tugas teng Griya No.
Tugas
Guru njelasaken malih perkawis pribasa. Contoh: 1. 1. Becik ketitik, ala ketara. Arti: Ning ahiré wong sing ulahé blésak pasti katon, lan wong sing ulahé bagus uga pasti katon. Bab II: Pituduh Khusus
73
2. Larang dadi barang, murah dadi runtah. Arti: barang sing sing larang iku mutuné bagus, ahiré kanggo terus dadi barang. Barang sing murah iku mutuné blésak, ahiré ora kanggo lan dadi runtah. Guru ngéngkén murid njodohaken wangsalan karo artiné. Soal : Coba jodohaken paribasa karo jawaban artiné! No. Arti paribasa Pribasa 1.
2.
2.
3.
4.
5.
(.........) Mogok sapi.
(.........) Nglurug tanpa bala.
(.........) Pager doyong apa gebrage baé. (.........) Nguyahi segara.
b. Aja kakéhan ngobrol baé, yén ora gagé dirumusaken, masalah bakalan beli pragatpragat. c. Ora gelem kerja, dikongkon menggawé beli gelem. d. Wong sing pinter rundingan marani musuh déwékan baé, lawan bisa kalah karna pinteré rundingan/ diplomasi.
e. Maih élmu ning wong sing wis pinter, maih (.........) Aja kakéhan sedhekah ning wong randang-runding, sing akéh bandawaktu kari sending. kayané, tujuané supaya olih pengalem.
Jawaban: 1. c 2. d
74
a. Pasrah lan nrima apa sing bakalé dadi akibaté. Apa sing bakal kedadén, siap diadepi.
3. a
4. e
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
5.
b
Minggu: Kaping-4 Tema : Puisi Bahan : Puisi & Déskripsi Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos puisi, ngalihbasa saking basa bebasan/krama dados basa padinan/ ngoko saking téks puisi, njodohaken jawaban saking makna puisi, lan saged nyusun tembung-tembung dados ukara. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten patang bagian (4 bagian), inggih punika: (1) maos puisi; (2) basa bebasan/krama dados basa padinan/ngoko; (3) njodohaken makna puisi; (4) nyusun tembung-tembung dados ukara
A. Maos Puisi No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos puisi, inggih punika: Dados Muslim kula ngucapaken kalih kalimat syahadat kerenten kula ngakui Allah puniku Pengéran kula klawan Muhammad puniku Rasul kula kula ngadegaken ibadah sholat keranten sholat puniku tiangé agama keranten baktinipun kula maring Allah
Bab II: Pituduh Khusus
75
kula nglunasi mbayar zakat keranten puniku mbersihaken harta kula klawan kanggé masyarakat adil-rata kula nglakoni puasa teng sasi Ramadhan sanés kanggé nahan ngeli, kempong, lan napsu diri 1. nanging inggih punika ngajaraken asoripun ati ngraosaken artinipun sengsara klawan perih insya Allah umpami saged waktosipun dugi kula munggah haji teng tanah suci sanés gelar klawan kahormatan ingkang diilari nanging kanggé kasampurnan jatidiri Guru ngéngkén murid supados damel alihbasa unggal saking téks puisi, inggih punika saking basa bebasan/krama dados basa padinan/ngoko. Murid ngisi titik-titik dados basa padinan/ngoko. Soal lan Jawaban: Dados Muslim (Dadi Muslim) kula ngucapaken kalih kalimat syahadat kerenten kula ngakui Allah puniku Tuhan kula klawan Muhammad puniku Rasul kula (kita ngucapaken loro kalimat syahadat kerna kita ngakui Allah iku Tuhan kita 2. karo Muhammad iku Rasul kita kula ngadegaken ibadah sholat keranten sholat puniku tiyangé agama keranten baktinipun kula maring Allah (kita ngadegaken ibadah sholat kerna sholat iku tiyangé agama kerna baktiné kita ning Allah) kula nglunasi mbayar zakat keranten puniku mbersihaken harta kula klawan kanggé masyarakat adil-rata (kita nglunasi mbayar zakat kerna iku mbersihaken harta kita lan kanggo masyarakat adil-rata)
76
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
kula nglakoni puasa teng sasi Ramadhan sanés kanggé nahan ngeli, kempong, lan napsu diri nanging inggih punika ngajaraken asoripun ati ngraosaken artinipun sengsara klawan perih (kita nglakoni puasa ning wulan Ramadhan dudu kanggo nahan ngeli, kempong, lan napsu dhiri tapi yaiku ngajaraken asoré ati 2. ngrasakaken artine sengsara karo perih insya Allah umpami saged waktosipun dugi kula munggah haji teng tanah suci sanés gelar klawan kahormatan ingkang diilari nanging kanggé kasampurnaan jatidiri (insya Allah yen bisa waktune dugi kita munggah haji ning tanah suci dudu gelar lan kahormatan sing dioleti tapi kanggo kasampurnaan jatidhiri) Guru ngajak murid njodohaken isi téks puisi ingkang pas. Soal lan Jawaban: Jodohaken ukara (kalimat) sing pas karo tujuané miturut isi puisi! 4. 1. Syahadat ( C. ngakui Gusti Allah lan Nabi Muhammad) 2. Sholat ( F. negakaken tiang ) 3. Zakat ( E. mbersihaken harta agama ) 4. Puasa ( B. ngrasakaken arti sengsara ) 5. Haji ( A. kasampurnaan jatidiri )
B. Tugas teng Griya No.
Tugas
Guru ngengken murid ngerjakaken soal teng griya, inggih punika nyusun malih tembung-tembung dados ukara ingkang leres. 1. Contoh: paman – kanggo - tuku – anaké – sepédé Paman tuku sepédé kanggo anaké Bab II: Pituduh Khusus
77
Soal lan Jawaban: 1. mabur – penumpang – kapal dara – nggawa Kapal dara mabur nggawa penumpang 2. akéh – ning – dagang – pada – pasar – wong Ning pasar akéh wong pada dagang Akéh wong pada dagang ning pasar 3. dina – sukiki – senén – slasa – sekiyen Sekiyen dina Senén sukiki Slasa 2. Sukiki Slasa sekiyen dina Senén 4. ana – topéng – balédesa – wingi – pagelaran – tari – ning Wingi ana pagelaran tari topéng ning balédesa Wingi ning balédesa ana pagelaran tari topéng Ana pagelaran tari topéng ning balédesa wingi Ana pagelaran tari topéng wingi ning balédesa 5. kita – dolanan – plincian – adiné – seneng Adiné kita seneng dolanan plincian
78
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Wulangan 5 CRITA CINDEK Minggu Tema Bahan Media
: Kaping-1 : Crita Cindek : Téks Crita Cindek : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos Crita Cindek, njawab pitakénan saking isi téks Crita Cindek, ngalih basa saking basa padinan/ngoko dados basa bebasan/krama, mahami perkawis parikan, lan njawab isi/maksud saking jejer parikan. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos Crita Cindek (2) njawab pitakénan isi Crita Cindek (3) basa padinan-bebasan (4) parikan (5) njawab maksud parikan Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos lan Niténi Teks Crita Cindek No. 1.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks Crita Cindek, sinareng niténi tembung-tembung (kata-kata) ingkang angél.
Bab II: Pituduh Khusus
79
Bégal Bengal Kuli Watu Crita Cindek: Sumbadi Sastra Alam Sedalan-dalan awu mawur-mawur. Srengéngé masih melongo panasé ngentak-entak ning jagat Gunung Giwur. Akéh wong pating seliwer, bolak-balik ngunjali watu sing pelataran penambangan watu ning Gunung Giwur munggah ning wagon stum pamréntah welanda zaman semono gawé penambang watu split ning Gunung Giwur Palimanan. Dudu rayat blok Gunung Giwur baé kang bisa mélu dadi kuli. Ana wong sing jagat adoan uga pada teka méluan dadi kuli unjal watu split. Mulané dalan pertelon Pasar Minggu Kramat marani lokasi penambangan sedina-dina ramé. Unggal soré kadang wayah bengi, kampung Gunung Giwur ramé. Pating seliwer warga Blok Gunung Giwur lan warga séjéné balik mudun gunung. Katoné rayat seneng dadi kuli ning penambangan watu split, bagén upahé dibayar minggon. Saben dina Saptu kuli tambang watu split olih bayaran. Pokoké rayat menggawé ning penambangan watu split gunung Giwur katoné urip makmur. Katoné kluarga kuli tambang split bli kurang pangan, lantaran upah minggon bisa kanggo urip ngurip-urip kluarga sedina-dina. Rupané ana baé wong kang ngincer. Ana wong papat unggal Saptu soré atawa bengi Ahad wayahé kuli tambang olih bayaran, dadi bégal ning pertelon Pasar Minggu Kramat Gunung Giwur. Begal-begal iku ngrampasi duwit upah kang digawa ning kuli-kuli tambang kang nembé olih bayaran Saptuan. Kuli tambang bli bisa nglawan lantaran bégal-bégal bengis uga duwé élmu duwur. Jagat kang mau adem-ayem rubah dadi gégér. Sedina-dina krungu aban bocah cilik lan anak rabié kuli tambang pating jlerit bli bisa mangan. Gonjang-ganjingé bégal ning pertelon Pasar Minggu Kramat, krungu ning kluarga Kraton Cerbon, Radén Naki. Radén ngrasa mengkel. Radén kang kesohor duwé kadigjayan nduwéni kepéngénan cepet numpas kejahatan bégal-bégal iku. Radén Naki bli tandang déwék, nanging ngundang anak lanangé kang wis gedé, kang arané Radén Bénadi.
80
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
“Cung Bénadi. Wis wayahé sira manpaataken élmu kang wis Bapa ajaraken. Sekiyen tugas mulya sira. Tumpasen bégal-bégal ning kampung Gunung Giwur. Ngerti?” jaré Radén Naki. “Inggih Rama, kula siap,” jare Radén Bénadi nrima préntah sing bapané. Bengi Minggu Radén Bénadi ngadeg ning pertelon Pasar Minggu Kramat. Waktu bégal-bégal nongol, Radén Bénadi nemui lan ngajak ngomong ngalor-ngidul. Intiné Raden Benadi ngupaih naséhat ning bégal-bégal kongkon insyap. Nanging dasar begalé bengal, wong papat kang dadi bégal mau malah nantang Radén Bénadi jogol. Bégal bengal kang awaké keker-keker matané pating plotot mendeliki klawan ngrubengi Radén Bénadi. Bli kadang bli kiding Radén Bénadi dikroyok ning bégal bengal. Bak bik buk!!! Patang bégal pating jlalat nyoba nyerang lan péngén nggebugi Radén Bénadi. Radén Bénadi nyengir baé. Awaké angger ora oyeg. Tetep ngadeg sedakep. “Punten kula derma ngajar sampéyan kabéh supados éling, lamun sampéyan bli gelem, kula boten maksa. Kabéh sampéyan milih lan nentuaken urip déwék-déwék,” jaré Radén Bénadi bari angger sedakep. “Wis aja kakéhen cocot. Sira bocah ingusan. Tek pateni mangsa wurunga sira,” jaré salah sijiné bégal. “Rejeki, jodoh pati iku wenangé Gusti Allah. Gedongana koncénana wong mati mangsa wurunga. Dadi punten, dudu sampéyan kang bisa maténi kula,” kocap Radén Bénadi. “Sik ga’ah!!! Sira nyocot baélah!” Bégal sijiné maning bari napsu munjuk nendang awaké Radén Bénadi karo sikil tengené. Bégal kang teluné maning bareng-bareng mélu nyerang Radén Bénadi. Angger anteng, ngadeg ning seduwuré dalan campur awu, Radén Bénadi sedakep bari nahan ambekan. Bégal papat kang mau nyerang, pada kawur kaya mabur pating pental adoh kenang bebaliké tenaga dalemé Radén Bénadi. Ana kang nyangsang ning alas, ana kang nyungseb mati lantaran endasé numbleg wiwitan kepuh kang gedé. Jagat kampung Gunung Giwur tentrem maning.*** Bab II: Pituduh Khusus
81
Guru ngéngkén murid supados njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng isi teks Crita Cindek miturut basa piyambek. Jawaban murid mungkin mawon bénten-bénten, senajan leres, sebab miturut basa piyambek-piyambek. Soal lan Jawaban: Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo crita cindhek mau! 1. Priwé kauripan warga kerja mecah watu split senajan upahé dibayar unggal minggon? Katoné rayat seneng dadi kuli ning penambangan watu split. 2. Kenangapa kampung Gunung Giwur ahiré gégér ora tentrem? Ana wong papat unggal Saptu soré atawa bengi Ahad wayahé kuli tambang olih bayaran, dadi bégal ning pertelon Pasar Minggu Kramat Gunung Giwur. Begalbegal iku ngrampasi duwit upah kang digawa ning kulikuli tambang kang nembé olih bayaran Saptuan. 3. Kenangapa Radén Bénadi gelem numpas bégal-bégal? Wis wayahé sira manpaataken élmu kang diajaraken Bapane. Uga, dadi tugas mulya 4. Apa maksud sing diomongaken Raden Bénadi, yaiku rejeki, jodoh, blai, lan pati iku wenangé Gusti Allah? Gusti Allah kang duwe wewenang segala kang ana kaitane karo manusa, dudu manusa kang duwe wewenang. 5. Priwé tanggapan bégal-bégal sewaktu diajak insyap? Ora trima, malahan nglawan lan ngroyok Raden Benadi.
B. Mbedar Padinan-Bebasan No. 1.
82
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados niteni malih téks Crita Cindek ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun. Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
2.
3.
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama saking isi teks Crita Cindek. Contoh: Akéh wong pating seliwer. Katah tiyang pating seliwer. Soal lan Jawaban: 1. Dudu rayat blok Gunung Giwur baé. Sanes rayat blok Gunung Giwur mawon. 2. Ana wong papat unggal Saptu soré dadi bégal. Wonten tiyang sekawan saben Saptu sonten dados bégal. 3. Anak lanangé kang wis gedé arané Radén Bénadi. Pecil putranipun ingkang sampun ageng wastanipun Radén Bénadi. 4. Sekiyen tugas mulya sira. Saniki tugas mulya sampeyan. 5. Kabéh sampéyan milih urip déwék-déwék. Sedaanten sampeyan milih gesang piyambekpiyambek. Guru ngajak murid blajar parikan. Wonten téks inkang njelasaken lan contohé. Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada baé karo Pantun basa Jawa. Parikan utamané duwé patokan 2 (loro), yaiku duwé jejer/ sampiran lan isi/maksud. Contoh: 1. Abang-abang dudu jamu → jejer/sampiran Aja bingbang luru elmu →isi/maksud 2. Manuk klacer mencrok ning pager → jejer/sampiran Aja pinter sing keblinger →isi/maksud 3. Karangsinom gudhangé areng ) Diukur padha dhawané ) Lagi nom blajaré kiyeng ) Wis tuwa kari senengé )
→ jejer/sampiran → jejer/sampiran →isi/maksud →isi/maksud
Bab II: Pituduh Khusus
83
C. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal parikan teng griya. Isi jawaban parikan saged ningal saking contoh teng wulangan. Jawaban murid mungkin mawon bénten-bénten, sebab sanés jawaban ingkang pas, nanging jawaban penapsiran saking jejer parikan. Soal lan Jawaban: Coba gawéa isi/maksud parikan parikan sing wis ana jejer utawa sampirané! 1. Numpak béca mbari merdal Dadi bocah aja nakal. 2. Mobil anyar nabrak pager Seneng blajar dadi pinter. 3. Kembang mawar kembang melati Seneng blajar seneng ning ati. 4. Aja gérék tuku hapé Hapé iku larang regané Aja sering dolan baé Dolan baé males blajare 5. Abang-abang kembang mawar Yén dipetik sing gagangé Sayang-sayang males blajar Yen bli lulus dadi getune
Minggu: Kaping-2 Tema : Crita Cindek Bahan : Téks Crita Cindek Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged damel/nyerat Crita Cindek, njawab pitakenan saking Crita Cindek ingkang
84
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
sampun diserat, blajar kawruh basa (pengetahuan berbahasa) ingkang mbahas nami wijil-wijil wiwitan, lan saged milih jawaban wijil-wijil wiwitan. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) Damel Crita Cindek (2) Pitakénan isi Crita Cindek (3) Kawruh Basa (4) Milih jawaban kawruh basa Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Damel Crita Cindek No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid téks Crita Cindek minggu wingi supados saged niténi isi Crita Cindek, inggih punika: (a) Wonten basa pemaparan lan guneman/percakapan ingkang dados crita. (b) Wonten tiyang-tiyang (tokoh-tokoh) ingkang dados crita. (c) Wonten amanat/tujuan crita. (d) Wonten konflik/masalah crita. (e) Wonten judul ingkang pas lan saé sareng crita. Guru ngéngkén murid damel utawi nyerat Crita Cindek. Téma: bébas Basa: Saged padinan/ngoko, ugi saged bebasan/krama Dawa karangan: 1-2 halaman
Bab II: Pituduh Khusus
85
B. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid blajar kawruh basa ingkang mbahas nami wijil-wijilan. Murid maos lan ngapalaken nami wijil-wijilan. Apalaken aran-aran wewijilan ning sor iki! Nomer 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Wijil woh-wohan Wijil durén Wijil jati Wijil pelem Wijil cipir Wijil mlinjo Wijil salak Wijil sawo Wijil randhu Wijil nangka Wijil semangka
Arané wijil Ponggé Janggleng Pelok Botor Klatak Kenthos Kecik Klentheng Beton Kuwaci
Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal teng griya. Soal lan Jawaban: Isien pitakonan ning sor iki karo milih a, b, utawa c sing pas! 1. Wijil pelem arané………………………………. a. kecik b. pelok c. kenthos (b) 2. Wijil salak arané………………………………… a. klatak b. kuwaci c. kenthos (c) 3. Wijil nangka arané…………………………….. a. ponggé b. klentheng c. beton (c) 4. Wijil randhu arané……………………………. a. Klentheng b. pelok c. janggleng (a) 5. Wijil semangka arané………………………… a. kecik b. kuwaci c. beton (b)
86
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Minggu : Kaping-3 Tema : Crita Cindek Bahan : Téks Crita Cindek Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos Crita Cindek, njawab pitakenan saking isi Crita Cindek, blajar ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama, tembung rangkep (kata ulang), lan njodohaken tembung rangkep. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken krihin masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) Maos Crita Cindek (2) Pitakénan isi Crita Cindek (3) Padinan-Bebasan (4) Tembung Rangkep (5) Njodohaken Tembung Rangkep Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos Crita Cindek No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks Crita Cindek supados saged niténi isi Crita Cindek, inggih punika: Mahaprabu Radĕn Wirawiri Crita Cindek SUPALI KASIM Istana Kerajaan sing kadoan katon ĕndah-asri. Kuta kosod abang-branang muteri pekarangan. Wit weringin ning tengahĕ katon pajeg-ajeg gawĕ wibawa kerajaan. Ning pinggiran kuta, ketapang karo pang-pangĕ sing godongĕ amba-amba krasa gawĕ adem. Kembang werna-werni ning taman kaya gawĕ bungah ning ati. Bab II: Pituduh Khusus
87
Sapa sing weruh, ning jero istana jarĕnĕ kaya banyu glodogan lagi umeb. Panas munclak-munclak sing ana ning atinĕ Prabu Radĕn Wirawiri. Kabĕh wong sing ana ning jero istana diprenguti lan disĕwoti. Ora ana lantaran lan ora weruh lantaranĕ, ujug-ujug Prabu prengat-prengut, pendelak-pendelik, menca-mencu gawĕ wong pada kĕder, pada wedi. Dudu sih kagĕt prilaku Prabu kaya kĕnĕn. Sebenerĕ wis mbuh seringĕ nyĕwot-nyĕwot kaya kĕnĕn. Nanging, sing dadi gawĕ kagĕt, kayanĕ sekiyen langka lantaran. Jagat lagi adem-tentrem, rayat lagi ramĕ panĕn, keluarga istana lagi seneng lan anteng. Ibarat kapal, langka ombak langka angin. Langka udan langka glĕdĕg. Kapal lagi kenceng-kencengĕ mlayu mbelah segara. Perdana Menteri, para mentri, lan penasehat ngumpul ning pojokan istana. Ngrundingaken kenapa Prabu sĕwot. Semenit-rong menit, sepuluh menit-rong puluh menit, sampĕ sejam-rong jam, kayanĕ langka sing bisa nemuaken jawaban. Selama kiyen kaya-kayanĕ langka sing dadi masalah gedĕ. Upeti rayat lancar. Panĕn bagus terus. Pasar katon ramĕ. Wong dagang lan wong tuku ora sepi, malah sing negara sĕjĕn melu nimbrung. Pegawĕ kerajaan ningkat kasilanĕ. Pejabat kerajaan subur-makmur. Prabu katon seneng. Rabi papat gembleng-mayeng. Anak nembelas gawĕ tentrem. Putra Mahkota tambah pinter, tambah kasĕp lan sering mĕsem. Terus, apa sing dadi sewotĕ Prabu? “Kaya-kayanĕ negara langka masalah,” jarĕ Perdana Mentri sing rainĕ katon putek sedlemek, pusing seiring. “Kaya-kayanĕ negara lagi bagus-bagusĕ. Kasilan munggah terus. Sekolah nambah akĕh. Kesĕhatan langka masalah. Negara sĕjĕn pada muji. Raja negara sĕjĕn pada iri,” omonganĕ salah sawijinĕ mentri sing ngurusi duwit. Mentri urusan kawin-pegat-balĕn mĕlu ngomong, “Keluarga kerajaan kaya-kayanĕ ora masalah. Kabĕh kebagian dadi pejabat, sing awit tingkat dĕsa sampe tingkat…… Aih, amit, Bapak Perdana Menteri, kula rada lancang ngomongĕ. Nyuwun ampura.”
88
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Perdana Mentri lan mentri-mentri sĕjĕnĕ rada mencilak. Sebabĕ, perdana mentri masih kepĕtung pamane, menterimenteri akĕh sing kepĕtung ponakan, tunggal putu utawi sedulur sing warang. Pejabat sampĕ tingkat dĕsa masih kegolong sedulur, senajan sedulur adoh. “Ari ngomong aja padu njeplak baĕ!” jare mentri urusan adem-tentrem. “Aja gawe masalah sing ora-ora!” tambahĕ mentri urusan perdukunan lan pertabiban. Menteri urusan rayat wareg uga mĕlu ngomong, “Yen krungu Prabu, sira dibuang ning pecantilan pinggir alas. Untung-untung beli dipecat!” Ahirĕ penasĕhat kerajaan nengah-nengahi, “ Wis aja tukar, aja jogrĕg karo batur. Bisa-bisa nambah masalah, nambah ora karuan. Masalah sing sebenerĕ ora kecekel!” Pancĕn penasĕhat, omonganĕ pantes dadi nasehat. Kabĕh pada mingkem. Terus penasĕhat ngomong maning, “Coba pikiraken omongan siji-loro rayat, sing selama kiyen mandengĕ sirik bae ning Prabu lan keluarganĕ. Ngomongĕ, Prabu kuh ka-ka-en. Korupsi. Kolusi. Nĕpotisme.” Kabĕh masih mingkem, mikiraken sapa siji-loro rayat sing ngomongĕ lancang kaya konon. Sing ngomongĕ gayagaya wong sekolahan duwur. Sing ngomongĕ gaya-gaya negara Amerika. Sing ngomongĕ gaya-gaya ĕl-ĕs-ĕm internasional. Penasĕhat ngomong maning tambah dawa, “Sebenerĕ wong-wong sing kaya konon kuh asalĕ sirik-pidik ning Prabu. Iri ananĕ negara tambah subur-makmur, tapi wong-wong kuen kuh ora kebagian korsi. Ora kebagian upeti. Terus ngomongĕ sing ora-ora. Ya korupsi-lah, ya kolusi-lah, ya nĕpotisme-lah. Wong-wong kaya konon kuh sebenerĕ salah dalan. Mungkin sekolahĕ ora tutug, ngajiĕ ora katam, luru ĕlmuĕ ora pragat. Ahirĕ ngacapara, ngomong sing ora-ora.” Nembĕ sekiyen omongan Penasĕhat ora gawĕ adem ning ati. Malah krasa munclak-munclak. Ahire Perdana Menteri mĕlu ngomong, “Masalah mengkonon kayanĕ dudu masalah, Bapak Penasĕhat. Wis sing jaman bengĕnĕ, kudu ana sing kaya konon. Ana awan, ya ana bengi. Bab II: Pituduh Khusus
89
Ana padang , ya ana peteng. Ana pendawa, ya ana kurawa. Bagĕn bae, wis lakone kaya konon. Sing penting, kula-kula kudu nyadari. Kudu bisa mbendung pengaruh wong-wong salah dalan keblinger ora kebagian korsi ora kebagian upeti kuh! Aja sampĕ bisa gawĕ pengaruh ning rayat!” “Setuju. Kula setuju. Yen, bisa wong-wong kaya konon gagĕ dianjingaken bui!” jarĕ menteri urusan bui. Kabĕh memang setuju. Apamaning sebenerĕ wis akeh wong-wong sing selama kiyen pinter ngomong, wis dianjingaken bui. Jumblahĕ sekitar likuran. Tamtu baĕ beli langsung dibui, tapi diadili dikit. Tuduhanĕ macem-macem, sebab sedurungĕ, digolĕti dikit salahĕ wong-wong mau. Nyatanĕ wong-wong mau ana baĕ salahĕ. Ana sing salah ora gelem bayar upeti setaun. Ana sing salah melu rapat, tapi rapatĕ beli lapor ĕr-tĕ dikit. Ana sing salah karna urusan warisan. Ana sing salah karna urusan rumah-tangga. Ana sing salah beli mĕlu kerja bakti ning dĕsa. Ana maning sing salah karna ning dalan ora nganggo hĕlem. Pokokĕ, pribĕn baĕ caranĕ diluru kesalahanĕ wong-wong mau. Sing penting ana alesan bisa manjing bui. “Padahal Prabu kuh wongĕ ĕman, wongĕ loman, wongĕ beli tegelan. Tapi, dasar wong-wong mau memang ora tutug sekolahĕ, dasar males kurang kerjaan. Kerjaĕ mung bisa sirik-pidik ning kerajaan,” glendenganĕ Menteri urusan sato-kĕwan. Mĕmang bener. Prabu Wirawiri keceluk ĕman, loman, lan ora tegelan. Kebiasaanĕ pas karo aranĕ, yaiku wira-wiri manjing-metu kampung lan dĕsa. Ning rayat katon eman pisan. Sering memaihan. Ning rayat, katon loman pisan. Sapa bae sing njaluk tulung, dipaih mangsa wurunga. Ning rayat katon ora tegelan. Senajan awalĕ sewot-sewot, baka wis dijaluk ampunĕ, Prabu ahirĕ ora tegelan. Watek Prabu sing kaya konon uga diterapaken ning wong-wong sing awalĕ mandeng dĕwĕkĕ ka-ka-ĕn. Prabu beli nyĕwot. Wong-wong mau diundang ning istana. Diomong lan diajak bareng-bareng mbangun negara. Mbuh pribĕn awitĕ, weruh-weruh wong-wong mau balikĕ pada gemuyu lan mĕsem-mĕsem.
90
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Ning kantongĕ katon nyempul segepok duwit. Dinadina selanjutĕ, wong-wong mau ana sing dadi ponggawa. Ana sing dadi pengawas perusahaan istana. Ana sing dadi ustad istana. Ana sing dadi wartawan istana. Ana sing dadi ormas istana. Pokokĕ serba-istana, serba mbela-istana. Mung siji-loro sing ora bisa ditawari duwit, ditawari proyek utawi ditawari jabatan. Alesanĕ macem-macem. Tapi, alesan apa baĕ, Prabu ora pĕngĕn ngrungokaken. Prabu wis tutup kuping, tutup mata, lan tutup ati nganggo wong kaya konon. Dijoraken baĕ. Baka ngomongĕ macem-macem lan gawe umeb ning negara, tinggal diluruh kesalahanĕ, diadili, lan manjing bui. Bĕrĕs! Terus, apa sing dadi sewotĕ Prabu? Prengat-prengut, pendelak-pendelik, menca-mencu ning sekabĕh wong ning isatana. Rabi papat langka sing bisa ngademaken. Anak nembelas ora bisa gawĕ nentremaken. Putra Mahkota mung bisa mbleger. Kaya kaku-ngejejeng ning pinggiran taman. Ning pojokan istana, rapat dadakan Penasĕhat karo Perdana Mentri lan mentri-menteri sĕjĕnĕ kaya-kayanĕ bubar dĕwĕk. Langka putusan, langka jawaban. Rai pada katon pating prengut. Cangkem pada katon mbecucu. Awak pada katon lemes-dedes. Rupanĕ, tanpa weruhĕ para pejabat negara, Prabu Wirawiri metu sing istana. Wira-wiri muteri kampungkampung, dĕsa-dĕsa. Prabu bĕbas wira-wiri muteri negara. Gawĕ kagĕt pejabat tingkat dĕsa. Gawĕ kagĕt pejabat istana sing kelangan Prabu. Mendi paranĕ, mendi lunganĕ. Sedawanĕ dalan, Prabu ngglendeng terus-terusan. Seturutĕ dalan, Prabu ngomong kaya ora karuan. “Pejabat istana bli ngerti-ngerti. Bisane mung ndodok korsi, terima gedene gaji, manggut-manggut nerima instruksi, jarĕ dĕwĕkĕ paling ngerti! Ana serangan lawan, beli katon. Ajaaja, pura-pura beli katon! Yĕn raja digenti, aja-aja pejabat pada mencelat ngĕloni lawan!”
Bab II: Pituduh Khusus
91
“Keluarga pĕngĕnĕ urip seneng. Duwit kebek, pekaya gawe tentrem. Bisanĕ mung plesar-plesir, jagat ning endi bae pĕngĕnĕ mampir,” glendenganĕ Prabu, tamtu baĕ ora krungu. Ana sing dadi grundelan ning ati. Dĕwĕkĕ ngrasa wis bisa makmuraken rayat, majuaken negara. Tapi, kenangapa para pejabat lan ponggawa beli ngerti-ngerti? Kenangapa beli paham, yen Prabu iki titisan Gajah Mada, sing bisa gawe nyawijiaken nusantara? Kenangapa beli gagĕ didukung nyaploki negara-negara sĕjĕn, dadi negara gedĕ-amba senusantara dipingpin Maharabu Wirawiri? Ya, wis waktune dudu Prabu maning. Wis wayahe dadi Mahaprabu. Mahaprabu Raden Wirawiri mingpin pirangpirang negara. Pirang-pirang negara bisa dibagi-bagi kanggo rabi-rabinĕ, kanggo anak-anakĕ, kanggo ponakanponakanĕ. Tapi, pribĕn caranĕ? Ya pribĕn bae caranĕ! Guru ngéngkén njawab pitakénan saking Crita Cindek. Senajan leres lan saé, jawaban murid mungkin mawon boten sami, sebab miturut basa piyambek-piyambek. Soal lan Jawaban: 1. Istana Kerajaan katon ĕndah-asri, tapi pribén perasaan Radén Wirawiri? Kaya banyu glodogan lagi umeb. Panas munclakmunclak sing ana ning atinĕ Prabu Radĕn Wirawiri. 2. Apa sing diomongaken Penaséhat Kerajaan? “ Wis aja tukar, aja jogrĕg karo batur. Bisa-bisa nambah masalah, nambah ora karuan. Masalah sing sebenerĕ ora kecekel!” 3. Apa sing dipikiraken para pejabat kerajaan? Ora ngerti apa sing dipengeni Raja, dados kéder. 4. Apa sing dipéngéni Radén Wirawiri? Pengen didukung nyaploki negara-negara sĕjĕn, dadi negara gedĕ-amba se-nusantara dipingpin Maharabu Wirawiri 5. Apa téma crita cindhek mau? Raja sing duwé kepéngénan nambah amba wilayahé.
92
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngéngkén murid ngalihbasa saking basa padinan/ ngoko dados basa bebasan/krama, ingkang dipendet saking téks Crita Cindek. Contoh: Kabĕh wong sing ana ning jero istana diprenguti. Sedaya tiyang ingkang wonten teng salebeté istana diprenguti. Soal lan Jawaban: 1. Langka udan langka glĕdĕg. Boten wonten jawoh boten wonten glĕdĕg. 2. Apa sing dadi sewotĕ Prabu? Punapa ingkang dados sewotipun Prabu? 3. Prabu ngomong kaya ora karuan. Prabu wiraos kados boten karuan. 4. Ana sing dadi grundelan ning ati. Wonten ingkang dados grundelan teng manah. 5. Wis waktuné dudu Prabu maning. Sampun waktunipun sanés Prabu malih.
B. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid blajar tembung rangkep (kata ulang), kayadéné: prengat-prengut, pendelak-pendelik, menca-mencu Guru ngéngkén murid milih jawaban soal teng griya. Soal lan Jawaban: 1. Banyu umeb panas pisan. ( B. munclak-munclak ) 2. Setuju lan ngerti. ( F. manggut-manggut ) 3. Beli siji jumblahé. ( A. pirang-pirang ) 4. Sipaté gotong-royong. ( E. bareng-bareng ) 5. Ora disangka-sangka, langsung ana. ( D. ujug-ujug )
Bab II: Pituduh Khusus
93
Tema Bahan Media
Minggu : Kaping-4 : Crita Cindek : Téks Crita Cindek : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos Crita Cindek, njawab pitakénan saking isi Crita Cindek, blajar ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama, blajar mbahas imbuhan. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten sekawan bagian (4 bagian), inggih punika: (1) Maos Crita Cindek (2) Njawab pitakénan saking isi Crita Cindek (3) Padinan-Bebasan (4) Imbuhan Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos Crita Cindek No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks Crita Cindek supados saged niténi isi Crita Cindek, inggih punika: Sumbadra Crita Cindhek: Radén Karno
1. Wayah ésuk nalika srengéngé wis duwur rong depa, hp muni, ana sms. Tek buka sms sing batur kita wong Amerika, arané Nick Simper. Isi sms , déwéké arep teka ning Cerbon. Arep ngulati wanoja Cerbon kang kaya Déwi Sumbadra, garwané Raden Arjuna, sebeli-belié sipaté, isun ngékék.
94
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Tapi lamun ning Cerbon laka wanoja kang kaya Sumbadra berarti isun ngumpetaken wadon-wadon kang kaya Sumbadra, isun ngékék maning. Sewaliké isun gan ngancem maning, lamun déwéké macem-macem karo wanoja Cerbon arep tek laporaken ning Presidén Obama. Tapu Nick wani sumpah, yén déwéké arep ngawin wanoja Cerbon kang kaya Sumbadra lan diboyong ning Amerika. Keturunané mbésuk bakal dadi warga Amerika kang kepribadiané kaya wong Indonesia, janji déwéké, arep dadi masyarakat anyar kang nekakakeng berkah. Isun nyambut karo nyebut amin, amin, amin. Ya wis, jawab isun. InsyaAllah, Nick, isun arep mbantu sampéyan luru wadon kang kaya Déwi Sumbadra. Nick Simper iku wong Amerika kang pernah bajar ndalang wayang Cerbon. Déwéké teka ing Cerbon perlué arep blajar wayang Cerbon. Waktu kuwen umuré 23 taun, lagi wekel-wekele blajar wayang Cerbon. Nekani para dalang Cerbon wis pasti. Wayang-wayang Cerbon sing awit wandaé, wanguné, umur wayang, lakon wayang, wis ana ning otaké. Nalika umur nginjek 25 taun déwéké sadar arep luru pasangan urip. Déwéké kesepian, sebeneré Nick wis njalin hubungan karo batur-batur kuliahé tapi kabéh nolak, nalikané ngajak kawin, iku kang gawé Nick uring-uringan. Jaré Nick Simper, masa kang gawé seneng yaiku nalika meneng ning Cerbon, déwéké nginep ning umahé dalang wayang kang ana ning kampung Karangmas Désa Kesugengan Kidul Kec. Dépok, arané Dalang Ranali. Tanggané Dalang Ranali tukang srabi kang terkenal. Kepribén bli seneng, ning Cerbon kabéh wis sedia lan gampang lurué, bli kaya ning Amérika, yén perlu apa-apa kudu luru déwék, jaré Nick. Ning Cerbon yén kempong gampang lurué. Arep sega jamblang, arp docang. Ari empal gentong sih bli pati doyan, jaré kolestrerol. Ning Cerbon kepéngén ngopi kari pesen, pakéan kotor kari ngongjon wong kang beburu bebasuh. Péngén nongton wayang, nongton topeng, nongton kesenian tradisional kari takon ning Dalang Ranali, sebab dalang Ranali kenal kabéh ning dalang-dalang. Bab II: Pituduh Khusus
95
Ning Cerbon, Nick pernah kenalan karo bocah wadon ayu, arané Casinih. Najan ora sok dipolas-polés Casinih memang ayué langka sing nandingi, tingkah lakué sopan ngomongé alus bebasan baé. Kaya-kaya kang dimaksud ning Nick Simper si Casinih. Tapi Casinih kiyen wis bli kaya bengén maning. Sekiyen wis dadi penyanyi organ, malah arané diganti dadi Désti Yolanda, ari ning KTP masih angger Casinih binti Casmun. Bengén rambuté ireng, sekiyen rambuté diabang-abang, cunguré ditambal, lambéné ditambal, pipié doipoles-polés. Ning sawijiné dina nalika kang panasé bli kejagan, nalika isun karo Dalang Ranali nembé metu sing Mesjid tas sholat Jumat. Diajak ning Dalang Ranali mangan empal kraca, empal khas wong Karangmas. Hp isun muni sing Nick telepon, “sedulur, isun ana ning stasiun Kejaksan. Tulung jemput isun.” Jaré Nick ning hp, Nick memang lancar basa Cerboné, nyatané meneng ning Amerika, Nick ora nglalénaken Basa Cerbon. Isun karo Dalang ranali nyarter angkot GP. Perlué arep mapag Nick. Sawisé tawar-tawaran rega karo supir angkot nuli angkot marani stasiun. Ning adepan stasiun Kejaksan ana bulé nganggo klambi kamprét. Endasé nagggo iket Trusmi ning sebelahé wadon bulé maning, nganggo jilbab, wong pada mendelik kabéh ning bulé mau. Isun karo Dalang Ranali mudun. “Nick,” jaré isun. “Sedulur,” jare bulé mau karo ngomong basa Cerboné rada pélo. Isun karo Nick tagrupan, maklum lawas ora ketemu. “Priwé kabaré sedulur?” takon Nick. “Alhamdulillah,” jawab isun. “Kenalaken iki istri kula,” jaré Nick. Isun karo Ranali salaman karo wadon bulé, istrié Ninck Simper. “Nginepé ning endi, Nick?” takoné Dalang Ranali. “Ning Kang Mas,” jawab Nick teges. Ninck Simper rupané kepegelen perjalanan sing Amerika marani Cerbon. Wayah bengi jam wolu Nick ngundang isun karo dalang Ranali, ngajak ngobrol.
96
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
“Senajan kula ning Amerika, tapi kula selalu monitor perkembangan Indonesia, sayang Cerbon jarang manjing berita,” Nick ngawali ngobrol. “Nick, telung wulan mau sampéyan sms ning kula. Jaré kula kongkon luruenang Sumbadra,” takon kula. “Ssssst, aja santer-santer bokat istri kula krungu,” jaré Nick karo naro penudu ning lambéné. “Ngreti basa Cerbon beli?” jaré dalang Ranali bisikbisik. “Bisa basa Jawa, sebab kuliahé ning Yogya,” jare Nick. “Ya wis, kanda Sumbadrae ko maning,” jaré kula. “Kih mengkénén, akéh wong Indonesia kang ora seneng budaya Indonesia. Akéh wong Cerbon kang ora kenal lan ora seneng ning budaya Cerbon. Bocah enom ora bisa bebasan, ora ngerti ning tata krama, uga para wanojaé wis ora kaya Sumbadra maning. Sumbadraé pada ngalih ning Amerika. Dadi yén luru Sumbadra, ning Amerika wis akéh, salah sijié istri kula,” tambah Nick.***
2.
Guru ngéngkén njawab pitakenan saking Crita Cindek. Senajan leres lan saé, jawaban murid mungkin mawon boten sami, sebab miturut basa piyambek-piyambek. Soal lan Jawaban: 1. Kenangapa Nick Simper bisa ngomong basa Cerbon? Sebab Nick Simper pernah blajar ndalang wayang Cerbon. 2. Kenangapa Nick Simper péngén luru istri kaya Déwi Sumbadra? Sebab Nick seneng bocah wadon ayu, ora sok dipolaspolés, tingkah lakué sopan, ngomongé alus bebasan baé. 3. Kenangapa wong-wong ning stasiun Kejaksan pada melongo ndeleng Nick karo istrié? Sebab ana bulé nganggo klambi kamprét. Endasé nagggo iket Trusmi, ning sebelahé wadon bulé maning, nganggo jilbab. 4. Kenangapa tampilan Casinih robah? Sebab sekiyen wis dadi penyanyi organ, malah arané diganti dadi Désti Yolanda. Bab II: Pituduh Khusus
97
5. Apa akibaté yén wong Cerbon beli seneng budaya Cerbon? Bisa-bisa blajar budaya Cerbon kudu ning luar negeri. Guru ngéngkén murid ngalihbasa saking basa padinan/ ngoko dados basa bebasan/krama, ingkang dipendet saking téks Crita Cindek. Contoh: Contoh: Wayah ésuk nalika srengéngé wis duwur rong depa. Wanci énjing nalika srengéngé sampun inggil kalih depa.
3.
Soal lan Jawaban: 1. Akéh wong Indonesia kang ora seneng budaya Indonesia. Katah tiyang Indonesia ingkang boten seneng budaya Indonesia. 2. Lakon wayang, wis ana ning otaké. Lakon wayang, sampun wonten teng otaké. 3. Casinih kiyen wis bli kaya bengén maning. Casinih saniki sampun boten kados sengén malih. 4. Ana bulé nganggo klambi kamprét. Wonten bulé ngangge rasukan kamprét. 5. Telung wulan mau sampéyan sms ning kula. Tigang sasih wau sampéyan sms teng kula. Guru ngajak murid blajar paramasastra (tatabasa), ingkang mbahas imbuhan. Ana patang macem imbuhan kanggo gawé tembung/kata. Patang macem iku, yaiku ater-ater (awalan), seselan (sisipan), panambang (akhiran), lan campuran imbuhan. Ater-ater (awalan) ana telung macem, yaiku: a. Ater-ater hanuswara, sing wujudé m-, n-, ng-, lan nyb. Ater-ater tripurasa, sing wujudé tek-/tak-, di-/dipun c. Ater-ater sanésé, sing wujudé pe-/pa-, ke-/ka-, se-, pi-, kami-, kapi-
98
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Contoh ater-ater tripurasa, sing wujudé tek-/tak-, di-/ dipun, yaiku : 1. Buku sudah saya taruh di tas. Buku wis tek taroh ning tas. 2. Buku sudah saya taruh di tas. Buku wis tak taroh ning tas. 3. Buku sudah ditaruh di tas. Buku sampun ditaroh ning tas. 4. Buku sudah saya taruh di tas. Buku sampun dipun taroh teng tas.
B. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal ngalihbasa saking Bahasa Indonesia dados basa bebasan/krama. Contoh: Kue sudah saya makan tadi pagi. Jabur sampun tek dahar wau énjing. Soal lan Jawaban: 1. Krupuk sudah saya makan tadi sore. Krupuk sampun kula dahar wau sonten. 2. Buku sudah saya baca tadi siang. Buku sampun kula waos wau siyang. 3. PR sudah saya kerjakan tadi malam. PR sampun kula kerjakaken wau daluh.
Bab II: Pituduh Khusus
99
Wulangan 6 TÉKS DRAMA Minggu Tema Bahan Media
: Kaping-1 : Drama : Téks Drama : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos téks drama, njawab pitakénan saking téks drama, ngalih basa saking basa padinan/ngoko dados basa bebasan/krama, ngapalaken téks drama kanggé maén drama. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten sekawan bagian (4 bagian), inggih punika: (1) maos téks drama, (2) pitakénan saking téks drama, (3) basa padinan-bebasan, (4) ngapalaken téks drama kanggé maén drama. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos Téks Drama No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks drama, sinareng niténi tembung-tembung (kata-kata) ingkang angél. Kén Arok (Babak I, sing kabéhé 14 Babak) Karya: Saini K.M., Alihbasa: Supali Kasim
100
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
BABAK I Ning dalan sing ana ning tengah alas. Jagaté awan, arép soré. Adegan 1 Katon Kén Arok lagi turu ning tempat sing rada duwur. Kaya konon dibayangaken penonton, wujudé watu gedé atawa pang wiwitan lan sebangsané. Tita, batur lan kongkonané Kén Arok ngadeg ning tempat sing rada adoh, lagi ndeleng lan mandeng ana rombongan pedagang arep mamba ning tempaté déwéké ngadeg. Batur-baturé, kira-kira telu sampé lima wong, yaiku para garong, ana ning parekané Tita, uga méluan ngawasi lan rada waswas. Garong I : Tita, bisa tah iku turué kaya konon? (mbari nunjuk Kén Arok sing lagi turu) Tita : (Mésem) apa salahé turu kaya konon? Garong I : Ya langka salahé, tapi rasané ora pantes. Wong séjén mah, ari turu kuh glabag-glibug, ora tenang. Ēhhhh déwéké turu énak-énakan baé. Tita : Yén sira wedi, réang bli maksa sira melu ning kerjaan kaya kénén! Garong I : Lha, sira kan weru. Réang beli wedi! Tita : Kayané sira beli percaya ning déwéké ya?? Garong I : (kéder) Ya, beli mengkonon. Déwéké kuh kawéntar pisan, masa sih arep semborono? Tita : (mésem) Sira masa bisaa ngerti déwéké! Déwéké kuh dudu menusa. Dadi sekian, tenanga baé! Adegan 2 Ken Arok tangi terus mlaku. Kaya macan luwé mlakuné. Déwéké marani ning para anggotané. Gerakané benerbener kaya satoan diwédeni, tapi katoné alim lan akéh tenagané. Déwéké ndengak mandeng srengéngé. Kén Arok: Delat maning rombongan pedagang arep teka! Tita : Lha, pribén bisa weruhé?
Bab II: Pituduh Khusus
101
Kén Arok
:Sing Kediri rombongan mangkat subuh-subuh. Rombongan nggawa barang abot pisan, dadi gerakané beli bisa balap. Tapi, sedélat maning rombongan mau arep teka nglewati méné. Tita : Yakin tah? Kén Arok : Wis keambung mambuné rombongan mau. Sekiyen gagé sira-sira pada nungsup! Réang arep mateni salah siji sing ana ning rombongan, sing dianggepé paling kuat. Baka réang nyerang, sira-sira gagé meluan nyerang. (Para garong padha nungsup, kecuali Kén Arok). Tita : Arok, nungsupa sih!!! Kén Arok : Ora!!! Sira-sira baé sing pada nungsup. (krungu anané teka rombongan. Kén Arok ngadeg ning tengah-tengah dalan). Adegan 3 Rombongan pedagang teka, yaiku isié para pengawal, para wong sing nggawa barang, lan sing mikul tandu. Tanduné ketutup lawon. Kén Arok : Permisi, bisa beli sampéyan-sampéyan mandeg sedélat! Pengawal : Ana perlu apa? Kén Arok : Bisa beli reang ketemu karo pimpinané pengawal? Pimpinan pengawal : Ya, réang! Ana apa? Kén Arok : Bisa beli reang ngobrol sedélat karo Tuan ning tempat séjén? Réang beli péngén gawé rombongan pada waswas. Pimpinan pengawal : Bisa. Ana apa? Ayu ning tempat sing rada adoh! (Pimpinan rombongan lan Kén Arok lunga ning tempat sing rada adoh). Ngomonga sekiyen, ana apa? Kén Arok : Ana garong, Tuan! Pimpinan pengawal : Garong??? Ning endi??? Kén Arok : Ning kéné, Tuan! (Belati Ken Arok numbles weteng pimpinan pengawal) Pimpinan pengawal : Bajingan! (Mati).
102
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Adegan 4 Batur-baturé Ken Arok gagian baé metu sing gowok tempat nungsup, nyerang lan maténi para pengawal séjéné. Ndeleng kaya konon, sing nggawa barang mlayu sekarat kadal, ninggalaken barang sing mau digawa. Kén Arok mareki tandu, mbuka, terus nyered prawan ayu sing ana ning jerone. Digawa metu, metu sing panggung. Batur-baturé Ken Arok ngumpulaken barang rampasan. Bérag pisan! Ning sejabané panggung, krungu ana jeritan wong, sing digawa Kén Arok. Panggung peteng-ribet Guru ngéngkén murid supados njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng isi téks drama miturut basa piyambek. Jawaban murid mungkin mawon bénten-bénten, senajan leres, sebab miturut basa piyambek-piyambek. Soal lan Jawaban: 1. Drama ‘Kén Aron’ iku karya sapa? lan kabéhé ana pirang babak? Karya Saini K.M., ana 14 babak. 2. Apa watek lan sipaté Ken Arok? Gambaraken nganggo basa déwék! Watek lan sipate Kén Arok iku tegelan, tega, lan péngén dadi penguwasa. 3. Sebutaken aran/pelakon batur-baturé Kén Arok? Tita lan lima garong. 4. Ning endi latar tempat drama iku? Priwé kedadén/ suasana sing ana? Ning alas sing wiwitane gedé-gedé. Kedadén rada serem. 5. Kenangapa rombongan pedagang gampang diampok Kén Arok lan batur-baturé? Sebab dibebodo ning Kén Arok péngén ngobrol karo Pengawal, nyatané Pengawal dibunuh Kén Arok.
Bab II: Pituduh Khusus
103
B. Mbedar Padinan-Bebasan No.
Kegiatan Wulangan
1.
Guru ngéngkén murid supados niténi malih téks Crita Cindek ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
2.
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama saking isi téks drama. Contoh: Ning dalan sing ana ning tengah alas. Teng margi ingkang wonten teng tengah wana. Soal lan Jawaban: 1. Batur-baturé telu sampé lima wong. Rencang-rencangé tiga nganti gangsal tiyang. 2. Rombongan pedagang teka. Rombongan tiyang sadéan dugi. 3. Ana perlu apa? Wonten priyogi punapa? 4. Permisi, bisa beli sampéyan-sampéyan mandeg? Permios, saged boten sampéyan-sampéyan mandeg? 5. Bisa beli ngobrol sedélat? Saged boten guneman sekedap?
C. Tugas teng Griya No. 1.
Kegiatan Wulangan Guru mbagi murid dadi klompok-klompok sing arep maén drama.
Guru ngéngkén murid-murid supados ngapalalekn teks 2. drama Kén Arok teng griya. Minggu ajeng klompok-klompok murid maen drama Kén Arok.
104
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Minggu : Kaping-2 Tema : Drama Bahan : Téks Drama Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maén drama, niténi maén drama, lan catur gunem (diskusi) mbahas maén drama. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten tigang bagian (3 bagian), inggih punika: (1) maén drama, (2) niténi maén drama, (3) catur gunem (diskusi) mbahas maén drama. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
Maen Drama No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén klompok-klompok murid nyiapaken maén drama. Secara giliran, klompok murid maju maen drama teng ajeng kelas. Murid ingkang sanésé mbijih klompok ingkang siweg maju maén drama. Mbijihé teng Limbar Titenan, inggih punika: Lembar Titénan Drama Aran Kelompok : __________________________ Anggota Kelompok : __________________________ __________________________ __________________________ Bab II: Pituduh Khusus
105
No.
Bagian sing Dititéni
1.
Kocap (intonasi, artikulasi, vokal)
2.
Njiwani (penghayatan, penjiwaan)
3.
Napsiraken (interpretasi, menafsirkan)
Contréng (√) A
B
C
D
*Katrangan: A (bagus pisan), B (bagus), C (cukup), D (kurang) Guru ngéngkén murid supados blajar catur gunem (diskusi) ingkang mbahas maén drama. Ingkang dibahas: 1. Apa wateké tokoh/pelakon ning drama mau? Pas beli karo sing maénaken? 2. Priwé kocap (vokal, artikulasi, intonasi) para pemaén? 3. Priwé katoné bagian njiwani (penghayatan, penjiwaan) sing dimaénaken pemaén? 4. Priwé napsiraken (interpretasi, penafsiraken) para pemaén ning tokoh/pelakon sing ana ning drama? 5. Apa sing dadi bagain paling angél ning drama? Apa sing dadi bagian paling gampang ning drama? Minggu : Kaping-3 Tema : Drama Bahan : Téks Drama Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged damel téks drama lan njodohaken nami-nami kesenian.
106
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten kalih bagian (2 bagian), inggih punika: (1) Damel téks drama, (2) Njodohaken jenis kesenian. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
Maos Téks Drama No.
1.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid damel/nyerat téks drama. Guru njelasaken isi téks drama, inggih punika: 1. Wonten téma/masalah ingkang badé dados téks drama. 2. Wonten tokoh/pelakon ingkang wonten teng drama, inggih punika pelakon utama klawan pelakon ingkang mbantos. 3. Wonten téks gambaran klawan wonten téks guneman/ dialog, ingkang awit guneman biasa-biasa baé nganti guneman ingkang ramé klawan damel masalah. 4. Wonten réntétan masalah ingkang dados alur crita. 5. Wonten latar tempat klawan waktos. 6. Wonten masalah ingkang saged dipecahaken. 7. Wonten judul drama. Guru ngéngkén murid supados njodohaken jenis kesenian. Soal lan Jawaban: Coba jodohaken ukara/kalimat sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengan nganggao tanda anak panah (→).
Bab II: Pituduh Khusus
107
Kesenian daérah manggungaken lakon Mahabharata lan Ramayana
Sintrén
Kesenian daérah manggungaken lakon legénda lan sejarah daérah
Topeng
Kesenian daérah manggungaken tembang lan lakon drama keluarga
Wayang kulit
Kesenian daérah manggungaken jogédan nganggo kedok Kesenian daérah manggungaken jogédan, tembangan, lan atraksi kaya sihir
Sandiwara
Tarling
Minggu : Kaping-4 Tema Bahan Media
: Drama : Téks Drama : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos téks drama, njawab pitakénan saking téks drama, ngalih basa saking basa bebasan/krama dados basa padinan/ngoko, lan njodohaken nami-nami adat teng masyarakat.
108
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten sekawan bagian (4 bagian), inggih punika: (1) maos téks drama, (2) pitakénan saking téks drama, (3) basa bebasan-padinan, (4) njodohaken adat. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos Téks Drama No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks drama, sinareng niténi tembung-tembung (kata-kata) ingkang angél. Ditrima Dadi Tentara
1.
Ruang tamu kang dilengkapi méja, kursi, lan kembang ning pojok. Ning dhuwuré pas poto keluarga. Mama lagi ndodok ning kursi arep mbari maca koran. Mimimanjingmetu ning pentas, mbari nggawa nampan isi segelas kopi susu. Ditaro nang méja. Nuli ndodok parek Mama. Mama : Mi, Ikbal lunga mendi? Mau bengi bli turu ning umah? Mimi : Boten sumerep, Ma. Késah wingi énjing. Capé badé dolan teng griyané réncangé. Mama : Ana apa bocah kuh? Anggur-anggur bli balik. Gawé pikiran ning wong tuwa baé. Esuké beneré gagé balik. Kiyen sih nganti jam sanga, langka amputamputé. Mimi : Kula piyambek boten ngertos, Ma. Capé mah badé nyobi malih, ngilari pedamelan.
Bab II: Pituduh Khusus
109
Mama : Luru pegawéan??? Pancéné gampang wong luru pegawéan? Wong luru pegawéan iku kudu duwé kemampuan. Gelem mawas diri, trampil, tekun, lan kudu dibarengi karo tékad kang mantep. Mimi : Ah, Mama. Nasibé tiyang, sinten kang sumerep? Gumanteng Gusti Allah. Mama : (Godeg-godeg endasé). Mimi : Ikbal, ketingalé prihatin. Kados boten krasan teng griya. Rupiné ngraos ngrepotaken tiyang sepuhé. Mama : Mengkonon kang prangsané Ikbal déwék. Isun kang dadi bapané, masih wajib maih mangan. Mimi : Menawi dipikir. Pancén kula-kula ugi ingkang sawon. Medal sekolah Ikbal boten saged nglajengaken sekolah, margi boten wonten biayaé. Kepaksa Ikbal dados laré pengangguran. Mama : ( Nginum kopi susu ) Ikbal : Assalamu’alaikum Mimi : Waalaikumsalam Wr. Wb.... lah niku Ikbal! Mama : Ikbal ! Ikbal : Nun, Ma. (terus ngadeg ning iringané Mamané bari ndengukaken endasé ). Mimi : Ndodok, Cung ! Ikbal : ( Nuruti lan ndodok ning kursi ) Mama : Mangan ning endi? Ikbal : Teng griyané réncang. Mama : Lah, mangané ning umahé wong. Apa sira wis beli duwé wong tua? Sebeneré mbuh énak, mbuh beli, waktu mangan, ya balik ning umah. Mimi : Ma! Mama : Wingi sira sing endi? ( mbari nglirik mimi ). Ikbal : Késah teng Kota. Nyobi ngilari pedamelan. Mama : Kepripun hasilé? Ikbal : Sesah sanget, Ma. Saben kantor boten wonten lowongan kerja. Kantor penempatan tenaga dijubeli laré ném-néman. Lulusan sarjana. S2 katah ingkang maksih nganggur.
110
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Mama : Ya angél. Luru kerjaan kudu duwé kebisaan? Pulané mumpung Mama sira masih urip, ayu latihan kerja. Réwangana Mama sira kerja ning sawah. Ikbal : Péngén kula, boten kerja teng sabin. Kerja punapa mawon asal boten nganggur, lan boten teng sabin. Mama : Lah, jaré wulan mau sira wis kerja sewulan. Kenapa mari? Ikbal : Kula kerja, namung sedasa dinten. Sesampuné angsal bayaran kula ngurus serat-serat kanggé daptar Tamtama. Mama : Apa sira péngén dadi tentara? Ikbal : Leres, Ma. Mama : Apa sira wis mélu tés? Ikbal : Sampun, Ma. Kantun nenggah pengumuman. Mimi : Aduh..., kang bener, Cung. Wong dadi tentara iku abot sanggané. Tugasé kangélan. Apa wis dipikir mateng-mateng? Ikbal : Sampun, Mi. Tekad kula sampun mantep. Lan lan kula kepengen saged mbakti teng bangsa lan negara. Kula kepéngén njagi tanah air saking rongrongan segala kejahatan. Tukang Pos : Assalamu’alaikum. Mimi : Wa’alaikum salam (Marani tukang pos) Tukang Pos : Badé tangled, punapa niki griyané Ikbal? Mimi : Ikbal Nurullah? Tukang Pos : Enggih ! Mimi : Leres. Tukang Pos : Wonten layang kanggé Ikbal, mugi ketampi. Mimi : Matur kesuwun. Tukang Pos : Enggih, Assalamualaikum.... Mimi : Walaikumsalam. (Manjing ning umah). Ikbal, wonten surat kanggo sira. Ikbal : (Ngadeg, nampani surat sing Mimi, nuli surat diwaca).
Bab II: Pituduh Khusus
111
Mama Ikbal
Mama
Mimi
2.
112
: Surat sing sapa, Bal? : Alhamdulillah, berkat donga Mama lan Mimi, kula ketampi. Mulai minggu ajeng kula kedah sampun wonten teng Pengaléngan nglampahi pendidikan calon Tamtama. : Sukur bagya kumayangan Cung Ikbal. Gede gunung Cermé, masih gedé atine Mama sira. Kelakon dadi tentara. Minangka diterima dadi kaulané rayat. Ngawula ning negara. Poma, besuk katokaken kemampuan nira. Disiplin, trampil, patuh ning atasan. Jagaen bangsa lan negara. : Sedaya-daya berkat kersané Gusti Allah. Saniki, ayo Ikbal lan Mimi, pada barengbareng syukuran.
Guru ngéngkén murid supados njawab pitakénan ingkang wonten kaitané sareng isi téks drama miturut basa piyambek. Jawaban murid mungkin mawon bénten-bénten, senajan leres, sebab miturut basa piyambek-piyambek. Soal lan Jawaban: 1. Kenangapa Ikbal beli balik ning umah? Turu ning umah baturé. 2. Kenangapa Ikbal beli lanjut sekolah? Beli duwé biaya. 3. Kenangapa Ikbal beli ditrima kerja ning kantoran? Langka lowongan kerja, malahan lulusan S-2 baé masih ngantri kerja. 4. Ikbal mangan ning umah baturé. Kenangapa Mama ngumbangi Ikbal? Mama péngén supaya mangan ning umah déwék. Mbuh énak mbuh beli, mangan ning umah déwék. 5. Ikbal ditrima dadi tentara. Apa naséhat Mimi? Poma, besuk katokaken kemampuan nira. Disiplin, trampil, patuh ning atasan. Jagaen bangsa lan negara. Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
B. Mbedar Bebasan-Padinan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados niteni malih téks Crita Cindek ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun.
1.
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal ngalihbasa bebasan/krama dados basa padinan/ngoko saking isi téks drama. Contoh: Boten sumerep, Ma. Késah wingi énjing. Beli weru, Ma. Mangkat wingi ésuk. Soal lan Jawaban: 1. Kula piyambek boten ngertos, Ma. Kita déwék beli ngerti, Ma. 2. Medal sekolah Ikbal boten saged nglajengaken sekolah. Lulus sekolah Ikbal beli bisa nglanjutaken sekolah. 3. Teng griyané réncang. Ning umahé baturé. 4. Késah teng Kota. Nyobi ngilari pedamelan. Mangkat ning Kota. Nyoba luruh pegawéan. 5. Wonten layang kanggé Ikbal. Ana surat kanggo Ikbal.
2.
C. Tugas teng Griya No. 1.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid ngerjakaken tugas teng griya, inggih punika njodohaken nami-nami adat masyarakat.
Bab II: Pituduh Khusus
113
Soal lan Jawaban: Jodohaken ukara sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengen sing pas nganggo tanda anak panah (→). Adat syukuran nelayan olih berkah sing laut 2.
114
Sedekah Bumi
Adat syukuran petani arep panēn pari
Ngunjung
Adat syukuran wong dēsa ziarah ning kuburan dēsa
Mapag Sri
Adat syukuran petani sauwisē panen
Ngarot
Adat syukuran petani arep ngolah sawah sauwisē banyu teka
Nadran
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Wulangan 7 AKSARA CARAKAN Minggu Tema Bahan Media
: Kaping-1 : Aksara Carakan : Téks Aksara Carakan : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos lan nyerat wujud pasangan Aksara Carakan, wujud sandangan mandaswara lan kegunaané, aksara swara lan kegunaané, lan pasangan Aksara Da, Ta, Sa, Wa, La. . Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten sekawan bagian (4 bagian), inggih punika: (1) maos lan nyerat wujud pasangan Aksara Carakan, (2) maos lan nyerat wujud sandangan mandaswara lan kegunaané, (3) maos lan nyerat aksara swara lan kegunaané, (4) maos lan nyerat pasangan Aksara Da, Ta, Sa, Wa, La. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos lan Nyerat Aksara Carakan No.
1.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos lan nyerat Aksara Carakan, inggih punika wujud pasangan Aksara Carakan: Ha; a
Na: n
Ca: c
Ra: r
Ka: k
Bab II: Pituduh Khusus
115
Da: d
Ta: t
Sa: s
Wa: w
La: l
Pa: p
Dha: f
Ja: j
Ya: y
Nya: v
Ma: m
Ga: g
Ba: b
Tha: q
Nga: z
Guru ngajak murid maos lan nyerat wujud sandangan mandaswara lan kegunaané, inggih punika: 2.
Cakra
keret
Pengkal
]
}
-
Guru ngajak murid maos lan nyerat wujud aksara swara lan kegunaané, inggih punika: 3.
A
I
U
E
O
A
I
U
E
O
Guru ngajak murid maos lan nyerat wujud pasangan Aksara Da, Ta, Sa, Wa, La, inggih punika: Da Ta Sa Wa La 4.
fF
tT
sS
wW
lL
B. Latihan Nyerat Aksara Carakan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid latihan nyerat Aksara Carakan. Carané nulis sing bener. Radén Abimanyu lan danawa
1.
r[fn\ abi mvu ln\ fnw Cara nulis sing bener
r[fn Hbi mvu lnFnw 116
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
jajan tahu: jjn\ tau
j j nT au
kulit salak : kulit\ slk\
ku li tS l k\
garan wadung: grn\ wfu= anak lanang: ank\ ln=
gr nWfu= an kLn=
Conto. 1. Ngemét Dadung: ze[mtFfu= 2. Anak Semut: ankSemut\ 3. Uwit Duwur: auwitF|wu/ 4. Narik Welut: nrikWelut\ 5. Bapak Tatang: bpkTt= 6. Sabuk Wolu: Sbu[kWolu 7. Guntur Bumi: gunÒ|/bumi 8. Klapa Gading: kLpgfi= 9. Jaksa Agung: jkSagu= 10. Klepon Wingi: k<[ponWizi Catetan: Kanggo pasangan aksara carakan ning esor iki: Ka ta La
kK
tT
lL
Baka ulih sandangan: Suku
Cakra
keret
pengkal
U
]
}
-
Bab II: Pituduh Khusus
117
Penulisané kaya aksara asliné. Conto tulisan:
Bli kena ditulis
Kudune
Pak Kumis
pkK|mis\
pkÑ|mis\
Mangan tumis
mznT|mis\
mznÒ|mis\
mL|mPtPge/
mÓ|mPtPge/
Mlumpat pager
Baka sing mati luwih sing siji bisa nggunakaken pangkon Conto tulisan:
Bli kena ditulis
Kudune
- Mangan kwaci
mznÑci
- Ngemet bluluk
ze[mtB|luk\ ze[mt\bÓ|luk\
mzn\kWci
W
Salinen nganggo aksara latin. 1. aiwkFgi=
9.
fiaplLken
2. bunFe/rnKij=
10. fukunS[nTt\
3. bbfFe/myu
11. tugsW|l=znSiji
4. r[fnTnujiw
12. sWlynHv/
5. sWlynHv/
13. tugsW|l=znSiji
6. z[zonWefus\
14. [pnTsSnfiwr
7. wi[sCo[pLok\
15. fukunS[nTt\
8. ankW[fonLim
118
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
C. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Guru ngéngkén murid supados ngerjakaken soal-soal Aksara Carakan, inggih punika: Latihan 2. Salinen nganggo aksara carakan. 1. Manuk dara 6. Bandul dacin 2. Kantor bupati 7. Buntut jaran 3. Tak sawang 8. Nginum susu 4. Swarna dwipa 9. Ngidek kwali 5. Uwis lulus 10. Arep slametan
Minggu: Kaping-2 Tema : Aksara Carakan Bahan : Téks Aksara Carakan Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos lan nyerat wujud pasangan Aksara Pa, Dha, Ja, Ya, Nya lan pasangan Aksara Ma, Ga, Ba, Tha, Nga. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten kalih bagian (2 bagian), inggih punika: (1) pasangan Aksara Pa, Dha, Ja, Ya, Nya, (2) pasangan Aksara Ma, Ga, Ba, Tha, Nga Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
Bab II: Pituduh Khusus
119
A. Maos lan Nyerat Aksara Carakan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos lan nyerat wujud pasangan Aksara Pa, Dha, Ja, Ya, Nya, inggih punika: Pa
pP
Dha
d D
ja
Ya
j J
y Y
Disumpah: fisum\ph
Mas Joni: ms\[joni
[c[nDol\ m[sJoni
pkYfi
Arep nyoba: axp\[vob 1.
Conto. 1. Tak potong = t[kPo[t=o 2. Beras pulen = bersPuXn\ 3. Blarik dhadhung = bLrikDdu= 4. Rada bindheng = rfbinD_ 5. Masak jamur = mskJmu/ 6. Anak jaran = ankJrn\ 7. Mas yanto = msY[nTo 8. Pak Yunus = pkY|nus\
120
v V
fisumPh
Céndhol: [cn\[dol\
Pak Yadi: pk\yfi
nya
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
ax[pVob
9. Arep nyuled = axpVuXf\ 10. Obat nyamuk = [aobtVmuk\ Salinen nganggo aksara latin. 1.
nrikJ=k/
2.
s[mPoaix=
3.
p[kYo[sofipur
4.
ajjemPlitn\
2. 5.
axpVpu
6.
z=[gobe[nDo
7.
tkJ|=ki/rken\
8.
ge[nDwkyu
9.
ltia[nYog
10. [foy[nVo[kot\ Salinen nganggo aksara carakan. 1. Tak sumpel 6. Ngemet tampah 2. Gendhéng kaca 7. Sendhang dhuwur 3. 3. Tak jorogaken 8. Cap jempol 4. Pinten yuswané 9. Uwis payu 5. Uwis nyambung 10. Arep nyebar A. Pasangan Aksara Ma, Ga, Ba, Tha, Nga 4.
Ma
m M
Ga
g G
ba
b B
tha
q
Q
Nga
z
Bab II: Pituduh Khusus
Z
121
Uwis mabur : auwis\mbu/
auwisMbu/
Doyan gulet: [foyn\guXt\
[foynG|Xt\ Bocah sombong: [boch[som\[b=o
[boch[so[mB=o Arep ngarang: axp\zr=
axpZr=
Arep benthik : axp\ben\qik\
axpBenQik\ Conto. 1. Iwak manyung = aiwkMvu= 2. Mégal-mégol = [mg[lM[gol\ 3. Endas gundul = aenFsG|nF|l\ 4. Nyekel gunting = vekelG|nTi= 5. Sambel ijo = smBelai[jo 6. Tales Bogor = tX[sBo[g/o 7. Doyan ngutil = [foynZ|til\ 8. Klenthing kuning = kLenQi=kuni= 9. Kenong kayu = ke[nQ=okyu 10. Doyan ngabor = [foynZ[b/o
122
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
B. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Salinen nganggo aksara latin. 1.
axpM=gu=
6.
fu[r[nMo[nT=o
2.
gunu=semB|=
7.
apwisGeXm\
1. 3.
tkGnF|lLi
8.
[wohgem\bLk\
4. se[nQ=otezh
9.
vuXfSenQi/
5. axpZ|mPet\
10. mnu[kZo[ch
Salinen nganggo aksara carakan. 1. Arep mundur 6. Molak malik 2. Gondhal gandhu 7. Tak gantung 2. 3. Mangan bonténg 8. Tangan buntung 4. Seneng menthil 9. Menthang kali 5. Arep nginep 10. Doyan nguping Minggu : Kaping-3 Tema : Aksara Carakan Bahan : Téks Aksara Carakan Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged damel sandangan manda swara ingkang wujudipun sandangan cakra, sandangan keret, sandangan pengkel, panjing wa, lan panjing la. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Bab II: Pituduh Khusus
123
Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian), inggih punika: (1) sandangan cakra, (2) sandangan keret, (3) sandangan pengkel, (4) panjing wa, (5) panjing la. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
bagian (5
A. Nyerat Sandangan No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid nyerat lan nerapaken sandangan cakra, inggih punika: ]) 1. Sandangan cakra ( - Penanda konsonan luluh ra - Dipasang ning esoré aksara sing disandangé - Bisa dipasang bari sandangan séjén Contoh - Kra
1.
Penulisan
k]
Kata Kramas
Penulisan
k]ms\
- Kri
k]i
Kringet
k]izet\
- Kru
k(
Krupuk
ku]puk\
- Kre
[k]
Kreta
[k]t
- Kro
[k]o
Kroco
[k]o[co
Simaken conto ning tembung. a. Lagi kramas
124
= lgik]ms\
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
b. Budi kringetan = bufik]zetTn\ c. Kruget-kruget
= k(getÑ)get\
d. Ngosrék kebun = [zo[s]kKebun\ = ge[mB`ot\
e. Gembrot
2. Sandangan keret ( -
})
Penanda sandangan cakra sing ulih sandangan pepet. Dipasang ning esoré aksara sing disandangé Bisa dipasang bari sandangan séjén.
k}m_ kremeng 2.
Kre
}
k}teg\ kreteg
Simaken conto ning tembung. a. Kresna Dipayana = k}sNfipyn b. Ambrenginging = amB~zizi=
- ) 3. Sandangan pengkal ( - Penanda konsonan luluh ya - Dipasang nyambung bari aksara sing disandangé - Bias dipasang bari sandangan séjén.
Bab II: Pituduh Khusus
125
Conto - Tya
- bya
Penulisan
t-
k]i
Kata
Penulisan
Setya
set-ki
Setyaki
set-ki
Grubyag
g(b-g\
Grubyag grubyug
g(b-gG)b-ug\
3. Simaken contoh ning tembung. a. Kyai Ali Makmur = k-aialimkM|/ b. Gendengé kepyur = ge[nFzekep-u/ c. Klapa kopyor = kLp[ko[p-o/ d. Gebyar pariwisata = geb-/priwist e. Cagak empyak = cgkHemP-k\ 4. -
W
Panjing wa ( ) Penanda konsonan luluh wa Dipasang ning esoré aksara sing disandangé Bisa dipasang bari sandangan séjén
Contoh
- Kwa
126
Penulisan
kW
Kata
Penulisan
kwangwung
kW=wu=
sekwadron
sekW[f]on\
Mangan kwaci
mzn\kWci
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
5. -
Panjing la ( L) Penanda konsonan luluh la Dipasang ning esoré aksara sing disandangé Bisa dipasang bari sandangan séjén
Contoh
Penulisan
Kata
Penulisan
- Kla
kL
Klapa
- Kli
kLi
Klilipen
kLilipen\
- Klu
kÓ|
Kluban
kÓ|bn\
- Kle
[kL
Klewat
[kLwt\
- Klo
[kLo
Kloning
[kLoni=
- Kle
kLe
Klelep
kLeXp\
kLp
5.
B. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Salinen nganggo aksara latin. 1. k(puk\
9. suketG`inti=
2. tauge[j]ot\
10. amBÃh
3. [botenP}fuli
11. rfge[mB`ot\ Bab II: Pituduh Khusus
127
4. g]imis
12. auwitÒ~mBesi
5. gu[m]o[b-os\
13. fipunÒ~tegGi
1. 6. se[mP]=olmPu 7. linT=[za[b-/o
14. kep-/kep-u/ 15. k}tegF|wu/
8. pu/np]smSalinen nganggo aksara carakan. 1. Brondong 6. 2. Mrupus 7. 2. 3. Grinda 8. 4. Gréndél 9. 5. Kreneng 10.
Arep kluruk Déwi Setyawati Rada ngepyur Kyai maja Trenggiling
Minggu : Kaping-4 Tema Bahan Media
: Aksara Carakan : Téks Aksara Carakan : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged nyerat lan maos Aksara Swara, lan nyukani pangkon teng aksara swara. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) nyerat lan maos Aksara Swara, (2) nyukani pangkon teng aksara swara. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
128
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Aksara Swara No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados nyerat aksara swara a, i, u, e, o
Asal usul aksara swara minangka tekané wong-wong manca utawa Eropa ning pulo Jawa, nyebabaken aksara carakan ngalami probahan tambahan aksara a, i, u, e, o, uga manjinge tembung-tembung silihan sing manca manjing ning ucapan, uga kekayaan tembung lan basa. Tujuané digawé aksara swara kanggo nggampangaken 1. baka maca buku sing ana tulisané nganggo tembung silihan (kata pinjaman) sing basa manca. Dadi aksara swara dienggo minangka kehormatan lan kanggo nulis tembung-tembung manca baé. Bli kena kanggo nulis tembung lokal. A=A
I=I
U=U
E=E
O=O
Aksara swara bli duwé pasangan, mulané baka ning arepé ana aksara sing mati kudu diupai pangkon. Conto: Amerika Inggris
A[mrik I=g}is\
Umar Bakri
Um/ bk]i
Eskimo
EsKi[mo
Oktober
O[kTobe/
Bab II: Pituduh Khusus
129
Contoh baka ning arepé aksara swara mati.
2.
Rakyat Amérika
rkYt\A[mrik
Seniman Inggris
senimn\I=g}is\
Bapak Umar Bakri
bpk\Um/bk]i
Penduduk Eskimo
penF|fuk\EsKi[mo
Wulan Oktober
wuln\O[kTobe/
Latihan 9. Salinen nganggo aksara latin.
130
1.
k-aiAlimkM|/
2.
UnÒ|=surpti
3.
[ao[tl\AmBrukM
4.
Ek\[sPsi
5.
I[nFo[nsiA
6.
lukisn\EmPiris\
7.
I[p]sSiOnisMe
8.
ObLigsi
9.
U/bnNissi
10.
O/gnissi
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Latihan 10. Salinen nganggo aksara carakan. 1. Anggraéni 6. Umbrella 3. 2. Ardhanariswari 7. Eksplorasi 3. Indramayu 8. Embarkasi 4. Instrumentalia 9. Oportunis 5. Uskup agung 10. Onderneming
Bab II: Pituduh Khusus
131
Wulangan 8 LEGÉNDA Minggu : Kaping-1 Tema : Legénda Bahan : Téks Legénda Media : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos téks legénda, njawab pitakénan saking isi téks legénda, napsiraken bagian crita legénda, ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/ krama, njodohaken isi téks crita legénda. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos téks legénda, (2) njawab pitakénan saking isi téks legénda, (3) napsiraken bagian crita legénda, (4) ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama, (5) njodohaken isi téks crita legénda. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
132
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
A. Maos Crita Legénda No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid sami-sami maos crita legénda.
Sayembara Putri Panguragan Dicritakaken, Mbah Kuwu Cerbon teka ning nagri Pasai. Nekani panggonan Syéh Datuk Soléh. Waktu kuwen putri Datuk Soléh, Nyi Mut Mainah, lagi lara. Segala tamba lan ikhtiar wis dilakukaken, tapi penyakit ora mari-mari. Ati Mbah Kuwu krasa melas. Gagé baé déwéké ngususaken upaya. Njaluk karomah Gusti Allah supaya putri bisa waras maning. Rupané upaya Mbah Kuwu diijabah Gusti Allah. Nyi Mut Mainah bisa waras. Syéh Datuk Soléh lan istriné seneng pisan. Ahiré wong tuwa mau péngén supaya anaké dadi murid Mbah Kuwu. Tapi ramalan sing ana ning pikiran Mbah Kuwu, cukup ngagetaken. Mbesuk arep ana perang gedé antara Galuh lawan Cerbon. Raja Galuh, Prabu Cakraningrat, sampé sekiyen durung ana sing bisa ngalahaken. Tapi, ning ramalan Mbah Kuwu, Cakraningrat bisa dikalahaken sawijiné wong wadon “hing wanojaha kang pawaijing”. Dadi, Mbah Kuwu nrima Mut Mainah dadi muridé, senajan umuré nembé 1,5 taun (karo tengah taun). Teka ning Cerbon, Mut Mainah diajari pirang-pirang élmu, yaiku élmu kanuragan, kesaktén, tetapa, uga segala élmu agama Islam. Mut Mainah sauwisé gedé dadi wadon sing ayu lan sakti mandraguna. Awit-awit mung dikenal ning sekubeng Cerbon baé, suwé-suwé ayu lan saktiné Mut Mainah dikenal ning nagri séjéné. Akeh gegedén sing ketarik atiné, terus ngajukaen lamaran. Tapi sekebéh lamaran para gegedén ditolak Mut Mainah karo cara sing alus. Mbah Kuwu weruh anané penolakan iku.
Bab II: Pituduh Khusus
133
Awite Ki Gedé Pekandangan maju mbari nénténg golok. Gandasari ditantang. Perang tanding ramé pisan, tapi ahiré Gandasari bisa menang. Selanjuté gegedén-gegedén séjéné maju. Péngén mbuktiaken yén déwéké luwih sakti lan bisa ngrebut ati Gandasari. Tapi rupané, Gandasari dudu baé ayu, tapi uga pancén wanoja sakti. Sekabéh gegédén bisa dikalahaken. Gegedén paling ahir sing maju yaiku Dampuawang, sing nagri Cina. Maning-maning Gandasari bisa menang. Sekabéh wong lanang kalah kabéh. Ujug-ujug Ki Gedén Bungko, sing mau mung ndeleng baé, sekiyen mulai maju. Bener baé, Gandasari angél ngalahaken Ki Gedén Bungko. Perang tanding cukup suwé, tapi ahiré Gandasari menang. Katoné wis laka gegedén maning sing bisa nandingi Gandasari. Ning tempat sayembara sekabéh lanang pada takluk. Tapi pandengan mekonon rupané salah. Ana salah 1. sawiji gegedén sing niténi awit mau. Apa maning déwéké wis lawas niteni ayu lan saktiné Gandasari. Rupané ati déwéké wis lawas kepencut. Arané Syéh Magelung. Bapané, sultan sing negeri Syam. Wis lawas teka ning Cerbon, lan wis lawas niténi Gandasari. Sunan Kalijaga gagé baé ngongkon Syéh Magelung supaya maju mélu sayembara. Bener baé, Syéh Magelung maju. Adu jurus, adu kesaktén, adu kadigjayan antara Syéh Magelung lawan Gandasari atawa Nyi Mas Panguragan katon ruket, katon ramé. Cukup suwé. Laka sing kalah, laka sing menang. Adu tanding bener-bener suwé. Segala jurus dietokaken. Gawé pegel, gawé payah. Tapi ahiré katon, Nyi Mas Pangurangan beli mampu nandingi Syéh Magelung. Senajan ngakui kalah, déwéké njaluk sarat supaya nikahé aja sekiyen-sekiyen. Ngko ditentokaken maning, kapan waktuné.*** Guru ngéngkén murid njawab supados pitakénan saking isi téks legénda. 2 Soal lan jawaban: 1. Kenangapa Mbah Kuwu Cerbon nrima murid sing arané Mut Mainah?
134
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
2.
3.
4.
5.
Sebab Mbah Kuwu olih impén, yén mbésuk arep ana perang gedé antara Galuh lawan Cerbon. Raja Galuh, Prabu Cakraningrat, sampé sekiyen durung ana sing bisa ngalahaken. Tapi, ning ramalan Mbah Kuwu, Cakraningrat bisa dikalahaken sawijiné wong wadon “hing wanojaha kang pawaijing”. Wong wadon iku arané Mut Mainah. Sebutaken 2 aran sing pada karo Nyi Mas Panguragan! Nyi Mas Gandasari lan Nyi Mas Panguragan. Kenangapa Nyi Mas Panguragan gawé sayémbara? Iku putusan musyawarah, yaiku gawé sayembara kanggo nguji kesaktén Mut Mainah atawa Nyi Mas Gandasari. Sapa baé sing bisa ngalahaken Gandasari, kuwen dadi jodohé. Sapa baé sing dikalahaken Nyi Mas Panguragan? Ki Gedé Pekandangan, Dampuawang, Ki Gedén Bungko, Syéh Magelung. Sapa sing bisa ngalahaken Nyi Mas Panguragan? Syéh Magelung.
Guru ngajak murid napsiraken téks legénda “Sayembara Putri Panguragan” supaya bisa nemokaken maksud crita. Bagian-bagian sing ditapsiraken, yaiku: No. 3.
Bagian sing Diocéki
Maksud Téks
Bagian 1. pambuka
Mbah Kuwu Cerbon nemokaken putri, sing mbesuké bakal mbéla Cerbon ngadepi Raja Galuh.
2. Bagian isi
Putri sing dimaksud, sauwisé gedé dadi putri sing ayu lan sakti. Sewaktu milih calon suami, dasar pilihané sing kesaktian.
Bab II: Pituduh Khusus
135
Bagian 3. pamungkas
Ana gegedén sing bisa ngalahaken putri, yaiku Syéh Magelung. Tapi putri njaluk sarat, aja gérék nikah sekiyen.
B. Mbedar Padinan-Bebasan No. 1.
2.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados niténi malih téks legénda ingkang wau sampun diwaos supados langkung paham isi lan maksadipun. Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama saking isi téks legénda. Contoh: Péngén supaya anaké dadi murid Mbah Kuwu. Péngén supados putrané dados murid Mbah Kuwu. Soal lan Jawaban: 1. Sampé sekiyen durung ana sing bisa ngalahaken. Nganti saniki déréng wonten ingkang saged ngalahaken. 2. Wis lawas teka ning Cerbon. Sampun lami dugi teng Cerbon. 3. Sauwisé gedé dadi wadon sing ayu, sakti. Sesampuné ageng dados wanodya ingkang ayu, sakti. 4. Sekabéh wong lanang kalah kabéh. Sedanten tiyang jaler kalah sedanten. 5. Laka sing kalah, laka sing menang. Boten wonten ingkang kalah, boten wonten ingkang menang.
C. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén njodohaken.
136
murid
supados
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
ngerjakaken
soal
1. Nyi Mas Panguragan iku wadon sakti ………… 2. Tanduran pari ning sawah katon ijo …………… 3. Klambiné abang ………… sampé gawé silo. 4. Sauwisé dibasuh, kaosé dadi putih ………… 5. Bengi peteng ………… langka wulan lan lintang. Jawaban: 1. C. mandraguna 2. F. royo-royo 3. D. mérét 4. E. ngicis 5. B. ribet Minggu : Kaping-2 Tema : Legénda Bahan : Téks Legénda Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos teks legénda, niténi bausastra (kamus) saking téks legénda, njawab pitakénan saking isi téks legénda, ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama, lan napsiraken maksud teng bagian crita legénda. Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos téks legénda, (2) niteni bausastra (kamus) saking téks legénda, (3) njawab pitakénan saking isi téks legénda, (4) ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama, (5) napsiraken maksud teng bagian crita legénda. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar. Bab II: Pituduh Khusus
137
A. Maos Crita Legénda No.
Kegiatan Wulangan Guru ngajak murid maos téks crita legénda.
Dampuawang Kalah Tanding Ning zaman bengén ana salah sawijiné gegedén, sing arané Dampuawang, salah sawijiné sodagar sing nagri Cina. Déwéké péngén ngunjungi guruné ning Cerbon, yaiku Sunan Gunungjati. Seturuté pelayaran, pirang-pirang wulan Dampuawang nglayari segara. Sampé ning sawiji dina, teka ning wilayah Junti, yaiku kira-kira 39 km sing Cerbon arah ngalor. Rombongan Dampuawang mudun. Luru banyu adem lan péngén ngaso sedélat. Rupané ning Junti iku Dampuawang ketemu prawan ayu sing arané Nyai Rara Junti, yaiku putriné Ki Gedéng Junti. Rupané Ki Gedeng Junti duwé umah cukup gedé, lan dikubengi wiwitan pring ori. Kandelé wiwitan pring 1,5 m (karo tengah méter) lan duwuré 2 m (rong méter). Nyai Rara Junti manjing ning panggonane sing cukup aman mau. Ning sajeroné ati Dampuawang ana rasa seneng. Ahiré déwéké nduwéni perasaan péngén nglamar Nyai Rara Junti. Gelisé crita, lamaran diajukaken. Ki Gedéng Junti bli bisa mutusaken. Déwéké nyerahaken ning anak wadoné supaya bisa mutusaken, nrima atawa nolak. Nyai Rara Junti kaya-kayané kurang seneng ning Dampuawang, tapi déwéké bli wani nolak mentéh-mentéh. Ahiré déwéké ngajuaken sarat sing abot pisan. Maksudé supaya Dampuawang bli mampu, lan ahiré bli sida nglamar déwéké. Sarat sing diajuaken Nyai Rara Junti, yaiku “Sapa baé sing bisa ngrubuhaken wiwitan pring ori sing ana ning sekubengé umah Ki Gedéng Junti mung sewengi, bisa ditrima lamarané!” Dampuawang rada kagét ngrungokaken sarat mau, sebabé déwéké bli mungkin bisa mbedoli dan ngrubuhaken wiwitan pring ori semono akéh lan duwuré.
138
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Tapi tékad Dampuawang gedé pisan. Déwéké péngén lamarané ditrima. Akal mulai muncul ning otaké. Selama kiyen déwéké muteri jagat nggawa emas picis dunya brana, pirang-pirang pisan. Dadi modal kuwen bisa nganggo ngrubuhaken wiwitan pring ori. Gagé baé ning bengi kuwen Dampuawang ngumumaken ning masyarakat, yén déwéké arep tawur emas picis dunya brana. Sapa baé olih rebutan emas, olih nggawa sepira baé, seolih-olihé asal wani rebutané. Tawur emas dilaksanakaken ning sekubengé umah Ki Gedéng Junti, yaiku ning jero pekarangan umah lan ning pinggiran wiwitan pring. Wong-wong sing jumblahé atusan pada rebutan, pada singkang-singkangan. Pirang-pirang jam wong-wong pada rebutan. Sampé-sampé wiwitan pring ori sing ana ning sekubengan umah Ki Gedéng Junti brantakan lan rubuh kabéh. Nyai Rara Junti kaget ndelengaken kedadén kaya konon. Jero ngati Nyai Junti, bener wiwitan pring ori kebedol lan rubuh kabéh. Artiné, Dampuawang duwé hak ditrima 1. lamarané. Tapi, jaré déwéké cara-cara Dampuawang beli wajar. Sebabé nganggo cara sing bulit lan beli jujur. Nyai Rara Junti ngrasa dibuliti ning Dampuawang. Ahiré Nyai Rara Junti karo bapané mlayu sing wilayahé. Mbuh mendi mlayuné. Adoh separan-paran ninggalaken Dampauawang sing arep nagih janji putri. Rupané playoné putri lan bapané teka ning Cerbon. Déwéké ditulung Syéh Béntong, yaiku putra Syeh Quro, sing ngadegaken pondok pesantrén ning Karawang. Syéh Béntong uga arep ning Cerbon nemoni guruné, yaiku Sunan Gunungjati. Tapi rupané Dampuawang bisa nyusul. Déwéké nagih janji putri. Dampuawang ditolak, tapi déwéké maksa. Syéh Béntong mbéla putri. Adu tanding antara Dampuawang klawan Syéh Béntong ahiré pecah. Padapada kuwaté, pada-pada saktiné. Segala jurus dietokaken kabéh. Tapi ahire Dampuawang kalah tanding. Gelisé crita ning sawiji dina, ahiré Syéh Béntong nikah karo Nyai Rara Junti. Bab II: Pituduh Khusus
139
2.
Guru ngéngkén murid supados niténi arti kamus (bausastra) saking téks crita legénda.
B. Mbedar Wulangan No.
1.
140
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados njawab pitakénan saking isi téks legénda. Jawaban murid kanggé basa piyambek, dados senajan leres, mungkin mawon jawabané bénten-bénten. Soal lan Jawaban: 1. Sapa Dampuawang iku? Ana maksud apa arep ning Cerbon? Dampuawang iku salah sawijiné sodagar sing nagri Cina. Déwéké péngén ngunjungi guruné ning Cerbon, yaiku Sunan Gunungjati. 2. Sapa Nyai Rara Junti iku? Ana maksud apa arep ning Cerbon? Nyai Rara Junti iku putriné Ki Gedéng Junti. Mlayu sing wilayahé, mbuh mendi mlayuné. Adoh separanparan ninggalaken Dampauawang sing arep nagih janji putri. Rupané playoné putri lan bapané teka ning Cerbon. 3. Sapa Syéh Béntong iku? Ana maksud apa arep ning Cerbon? Syéh Béntong iku putra Syeh Quro, sing ngadegaken pondok pesantrén ning Karawang. Syéh Béntong uga arep ning Cerbon nemoni guruné, yaiku Sunan Gunungjati. 4. Kenangapa Dampuawang tawur emas ning sekubengan umah Ki Gedéng Junti? Apa maksudé? Supaya wong-wong rebutan, ahire bisa ngrubuhaken wiwitan pring ori. Yen pring ori wis rubuh, deweke ngrasa lamaran bakal ditrima. 5. Kenangapa Syéh Béntong mbéla Nyai Rara Junti? Kesiji, Dampuawang wis bulit. Keloro, deweke uga seneng ning Nyai Rara Junti. Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Guru ngéngkén murid supados ngisi soal-soal ngalihbasa padinan/ngoko dados bebasan/krama saking isi téks legénda. Contoh: Luru banyu adem lan péngén ngaso sedélat. Ngilari toya adem lan péngén ngaso sekedap. Soal lan Jawaban: 1. Ning sajeroné ati ana rasa seneng. Teng selebeté manah wonten raos seneng. 2.
2. Olih nggawa sepira baé. Angsal mbakta pinten mawon. 3. Wong-wong sing jumblahé atusan pada rebutan. Tiyang-tiyang ingkang jumblahipun atusan samia rebutan. 4. Rada kagét ngrungokaken sarat mau. Radi kagét mirengaken sarat wau. 5. Syéh Béntong uga arep ning Cerbon. Syéh Béntong ugi bade teng Cerbon.
C. Tugas teng Griya No.
1.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid supados ngerjakaken soal napsiraken isi téks legénda teng griya. Tapsiran téks kadosdéné contoh minggu wingi. Jawaban murid miturut basa piyambek, dados mungkin mawon boten sami senajan leres. Soal lan Jawaban: Napsiraken téks legénda “Dampuawang Kalah Tanding” supaya bisa nemokaken maksud crita. Bagian-bagian sing ditapsiraken, yaiku:
Bab II: Pituduh Khusus
141
No.
Bagian sing Diocéki
Maksud Téks
Bagian pambuka
Dampuawang sing Nagri Cina teka ning pesisir Junti. Déwéké arep ning Cerbon. Ning pesisir Junti luru banyu kanggo bekel banyu nginum. Ketemu Nyai Rara Junti, déwéké seneng.
2. Bagian isi
Sarat nglamar Nyai Rara Junti yaiku kudu bisa ngrubuhaken wit pring ori ning umah Ki Gedeng Junti. Dampuawang nawuraken emas. Wong-wong pada rebutan. Dadiné pring ori rubuh kabéh. Nyai Rara Junti mlayu, sebab nganggep Dampuawang ora jujur.
1.
3.
Bagian pamungkas
Nyai Rara Junti mlayu teka ning Cerbon. Ditulung Syéh Bentong. Dampuawang ahiré tarung karo Syéh Béntong. Syéh Béntong bisa menangaken tarung. Ahiré Syéh Béntong nikah karo Nyai Rara Junti.
Minggu : Kaping-3 Tema : Legénda Bahan : Téks Legénda Media : Téks lan Gambar Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos téks legénda, niténi maos crita legénda, catur gunem (diskusi), damel téks crita legénda, lan ngalih basa padinan/ngoko dados bebasan/ krama.
142
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos téks legénda, (2) niténi maos crita legénda, (3) catur gunem, (4) damel téks crita legénda, (5) padinan-bebasan. Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
A. Maos Crita Legénda No.
Kegiatan Wulangan
Murid-murid dibagi dados kelompok-kelompok. Salah satunggaling klompok maos crita “Dampuawang Kalah 1. Tanding” teng ajeng kelas. Klompok sanésé niténi lan mbijih teng Lembar Titénan. Klompok ingkang niténi nyerat teng Lembar Titénan. Lembar Titénan Maca Aran Murid sing Maca : _______________________________
2.
No.
Bagian sing Dititéni
1.
Kocap (intonasi, artikulasi, vokal)
2.
Njiwani (penghayatan, penjiwaan)
3.
Napsiraken (interpretasi, menafsirkan)
Contréng (√) A
B
C
D
*Katrangan: A (bagus pisan), B (bagus), C (cukup), D (kurang) Bab II: Pituduh Khusus
143
Guru nglanjutaken kegiatan blajar, yaiku blajar Catur Gunem (Diskusi), ingkang mbahas crita ‘Dampuawang Kalah Tanding’. Klompok-klompok nyiapaken hasil Lembar Titenan lana maparaken. Jawaban teng Lembar Titénan, dibahas. Saben klompok nyiapaken alesan piyambek-piyambek. 3. Ingkang dibahas: 1. Apa wateké tokoh/pelakon ning crita mau? Pas beli sewaktu diwacaaken? 2. Priwén kocap (vokal, artikulasi, intonasi) sing maca? 3. Priwén katoné bagian njiwani (penghayatan, penjiwaan) sing maca? 4. Priwén napsiraken (interpretasi, penafsiraken) crita? 5. Apa sing dadi bagain paling angél ning téks crita? Apa sing dadi bagian paling gampang ning téks crita? Guru ngéngkén murid damel téks crita legénda ingkang pas sareng bagian-bagian crita. Téks crita kudu nduwéni bagian-bagian, yaiku: 1. Crita asalé sing wis ana ning masyarakat. 2. Crita nduwéni latar karo babad/legénda/sejarah désa/ wilayah. 4. 3. Ana téma/masalah sing arep dadi téks crita. 4. Ana tokoh/pelakon sing ana ning crita, yaiku pelakon utama lan pelakon sing mbantu. 5. Ana réntétan masalah sing dadi alur. 6. Ana latar tempat lan waktu. 7. Ana masalah sing bisa dipecahaken. 8. Ana judul crita.
B. Tugas teng Griya No. 1.
144
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid damel téks crita legénda teng griya ingkang pas sareng bagian-bagian crita. Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Téks crita kudu nduwéni bagian-bagian, yaiku: 1. Crita asalé sing wis ana ning masyarakat. 2. Crita nduwéni latar karo babad/legénda/sejarah désa/ wilayah. 3. Ana téma/masalah sing arep dadi téks crita. 1. 4. Ana tokoh/pelakon sing ana ning crita, yaiku pelakon utama lan pelakon sing mbantu. 5. Ana réntétan masalah sing dadi alur. 6. Ana latar tempat lan waktu. 7. Ana masalah sing bisa dipecahaken. 8. Ana judul crita. Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal pilihan ganda teng griya. Pilihen a, b, c, utawa d nganggo tanda palang (x) ning jawaban sing pas karo basa bebasan/krama! Soal lan Jawaban: 1. Ana dongéng ning salah sawiji désa. a. Ana dongéng teng salah satunggaling désa. b. Wonten dongéng teng salah sawiji désa. c. Wonten dongéng ning salah satunggaling dusun. d. Wonten dongéng teng salah satunggaling dusun. Jawaban: d 2. Umah Ki Gedéng Junti katon gedé. a. Griya Ki Gedéng Junti ketingal ageng. b. Griya Ki Gedéng Junti ketingal gedé. c. Umah Ki Gedéng Junti ketingal ageng. d. Griya Ki Gedéng Junti katon ageng. Jawaban: a 3. Dampuawang sing Nagri Cina arep nemoni Sunan Gunungjati. a. Dampuawang saking Nagri Cina arep manggihi Sunan Gunungjati. b. Dampuawang sing Nagri Cina arep manggihi Sunan Gunungjati. c. Dampuawang saking Nagri Cina badé manggihi Sunan Gunungjati. d. Dampuawang saking Nagri Cina arep nemoni Sunan Gunungjati. Jawaban: c Bab II: Pituduh Khusus
145
4. Nyai Rara Junti mlayu teka ning Cerbon. a. Nyai Rara Junti mlajeng dugi teng Cerbon. b. Nyai Rara Junti mlajeng dugi ning Cerbon. c. Nyai Rara Junti mlajeng teka teng Cerbon. d. Nyai Rara Junti mlayu dugi teng Cerbon. Jawaban: a 2. 5. Kagét ndeleng pring ori rubuh kaya konon. a. Kagét ndeleng pring ori rubuh kados mekoten. b. Kagét ningal pring ori rubuh kados mekoten. c. Kagét ningal pring ori rubuh kados konon. d. Kagét ningal pring ori rubuh kaya mekoten. Jawaban: b
Minggu : Kaping-4 Tema Bahan Media
: Legénda : Téks Legénda : Téks lan Gambar
Tujuan Wulangan: Sesampuné kegiatan wulangan, murid saged maos crita legénda, Kegiatan Wulangan: Sederéngé kegiatan wulangan, guru njelasaken kririn masalah téma, tujuan, lan punapa-punapa ingkang dados bahan wulangan. Guru maparaken, yén bahan ajar wonten gangsal bagian (5 bagian), inggih punika: (1) maos crita legénda (2) niténi arti bausastra (3) pitakénan saking téks crita (4) njdohaken saking téks crita (5) ngalihbasa bebasan-padinan Guru ngajak murid supados titén lan wekel blajar.
146
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
A. Maos Crita Legenda No.
Kegiatan Wulangan Guru ngéngkén murid maos crita legénda “Putri Ong Tien Nio”.
Putri Ong Tien Nio
Sesampuné Sunan Gunungjati angsal restu saking ibunda Nyai Mas Syarifah Mudaim klawan nyerahaken tahta kasultanan dumateng adiné, Syarif Nurullah, piyambeké nyiaraken agama islam teng nagri Tartar Cina. Teng nagri puniku, Gunungjati nyamar minangka rayat biasa. Mlebet teng kampung-kampung. Malahan milet damel kramik, umpaminé guci lan piring. Wiraos Gunungjati lir umpamané, ‘seusap nyata seidu metu’. Maksad ukara puniku, wiraos Gunungjati saged nyata. Mila mekaten, rayat Tartar percanten, sering nyuwun dibantu, teras katah ingkang melebet agama Islam. Lami-lami Kaisar Tartar uning wontené Gunungjati klawan upaya ngislamaken rayat Tartar. Kaisar nggadahi rencana badé ngusir Gunungjati saking nagriné. Nanging 1. sedéréngé, Kaisar péngén nguji élmu Gunungjati. Sebabé, rayat Tartar sering wiraosaken Gunungjati punika ki ageng ingkang sakti mandraguna. Kaisar ngéngkén putriné, Ong Tien Nio supados masang bokor kuningan teng bagian weteng kanggé nipu Gunungjati. Putri pura-pura siweg meteng. Sesampuné Gunungjati dugi teng istana, Kaisar ngéngkén Gunungjati supados njawab pitakenan Kaisar. “Putri kula puniki, kapan badé nglairaken?” Pitakénan Kaisar tamto mawon pura-pura. Maksadipun kanggé mbebodo Gunungjati, sebab putri boten meteng. Mung dipasangi bokor kuningan mawon teng wetengé. Gunungjati njawab, “Insyaallah, boten lami malih badé lairan.” Kaisar ngraos seneng wontené jawaban Gunungjati ingkang makaten. Pikiripun Kaisar, Gunungjati puniku boten sakti. Seleresé Gunungjati sumerep, yén putri puniku mung pura-pura mawon. Bab II: Pituduh Khusus
147
Kaisar ngécéh teng Gunungjati, “Putri kula puniki boten meteng ha ha ha .....” Kaisar teras mbuka rasukan putri ingkang isinipun bokor kuningan. Nanging Kaisar kraos kagét, keranten bokor wau boten wonten. Ilang tanpa krana. Malahan weteng putri ketingal siweg meteng. Kaisar kagét campur isin, uga kéder. Teng salebeté manah, Kaisar péngén nyuwun bantuan Gunungjati supados metengé putri digentos wontené bokor malih. Nanging Kaisar kéder lan isin. Malahan ahiré Kaisar séwot. Kaisar ngusir Sunan Gunungjati. Crita selajengé, Gunungjati wangsul teng Nusa Jawi. Kaisar lan putri ngilari cara, kepripun ngilangaken wetengan, lan digentos malih sareng wontené bokor. Nanging upaya mekaten tetep sia-sia. Singkat crita, teng mangsa selajengé, Ong Tien lan Sunan Gunungjati ahiré dados suami-istri teng Cerbon. Bokor ingkang wauné dados wetengan, boten wangsul malih. Wetengan tetep mawon dados wetengan. Teng salah satunggaling mangsa, bayi jaler ingkang saé lair. Rupi bayi puniku kekuning-kuningan. Ki Gedé Luragung nyuwun supados bayi puniku dados putrané. Bayi puniku diasmani Radén Kemuning. Putri Ong Tien Nio sesampuné teng Cerbon angsal nami énggal, inggih punika Nyi Mas Rara Sumanding.*** 2.
Guru ngajak murid niténi bausastra (arti kamus) saking crita legénda wau.
Guru ngéngkén murid ngisi soal pitakénan, ingkang pas sareng téks crita legénda! Soal lan Jawaban: 1. Teng nagri pundi Sunan Gunungjati nyiaraken agama 3. Islam? Nagri Tartar Cina. 2. Punapa sebabé rayat Tartar purun mlebet agama Islam? Sebab wiraosipun Sunan Gunungjati saged nyata.
148
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
3.
Sinten nami putri Kaisar Tartar? Ong Tien Nio. 4. Punapa sebabé Kaisar tartar péngén nguji Sunan Gunungjati? Kaisar nggadahi rencana badé ngusir Gunungjati saking nagriné. 5. Kepripun ahiré bokor kuningan teng weteng putri Kaisar Tartar? Weteng putri ketingal siweg meteng. 6. Kepripun sikap Kaisar Tartar sesampuné bokor teng weteng putri boten wonten, malahan dados wetengan? Kaisar kagét campur isin, uga kéder. Teng salebeté 3. manah, Kaisar péngén nyuwun bantuan Gunungjati supados metengé putri digentos wontené bokor malih. Nanging Kaisar kéder lan isin. Malahan ahiré Kaisar séwot. Kaisar ngusir Sunan Gunungjati. 7. Sinten nami bayi ingkang lair saking putri Ong Tien? Radén Kemuning. 8. Kepripun rupi bayi puniku? Kekuning-kuningan. 9. Sinten ingkang nyuwun bayi Ong Tien? Ki Gedé Luragung. 10. Sinten nami putri Kaisar Tartar sesampuné dados istri Sunan Gunungjati? Nyi Mas Rara Sumanding. Guru ngéngkén murid njawab soal njodohaken, ingkang wonten kaitané sareng téks crita legénda. Soal: 1. Nami bayi Ong Tien ( D. Radén Kemuning ) 2. Nami gegedén ingkang ngopéni bayi Ong Tien 4. ( E. Ki Gedé Luragung ) 3. Putri Kaisar Tartar ( A. Ong Tien Nio ) 4. Sunan Gunungjati ( F. Syarif Hidayatullah ) 5. Nami Ong Tien teng Cerbon ( C. Nyi Mas Rara Sumanding ) Bab II: Pituduh Khusus
149
B. Tugas teng Griya No.
Kegiatan Wulangan
Guru ngéngkén murid ngerjakaken soal teng griya. Gentosen ukara basa bebasan/krama dados ukara basa 1. padinan/ngoko kadosdéné contoh. Contoh: Teng salah satunggaling mangsa, bayi jaler lair. Ning salah sawiji mangsa, bayi lanang lair. Soal lan Jawaban: 1. Katah ingkang melebet agama Islam. Akéh sing manjing agama Islam. 2. Nanging Kaisar kraos kagét, keranten bokor wau boten wonten. Tapi Kaisar krasa kagét, kerna bokor mau langka. 2. 3. Péngéné digentos malih sareng wontené bokor. Péngéné digenti maning karo anané bokor. 4. Crita selajengé, Gunungjati wangsul teng Nusa Jawi. Crita selanjuté, Gunungjati balik ning Pulo Jawa. 5. Sesampuné teng Cerbon angsal nami énggal. Seuwisé ning Cerbon olih aran anyar.
150
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Bab III
PITUDUH NILAI
A. Kriteria Nilai Katuntasan Minimal (KKM) 1. KKM dinilai setiap akhir blajar / pengajaran kangge tiap-tiap murid (setiap murid) 2. Jumlah komponen ingkang dinilai benten-benten gumantung pripun jumlah komponen teng unggal pelajaran. 3. Komponen ingkang dinilai ngangge cara diceklis rampung mbotene (tuntas botene) 4. Conto rubrik KKM pelajaran 7 Kriteria Katuntasan Minmal (KKM) Keterangan Tuntas Kriteria Nilai
Rampung
Dereng Rampung
Sekap (2)
Kirang (1)
A. Ngamati wacaan teks carakan Cirebon B. Nyusun lan nyunting wacan teks carakan Cirebon C. Maosaken teks carakan Cirebon D. Nyritakaken lan nerjemaaken wacaan carakan Cirebon E. Nulis carakan Cirebon
B. Rublik Nilai Guneman (Diskusi) Kriteria 1. Mirengaken
152
Sae Sanget (3) Sregep
Kirang sregep
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Nglambyar
2. Komunikasi sae tur lancar
Ngrespon
Kirang ngrespon
Nglambyar
3. Paguneman
Aktif, Guyonan
Kirang tanggap
Kemenengan
4. Criosan
Ndugiaken guneman lancar
Kurang lancar
Kemenengan
C. Rublik Nilai Sikap No
Sikap
1.
Teliti
2.
Tanggung jawab
3.
Disiplin
4.
Jujur
5.
Santun
6.
Peduli
7.
Percaya diri
Dereng Teges
Arep Teges
Nyaketi Teges
Dibiasakaken
Ket
D. Rublik Nilai Latihan 1. Latihan diliwai kepripun lan sesuai sareng katahe soal sareng tingkat kasesahane. 2. Upami wonten soal 5 (essay) dinilai tiap soal 2 (5 soal x 2) jumlah skore 10. 3. Upami wonten soal latihan 10, tiap soal dinilai 1, jumlah skor 10, jumlah soal 10 x bobot nilai 1 = 10
Bab III: Pituduh Nilai
153
E. Rublik Nilai Sikap No
Aspek Ingkang Dinilai
Jumlah
1.
Pemahaman literal : Pangaweruh saking wacaan
10 – 20
2.
Pemahaman inferensial : Cekake isi wacaan
10 – 20
3.
Pemahaman evaluasi : Ngulang isi wacaan
10 – 20
4.
Pemahaman apresiasi : Ndalami isi wacaan
10 – 20
Jumlah
40 – 100
F. Rublik Nilai Maos Bebas No
Aspek Ingkang Dinilai
Jumlah
1.
Basa, diksi, struktur, mimik, vokal, artikulasi/intonasi
10-35
2.
Isi, kesesuaian topik sareng isi, lan pemahaman isi
10-35
3.
Aksi, gaya, luwes
10-30
Jumlah
30-100
G. Rublik Nilai Nembang No
Aspek Ingkang Dinilai
Jumlah
1.
Nembang (tetep sareng nada, boten pales)
10 – 35
2.
Birama (Penggalan, tipis kandele, tempo
10 – 35
3.
Dedeg : badan, lan gaya maca
10 – 30
Jumlah
30 – 100
H. Rublik Nilai Wara Wara (Pidato) Pidato bakal asile sae upami sampeyan yakin (saged, mampu, asil, sareng sukses). Kita kedah ngraosaken proses wara-wara (pidato). (Blajar, latihan, sareng nyobi). Percaya didi lan wanian.
154
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Kangge nilai wara-wara (pidato) saged diengge samentawis aspek teng andhap niki : No
Aspek
Bobot
1.
Aspek Bahasa a. Pilihan tembung, gaya basa, tatakrama/ unggah-unguh basa b. Struktur basa (bentuk tembung lan ukara) ingkang leres) c. Pelafalan lan intonasi
35
Pemahaman Isi a. Penguasai isi b. Penghayatan lan penjiwaan (imaji) c. Organisasi lan sistematika penyampean isi
40
Penampilan (ekspresi) a. Badan (mimik lan gerak tubuh) b. Kreasi lan gaya basa
25
Jumlah
100
2.
3.
I.
Jumlah Nilai
Rublik Nilai Nganggit (Ngarang) No
Aspek Ingkang Dinilai
Jumlah
1.
Isi utawi gagasan
13 – 30
2.
Organisasi tulisan (seratan)
7 – 20
3.
Pasekhe kecap sareng pilihan pengucapan
7 – 20
4.
Adegan basa
7 – 20
5.
Unsur mekanik : Ejaan, tanda baca, lan kerapihan
2 – 10
Jumlah
36 – 100
Bab III: Pituduh Nilai
155
J.
Rublik Nilai Carakan Cirebon No 1. 2. 3. 4.
Aspek Ingkang Dinilai Kerapihan tulisan : Tipis tebele, nggantung teng garis inggil, miring nyerate lan diloncat sebaris Keajengan nyerat carakan Cirebon Keleresane nyerat carakan Cirebon Keleresane nyusun tembung utawa kalimat Jumlah
Jumlah 10 – 20 10 – 30 10 – 30 10 – 20 40 – 100
K. Daftar Nilai Murid (Kaweruh basa lan gaya basa) No
Nami Murid
Rata-rata nilai tiap pangajaran 1
2
3
4
5
6
7
8
9
Ket
1. 2. 3. 4. 5. lst
L. Refleksi Guru Refleksi ngrupiaken bilai saking kegiatan blajar ngajar sampun asil botene. Mekoten ugi, guru kedah njawab petangledan niki ingkang wonten teng andap. 1. Kepripun kewontenane pengajaran basa Cerbon pun efektif utawi sae penerapane? 2. Pelajaran punapa mawon ingkang priyogi ditingkataken? 3. Bahan pundi dingkang sampun dikuasai dening murid? 4. Punapa wonten bahan ingkang boten dingerteni murid? 5. Kepripun ngrancang nggulati pengajaran kangge minggu ajeng? Lajeng kepripun langkah-langkahe? 6. Sinten ingkang arsing bolos? 7. Tanggapan murid wontene carakan Cirebon.
156
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX
Daftar Pustaka
Drs. Ahmad Hadi, Lancar Basa Sunda. Bandung: Penerbit CV Atikan Mandiri Manto DG. Pelajaran Basa Cerbon. Jakarta: Penerbit CV Restu Ibu Jakarta Maryati Sutopo. Bahasa dan Sastra Indonesia 3. Jakarta: Pusat Perbukuan DEPDIKNAS Narasumber Masyarakat, Pinisepuh Kabupaten Cirebon P.S Sulendraningrat. Babad Tanah Sunda dan Babad Cirebon RR. Nastiti. Papak Basa Jawi Lengkap. Surabaya: Penerbit Serba Jaya Surabaya TD Sudjana, dkk. Kamus Bahasa Cirebon. Bandung: Humaniora TD. Sudjana, Emon Surya Atmaja 1992. Carub Kadha Carang Seket DEP.DIK.BUD Tim Bahasa Cirebon. Mulasara Basa, Diktat Bahasa Cirebon Jilid 3 Tim Keraton Kasepuhan Cirebon 2003. Bababad Cerbon, Koleksi Naskah Kuno Keraton Kasepuhan Cerbon – Perpustakaan Nasional RI Untung Rahardjo, S.Sos. Kesusastraan Cirebon. Yayasan Pradipta Ust. Khoirur Rokhim. Pedoman Praktis MC dan Pidato. Surabaya: CV. Pustaka Agung Harapan Surabaya
Daftar Pustaka
157
158
Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SMP/MTs Kelas IX