Bipolaire stoornis een zorgboekje voor u en uw omgeving
AFDELING TWEESPRONG
Waarom krijgt u dit zorgboekje van ons? Dit boekje is bedoeld om aan de hand van oefeningen de symptomen, het ziekteverloop en de behandelmogelijkheden van een bipolaire stoornis beter te leren kennen en te begrijpen. Daardoor kunt u beter leren omgaan met uw ziekte. We zoeken samen naar een aantal levensgewoontes om de gevolgen van uw ziekte te verminderen en de kans op terugval te verkleinen. Het boekje kan ook een hulpmiddel zijn om er met uw familie of ambulante hulpverleners over te praten.
1
Wat is een normale stemming? U spreekt van een normale stemming als hypomane, manische of depressieve symptomen ontbreken. Het is belangrijk dat u weet wat uw gewone stemming inhoudt om met uw ziekte om te gaan. Uw gewone stemming vormt het uitgangspunt ten opzichte van uw hoge of lage fasen.
Wat betekent een normale stemming voor u? Wat denkt u? 1 2
Kruis aan wat u herkent. Vul aan als u andere kenmerken hebt waargenomen. … u kunt gebeurtenissen relativeren … u denkt logisch, in stappen … u maakt realistische toekomstplannen … uw omgeving houdt rekening met u … u bent optimistisch voor de toekomst … u houdt rekening met anderen … …………………………………… … ……………………………………
2
Wat voelt u? 1 2
Kruis aan wat u herkent. Vul aan als u andere kenmerken hebt waargenomen. … ’s morgens voelt u dat u genoeg energie hebt om uw activiteiten te realiseren … u bent trots op uzelf als u een goed resultaat behaalt … u vindt het fijn bij familie en vrienden te zijn … u voelt zich hoopvol in moeilijke situaties … u voelt zich nuttig … u hebt het gevoel erbij te horen … …………………………………… ... ……………………………………
Wat doet u? 1 2
Kruis aan wat u herkent. Vul aan als u andere kenmerken hebt waargenomen. … u ontmoet uw familie en vrienden regelmatig … u staat open voor wat anderen zeggen
3
… u doet 2 keer per week aan sport … tijdens de week slaapt u 7 uur per nacht … uw huishouden verloopt met regelmaat … u hebt een vast dagritme … ……………………………… … ………………………………
Hieronder kunt u meer schrijven wat u denkt, voelt of doet wanneer uw stemming oké is. ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... 4
Wat betekent een depressie voor u? Met dit profiel leert u herkennen wat u denkt, voelt of doet wanneer uw stemming te laag is.
Wat denkt u? 1 2
Kruis de symptomen aan die u ondervindt. Vul aan als u andere symptomen hebt waargenomen. … u hebt moeilijkheden om u te concentreren … u hebt geheugenproblemen … u hebt moeilijkheden om beslissingen te nemen … u denkt dat anderen geen belangstelling meer in u vertonen … u denkt dat anderen met u spotten … u denkt langzamer … u denkt aan de dood of aan zelfmoord … u denkt dat u aan een ernstige lichamelijke ziekte lijdt zonder daarvoor voldoende symptomen te hebben … u denkt overmatig aan uw financiële situatie
5
… u ziet of u hoort dingen die anderen niet zien of niet horen ............................................................................ ............................................................................ ............................................................................
Wat voelt u? 1 2
Kruis de symptomen aan die u ondervindt Vul aan als u andere symptomen hebt waargenomen. … u voelt zich nutteloos, onbekwaam en waardeloos … u kunt niet meer genieten … u voelt zich overmatig schuldig … u voelt zich zeer neerslachtig … u voelt zich gemakkelijk prikkelbaar (geïrriteerd) … u voelt zich zeer angstig … u voelt zich machteloos tegenover situaties … u voelt zich te moe, zonder energie
6
… u hebt geen belangstelling meer voor uw dagelijkse activiteiten … u voelt zich hopeloos … u hebt minder seksueel verlangen ... ………………………………………… … ………………………………………… … …………………………………………
Wat doet u? 1 2
Kruis de symptomen aan die u ondervindt. Vul aan als u andere symptomen hebt waargenomen. ... u bent ongeduldig … u slaapt slecht … u slaapt teveel … u hebt het moeilijk om dingen te beginnen of te beëindigen … u vermijdt contacten … u hebt het moeilijk om zich te organiseren
7
… u stopt uw werk of uw activiteiten … u beweegt langzamer … u hebt conflicten zonder voldoende reden … u huilt zonder voldoende reden … u eet meer … u eet minder … u beweegt voortdurend … ………………………….. … ………………………….. … ………………………….. Hieronder kunt u meer schrijven wat u denkt, voelt of doet wanneer uw stemming te laag is. ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… 8
………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… ………………………………………………………………… …………………………………………………………………
9
Wat betekent een manie voor u? Wat denkt u? 1 2
Kruis de symptomen aan die u ondervindt. Vul aan als u andere symptomen hebt waargenomen. … u hebt moeilijkheden om u te concentreren … u wordt gemakkelijk afgeleid … u bent zeer creatief … u hebt meer religieuze ideeën dan gewoonlijk … u denkt sneller … uw ideeën springen van de hak op de tak … u denkt dat de mensen tegen u samenspannen … u ziet of u hoort dingen die anderen niet zien of horen … u maakt beoordelingsfouten … u hebt grandioze, grootse projecten … u denkt dat u een speciale missie te vervullen hebt ... …………………………………………………… 10
Wat voelt u? 1 2
Kruis de symptomen aan die u ondervindt. Vul aan als u andere symptomen hebt waargenomen. … u voelt zich euforisch … u voelt zich vol energie … u voelt zich almachtig en onkwetsbaar … u bent prikkelbaar … u voelt de dingen van buitenaf intenser … u voelt zich nerveus … u voelt zich opgewonden … u voelt zich verrukkelijk … u voelt dat de wereld vertraagd gaat … u hebt meer seksuele verlangens … …………………………………………… ... ……………………………………………
11
Wat doet u? 1 2
Kruis de symptomen aan die u ondervindt. Vul aan als u andere symptomen hebt waargenomen. … u bent ongeduldig … u slaapt weinig … u praat veel … u onderneemt veel activiteiten … u werpt zich overmatig in een activiteit … u maakt uw activiteiten niet af … u bent agressief … u bent impulsief … u spendeert veel geld … u kleedt of maquilleert zich op extravagante wijze … u lacht zonder reden … uw seksueel verlangen neemt toe … u gedraagt zich gevaarlijk … ………………………………………………………... 12
Wat zijn voortekenen? Het terugkeren van depressieve of manische kenmerken en symptomen kan zich op verschillende manieren voordoen. Soms komen de symptomen langzaam terug en worden ze erger met de tijd. Soms verschijnen de symptomen zeer snel. Maar zelfs in geval van een zeer snelle ‘omslag’, is het uitzonderlijk dat men niets vooraf gevoeld zal hebben. Iedereen heeft inderdaad wat men ‘alarmsignalen’ of ‘voortekenen’ noemt. Dat betekent dat dezelfde signalen zullen terugkeren in het begin van elke depressieve of manische terugval. Deze alarmsignalen zijn voor iedereen anders, maar zijn vaak voor iemand wel dezelfde. Het herkennen van deze individuele alarmsignalen is belangrijk om met uw ziekte om te gaan: dit maakt het mogelijk om maatregelen te treffen vooraleer de situatie te ernstig wordt.
Opdracht Ga na of u voortekenen bij uzelf herkent in het overzicht van de symptomen (p.5 – p.12) en zet er een ‘V’ bij.
Welke factoren hebben bij u een depressieve periode uitgelokt? 1 2
Kruis alle elementen aan die bij u een depressieve periode hebben uitgelokt. Vul aan als u bij uzelf nog andere uitlokkende factoren hebt waargenomen. 13
… pijnlijke gebeurtenis: ....................................... … gelukkige gebeurtenis: ................................... … wijziging of stoppen met medicatie: ................ ... lichamelijke aandoening: ................................ ... geneesmiddel voor een lichamelijke aandoening: .................................................... ... gebruik van middelen: alcohol en drugs: ........ ... wijziging van levensritme: ............................... … roken: wijziging van gewoonten: .................... … voeding: wijziging van gewoonten: ................. … verandering van seizoen: ............................... … andere: ........................................................... ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ ........................................................................ 14
Welke factoren hebben bij u een manische fase of hypomane periode uitgelokt? 1 2
Kruis alle elementen aan die bij u een manische of hypomane periode hebben uitgelokt. Vul aan als u bij uzelf nog andere uitlokkende factoren hebt waargenomen. … pijnlijke gebeurtenis: ............................................. … gelukkige gebeurtenis: ......................................... … wijziging of stoppen van medicatie: ..................... … lichamelijke aandoening: ..................................... … geneesmiddel voor een lichamelijke aandoening: ………………………………………………………… … gebruik van middelen: alcohol of drugs: .............. … wijziging van levensritme: .................................... … roken: wijziging van gewoonten: ......................... … voeding: wijziging van gewoonten: ...................... … verandering van seizoen: .................................... … andere: ................................................................. … .........................................................................
15
Behandeling In de behandeling van een bipolaire stoornis is het eerst en vooral belangrijk dat u uw ziekte goed kent. Zo kunt u begrijpen waarom er bepaalde zaken belangrijk zijn in de behandeling. We hebben het verder over een aantal medicatie- en levensgewoontes die uw kans op een stabiele stemming vergroten. Bij bipolaire stoornissen loopt er geen medische of therapeutische snelweg naar genezing. Er zijn wel vele manieren om beter te worden. Geen enkele therapie op zich biedt zekerheid. Wel maakt u meer kans op blijvende beterschap als u verschillende wegen tezamen bewandelt.
16
Medicatie Soorten Men gebruikt drie soorten medicatie. 1
Stemmingsstabilisators Deze zorgen ervoor dat uw stemming normaliseert en stabiel blijft. Ze onderdrukken enerzijds de depressie en anderzijds de manie. Bij deze medicijnen is het belangrijk dat ze in de juiste hoeveelheid in uw bloed aanwezig zijn. Daarom worden ze ook regelmatig gecontroleerd door middel van een bloedonderzoek.
2
Neuroleptica Of antipsychotica worden gebruikt voor de behandeling van een acute manische periode. Sommige verbeteren ook de stemming tijdens een depressieve fase en hebben stabiliserende eigenschappen. Ze worden gebruikt in periodes van sterke opwinding omwille van hun dempend effect. In deze periodes worden soms ook kalmeringsmiddelen (zoals benzodiapezines) gebruikt om de angst, de spanning en de slaapstoornissen te behandelen.
3
Antidepressiva Deze medicatie wordt gebruikt bij acute en uitgesproken depressieve episodes. Het is belangrijk dat u weet welke medicatie u wanneer inneemt.
17
Probeer hieronder neer te schrijven wanneer u welke medicatie neemt en tot welke soort ze behoort. MEDICATIE
WANNEER
SOORT
Als u problemen hebt om uw medicatie klaar te zetten, kunt u dit oefenen met de verpleging. Spreek erover!
Bijwerkingen Geneesmiddelen kunnen bijwerkingen hebben. Het is belangrijk dat u deze herkent en bespreekt met uw dokter om ongemakken te minimaliseren.
Mogelijke bijwerkingen Veranderde eetlust, maagpijn, stoelgangproblemen, spierzwakte, beven van handen, slaperigheid, lage bloeddruk, seksuele stoornissen, wazig zicht, …
18
Zijn er nevenwerkingen die u bij uzelf herkent? ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... Zoals u merkt, zijn er dus heel wat mogelijke geneesmiddelen, maar ook heel wat mogelijke bijwerkingen. Om de kans op terugval te verkleinen, is het heel belangrijk dat u nooit zelfstandig uw medicatie afbouwt. Het afbouwen van uw medicatie, uw stemming en eventuele nevenwerkingen bespreekt u met uw geneesheer, zodat onder toezicht aanpassingen kunnen gebeuren. Het vinden van de juiste medicatie met een minimum aan bijwerkingen kan een hele zoektocht zijn. Wie is voor u de geneesheer waarmee u dit kan bespreken nu en na de opname? ................................................................................... Het is goed dat u een geneesheer en hulpverleners zoekt die u als vaste behandelaars kiest. Uw ziekteverloop kan zo wisselen in de loop van tijd dat het noodzakelijk is dat iemand u goed kent om uw stemming juist te beoordelen. Wie zijn voor u deze vaste behandelaars? ................................................................................... ................................................................................... ...................................................................................
19
Valkuilen voor het niet-nemen van uw medicatie Het kan zijn dat u op een bepaald moment twijfelt aan het nut van de medicatie. Hieronder staan een aantal bedenkingen en een korte uitleg die u hopelijk kunnen overtuigen uw medicatie toch te blijven innemen. Duid aan welke gedachten wel eens bij u opkomen: … Ik voel me goed, dus ik hoef geen medicatie meer te nemen Dit is een veel gebruikt argument. Waarom moet u medicatie nemen als u zich goed voelt? Antwoord: om u goed te blijven voelen. Het is immers niet omdat u zich goed voelt dat de stoornis is verdwenen. De opstoot is verdwenen, de stoornis zelf niet. Dit kunt u vergelijken met mensen die suikerziekte hebben. Als hun behandeling goed is ingesteld, voelen ze zich goed. Maar als ze stoppen met hun insuline, gaan ze zich slecht voelen. De insuline regelt hun suikerspiegel, maar neemt de suikerziekte niet weg. Mensen met suikerziekte moeten dus ook heel hun leven medicatie blijven nemen. … Ik neem al zo lang medicatie, ik kan ze toch niet blijven nemen Het is soms verleidelijk om zo te redeneren. Toch kunt u besluiten dat het noodzakelijk is medicatie te blijven nemen om een terugval te voorkomen. Het feit dat u al lang stabiel bent, pleit er des te meer voor de behandeling verder te zetten.
20
… Ik moet dit zonder hulp van medicijnen kunnen overwinnen Nemen van medicatie en depressie worden door veel mensen als een teken van zwakte gezien. Medicatie nemen zou dan betekenen dat u uw zwakte toegeeft, u kunt het niet aan, u bent niet sterk genoeg, u moet het op eigen kracht overwinnen, … zijn dingen die u soms te horen krijgt. Dit is fout. Een bipolaire stoornis is grotendeels een medische aandoening. U zegt toch ook niet tegen iemand met suikerziekte dat hij zijn ziekte op eigen houtje moet overwinnen en dat zijn insulinespuitje een teken van zwakte is.
… Medicatie doet mijn creativiteit verdwijnen Hypomane fases zijn vaak erg creatieve periodes. Alles lijkt makkelijker te lukken. U hebt veel ideeën. Dit klopt. Maar hypomane fases zijn heel vaak de voorbode van een manische fase. De verhoogde creativiteit leidt dan tot een overvloed aan ideeën, die vreemder worden en onrealistischer. U hebt er dus baat bij dat uw stemming door medicatie wordt gestabiliseerd, zo blijft uw creativiteit ook stabiel. Creativiteit is geen ziektesymptoom, eerder een eigenschap. Die verdwijnt niet met de medicatie.
… Ik heb psychologische problemen, geen medische Geregeld hebben mensen een duidelijk beeld van wat hun opstoot heeft uitgelokt en kunnen dan heel nauwkeurig beschrijven welke factoren voor stress hebben gezorgd. 21
Dit is te verklaren doordat een bipolaire stoornis ontstaat door een biologische kwetsbaarheid enerzijds en omgevingsfactoren zoals stress, anderzijds. Medicatie kan die kwetsbaarheid niet verkleinen, maar werkt wel als een soort buffer tegen stress.
… Medicatie helpt toch niet Geneesmiddelen nemen inderdaad de ziekte niet weg. Ze helpen wel om ze onder controle te houden. Het kan wel zijn dat u nog lichtjes schommelt, maar als u naar uw levenslijn kijkt, zal u toch merken dat er een verbetering is.
… Ik voel me beter als ik geen medicatie neem Dit is een gevaarlijke valkuil. Als u zich goed voelt en u stopt de medicatie, voelt u zich vaak nog een periode goed. U hebt dan ook geen bijwerkingen meer. U voelt zich alerter en u kunt zich beter concentreren. Maar de kans op terugval bij medicatiebeëindiging is aanzienlijk groter, zelfs als u zich een tijd goed voelt. Het is beter om uw bijwerkingen met de geneesheer te bespreken en hieraan eventueel iets te verhelpen. Eigenlijk kunnen hulpverleners u alleen maar aanraden om uw medicatie goed te blijven innemen.
22
Omgaan met stress Stress Stress wordt dikwijls aangehaald als een factor die een bestaande psychische kwetsbaarheid verder kan ondermijnen. Onzekerheid, angst, twijfel of zich opgejaagd voelen, zijn in ieder geval niet goed voor de gemoedsrust. Maar wat voor de één stress is, is dat voor een ander niet. Er zijn dus weinig absolute richtlijnen te geven. U kunt wel voor uzelf leren herkennen welke gebeurtenissen of situaties u uit evenwicht kunnen brengen. Wat heeft bij u de voorbije jaren stress veroorzaakt? … … … … … … … …
werk verhuis overlijden relatie gezondheid opgekropte of niet-erkende emoties ………………………………………… ………………………………………….
Welke manieren gebruikt u om met problemen en gebeurtenissen om te gaan? … u blijft kalm in moeilijke situaties … u grijpt direct in als er problemen zijn … u bedenkt verschillende mogelijkheden om een probleem op te lossen … u probeert zich te ontspannen 23
… … … … … … … … … … … …
u begint te drinken u gebruikt drugs u gebruikt medicatie u probeert moeilijke situaties zoveel mogelijk uit de weg gaan u kijkt de kat uit de boom u laat merken dat u ergens mee zit u toont uw gevoelens u begint te piekeren u vlucht weg in fantasie u zondert zich volledig af van de anderen u spreekt uzelf moed in u bedenkt dat anderen het ook wel eens moeilijk hebben
Wat zijn voor u aangename activiteiten? … … … … … … … … … …
wandelen winkelen tv-kijken sporten koken schilderen iets eten lezen muziek maken naar de film gaan
… … … … … … … … … …
huisdier verzorgen naar een bibliotheek gaan naar vrienden telefoneren op een terrasje zitten naar een museum gaan douchen/een bad nemen meezingen met de radio …………………………… …………………………… ……………………………
24
Slaap Verandering van de hoeveelheid en de aard van uw slaap kan zowel een voorteken als een oorzaak zijn van terugval. Verandering in uw slaapbehoefte is soms een terugkerend en makkelijk herkenbaar voorteken. Het kan nuttig zijn uw eigen slaapgewoonte te kennen bij een normale stemming. Probeer volgende zinnen te vervolledigen. •
ik ervaar de behoefte om te gaan slapen rond ………
•
ik ga naar bed rond ……………
•
ik slaap in rond ……………
•
ik heb behoefte aan ……….. uren slaap
•
ik word wakker om ……………
•
ik sta op om …………..
25
Contact met familie en vrienden Familie en vrienden zijn belangrijk. Uw omgeving kan sneller zien wat uzelf niet meer opmerkt. Afnemend ziekte-inzicht is een teken van een bipolaire stoornis. Daarom is het een zegen als u mensen in uw omgeving hebt die mee een oogje in het zeil houden. Maak een lijst van familieleden die u regelmatig ziet en waarbij u zich goed voelt. … ……………… … ……………… … ………………
… ………………. … ………………. … ……………….
Maak een lijst van de personen die u als vrienden beschouwt, personen van wie u ondersteuning krijgt en waarmee u regelmatig contact hebt. … ………………… … ………………… … …………………
… ………………. … ………………. … ……………….
26
Info voor familie en vrienden Aanbevolen houdingen tegenover een persoon in een depressieve fase • luisterende houding De uitgedrukte gevoelens niet minimaliseren. De subjectieve toestand aanvaarden zoals hij wordt beschreven. • hem/haar verzekeren van de hoop op genezing • aanmoedigen bij het uitoefenen van activiteiten die nog mogelijk zijn • stimuleren, zonder overdrijven • valoriseren, met verwijzing naar vroegere realisaties evenals vroegere kwaliteiten • verzekeren dat men de toestand begrijpt als het gevolg van een ziekte • aanmoedigen van zoeken naar medische en psychologische hulp • voor zichzelf zorgen: voor zichzelf om hulp en steun vragen • aandacht hebben voor het suïcidegevaar Erover praten als men vermoedt dat dit gevaar aanwezig is.
Af te raden houdingen tegenover een persoon in een depressieve fase • • • •
beschuldigen de les lezen argumenteren een beroep doen op de wilskracht 27
• belangrijke beslissingen laten nemen ten aanzien van de toekomst • infantiliseren door in zijn/haar plaats te doen wat hij/zij nog zelf kan doen • tegenover de persoon beloften doen die men niet kan nakomen • de toestand alleen willen oplossen.
28
Aanbevolen houdingen tegenover een persoon in een manische fase • identificeren van de gebieden die beperkt moeten worden; op duidelijke en éénduidige wijze grenzen stellen en deze toelichten • elk positief gedrag bekrachtigen • de persoon meedelen dat men denkt dat zijn gedrag een gevolg is van zijn toestand en zijn medewerking maximaal in de hand werken • externe stimuli en overmatige activiteiten beperken • slaap en rust bevorderen • de veiligheid van de persoon en zijn omgeving op de eerste plaats zetten • zichzelf beschermen • de hulp van professionelen inroepen Af te raden houdingen tegenover een persoon in een manische fase • geen of dubbelzinnige grenzen stellen • negatief gedrag bekrachtigen, bv. lachen om excentriek gedrag of woordspelingen • zich laten verleiden door het aangename aspect van de hypomanie • meegaan in emotionele escalaties als reactie op het gedrag van hem/haar • overmatige regels vaststellen • de crisis alleen willen oplossen
29
Aanbevolen houdingen tegenover een persoon met een bipolaire stoornis in een normale stemming • het opvolgen van de behandeling aanmoedigen • rekening houden met grenzen en helpen om deze te herkennen • een regelmatige levenswijze bevorderen • aanmoedigen van inspanningen voor het terugvinden van een persoonlijk, familiaal, professioneel en sociaal evenwicht • vertrouwen uiten, door hem/haar te betrekken bij beslissingen die hem/haar en/of de familie aangaan
Na een crisis • de crisis beschouwen als het gevolg van een ziekte die kan worden behandeld • met de betrokkene praten over wat er is gebeurd • de betrokkene verzekeren van de steun en met hem/haar nagaan hoe men kan helpen om de gevolgen van de crisis op te vangen en herval te voorkomen • de betrokkene helpen om opnieuw deel te nemen aan vroegere activiteiten en rollen
Af te raden houdingen tegenover een persoon met een bipolaire stoornis in een normale stemming • niet praten over wat tijdens de crisis is gebeurd, maar er een taboe van maken
30
• herhaaldelijk, kritisch praten over wat tijdens de crisis is gebeurd • de betrokkene, de omgeving of zichzelf beschuldigen • de betrokkene overbeschermen door alle stresserende situaties weg te nemen • zich overmatig angstig tonen in het vooruitzicht van een herval en bijgevolg een overmatige controle uitoefenen op de activiteiten, de behandeling, enz. • zich terugtrekken in ontkenning en denken dat de cyclussen niet meer zullen terugkomen • hopen dat de persoon een stemming en een wijze van functioneren zal terugvinden die overeenstemmen met een toestand van hypomanie of overmatige verwachtingen koesteren • een te stresserende of te gedesorganiseerde levenswijze bevorderen of het gebruik van middelen aanmoedigen
31
Bronnen 1
Literatuur
‘Manisch-depressieve stoornis. Als de stemmingen uit de hand lopen’. Een brochure van het Nationaal Fonds Geestelijke Volksgezondheid, die deel uitmaakt van een reeks brochures over psychische aandoeningen. Ze worden verspreid door de Vlaamse Vereniging voor Geestelijke Gezondheidszorg, Tenderstraat 14, 9000 Gent, 09 221.44.34
‘Manisch depressief. Een gids voor patiënt, familie, hulpverlener en geïnteresseerde’. Dit boek is geschreven door Pascal Sienaert, psychiater en psychotherapeut in Kortenberg, en Els D., ervaringsdeskundige. In 2003 uitgegeven bij uitgeverij Lannoo
‘Alles of Niets. Zelfgids voor mensen met een bipolaire stoornis’. Een boek van Marc De Hert, Geert Magiels, Erik Thys en Sabien Wyckaert, drie psychiaters en een bioloog. In 2004 uitgegeven bij uitgeverij Houtekiet
‘Beter omgaan met bipolaire stoornis. Een psychoeducatief programma voor patiënten met een bipolaire stoornis en hun naastbestaanden’. Uitgegeven door ULB, Erasmus Ziekenhuis, afdeling psychiatrie, samen met Janssen-Cilag Academie
32
Willem Van Der Does, 'Dat moet mij weer gebeuren ...', Uitgegeven bij Roularta Books, Roeselare, in 2005
‘Pillen voor de psyche’ Joost Jan Stolker, Rob Kok en Sandra van Belleghem. In eenvoudige woorden en op eerlijke wijze vertellen psychiaters en andere deskundigen over de voor- en nadelen van het gebruik van psychofarmaca. Harcourt Book Publischer, 2005, 128p
2 Internet www.similes.be www.gezondheid.be www.bipolairestoornis.info www.depressie-manie.nl www.vvmd.be www.Manisch-depressief.wereld.nl
3 Zelfhulpgroep Vlaamse vereniging voor manisch-depressieven Bredestraat 55 9300 Aalst tel: 053 77.50.97
Zelfhulpgroep in Antwerpen, voor patiënten en hun familieleden. Contactpersoon Johan: 0497/598.580 (’s avonds bereikbaar)
33
Deze zorgvoorziening maakt deel uit van de vzw Emmaüs, Maatschappelijke zetel: Edgard Tinellaan 1c – 2800 MECHELEN
Alle rechten zijn voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van het Psychiatrisch Ziekenhuis Bethaniënhuis.
Algemeen secretariaat PC/2007-09-24 34
