Blad 32
September 2015
Wetenschap, Religie, Magie, Mystiek Vier manieren om naar de wereld te kijken Wij leven in een tijd dat er aan objectiviteit grote waarde wordt gehecht, en we kunnen ons nauwelijks voorstellen dat het anders zou kunnen. Begrijpelijk, tenslotte leven wij in een concrete wereld, waarin alleen feiten effectieve resultaten garandeert. Ons denken is doortrokken van deze realiteit niet alleen door de eisen die deze materiële wereld aan ons stelt, maar het is ook gevormd door de huidige heersende wereldbeschouwing en dat is een Wetenschappelijke visie gebaseerd op feiten en logica. Op zich is een pragmatische visie altijd deel van onze geschiedenis, geweest vanaf het begin der tijden. Het is de levenshouding van de eenvoudige mens: je brandt je aan vuur en als het regent wordt je nat. Maar ongeveer een 400 jaar geleden transformeerde deze pragmatische visie tot een wetenschappelijke visie, die vandaag de dag in onze westerse cultuur de dominante wereldbeschouwing is. Maar het is pas in het begin van de twintigste eeuw, gedurende de eerste wereldoorlog, dat de realiteit van de wetenschap door dringt in het denken van de gewone man. Wetenschap was voor die wereldoorlog alleen iets voor intellectuelen en geleerden, maar de verschrikkelijke nieuwe wapens gaf de wetenschap plotseling een hoofdrol. Het kreeg toen een plaatsje naast de Religie die de belangrijkste plaats in het denken van de mensen had ingenomen. En pas na de tweede wereldoorlog krijgt de Wetenschap de dominante plaats in het denken van de westerse mens. Dat wil niet zeggen dat andere en oudere ideeën plotseling waren verdwenen, een nieuwe wereldvisie neemt slechts geleidelijk de plaats in van de oudere. En meestal blijven de twee visies een tijdlang tegen elkaar aan schuren, zoals ook nu nog tussen Wetenschap en Religie gebeurt. Een Wereldvisie is gebaseerd op een aantal uitgangspunten die door de meeste mensen bewust of onbewust wordt gedeeld en het wordt door opvoeding, onderwijs, maatschappij en cultuur aan ons opgedrongen. Het is letterlijk de manier waarop men denkt dat de wereld in elkaar steekt1. Visies zijn echter tijdgebonden en onderhevig aan verandering van inzicht; en dat onder invloed van veranderingen in maatschappij, cultuur en zelf modes. Natuurlijk blijven de opvattingen meestal in de kaders van de oorspronkelijke wereldvisie, maar die opvattingen kunnen nogal uiteenlopen. Als voorbeeld - de kleine 6000 christelijke sektes in Amerika alleen al. Maar hoogst waarschijnlijk speelt hier het feit dat er belasting voordeel verbonden is aan het zijn van een “kerk” een rol mee. Extreme opvattingen kunnen soms geheel buiten de kaders van de moeder-visie vallen, waardoor die dan niet meer worden herkend of erkend. Maar meestal hebben extreme visies maar een korte levensduur en kunnen niet uitgroeien tot een algemeen aanvaarde wereldvisie. In dit artikel worden vier wereldvisies genoemd, maar Magie en Mystiek zijn dat strikt genomen niet. Magie was misschien lang geleden een wereldvisie, maar die visie is al sinds de Renaissance aan het afnemen. En Mystiek is eigenlijk alleen voor de enkeling weggelegd. Een Wereldvisie is namelijk een manier van denken die door de meerderheid van een cultuur wordt gedeeld. Toch hebben Magie en Mystiek een plaats in het schema van de wereldvisies. Er zijn namelijk vier soorten van kennis: geopenbaarde kennis, praktische kennis, wetenschappelijke kennis en speculatieve kennis. Deze zijn met enig passen en meten te koppelen aan de vier wereldvisies. Wat dan meteen enig inzicht geeft in de basis van die vier visies. Wetenschappelijke kennis is zonder moeite te koppelen aan Wetenschap en geopenbaarde kennis 1
In zekere zin kan het “Communisme” en het “Kapitalisme” ook als wereldvisies worden gekenmerkt. Hoewel beide bestaan uit vermenging van Religie en Wetenschap maar wel in andere verhoudingen.
aan Religie. Het passen en meten vindt plaats bij praktische en speculatieve kennis, deze kunnen zowel bij Magie als Mystiek geplaatst worden. De keuze is geworden: Speculatieve kennis bij de Magie en praktische kennis bij de Mystiek. Speculatieve kennis is verworven door bespiegeling = meditatie (Speculum = latijn voor spiegel). De Elementen en de vier letters = kabbalistische werelden, zijn verder magische associaties. Wetenschap
Religie
Magie
Mystiek
geopenbaard
Speculatief
Praktisch
één
meerdere
meerdere
geen
Element
Aarde
Water
Lucht
Vuur
Kabbala
(t)
m
a
c
Kennis wetenschappelijk Aantal doctrines
Algemene inleiding – Wetenschap De wetenschappelijke visie vindt zijn oorsprong in de Renaissance, een periode waarin de klassieke werken van Griekenland en Rome voor de zoveelste keer in de geschiedenis van de mensheid werd herontdekt. Maar meer dan in vorige eeuwen, werd er in de Renaissance getwijfeld aan de juistheid van sommige passages en nog belangrijker: er werd onderzocht of deze al dan niet waar waren. Beroemd zijn de val proeven die door onder andere Galileo in Pisa werden gedaan. Aristoteles beweerde namelijk dat zwaardere voorwerpen sneller vallen dan lichtere, hij bleek ongelijk te hebben. En hier begint de wetenschap; - hoewel het nemen van proeven op zich geen wetenschap hoeft te zijn. Wetenschap bestaat uit het voorspellen van de uitkomst van een proef op basis van een hypothese of theorie. De theorie hoort uitgewerkt te zijn vóór het nemen van de proef. De uitkomst van de proef versterkt of ontkracht dan alleen de theorie. Het opstellen van een theorie aan de hand van de uitkomst van proeven is strikt genomen geen wetenschap. Natuurlijk bestond "DE Wetenschap" nog niet in de Renaissance, het heeft een dikke 150 jaar geduurd voor dat het enigszins was uitgekristalliseerd. De wetenschappelijke visie is er een van grote helderheid en tot nu toe ook een van de meest succesvolste. Die helderheid vinden we vooral terug bij de vele exacte wetenschappen, maar in mindere mate bij de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen. Helaas manifesteert deze helderheid zich maar al te vaak als een monolithisch standpunt: er is maar één visie mogelijk en dat is de wetenschappelijke, die alleen de objectiviteit als maatstaf kent. In dit opzicht heeft ze veel gemeen met de Religie, waarin alles wat buiten het gekende kader valt ook niet wordt erkend. In de tabel wordt bij aantal doctrines één vermeld: er is maar één wetenschappelijke norm. De vele disciplines werken allemaal – althans dat zou moeten – volgens dezelfde set regels. Algemene inleiding – Religie Dat monolithische denken vinden we terug in heel veel Religies. De strijd tussen het Christendom en het opkomende wetenschappelijke wereldbeeld in de tijd van de Renaissance, wordt tot vandaag de dag nog steeds voortgezet. Gelukkig niet meer met kerkers en brandstapels, maar met propaganda en een stortvloed van boeken2. De Christenheid heeft concurrerende wereld visies te vuur en te zwaard bestreden, meestal omkleed met religieuze argumenten. De kruistochten zijn daar een voorbeeld van. Natuurlijk speelden politieke en commerciële factoren een rol mee, zeker bij de latere kruistochten, maar de eerste impuls was een religieuze. Religies hebben over het algemeen weinig met elkaar op, Jodendom, Christendom en Islam hebben heel veel gemeen, wat de onderlinge haat alleen maar groter maakt. Het zijn monotheïstische openbarings-religies en kennen een uitgesproken monolithisch standpunt. De openbaring is namelijk DE Waarheid waarbuiten niets bestaat. De vele sekten zijn gebaseerd op afwijkende interpretaties van de geopenbaarde geschriften en ieder is net zo overtuigd van zijn waarheid als van het feit dat anderen dwalen. Er wordt meestal meer de nadruk gelegd op de 2
De controverse Creatie – Evolutie bepaald zelfs de schoolkeuze in enkele Amerikaanse staten.
zaken die elke groepering scheidt, dan op wat men bindt. Zowel Wetenschap als Religie hebben het idee dat hun ideeën eeuwigheidswaarde hebben, maar de ironie is dat elke Wereldvisie dus zeker die van elke religieuze stroming in de loop van de tijd verandert en evolueert. De bloedige strijd tussen de diverse christelijke sekten voor en na de reformatie laat echter duidelijk zien hoe elke fractie toch denkt de waarheid in pacht te hebben. En hoewel dit voor het Hindoeïsme en voor het Boeddhisme veel minder het geval schijnt te zijn, komt ook hier bloedige strijd voor. Ondanks de duidelijke onderlinge verschillen zijn er grote overeenkomsten tussen visies van de diverse religies en we kunnen het religieuze denken een wereldvisie noemen. Algemene inleiding – Magie Magie is altijd integraal aanwezig geweest in de menselijke cultuur en is zeker een onderdeel geweest van het dagelijkse leven. Het ontdekken dat niet alle gevolgen herleid konden worden naar een oorzaak in deze materiële wereld, is het begin van de Magie. Want als de oorzaak niet in deze wereld ligt, moet het wel in een andere wereld liggen, de wereld van bijvoorbeeld de Goden of Geesten. Een idee dat door reële ervaringen van enkelen wordt bevestigd, - de sjamaan. Onder de grotschilderingen van Lascaux vindt men slechts één menselijke figuur, de sjamaan hier afgebeeld met een vogelkop aangezien hij zich gedeeltelijk in de andere wereld bevindt. Het symbool van de vogel op een stok wordt tot in het begin van de twintigste eeuw teruggevonden in het Siberische sjamanisme. Bij de jagers-verzamelaars en later de boeren werd de Magie van generatie op generatie doorgegeven. Ook de sjamaan bedreef een meer intuïtieve vorm van magie dan de geleerde magiërs van de Renaissance. In die periode kwam met alle klassieke kennis ook de magie uit het midden oosten bij de geleerden terecht. Deze magie kende vaak hybride vormen van onder andere Griekse, Hebreeuwse en Arabische magie. De teksten werden verzameld, vertaald, bestudeerd en tenslotte gekerstend. Dat laatste was belangrijk om de bewerkte teksten gepubliceerd te krijgen. Zo ontstonden een aantal grimoires die we nog steeds kennen. Cornelius Agrippa kon zo ook zijn “De Occulta Philosophia” schrijven, waarin hij de Magie een nieuwe theoretische basis probeerde te geven en tegelijkertijd een encyclopedisch overzicht van de toenmalige magische kennis gaf. Maar het is een onvolledig beeld dat in de Occulta wordt geschetst, dat gaat grotendeels voorbij aan de magische kennis die onder de lagere klasse bekend was. Agrippa noemde die Natuurlijke Magie, Dat was een vermenging van magische kennis en praktische kennis, zoals onder andere de kennis van het gebruik van kruiden, geneeswijzen, de vruchtbare periode van wild en vee, zaai en oogst momenten. Die magische kennis was via de jagers-verzamelaars en de eerste boeren van generatie op generatie overgeleverd en had in wezen haar “heidense oorsprong” behouden. Dat was een van de oorzaken voor de heksen vervolging, want de “lage magie” van de boeren was een “duivelse magie”, de magie van de geleerden heren de Hogere en Heilige magie. (Hemelse en Ceremoniële Magie – Agrippa) Heel centraal in de renaissance stond de Astrologie, die aan de universiteiten werd gedoseerd als hoofdvak voor onder andere de Wiskunde, maar ook de Geneeskunde en de Alchemie. Zij was “de Moeder van de wetenschappen”, maar met de veranderende inzichten vooral in die twee laatste disciplines verloor de Astrologie haar wetenschappelijke status en wordt tegenwoordig gezien als een van de gewone divinatie technieken. Maar om een duidelijk beeld van de Renaissance magie te krijgen is meer dan een vluchtige kennis van de astrologie gewenst. En ook nu nog speelt de astrologie een rol in het symbolisch magisch denken. Magie kent zoals geschetst vele “speculatieve” doctrines waarin elke magiër zijn weg en plaats moet vinden. Algemene inleiding – Mystiek Ook de Mystiek is altijd aanwezig geweest in onze geschiedenis, hoewel daar heel weinig bewijzen voor zijn buiten de geschreven bronnen en deze dateren natuurlijk niet vanaf het begin van de
mensheid.. Misschien is de "vogelman" een aanwijzing voor een mystieke ervaring. Het is de afbeelding van een sjamaan in rituele meditatie houding3, hij is in trance, wat door de vogelkop wordt aangegeven. Trance en religieuze extase liggen heel dicht bij de mystiek. Hoewel er vele boeken over de mystiek zijn geschreven, wordt daarin toch niet de ware essentie er van gegeven. Zelfs niet als het boek door een mysticus is geschreven, het is slechts een afspiegeling van de werkelijk ervaring. Het is een filosofische beschouwing uitgedrukt in de filosofische, religieuze en culturele context van de schrijver en zijn tijd. Dat mystieke inzicht, dat het leven een geheel andere betekenis geeft, is iets dat alleen ervaren kan worden in een moment van volkomen aanwezigheid, een zo zeldzaam moment dat alleen bereikt wordt door volkomen bewust te zijn van het NU4. Mystiek is het doorzien en doorvoelen van onze dagelijkse werkelijkheid, een praktische ervaring, die onder andere de betrekkelijkheid van regels duidelijk maakt. Maar dat betekend NIET dat de mysticus deze regels voortaan aan zijn laars lapt, integendeel bijna, hij weet nu de plaats van die regels in het grote geheel en hij/zij kan daarmee dan ook spelen. Soms levert dit een persoon op die de “Heilige Nar” wordt genoemd en in veel culturen in het verleden een rol speelde. Maar het bovenstaande is misschien toch maar alleen een “filosofische uitleg” van de mystiek, een mysticus zal ongetwijfeld kunnen vertellen dat hij helemaal niets doorzien en doorvoeld heeft en het gewoon opgegeven heeft iets te willen begrijpen of te doorzien... -o0o-
De eigenschappen van de vier visies In de volgende tabel worden de wereldvisies getoetst aan negen criteria, waardoor een aantal eigenschappen van de wereldvisies duidelijk worden en ook met elkaar kunnen worden vergeleken. In een kort artikel kan slechts met algemeenheden en trefwoorden op de eigenschappen van deze vier wereldvisies worden ingegaan. Maar trefwoorden zijn zinnen in een efficiënte verpakking. En hoewel scholen en individuen met hun ideeën kunnen afwijken van de hier gegeven eigenschappen, klopt deze beschrijving in grote lijnen. Wetenschap
Religie
Magie
Mystiek
1
Doctrines
één
één
meerdere
geen
2
Waarheid
aflezen
geloven
schouwen
doorzien
3
Techniek
methode
vorm
gelegenheid
geen
4
Kennis
getoetst
geopenbaard
beschouwend
pragmatisch
5
Denken 1
abstractie
beelddenken
beelddenken
concreet
6
Denken 2
causaal
causaal
analoog
universeel
7
Denken 3
lineair
lineair
Meestal lineair
Niet lineair
8
Niveaus
materie
geest – materie
materie – geest
eenheid
9
Reactie
monolithisch
dogmatisch
eclectisch
individueel
Belangrijk in de tabel is de rij: (1) Doctrines. De Wetenschap kent er maar één, en is volgens de fanatici dan ook de enige mogelijke visie op de wereld. De Religie kent diverse stromingen, maar binnen een stroming houdt men zich meestal ook vast aan die ene waarheid die men krijgt voorgehouden. De religieuze stromingen kunnen in drie hoofdcategorieën worden verdeeld: Polytheïstische, Monotheïstische en Atheïstische religies. Het Boeddhisme is de enige wereldreligie die - min of meer - onder de laatste categorie valt. Ook In de Magie zijn er verschillende stromingen, waarvan de doctrines nogal kunnen verschillen, maar hier is er iets meer tolerantie ten opzichte van andere magische theorieën. De Mystiek erkent en volgt regels, wetten en doctrines, maar weet zich daaraan niet gebonden. 3 Dr. Felicitas Goodman – Ritual Body Postures and Ecstatic Trance 4
– www.ekstatische-trance.de/seiten/trance-nauwald-goodman.html, In “Eiland”een roman van Huxley roepen de papegaaien voortdurend “Attentie, Attentie…!!”
(2,3,4) De Wetenschap probeert de Waarheid te vinden door die uit de natuur af te lezen. Zij gebruikt daar de wetenschappelijke methode voor. Wetenschappelijke Kennis is getoetst In tegenstelling met de Wetenschap kent de Religie de Waarheid al, want deze Kennis is geopenbaard en de Techniek van de religie is het geopenbaarde als geheel (vorm) te aanvaarden = Geloven. In de Magie wordt de Waarheid ontdekt door beschouwen, dat is het interpreteren van de werkelijkheid. Dat inzicht ontstaat door kennis van de traditie = vorm en creatief schouwend denken. (5, 6, 7) Het Denken is gesplitst in drie aspecten. De Wetenschap abstraheert de werkelijkheid naar een hanteerbare vorm. Zij gaat uit van causale verbanden, dat wil zeggen dat er altijd oorzaken aan de wortels van de werkelijkheid liggen. En er is tussen oorzaak en gevolg een lineair verband. In de Religie wordt eerder in beelden gedacht, dat wil zeggen: in complexe situaties die vaak in beeldende verhalen worden beschreven. Ook hier wordt gedacht in causale, lineaire verbanden: gehoorzaamheid wordt beloond en zonde voert naar de hel. In de Magie wordt eveneens hoofdzakelijk in beelden gedacht, maar hier wordt niet alleen causaal gedacht, maar ook analoog. Dat wil zeggen dat een resultaat niet slechts één oorzaak kan hebben, maar soms meerdere, die dan gelijkaardig aan elkaar zijn. Maar een resultaat kan de oorzaak zijn voor de gebeurtenissen in het verleden, iets wat kismet of karma genoemd wordt, maar ook circulair denken genoemd kan worden. Een manier van denken waarmee gelukkig hoogst zelden rekening gehouden hoeft te worden (8) Niveaus. Dit zijn de lagen, de“werelden” waar in de wereldvisies rekening mee wordt gehouden. De Wetenschap kent maar één realiteit: de materiële wereld waarin wij leven. De Religie kent naast deze materiële wereld nog een andere de geestelijke wereld. Ook in de Magie kent men beide werelden; en in de Religie zowel als in de Magie wordt soms de geestelijke wereld en soms de materiële wereld als belangrijker beschouwd. In het schema hiernaast zijn de onderlinge relaties van de vier visies uitgebeeld. We zien hoe geïsoleerd de wetenschap staat ten opzicht van de andere drie visies. Er is alleen een onderling contact met de Religie, of eerder een onderlinge erkenning.. En hoewel de wetenschap pretendeert de andere drie visies te bestuderen, gebeurt dat maar al te vaak zonder de meerdere niveaus van deze visies te erkennen, waardoor er een vertekend beeld ontstaat. De Mystiek kent slechts eenheid. (9) De Reacties van de vier wereld visies op de buitenwereld zijn eenvoudig: monolithisch, dogmatisch, eclectisch, voor respectievelijk Wetenschap, Religie en Magie. Eigenlijk kunnen we wat betreft de Mystiek niets met zekerheid zeggen, maar één zaak is uit de literatuur wel erg duidelijk. De reactie van een mysticus op de wereld is een individuele, dat wil zeggen niet altijd gebonden aan enige doctrine of maatschappelijke norm. -o0oHet is, levend in een bepaalde tijd, heel moeilijk om de trends5 die wij ondergaan te plaatsen in de wereld visies. We zien de ontwikkelingen wel als wij enige afstand nemen, maar we kunnen deze vaak moeilijk naar waarde schatten. We leven daar veel te kort voor. Leraren, hun lessen en doctrines zijn slechts broodnodige richting aanwijzers voor een individuele speurtocht naar de kern van de wereldvisies, die dan de bouwstenen vormen voor een “werkbare” kennis van de werkelijkheid. Voor een werkelijk begrijpen is er de Mystiek. Paul van Wierst -o0o-
5
Waar plaats je het huidige “Rendements-denken” in Religie, Wetenschap of beide = kapitalisme?
