blad. november 2004
5
N i e u w s b r i e f
v a n
d e
S t i c h t i n g
K e m p e n s
L a n d s c h a p
v z w
De tijd tikt in het voordeel van het Kempens landschap Een woord vooraf Het landschap als totaal bezien Onder het motto ‘van nature een monument’ werd de Open Monumentendag uitgebreid tot een ‘Open monumenten- én Landschapsdag. Voor het eerst. En terecht: immers, geen monument zonder omgeving. Bovendien is het Vlaamse landschap een cultuurlandschap; het werd gevormd door mensenhanden. En het is juist die inbreng die zo’n belangrijke, culturele waarde vertegenwoordigt. Dat thema was bij uitstek van toepassing op de vroegere Cisterciënzerinnenabdij Roosendael in Sint-KatelijneWaver. Cultuur, landschap en natuur gaan hier immers al achthonderd jaar in alle harmonie samen. De Stichting heeft, samen met de vzw Roosendael, dit domein in beheer. Binnenkort zal zij de eigendom van het Seminarie van Mechelen overnemen. Al jaren worden er werken uitgevoerd met subsidies van de Vlaamse Gemeenschap. lees verder op pagina 2
3
Sinds haar oprichting streeft de Stichting naar een evenwicht tussen private en institutionele financiering. Moet er, in het licht van het groeiend belang en de toenemende activiteiten, misschien niet gedacht worden over een bijdrage vanwege het Vlaams Gewest?
4
De natuurinrichtingswerken in Buitengoor-Meergoor (Molse Meren) zijn volop aan de gang. Landschapsontwikkeling, kansen voor de natuur en recreatie gaan hier hand in hand. Het wordt beslist tijd om er eens te gaan kijken.
6
Kom mee naar buiten allemaal, dan zoeken wij... paddestoelen! De herfst is het seizoen bij uitstek om een heerlijke wandeling te maken op één van onze domeinen.
Jos Geuens
Ludo Helsen
Bijkomende financiering kwam van de Koning Boudewijnstichting, Provincie Antwerpen, de gemeente Sint-Katelijne-Waver, de vzw Roosendael en verschillende sponsoren. Dankzij de inzet van de Stichting konden bovendien Europese subsidies worden aangetrokken. In januari van dit jaar werd ook nog eens goedkeuring verkregen vanwege minister Van Mechelen voor een Bijzonder Plan van Aanleg voor het domein. Alles bijeen reden genoeg om Roosendael nog eens extra onder de aandacht te brengen. Voor alle partijen was de Open Monumentendag hiervoor het geschikte moment. Tegelijkertijd konden ze dan op passende wijze met de restauratie van het Poortgebouw naar buiten komen. Daarom togen burgemeester Eddy Vercammen van SintKatelijne-Waver, minister Dirk Van Mechelen (bevoegd voor Monumenten en Landschappen) en ondergetekenden al op 7 september naar Roosendael voor een officiële bijeenkomst met genodigden en vertegenwoordigers van de pers. Met de feestelijke inhuldiging van het Poortgebouw komt er voorlopig een einde aan een rits van zomerse festiviteiten. Het wordt herfst. Tijd om de verworvenheden te consolideren? De Stichting mag zich in elk geval verheugen in een groeiende bekendheid. En in het feit dat zij in toenemende mate gewicht in de landschappelijke schaal weet te leggen. Waarvan akte. Jos Geuens
Ludo Helsen
co-voorzitter
co-voorzitter
De vzw Stichting Kempens Landschap werd opgericht in november 1997 op initiatief van het provinciebestuur Antwerpen en een veertigtal Kempense gemeentebesturen, mede in uitvoering van een beleidslijn in het provinciaal bestuursakkoord. De hoofddoelstellingen van de Stichting zijn: de verwerving, de bescherming, de valorisatie en het gebeurlijk herstel van leefmilieu, landschap, natuur- en cultuurpatrimonium in de provincie Antwerpen en inzonderheid de instandhouding, het beheer, de ontsluiting en publieksgerichte openstelling van open monumenten in haar bezit. Momenteel heeft de Stichting Kempens Landschap meer dan 260 ha in eigendom.
SKL nieuwsbrief november 2004
2
Gegarandeerd Kempens Landschap Dit zijn de eigendommen van de Stichting Kempens Landschap, aangekocht in het belang van het behoud van ons erfgoed, aangekocht voor u en de generaties na ons. Er is beslist een interessant domein bij u in de buurt te vinden. Ga er eens kijken! 2 23
18 24
10
20
6
3
5 8 12 19 9 11 22
15 7 4
16
14 21
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
17
1
13
Amocobos – Geel Blauwbossen – Hoogstraten Blommerschot – Zandhoven Brannekensbos – Olen Buitengoor-Meergoren/Berkebossen – Mol De Caters – Schilde De Hellekens – Herentals De Keiheuvel – Balen De Merode – Westerlo, Herselt, Laakdal De Most – Balen De Poppelaer – Brecht Geel-Bel – Geel-Bel Heidehuizen – Mol Helschot – Laakdal Kalvarieberg – Geel Kempische Heuvelrug – Herentals Koude Beek – Borsbeek Pelgrimshof – Heist-op-den-Berg Pelerheide/De Diepte – Beerse Rijbergerdijk/Gompel – Mol Rooise Loop – Oud-Turnhout Roosendael – Sint-Katelijne-Waver Volmolen/Volbergbossen – Mol Wortel-kolonie – Hoogstraten Zwartgoorheide – Vosselaar
Vergissing, manco of anachronisme?
Het unieke profiel van de Stichting staat haar functioneren soms in de weg. Aan een private partij kan en mag immers in bepaalde gevallen geen subsidie worden toegekend. Wordt het dan niet tijd voor erkenning op een ander of hoger niveau?
Met dank aan het Europees Programma voor Plattelandsontwikkeling.
De uitdaging waargemaakt Een terugblik. Het dossier van het waardevolle domein Roosendael was even complex als veelomvattend. Dat bleek eens te meer op het moment dat het Seminarie van Mechelen de ondersteuning van Roosendael niet langer als haar kerntaak beschouwde. De complexiteit schrok veel potentiële overnamekandidaten af, Maar niet de Stichting Kempens Landschap: die zag veeleer uitdagingen dan problemen in het dossier, en wist die zienswijze waar te maken. Op een paar jaar tijd zijn de toekomstperspectieven voor domein Roosendael aanzienlijk veranderd, en zeker ten goede geëvolueerd. Dat is onder andere te danken aan inzet en visie, maar vooral aan de ervaring die wij inmiddels hebben opgebouwd in overlegsituaties, in het opzetten van beheersstructuren, in het optreden als partner naar overheden, instellingen en verenigingen en -vooral- in het zoeken naar subsidiekanalen. We hebben in dat verband de nodige zij- en kronkelpaadjes moeten bewandelen, terwijl de kortste weg van A naar B nog altijd een kaarsrechte lijn is.
Alle beetjes helpen? De werking van de Stichting wordt momenteel rechtstreeks financieel ondersteund door hoofdzakelijk de provincie en deels ook door de gemeenten. Daarnaast proberen wij optimaal gebruik te maken van de mogelijkheden binnen de Vlaamse regelgeving. En dan begint het. Strikt genomen komen wij niet aanmerking voor subsidiëring van aankopen vanuit het Vlaams Gewest. Omdat we het bredere ‘landschapszorg’ in ons profiel en vaandel dragen, wordt de Stichting niet opgemerkt als natuurvereniging in de engere zin van het woord. Voor subsidiëring van de aankoop van gebouwen werpt het private statuut een zelfde soort beperkingen op. Dat vraagt om kunstgrepen. En dat is ‘lastig’ werken voor een organisatie met ambitie. Zeker wanneer de vragen vanuit de gemeenten om veiligstelling van landschappelijk waardevolle domeinen op hun grondgebied blijven toenemen, net als die om bijstand op het vlak van landschapsbeleid. Natuurlijk vullen wij graag het hiaat in de landelijke landschapsproblematiek op. Op één voorwaarde: we moeten daartoe natuurlijk ook wel over middelen kunnen beschikken. Ondersteuning op Vlaams niveau Sinds enige tijd doen wij daarom een beroep op het bedrijfsleven. Dat toont zich -gelukkigbijzonder geëngageerd met het Kempens Landschap. Al sinds haar oprichting, overigens, streeft de Stichting naar een evenwicht tussen private en institutionele financiering. De balans dreigt nu, mede in het licht van het groeiend belang en de sterk toenemende activiteiten, te veel naar een kant door te slaan. Moet er dan niet een keer gedacht worden over een structurele bijdrage vanwege het Vlaams Gewest?
3
SKL nieuwsbrief november 2004
Een schoolvoorbeeld van natuurinrichting Domein in de kijker – ‘Buitengoor-Meergoor’ “Buitengoor-Meergoor is een prachtig domein van ongeveer 75 hectaren groot, gelegen in het hart van de Molse Meren. Op het Gewestplan is dit grotendeels aangeduid als natuurgebied. Het is uniek, zelfs op Europese schaal. Met zijn slenken, bultenmoeras, elzen- en berkenbroekbos, dennenbossen, natte en droge heide, hooilanden, vennen en open water biedt het een rijk gevarieerd landschap met zeldzame planten en dieren. De ecologische waarde is enorm, de belevingswaarde minstens hetzelfde gehalte”, aldus Philippe De Backer (diensthoofd Stichting Kempens Landschap).
“De eigendomssituatie is een merkwaardige mozaïek. Zo heeft de provincie Antwerpen hier gronden in eigendom, het Vlaams Gewest, Natuurpunt en ook Sibelco, één van onze donateurs. De Stichting Kempens Landschap huurt een groot gedeelte van dit gebied. Omwille van een planmatig beheer, is er jarenlang voor gepleit om dat beheer in één hand te brengen naar Natuurpunt. Dankzij de inzet van de Stichting, die in de overdracht van beheerstaken een actieve rol speelde, is dat een feit.” Inmiddels wordt ongeveer 95 procent van het gebied planmatig beheerd.
Omdat Buitengoor-Meergoor een buitengewoon fragiel en kwetsbaar gebied is, werd het aangewezen als een ‘natuurinrichtingsproject’. Philippe De Backer: “In dit project werken de verschillende partijen, publiek en privaat, samen om de natuur de kans te geven zich te herstellen en zich verder te ontwikkelen. Vroeger gebeurde dat vanzelf. In de loop der jaren zag de natuur zich geconfronteerd met allerhande belemmeringen die groeikansen in de weg staan. Verstedelijking, veranderde bestemmingen voor de gronden, gecontroleerde en gereguleerde waterhuishouding. Dergelijke ingrepen in het landschap laten soms zichtbare littekens na, verstoren de leefwereld van planten en dieren en kunnen die zelfs vernietigen. Tot het einde van dit jaar vinden er daarom serieuze inrichtingswerken plaats. Deze zijn begroot op ca 400.000 euro en komen voor honderd procent voor rekening van de Vlaamse overheid.”
SKL nieuwsbrief november 2004
4
“Zoals de natuur haar kansen krijgt, zo zullen straks, na de werken, wandelaars echt van het veranderde en veranderde landschap en van de natuur kunnen genieten.” Er zijn verschillende wandelingen gepland, waaronder een ‘natuurleerpad’ dat een ideaal lesterrein voor schoolklassen wil bieden. Dit leerpad geeft toegang tot een wandeling in het natuurgebied zelf. Bovendien wordt Buitengoor-Meergoor omringd door een netwerk van fietsroutes, ideaal voor adembenemende tourtochten. “Het domein biedt rust en ontspanning. In Buitengoor-Meergoor zullen natuur, landschap en recreatie elkaar vinden. En dat alles in onze eigenste provincie Antwerpen”, lacht Philippe.
De werken richten zich vooral op het creëren van kansen. Heide en moeras dreigen dicht te groeien door snel opschietende struiken. Grote bestanden dennenbossen worden uitgedund, er wordt geplagd, gemaaid, afgegraven, soms zelfs tot op het witte zand. Bewust wordt de bodem, paradoxaal als het misschien klinkt, armer gemaakt omwille van een rijkere plantengroei. Voor de dieren zijn o.a. wildspiegels voorzien in de bosrand, bijvoorbeeld langs de Postelsesteenweg. Hoge kanaaloevers worden onderbroken met uitstapplaatsen om reeën die het kanaal overzwemmen, de gelegenheid te geven om op de kant te geraken. Zelfs aan de trekkende vissoorten is gedacht. Zo wordt het hoogteverschil aan de laatste brug over de Vleminksloop uitgevlakt door het aanbrengen van grind in de bedding.
5
SKL nieuwsbrief november 2004
Landschapsproject ‘De Kolonies’ – deel 5 (slot) Van achtertuin van een bedelaarsgesticht tot beschermd landschap De Stichting claimde er ooit haar bestaansrecht door. Veel is er sindsdien over de Rijkweldagigheidskolonies Wortel en Merksplas gezegd en geschreven. Eén ding weten we zeker. Hun geschiedenis zal niet eindigen met het slot van deze artikelenreeks: de afronding van dossier Wortel-kolonie. Afronding dossier Ook een invulling en bestemming voor het Casino lijken nabij. Gaande de onderhandelingen over de toekomst van de boerderij en met het vorderen van de infrastructurele werken op het terrein, meldden zich geïnteresseerde kandidaten voor een mogelijke erfpacht van het Casino. Een beslissing wordt binnenkort verwacht. Herbestemming en invulling De belangrijkste drijfveer om de beide kolonies te verwerven, is altijd geweest het behoud ervan in gemeenschapshanden en het bewaren van de kolonies als geheel. Hoe het in Merksplas verging, kon u al lezen in de vorige editie. In Wortel is het merendeel van de woningen inmiddels, dankzij tussenkomst van de stad Hoogstraten, deels aan de bewoners in erfpacht gegeven en deels aan de gehandicapteninstelling Widar toegewezen. Ook voor de boerderij lijkt nu een definitieve bestemming in zicht. De Stichting is tot een akkoord gekomen met een particuliere organisatie die hier boerderijklassen wil ontwikkelen. Dit project wil kinderen van de kleuter- en lagere school laten deelnemen aan activiteiten in en rond de boerderij. De linkervoorvleugel van de boerderij wordt in erfpacht genomen door de stad Hoogstraten. Hier wordt het Jan Spannenburgmusem gehuisvest en krijgt het verenigingslokaal van Natuurpunt (Markvallei) een onderkomen. De boerderij, geregistreerd als ‘belangrijk gebouw in een beschermd landschap’, behoeft grondige restauratie. Aan de gevels zullen alleen verbeteringswerken worden uitgevoerd om de eigenheid van het gebouw in het landschap te bewaren. Het interieur, daarentegen, wordt volledig aangepast aan de noden van de nieuwe functie.
SKL nieuwsbrief november 2004
6
Tijdbom? De situatie in Wortel laat zien hoe complex een dossier kan worden als voorafgaand aan de verwerving van gebouwen geen invulling kan gegeven worden aan de bestemming daarvan. Dan lopen we risico’s die op den duur tot minder aangename verrassingen zouden kunnen leiden. Het vergt ook ‘nogal’ wat tijd en creativiteit om constructies uit te werken die een voor alle partijen bevredigende oplossing kunnen aanreiken. Bovendien moet voor de financiering ervan steeds opnieuw een beroep gedaan worden op een veelheid van partijen, van banken en kredietverleners tot provinciale en Europese subsidieverstrekkers. Maar, zoals al eerder gezegd: we zien liever uitdagingen dan problemen. Per slot van rekening kennen we onze verantwoordelijkheden.
Elk domein zijn eigen paddestoelen Goed om te weten De dagen beginnen te korten, ’s avonds wordt het al snel killer en vochtiger. Dan wordt het tijd om er overdag beslist weer eens op uit te trekken. Want in de herfst schildert de natuur met een kleurenpalet waar menig kunstschilder jaloers op mag worden. Gaat u mee? Trek dan de laarzen aan! In de provincie Antwerpen heeft de Stichting Kempens Landschap tal van interessante domeinen in beheer, in totaal meer dan 260 ha. Deze domeinen werden aangekocht omwille van het behoud van het landschap en de specifieke natuur- en landschapswaarden die we daarin tegenkomen. Elk domein heeft een heel eigen flora en fauna, nu eens rijk geschakeerd, dan weer wat minder divers of uitbundig. Maar altijd verrassend! Alle domeinen zijn publiekelijk toegankelijk of zullen dat zeer binnenkort worden. Dat betekent dat ook u er welkom bent. Juist in dit jaargetijde valt er veel van al dat leven op die domeinen te zien. De bomen gaan in winterrust, maar voor ze hun blad verliezen, tooien ze zich nog met een adembenemende kleurenpracht. De laatste herfstbloeiers laten zich zien. Bessen kleuren het struweel en zaden en noten liggen overal voor het oprapen. Voor hoefdieren breekt de bronstijd aan. Knaagdieren zoals de hazelmuis bereiden hun winterslaap voor en zijn nog druk bezig met foerageren. Trekvogels als de spreeuw en kievit beginnen zich langzaam maar zeker te groeperen in almaar groter wordende zwermen. De eerste dwaalgasten uit het hoge Noorden laten zich zien: kiekendieven, wouwen, visarenden, en zelfs zeearenden. Maar wat misschien het meest kenmerkende is voor dit jaargetijde, is de overdaad aan paddestoelen. Het belooft een uitstekend paddestoelenjaar te worden, dit jaar. De nazomer is vochtig genoeg geweest om zelfs de meest vlezige zwam tijdens zijn ontwikkeling niet uit te laten drogen. Tegelijkertijd bleef het voldoende warm zodat de bodem op temperatuur kon blijven. En dat zijn gunstige ontwikkelingen. Bij aanhoudende droogte of lagere temperaturen laten immers veel soorten paddestoelen het afweten.
Voor veel dieren vormen paddestoelen een bijzonder proteïnerijke voedingsbron om de winter mee door te komen. Soms komt het eetbare karakter in de naam terug, zoals in het ‘eekhoorntjesbrood’ (foto), de hoorn des overvloed of de biefstukzwam.
Hallucinogene paddestoelen bestaan niet alleen in Zuid- en Midden-Amerika. In Europa is de vliegenzwam al sinds mensenheugenis bekend vanwege zijn ‘bedwelmende’ werking, om in trance te geraken, een stadium van euforie te bereiken of juist bijzonder onverschrokken en agressief van te worden.
7
SKL nieuwsbrief november 2004
Op alle domeinen vindt u paddestoelen, grotere of kleinere, ‘gewone’ en bijzondere tot uiterst zeldzame, soms in de meest bizarre vormen en kleuren. En dan kennen we natuurlijk nog het onderscheid: eetbaar – nieteetbaar of giftig. Let op: alles wat op en in onze domeinen voorkomt, is beschermd. Kijken mag dus, meenemen niet. Prettige wandeling!
Voelt uw bedrijf zich verantwoordelijk voor een natuurlijke leefomgeving in onze Kempen? Wordt dan donateur.
Paddestoelen zijn door de eeuwen heen en in alle culturen geassocieerd met de duivel, heksen, demonen, draken, elfen en andere figuren uit onder- en schijnwerelden. In tal van namen vinden we dat nog, zoals in heksenboleet, judasoor, duivelsei, elfenbankje (foto).
Neemt uw organisatie graag de verantwoordelijkheid op voor een natuurlijke leefomgeving in onze Kempen? Neem dan contact met ons op. In een korte presentatie geven we u graag meer informatie over de activiteiten van de Stichting en van de mogelijkheden om hieraan bij te dragen.
Deze bedrijven ondersteunen onze activiteiten:
De oorlepelzwam komt voor op afgevallen dennenkegels op zwak zure, kalkhoudende zandige en lemige bodems. Hij staat op de Rode Lijst als sterk bedreigd vanwege de achteruitgang van het gebied en zijn gevoeligheid voor verzuring.
Kent u de tondeldoos nog? Het was de voorloper van de lucifer en de aansteker. Door met een vuurslag tegen een vuursteen te slaan, ontstaat een vonk. Wanneer die in het geprepareerde weefsel van de tonderzwam komt, begint dat te smeulen. Dit smeulen kan gemakkelijk aangeblazen worden tot een vlammetje.
SKL nieuwsbrief november 2004
8
Sommige paddestoelen groeien in cirkels, heksenkringen worden ze genoemd. Lang werd gedacht dat die ontstonden na een rondedans van heksen of op plaatsen waar de staart van een draak de grond had geraakt.
Studiecentrum voor Kernernergie - Mol Vito - Mol Sibelco - Mol Bouwbedrijf Willems - Weelde BP Chembel - Geel NV Luyckx - Brecht Janssen Pharmaceutica - Beerse IVEKA - Turnhout Belgoprocess - Dessel Umicore - Olen Glaverbel - Mol Abonnementen België/buitenland 5,- euro per jaar. Abonnementen gaan automatisch in na ontvangst van uw overschrijving op rek.nr. 068-2250705-41 t.n.v. Stichting Kempens Landschap. U ontvangt dan drie nummers. blad is de drie maal per jaar verschijnende nieuwsbrief van de vzw Stichting Kempens Landschap.
Verantwoordelijke uitgever vzw Stichting Kempens Landschap Lichtaartsebaan 73 2460 Kasterlee tel: 014/85.25.14 fax: 014/85.90.21
[email protected] www.stichtingkempenslandschap.be
