BIJLAGE 1 DE KANSENKAART - EEN TOEKOMSTVISIE

1

39.001 – 2008 02 11 Toelichting kansenkaart-v3.doc

BIJLAGE 1 DE KANSENKAART - EEN TOEKOMSTVISIE 1.1

Inleiding

achtergrond Rheden is rijk aan erfgoed. In het landschap zijn tal van sporen uit het verleden aanwezig, zoals in de vorige hoofdstukken is beschreven. De oude elementen en structuren geven diepte en kleur aan de leefomgeving. Zo wordt het karakter van de dorpen onmiskenbaar bepaald door de organisch gegroeide structuur en de historische bebouwing. Het buitengebied ontleent zijn eigenheid onder meer aan historische landschapselementen als sloten, lanen en perceelrandbegroeiing. De landgoederen en natuurgebieden op de stuwwal vormen essentiële pijlers van het karakter van de leefomgeving. Niet alleen het erfgoed op zichzelf, maar ook landschappelijke contrasten (open-gesloten en groen-steen) en oriëntatiepunten hebben vaak een historische achtergrond. Zoals eerder in het erfgoedplan betoogd, berust de identiteit van de gemeente Rheden in belangrijke mate op de herkenbare ruimtelijke structuur. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt bezien is de drieledige opbouw van het landschap (stuwwal, overgangszone en rivierdal) het belangrijkste ruimtelijke kenmerk. In de Structuurvisie 2006 wordt aangegeven dat bij alle (grootschalige) ruimtelijke ingrepen de vraag gesteld dient te worden, wat de gevolgen zijn voor de herkenbaarheid van de drieledige opbouw. Eventuele risico’s en kansen zouden door een cultuurhistorische verkenning in kaart moeten worden gebracht. plaats in het erfgoedplan In het erfgoedplan is de ruimtelijke identiteit van de gemeente Rheden geanalyseerd en beschreven. In deze bijlage wordt aandacht besteed aan de wijze waarop erfgoed benut kan worden om de ruimtelijke structuur te versterken en het verhaal van de plek beter tot z’n recht te laten komen. De kansenkaart geeft op structuurniveau aan welke aanknopingspunten de aanwezige cultuurhistorische waarden bieden voor beoogde ruimtelijke ontwikkelingen. doel van de kansenkaart De kansenkaart is een richtinggevend instrument dat aangeeft met welke randvoorwaarden vanuit cultuurhistorisch oogpunt rekening gehouden kan worden bij ruimtelijke ingrepen. Behalve een signalerende functie heeft de kansenkaart tot doel om te inspireren. Het tracht initiatiefnemers aan te zetten om na te denken over de meerwaarde die erfgoed biedt bij ruimtelijke planvormingsprocessen. De kansenkaart is geen juridisch bindend instrument. aanpak en opzet 1. bestaande plannen met erfgoedcomponent Bij het opstellen van de kansenkaart is zoveel mogelijk uitgegaan van het bestaande gemeentelijk beleid. De laatste jaren zijn in het kader van de Structuurvisie, het Landschapsontwikkelingsplan (LOP), het Groenstructuurplan en het Toeristisch Recreatief Ontwikkelingsplan (TROP) verscheidene projectvoorstellen opgetekend met een sterke ‘erfgoedcomponent’. Deze projecten zijn één op één overgenomen op de kansenkaart. In

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


2

deze toelichting worden de desbetreffende projecten bondig beschreven, waarna ingegaan wordt op de kansen die het aanwezige erfgoed biedt bij de planvorming. Bij de nummering van deze projecten is aangesloten bij die van de Structuurvisie. 2. gebiedsontwikkelingen Een tweede categorie kansen die in kaart is gebracht, houdt verband met grootschalige gebiedsontwikkelingen. Het gaat daarbij enerzijds om woningbouwlocaties en anderzijds om delen van het buitengebied die ten behoeve van natuurontwikkeling heringericht worden. Bij ruimtelijke ingrepen in deze gebieden dient rekening gehouden te worden met de aanwezige cultuurhistorische waarden. De kansenkaart bevat aanknopingspunten voor de inrichtings- en ontwerpopgaven in deze gebieden. 3. cultuurtoerisme Een derde categorie omvat de kansen op het gebied van cultuurtoerisme. In de Structuurvisie wordt bijvoorbeeld aangegeven: “tot 2015 is de aanleg voorzien van nog ontbrekende schakels in het netwerk van fietsverbindingen op de Veluwe, zoals vanaf Velperend naar de Dorpenroute (en het dorp Rheden) en in de Havikerwaard (met een fietspad richting Doesburg). Ook in de dorpen worden nog enkele ontbrekende schakels aangelegd, zoals een fietspad vanaf Larenstein langs het spoor naar Arnhem.”1 Fiets- en wandelroutes zouden ontwikkeld kunnen worden om bewoners en bezoekers meer bekend te maken met het Rhedense erfgoed. In paragraaf 10.5 wordt ingegaan op de kansen die het erfgoed biedt voor cultuurtoerisme.

Afbeelding 1 Drukbezocht rustpunt langs de IJssel

1

Gemeente Rheden, 2006, p. 69

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


1.2

3

Kansen… zien, creëren en pakken

De kansenkaart is een momentopname. Zoals aangegeven, is bij het opstellen van de kaart aangesloten bij ruimtelijke ontwikkelingen en plannen die de laatste jaren in gang zijn gezet. Een aantal projecten bevindt zich reeds in een vergevorderd stadium. Voor andere geldt dat de contouren vastliggen, maar nog diverse scenario’s en uitwerkingen denkbaar zijn. Ongetwijfeld zullen zich in de toekomst nieuwe ruimtelijke opgaven aandienen. In die zin is een kansenkaart nooit af. Dit betekent dat voortdurend de vraag gesteld moet worden welke meerwaarde erfgoed kan leveren aan beoogde ontwikkelingen. Ten einde cultuurhistorie als vanzelfsprekende factor in een plan- en besluitvormingsproces te betrekken, is het daarom van belang om kansen in de beginfase te inventariseren, zodat hierop in het vervolgtraject geanticipeerd kan worden. Het gaat daarbij niet alleen om het benoemen van concrete objecten die omwille van hun cultuurhistorische waarde behouden moeten blijven. Het in kaart brengen van kansen bij voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen impliceert dat de cultuurhistorische opgave ook op conceptueel niveau geformuleerd wordt. Dit begint met een verkenning van de historische context en een reflectie op de identiteit van de plek. Vervolgens wordt dit afgezet tegen de ruimtelijke ontwikkelingsvisie voor het betreffende gebied. Dit resulteert in het benoemen van de historische kwaliteiten en betekenissen van de plek die betrokken moeten worden in de planvorming. Te denken valt aan de historische gelaagdheid van het landschap en de betekenis van de plek voor de gemeente als geheel. Een dergelijke conceptuele benadering is vooral van belang om planvormers en ontwerpers bewust te maken van de historie van de plek. Idealiter worden uitgangspunten vastgelegd in een Programma van Eisen. In het licht van bovenstaande wordt opgemerkt dat de opgestelde kansenkaart slechts een illustratie vormt van de wijze waarop erfgoed als inspiratiebron gebruikt zou kunnen worden. Voor dit zoekproces bieden de erfgoedkaart en identiteitskaart een belangrijke basis. Deze kaarten dragen op hoofdlijnen aanknopingspunten aan voor een verdere verkenning van concrete kansen. Ook de gemeentelijke archeologische verwachtingskaart heeft een dergelijke signalerende functie. Alvorens tot de behandeling van de geïnventariseerde voorbeeldprojecten over te gaan, wordt in dit hoofdstuk nog een tussenstap gezet. Op basis van de gegevens uit het erfgoedplan wordt op hoofdlijnen aangegeven hoe vanuit de Rhedense identiteit nagedacht kan worden over kansen voor behoud en ontwikkeling van cultuurhistorische waarden. Allereerst wordt nogmaals stilgestaan bij de ruimtelijke identiteitsdragers. Daarna wordt ingegaan op erfgoedthema’s die als inspiratiebron kunnen dienen bij het nadenken over de kansen die erfgoed biedt.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

4


1.3

Erfgoedthema’s

Ruimtelijke identiteitsdragers Onderstaande tabel bevat een overzicht per landschappelijke zone van de ruimtelijke identiteitsdragers, zoals die in hoofdstuk 9 van het erfgoedplan zijn benoemd. Tabel 1 Overzicht ruimtelijke identiteitsdragers Stuwwallenlandschap

Overgangszone

Rivierdal

landgoederen

historische dorpskernen

strangen

historische lanen

beschermde stads- en dorpsgezichten

dijken

schaapskooi Heuven

monumenten

op pollen gebouwde boerderijen

villaparken straatweg kerken, kastelen en landhuizen

Deze fysieke elementen bepalen de ruimtelijke identiteit en karakteristiek van de gemeente Rheden. Bij ruimtelijke ontwikkelingen dienen deze identiteitsdragers als sturend beschouwd te worden voor de opgave. Erfgoedthema’s In paragraaf 9.4 is aangegeven dat vanuit de Rhedense identiteit thema’s gedestilleerd zouden kunnen worden die als aanknopingspunten voor het formuleren van het toekomstig erfgoedbeleid kunnen worden benut. Bij erfgoedthema’s gaat het niet zozeer om de betekenis van individuele objecten, elementen en structuren, maar om hun onderlinge relatie en het verhaal dat zij vertegenwoordigen. Het betreft daarbij een mengeling van ruimtelijke samenhang, historische samenhang, samenhang in gelaagdheid of in opbouw, en oorzakelijk verband. Onderstaand worden vier erfgoedthema’s belicht, die gehanteerd zouden kunnen worden om de kansen die het Rhedens erfgoed biedt, te duiden. Opgemerkt wordt dat geen volledigheid is nagestreefd. Een mogelijke aanvulling zou een typologische benadering van het erfgoed kunnen zijn. In dat geval zouden thema’s als industrieel erfgoed, religieus erfgoed, agrarisch erfgoed, groen erfgoed, militair erfgoed, etc. als kapstok voor ideeën gehanteerd kunnen worden. De thema’s die hieronder worden geschetst, zijn bedoeld als brede koepels. Ze geven op hoofdlijnen richting aan het denken over de kansen die cultuurhistorie biedt om de ruimtelijke identiteit van Rheden te versterken. 1. De zeven dorpen De verschillende dorpen hebben elk een eigen geschiedenis (zie hoofdstuk 5). De aanwezige historische bebouwing weerspiegelt in belangrijke mate het verhaal van de dorpen en vormt daarmee één van de belangrijkste pijlers van de ruimtelijke karakteristiek van de dorpen. Het erfgoedthema ‘De zeven dorpen’ verwijst naar de kansen die er zijn om de identiteit van de dorpen meer onder de aandacht van bewoners en bezoekers te brengen. Gedacht kan worden aan het uitzetten van fiets- en wandelroutes. Bij de entrees van de dorpen zou een markering aangebracht kunnen worden, die refereert naar het karakter van het betreffende dorp. Bij de vormgeving van de dorpsentrees zou de samenhang tussen de dorpen inzichtelijk gemaakt kunnen worden. Met name langs het tracé van de straatweg Arnhem-

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


5

Zutphen zou de aandacht gevestigd kunnen worden op de ligging van de dorpen aan de rand van de stuwwal. Bij ruimtelijke planvorming zou rekening gehouden moeten worden met het karakter van de dorpen. De kernen De Steeg, Ellecom, Laag-Soeren en Spankeren onderscheiden zich qua schaal, structuur en uitstraling wezenlijk van de kernen Dieren, Rheden en Velp. Ook deelgebieden binnen de kernen ademen vaak uiteenlopende sferen. Het is van belang om deze verschillen bij ruimtelijke ingrepen niet volledig uit te gummen, maar als inspiratiebron voor nieuwe ontwikkelingen op te pakken. 2. Stuwwal en rivierdal - het historisch watersysteem Water is vanouds sturend geweest voor de inrichting van het landschap. De dorpen zijn ontstaan op de overgang van nat naar droog, kastelen op natte gronden om een gracht aan te kunnen leggen. In de waarden bouwde men boerderijen op kunstmatige verhogingen en legde men dijken aan om have en goed te beschermen. Verscheidene watermolens werden aangedreven door water dat via sprengen en beken zijn weg zocht naar de IJssel. Dit erfgoedthema heeft betrekking op het vergroten van de belevingswaarde van het historisch watersysteem. Met name in de kernen Rheden en Dieren bestaan kansen om de (visuele) relatie met de rivier de IJssel te versterken. Ook de aanwezigheid van het Apeldoorns Kanaal biedt voor de kern Dieren aanknopingspunten om een ruimtelijke identiteit te ontwikkelen die onderscheidend is. In Velp zou het water een prominentere rol in de leefomgeving toebedeeld kunnen worden, onder andere door delen van het tracé van de Rozendaalse beek weer bovengronds te brengen. Het systeem van sprengen, beken en watermolens, dat zo kenmerkend is voor de Veluwezoom, kan inzichtelijk gemaakt worden door de plaats van vroegere watermolens te markeren met objecten die een duidelijke relatie aangaan met het stromende water. Ook de belevingswaarde van de sluisjes in de Velperbroek zou vergoot kunnen worden door ze een rol in het huidige watersysteem te geven.

Afbeelding 2 Sluisje in de Velperbroek - De belevingswaarde van cultuurhistorische waterwerken kan vergroot worden door ze een rol te geven in het huidige watersysteem

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


6

3. Buitenleven Wonen in de gemeente Rheden, is wonen in een groene omgeving. Al sinds het einde van de Middeleeuwen heeft de schoonheid van het natuurlijk landschap een aantrekkende kracht uitgeoefend op welgestelde lieden. Om van het buitenleven te kunnen genieten werden door de eeuwen heen pensions en kuuroorden gebouwd, buitenplaatsen gesticht en villaparken aangelegd. Dit heeft geresulteerd in een landschap waarin cultuur en natuur nauw met elkaar verweven zijn. De landgoederen in de gemeente Rheden zijn in dat opzicht parels die gekoesterd moeten worden. Kenmerkend voor de landgoederen is de samenhang tussen huis, tuin, park en landschap. De natuurlijke omgeving werd door de eigenaren doelbewust naar de hand gezet en vormde vaak een afspiegeling van esthetische voorkeuren, rijkdom en macht. Een belangrijke kans is om bewoners en bezoekers meer bewust te maken van de onderlinge samenhang tussen cultuur en natuur in het Rhedense landschap. Ook zou bij toekomstige woonuitbreidingen het groene karakter een belangrijk speerpunt moeten zijn.

Afbeelding 3 Ensemble van huis, tuin en landschap - Rhederoord (links) en Geldersche Toren (rechts

4. Verborgen verleden In het Rhedense landschap bevinden zich tal van restanten die nauwelijks opvallen. Het gaat om objecten en structuren die in de loop der tijd hun functie hebben verloren, of die vanwege een noodzaak tot kostenbesparing niet meer onderhouden werden. Ook herbergt het landschap plekken waaraan een geschiedenis is verbonden die bij de gemiddelde voorbijganger niet bekend is. Het is juist dit verborgen verleden dat een belangrijke bijdrage kan leveren aan de belevingswaarde van de leefomgeving. Ten einde de leesbaarheid van het landschap te vergroten, zouden relicten door fysieke maatregelen benadrukt kunnen worden. In de Havikerwaard en Soerense Broek liggen bijvoorbeeld verscheidene oude perceelsgrenzen. Voorgesteld wordt om deze bestaande perceelsgrenzen te accentueren door de situatie van omstreeks 1900 als uitgangspunt te nemen. Door bomen, heggen en sloten langs de oude perceelsgrenzen aan te brengen, kan de aantrekkelijkheid van het landschapsbeeld vergroot worden. Tevens wordt daarmee recht gedaan aan de historische situatie. Op de erfgoedkaart is aangegeven welke perceelsgrenzen geaccentueerd zouden kunnen worden.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


7

Met name op de Veluwezoom ligt een grote schat aan cultuurhistorische waarden in het landschap verborgen. Een kans is het verbeteren van de zichtbaarheid van het erfgoed in dit gedeelte van de gemeente Rheden. Gedacht kan worden aan het markeren van ijzerwinningslocaties, (wild)wallen en oude wegen, of het herstel van oude lanenstelsels.

Afbeelding 4 Oude laan - het gecultiveerde karakter van dit groene cultuurgoed is in de loop der tijd minder prominent geworden. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou het herkenbaar maken van oude lanenstelsels aandacht verdienen. Een integrale benadering, met zowel aandacht voor de natuurals cultuurwaarden, verdient de voorkeur.

Door middel van informatievoorziening kunnen verhalen over het vroegere gebruik of de betekenis van het landschap verteld worden aan bewoners en bezoekers. Zo kan aandacht besteed worden aan mogelijke cultusplaatsen en de kerstening van het landschap. Een ander onderwerp zou de jacht op de Veluwe kunnen zijn. De verhalen kunnen onder de aandacht worden gebracht door middel van informatiepanelen. Alternatieven voor bebording zijn de inzet van gidsen en het gebruik van moderne technieken (SMS, audiotour).

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

8


1.4

Kansen cultuurhistorie bij bestaande ruimtelijke plannen

Voorbeeld 1

Hof te Dieren in relatie tot het project Hart van Dieren (21)

beschrijving: De besluitvorming over dit majeur project is in 2004 gestart. Het plangebied wordt gevormd door het gebied in de kern Dieren dat is gelegen tussen de bestaande spoorwegovergangen in de Harderwijkerweg en in de Wilhelminaweg. Het hoofddoel van het project is het duurzaam inpassen van de provinciale weg N348 en de spoorlijn ArnhemZutphen. Parallel aan het project Hart van Dieren ontwikkelde Stichting Twickel een landschapsplan dat de basis vormt voor de ontwikkeling van Hof te Dieren. Het gedeelte van de provinciale weg dat thans het ‘Overpark’ doorsnijdt zal worden verwijderd. Doelstelling is om dit gedeelte van het landgoed te laten uitgroeien tot een aantrekkelijk wandelpark voor Dieren. Het oude tracé van de Arnhemseweg krijgt in de toekomst een functie voor langzaam verkeer. Behalve een ecoduct wordt in het gebied een voetgangersbrug aangelegd ter hoogte van de Boswachtersallee.

Afbeelding 5 Landschapsplan Hof te Dieren

kansen: • •

herkenbaarheid van het landgoed Hof te Dieren versterken door verhaal van de plek te visualiseren (informatievoorziening). Een essentieel onderdeel van dit verhaal vormt het belang van dit domein voor de Duitse Orde en het Huis Oranje-Nassau; bestaande tuinen landschapsarchitectuur (Engelse landschapsstijl) bij herinrichting van Hof te Dieren is leidend. Aansluiten bij de parkaanleg van tuinarchitect Jan David

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


• •

• • • •

9

Zocher en landschapsarchitect Edouard Petzold. Mogelijkheden tot reconstructie nader onderzoeken; herstel oude lanenpatronen en de onderlinge relaties van elementen van het landgoed duidelijk maken (b.v. Carolinaberg, Lange Juffer, Wildbaan, Koningswegen); landschappelijk contrast (open-gesloten) versterken. De beek vormt vanouds een scheidingslijn tussen het gesloten landschap van het stuwwallengebied en het open landschap in het rivierdal. Op deze plek bestaan kansen om het systeem van sprengen, beken en watermolens inzichtelijk te maken: bij natuurontwikkeling in Hof te Dieren alleen landschapselementen toepassen die kenmerkend zijn voor de betreffende zone (laanbeplanting/bomenrijen in overgangszone; solitaire bomen en boomgroepen in rivierdalzone); relatie tussen landgoed Hof te Dieren en oude dorpskern herstellen. Belangrijk zijn de fysieke ontsluiting van het park en de ruimtelijke overgang tussen de kern en het landgoed. Zichtlijnen kunnen de onderlinge relatie versterken; op de plaats van het oude huis zou passende nieuwbouw gerealiseerd kunnen worden; de plek van de oude watermolen zou zichtbaar gemaakt kunnen worden.

Afbeelding 6 Enkele jaren geleden is de oorspronkelijke route van de Arnhemsestraatweg nabij Dieren door middel van de aanleg van een onbegroeide as herkenbaar gemaakt

Voorbeeld 2

Transformatie kanaalzone (26)

beschrijving: Voor de zone langs het Apeldoorns Kanaal zal een gebiedsvisie ontwikkeld worden. Het gaat globaal om het gebied ter weerszijden van de Geitenberg en ten weerszijde van de VSM-spoorlijn. In deze zone zal in de toekomst zowel woningbouw als bedrijvigheid een plaats krijgen. Tevens zal een deel van het landelijk gebied ten noorden van Spankeren bij deze gebiedsontwikkeling betrokken worden. De begrenzing van het gebied, zoals op de kansenkaart is weergegeven, is overgenomen van de gemeentelijke overzichtskaart van woningbouwlocaties. kansen: •

het plangebied bestaat uit twee gebieden met een sterk afwijkend karakter. De zone ten westen van het Apeldoorns Kanaal heeft een sterk industrieel karakter, die ten

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

10

oosten ervan een landelijk. Bij transformatie zouden deze identiteiten vertaald kunnen worden naar het ruimtelijk ontwerp. Een contrast tussen het oude industriegebied en de nieuwe uitbreiding van Spankeren ligt voor de hand. In de Dorpsvisie Dieren wordt voor laatstgenoemde uitbreiding uitgegaan van een woonmilieu dat wordt omschreven als ‘landelijk wonen in landgoederen/ landschap’ (lage dichtheden). Het aanwezige industrieel erfgoed zou gebruikt kunnen worden ter versterking van de cultuurhistorische waarden van de totale kanaalzone (Dieren-Hattem). Ten behoeve van de planvorming zou het industrieel erfgoed in de kanaalzone geïnventariseerd en gewaardeerd moeten worden. Dit erfgoed zou duurzaam herbestemd kunnen worden als onderdeel van een gerevitaliseerd industrieterrein of woonwijk; in het thans onbebouwde gedeelte van dit plangebied (uitbreidingslocatie Spankeren) ligt een geregistreerde archeologische vindplaats. Blijkens de archeologische verwachtingskaart en de bijbehorende vindplaatsencatalogus gaat het om een nederzetting uit de Bronstijd en/of IJzertijd (RAAP-nr. 54, Archisnummer 22241). Een afwijkende inrichting van de plek biedt kansen om het verhaal van de plek in de nieuwe woonuitbreiding te laten doorklinken (zie kader ‘Archeologische vondsten in nieuwe woonuitbreidingen).

Archeologische vondsten in nieuwe woonuitbreidingen Bij vrijwel alle woonuitbreidingen die de laatste decennia in Rheden zijn gerealiseerd, zijn tevoren archeologische opgravingen verricht. Helaas komen de, vaak verrassende, resultaten van die archeologische opgravingen tot nu toe nooit terug in het stedenbouwkundig ontwerp van de locatie. Dit is wel goed mogelijk. Natuurlijk is er geen “recept” voor, maar met enige creativiteit kan de vroegere geschiedenis van de plek zichtbaar gemaakt worden.

Afbeelding 7 Schets invulling archeologische locatie Het bijgaande tekeningetje gaat over een (denkbeeldige) locatie waar een middeleeuwse woonplaats is ontdekt. Door een afwijkende bebouwing, een afwijkende erfaanleg, opgaande bomen en een bocht in de weg, wordt deze plek gemarkeerd. De plek wijkt duidelijk af van de omliggende bebouwing. De sfeer van de bebouwing verwijst naar de historische bebouwing die er ooit heeft gestaan. Dit hoeft overigens niet meteen te leiden tot historiserende bebouwing. Integendeel: juist door een moderne architectuur, die zich heeft laten inspireren door het verhaal van de plek, kan een aansprekend en betekenisvol beeld ontstaan.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

•

11

in het thans onbebouwde gedeelte van dit plangebied (uitbreidingslocatie Spankeren) liep vanouds een landweg. Blijkens de toenmalige topografische kaarten was deze slingerende weg omstreeks 1900 nog aanwezig. Bij het ontwerp voor de inrichting van de wijk zou de oude weg als ruggengraat van de ruimtelijke structuur kunnen dienen; de omgeving van de Dierense sluis zou ontwikkeld kunnen worden tot recreatief steunpunt. De ligging aan het begin van het Apeldoorns Kanaal en langs de provinciale weg maakt het tot een geschikte locatie voor recreatieve voorzieningen. Een kans die hiermee samenhangt, is het bevaarbaar maken van het Apeldoorns Kanaal voor recreatievaart. Ook zou bij het ontwikkelen van een recreatief steunpunt op deze locatie aandacht moeten uitgaan naar het versterken van de visuele relatie met de IJssel en uiterwaarden.

Voorbeeld 3

Rhederhof (AZC) (16)

beschrijving: Op het terrein is een project voor ontwikkeling van woningbouw gestart, waarbij de woningbouw wordt opgenomen in de natuur. Bepaalde elementen van het oude landgoed worden op een nieuwe wijze ingericht. kansen: • •

nog aanwezige cultuurhistorische elementen en archeologische waarden kunnen door de ontwikkeling van het voormalige landgoed duurzaam behouden blijven; bij het stedenbouwkundige ontwerp voor het gebied dient nadrukkelijk aandacht besteed te worden aan de ruimtelijke identiteit van het voormalige landgoed.2 De transformatie biedt kansen om het landgoedkarakter te versterken. Een cultuurhistorische analyse dient uitgevoerd te worden om de randvoorwaarden en kansen nader te bepalen. Belangrijke aanknopingspunten biedt het project Nieuw Gelders Arcadië (zie voorbeeld 15).

Voorbeeld 4

Herkenningspunt kruising Oranjeweg/Zwarteweg (14)

beschrijving: In de Structuurvisie wordt aangegeven dat gepleit wordt voor een herinrichting van het openbare gebied en de realisering van markante bebouwing in 3 à 4 lagen aan de Oranjeweg, waardoor een herkenningspunt ter oriëntatie in Rheden West ontstaat. kansen: •

•

bij de herinrichting van het gebied dient aansluiting gezocht te worden bij de Groenstructuurvisie. Daarin maakt het gebied onderdeel uit van een ‘accentzone’. In een dergelijke zone zou de inrichting zich moeten richten op het aanbrengen van accenten met maximale decoratieve en architectonische effecten en met een sterk gecultiveerd en/of verzorgd karakter; het te creëren herkenningspunt zou voor wat betreft de uitstraling aan moeten sluiten bij de enigszins terughoudende traditionele architectuur van deze naoorlogse wijk in Rheden-Zuid.

2

In het Landschapsontwikkelingsplan Rheden-Rozendaal wordt de volgende doelstelling verwoord: ”herontwikkeling van Rhederhof dient afgestemd te zijn op de historische betekenis van de plek en duurzaam te zijn in esthetisch, economisch en ecologisch opzicht”.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


Voorbeeld 5

12

Larenstein/Helicon (9)

beschrijving: Op het terrein van de Hogeschool Larenstein en Helicon kan volgens de Structuurvisie ruimte worden gezocht voor onderzoeksinstellingen, adviesbureaus en dergelijke of (studenten)huisvesting. De onderwijsinstelling zou kunnen dienen als motor voor de ontwikkeling van werkgelegenheid gerelateerd aan natuur, milieu, etc. Daarbij moet gedacht worden aan een landgoedachtige opzet. In april 2007 is de meest recente versie van het Masterplan Landgoed Larenstein3 gereed gekomen. Uitgangspunt van het Masterplan Larenstein is het behoud van de school en het groene, karakteristieke landschap.

Afbeelding 8 Masterplan Larenstein

kansen: • •

3

nog aanwezige cultuurhistorische elementen kunnen door de ontwikkeling van het voormalige landgoed behouden blijven; de transformatie biedt kansen om het landgoedkarakter te versterken. Bij de verdere uitwerking van het ontwerp kan het project Nieuw Gelders Arcadië aanknopingspunten bieden (zie voorbeeld 15).

SAB Arnhem, april 2007

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


Voorbeeld 6

13

Zwembad Beekhuizen natuurrecreatieve functie (10)

beschrijving: Zwembad Beekhuizen is in de jaren ’50 van de vorige eeuw tot stand gekomen. In 1988 werd het zwembad gesloten. Voor de herontwikkeling van het terrein van het voormalige zwembad Beekhuizen worden thans plannen gemaakt. Het terrein van het voormalige zwembad Beekhuizen krijgt mogelijk een natuurbestemming met een recreatieve functie die passend is voor de locatie. kansen: •

•

herbestemming van het terrein biedt de mogelijkheid om de cultuurhistorische waarden van het complex duurzaam in stand te houden. Bijzondere aandacht verdient het behoud van de typische wederopbouwarchitectuur. Bij herontwikkeling van het voormalige zwembad Beekhuizen dient ook rekening gehouden te worden met de ensemblewaarde van het complex; ten einde de cultuurhistorische waarden in nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen te betrekken, zou het verhaal van de plek nader onderzocht moeten worden. Het verhaal van dit gebied gaat verder terug dan de opening van het zwembad in de jaren ‘50. Het zwembad is waarschijnlijk ontstaan uit een waterreservoir, dat verband hield met een nabijgelegen watermolen. Het maakte daarmee deel uit van het systeem van sprengen en beken. De herontwikkeling van het zwembad biedt belangrijke kansen om het systeem van sprengen en beken ter plaatse inzichtelijk te maken.

Voorbeeld 7

Centrum Rheden - Groenestraat (11)

beschrijving: Naar verwachting zal een uitbreiding van de centrumfuncties aan de Groenestraat plaatsvinden. De gemeente Rheden zal zich in faciliterende zin maximaal inspannen om voorzieningen in de Groenestraat te behouden en waar mogelijk verder te ontwikkelen. Daarom zal de Groenestraat worden heringericht. Bij de herinrichting van het gebied wordt een visuele relatie met het water van de Laak gemaakt en krijgt het verkeer een minder prominent aanwezige functie. kansen: •

•

•

bij de herinrichting van het gebied dient aansluiting gezocht te worden bij de Groenstructuurvisie. Daarin maakt het gebied onderdeel uit van een ‘accentzone’. In een dergelijke zone zou de inrichting zich moeten richten op het aanbrengen van accenten met maximale decoratieve en architectonische effecten en met een sterk gecultiveerd en/ of verzorgd karakter; herinrichting van de Groenestraat biedt kansen om de openbare ruimte rondom de kerk op een zodanige wijze in te richten dat dit monumentale gebouw meer betrokken wordt bij het centrum van Rheden. Ook zou aandacht besteed moeten worden aan het inzichtelijk maken van relaties die het middeleeuwse kerkgebouw heeft met de rivier de IJssel en het buitengebied (kerkepaden); De oude dorpskern van Rheden heeft een agrarisch karakter door het voorkomen van boerderijen langs de Groenestraat. Bij toekomstige ontwikkelingen in het centrumgebied dient deze identiteit behouden en versterkt te worden..

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

14


Voorbeeld 8

Steegse Haven en Laak - relatie tussen dorp en rivier (12)

beschrijving: In de Structuurvisie wordt het volgende gesteld: “De relatie van Rheden met de IJssel is, zeker na de aanleg van de A348, verdwenen. Toch kan het water meer prominent aanwezig zijn aan de zuidzijde van het dorp. De mogelijkheden voor de watersport bij de Steegse Haven en de recreatiemogelijkheden langs de oevers dienen te worden vergroot. Mochten ooit bedrijven langs de Schaarweg vertrekken, dan zou hier enige woningbouw (wonen aan het water) in combinatie met andere functies gewenst zijn. De Laak kan worden verbreed. Er is dan een lange visuele lijn van water mogelijk aan de zuidzijde van de kom. Het hele gebied kan een aantrekkelijke uitstraling krijgen. Ook is het dan mogelijk het fietspad dat tussen Velp en Rheden langs de IJssel loopt, door te trekken vanaf de Oranjeweg langs de Steegse Haven tot aan de Dorpenroute (ten oosten van het industrieterrein)”.

kansen: • • •

•

•

herstel historische relatie van Rheden met (een oude loop) van de rivier de IJssel; creëren van een dorpsentree ter hoogte van de Laak; niet alleen nabij de historische dorpskern kan de relatie van Rheden met de rivier versterkt worden. Ook nabij de Brinck (Worth-Rheden) zijn kansen om een verbinding met het water tot stand te brengen. Zie hiervoor “(Uiterwaarden)gebied tussen Velp en Rheden (32)” mogelijk vinden in het gebied De Steegse Haven in de toekomst ruimtelijke ontwikkelingen plaats. Ten behoeve van de planvorming zou het industrieel erfgoed in de Steegse Haven geïnventariseerd en gewaardeerd moeten worden. Dit erfgoed zou duurzaam herbestemd kunnen worden als onderdeel van een gerevitaliseerd industrieterrein of woonwijk; vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou bij de toekomstige herinrichting van dit gebied de plek van het oude Rhedense veerhuis aangeduid kunnen worden. Het ligt voor de hand om op deze plek de relatie met de rivier te benadrukken.

Afbeelding 9 Getuige deze kaart van Rheden (omstreeks 1690), was het Rhedense Veerhuis een herkenbaar element aan de IJssel. Het pand is groter afgebeeld dan de kerk. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou bij de toekomstige herinrichting van de Steegse Haven de plek van het oude veerhuis aangeduid kunnen worden.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

15


Voorbeeld 9

Rozendaalse beek (8)

beschrijving: Voor zover mogelijk wordt de in Velp-Zuid ondergronds lopende Rozendaalse beek weer boven de grond gehaald.

kansen: •

met name in de omgeving van de Oude Jan liggen kansen om de belevingswaarde van de Rozendaalse beek te vergroten. Een deel van het traject zou letterlijk onderdeel uit kunnen gaan maken van de openbare ruimte door de beek bovengronds door een bakconstructie te geleiden. Onderstaande afbeelding geeft hiervan een impressie.

Afbeelding 10 Referentiebeeld Cascade Hoogeveen

Afbeelding 11 Spelende kinderen bij de Rozendaalse beek, in het villapark Overbeek

•

vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou bij het herkenbaar maken van de waterlopen in Velp-Zuid het stromende karakter van de Rozendaalse beek benadrukt mogen worden.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


16

In tegenstelling tot andere waterlopen in Velp-Zuid4 ontsprong de beek op de oeverwal. In Velp-Zuid boog de Rozendaalse beek nabij de kerk in twee takken oostwaarts af, om vervolgens uit te komen in de vijvers van kasteel Overhagen. In de huidige situatie heeft met name de zuidelijke tak van de Rozendaalse beek (Zwanensingel) door zijn breedte het karakter van een wetering. Door de aanleg van watertrappen kan niet alleen de stroming benadrukt worden, maar kan ook zuurstofrijk water verkregen worden. Voor het boven de grond halen van de tweede tak van de beek geldt, dat nadere studie naar een mogelijk tracé tussen de Oude Jan en de vijvers van Biljoen vereist is.

Afbeelding 12 Waterlopen in Velp-Zuid

Voorbeeld 10 Middachterallee en omgeving (20)

beschrijving: De Middachterallee zal worden aangepast om de weg een uitstraling te geven die meer in de groene omgeving past. Tevens zal in het kader van het project ‘Veluwe 2010’ een ecologische verbinding worden aangelegd ter hoogte van de Eikenstraat. 4

Een voorbeeld is De Wetering. Deze watergang diende voor de ontwatering van de lager gelegen weidegronden ten zuiden van Velp. De Wetering lag in het verlengde van De Velpsche Langewal en De Velpsche Kortewal. Deze kaden hielden het kwelwater van de stuwwal tegen. De uitwatering op uiterwaarden vond plaats door middel van een sluis ten zuiden van kasteel Overhagen.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


17

kansen: • • •

•

hoewel onlangs een nieuwe asfaltlaag is aangebracht, zou op termijn de klinkerbestrating5 en het oorspronkelijke profiel van de Middachterallee teruggebracht kunnen worden (zie paragraaf 7.2.3.); ter ondersteuning van de uitstraling van de Middachterallee zou de laanbeplanting langs enkele onverharde dwarswegen gereconstrueerd kunnen worden; de herkenbaarheid van de Middachterallee kan vergroot worden door aan de uiteinden een markering aan te brengen, bijvoorbeeld in de vorm van hardstenen palen. Op deze wijze kunnen tevens herkenbare dorpsentree voor Ellecom en De Steeg gecreëerd worden; reconstructie en consolidatie van de omgeving van Middachten (m.n. watersysteem).

Voorbeeld 11 (Uiterwaarden)gebied tussen Velp en Rheden (32)

beschrijving: In het Streekplan van de provincie Gelderland is dit gebied aangewezen als ‘groene wig’. In samenwerking met het Knooppunt-Arnhem-Nijmegen en de provincie zal voor het gehele gebied een gebiedsvisie worden opgesteld: als onderdeel van het project ‘De IJsselkop’. In de conceptvisie komt de huidige snelwegafrit tussen Velp en Rheden in de toekomst te vervallen. Op het terrein van de voormalige steenbakkerij De Groot wordt mogelijk woningbouw gerealiseerd (project RiverStone). Een ander voorstel dat onderdeel uitmaakt van de conceptvisie is de aanleg van een nieuwe beek door de Worth-Rhedensche Broek. Deze waterloop zal de Laak bij Rheden verbinden met de Beekhuizer Beek nabij kasteel Biljoen.

Afbeelding 13 Fraaie solitaire eik in het gebied rondom Worth-Rheden

5

in februari 2007 is gewerkt aan de versmalling van de rijbaan, om de bomen langs de Allee meer ruimte te geven. Daarbij is aan weerszijden van de weg ruim een meter asfalt verwijderd. De oude klinkerbestrating van de vroegere Middachterallee is bloot komen te liggen en is door de aannemer afgevoerd (De Gelderlander, 6 februari 2007).

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


18

kansen: •

•

•

•

•

•

6

het gebied dat ingesloten ligt tussen de westelijke bebouwingsgrens van de kern Rheden, de snelweg A348 en de spoorlijn Arnhem-Dieren bezit bijzondere cultuurhistorische waarden. Het kleinschalige verkavelingpatroon is hier nog in belangrijke mate aanwezig. De structuur van de middeleeuwse nederzetting WorthRheden is nog goed herkenbaar. Ook bevinden zich hier restanten van huis De Brinck en het landgoed De Kruishorst. Met name het laatstgenoemde landgoed geeft dit gebied een besloten, groen karakter. In het kader van de beoogde gebiedsontwikkeling zou de oude nederzetting WorthRheden geaccentueerd kunnen worden door middel van een afwijkende beplanting, bijvoorbeeld door de contouren aan te geven met bomenrijen. Een ander aanknopingspunt vormt het oude grondgebruik: op de hoger gelegen delen ten noorden van de Brinkweg bevonden zich de fruitboomgaarden. Aan de zuidzijde van deze weg lagen de door kavelsloten gescheiden weilanden. Ten aanzien van dit gebied kunnen de volgende kansen onderscheiden worden: - benutten van de recreatieve potenties van buurtschap Worth-Rheden en landgoed Kruishorst als uitloopgebied van de kern Rheden; - versterken historische landschapsstructuur; - (her)ontwikkeling landgoed De Kruishorst; - herinrichting van de bestaande bebouwingsstroken aan weerszijden van landgoed Kruishorst, zodat een efficiëntere en ruimtelijk betere compositie van de bebouwing in samenhang met de directe omgeving tot stand komt6; - reconstructie/(her)ontwikkeling De Brink. in combinatie met voornoemde gebiedsontwikkeling zou een functionele relatie tussen de kern en de Laak tot stand gebracht kunnen worden. Gedacht kan worden aan (kleinschalige) recreatie, bijvoorbeeld in de vorm van kanovaren over de beoogde beekloop. De Brink zou tot spil tussen rood (Rheden), groen (Worth-Rheden) en blauw (Laak) kunnen worden ontwikkeld. Gebruik kan worden gemaakt van de bestaande faciliteiten (bv. parkeergelegenheid, sportkantines) van het sportcomplex; in het kader van het project ‘De IJsselkop’ zijn ideeën ontwikkeld om door de WorthRhedensche Broek een nieuwe kronkelde beek aan te leggen, die strekt van de vijver van kasteel Biljoen tot aan de Laak bij Rheden. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt verdient het de voorkeur om aan te sluiten bij het bestaande ontginningspatroon. Bij de aanleg van een nieuwe beek zouden de rechtlijnige structuren in het landschap uitgangspunt kunnen zijn. Aanwezige watergangen zouden opgenomen kunnen worden in de nieuwe beekloop. bij natuurontwikkeling in de Velperwaarden zouden de geulen en rillen die nog in het landschap aanwezig zijn, gehandhaafd en versterkt moeten worden. Deze natuurlijke hoogtes en laagtes zouden een bijdrage kunnen leveren aan het tot stand komen van een gevarieerde biotoop; een essentiële cultuurhistorische inspiratiebron voor het project RiverStone is de baksteenfabricage die hier vanouds plaatsvindt. Met het oog op het verhaal van de plek zou op de voormalige locatie van steenbakkerij De Groot een architectuur tot stand moeten worden gebracht die expliciet verwijst naar hetgeen hier jarenlang geproduceerd is: de baksteen; het oorspronkelijke verkavelingspatroon in de Worth-Rhedensche Broek is nog in belangrijke mate aanwezig. In het kader van het project IJsselkop zou de karakteristiek

Landschapsontwikkelingsplan - deel 2 - p. 59

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

19

van het cultuurlandschap versterkt kunnen worden. Gedacht kan worden aan het herstel van het coulissenlandschap door oude verkavelingen te accentueren met een beplanting van houtwallen en heggen. De herkenbaarheid van de historische perceelsgrenzen kan op deze wijze vergroot worden. Daarbij kan ook een visuele relatie tot stand worden gebracht tussen oude landschapsstructuren die tegenwoordig door de snelweg onderbroken worden. Voor de uitvoering van dit voorstel zou aangesloten kunnen worden bij de campagne Nederland Mooi (zie volgend kader); vanuit cultuurhistorisch oogpunt zouden percelen in dit gebied bij voorkeur gescheiden moeten worden door elementen die vanouds voorkomen in het landschap, zoals heggen, hagen en sloten. Verrommeling door eigentijdse perceelafscheidingen zou voorkomen moeten worden. Ook de inrichting van het erf en de directe omgeving van bebouwing dient de cultuurhistorische karakteristiek van het landschap te ondersteunen.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

20


Nederland Mooi De campagne ‘Nederland Mooi’ is gericht op het stimuleren van lokale financiering van natuur en landschap. Doel is om gemeenten, burgers en bedrijven te inspireren de omgeving mooier en groener te maken. Doel is het verfraaien van de eigen woonen werkomgeving. Om dit doel te bereiken kan een landschapsfonds opgezet worden waarin private middelen (van bedrijven en burgers) gebundeld worden met publieke middelen (van gemeenten, provincies en waterschappen). Lokale financiering komt niet in de plaat van overheidsfinanciering, maar dient beschouwd te worden als aanvulling. Met een fonds kan de aanleg en/of het onderhoud van die Afbeelding 14 Referentiebeeld Heggenlandschap uit onderdelen van het landschap bekostigd het boek ‘Nederland weer mooi’ worden, die door de bevolking belangrijk (J. Dirkmaat, 2006) worden gevonden. Manieren om een landschapsfonds te vullen zijn: sponsoring, adoptie, overheidsgelden, rood-voor-groen constructies en de grondbank. De gemeente Rheden zou, eventueel in samenwerking met andere overheidsinstanties, het voortouw kunnen nemen bij het oprichten van een lokaal landschapsfonds voor het behoud van het historisch cultuurlandschap. De website Nederland Mooi geeft hier uitgebreider informatie over.

Afbeelding 15 Potentiële financieringsvormen lokaal landschapsfonds (www.nederlandmooi.nl)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

21

Bij natuurontwikkeling in de groene wig tussen Velp en Rheden zou onderzocht kunnen worden welke bijdrage het historisch watersysteem zou kunnen leveren aan het waterbeheer7. In het gebied tussen de voormalige steenfabriek, het voormalige veerhuis en gemaal De Volharding zijn meerdere restanten van het oude waterbeheersysteem nog aanwezig (De Hank, kades en sluisjes). Dit gebied zou mogelijk een rol kunnen spelen bij de tijdelijke opvang van water.

Afbeelding 16 De oude kades in het gebied nabij gemaal De Volharding zijn nog duidelijk herkenbaar in het reliëfrijke landschap

Voorbeeld 12 Creëren herkenbare dorpsentree (17)

beschrijving: In de Structuurvisie van Rheden wordt aandacht gevraagd voor de ‘poorten’ van de verschillende dorpen van de gemeente. Doelstelling is om de hoofdentrees van de kernen ruimtelijk te accentueren. kansen: •

bij de vormgeving van de dorpsentrees kan het aanwezige erfgoed als inspiratiebron dienen. Enkele voorbeelden: - de Structuurvisie pleit voor het beter zichtbaar maken van water als beeldbepalend element. Bij de vormgeving van de dorpsentree aan de Zutphensestraatweg te Velp zou de aanwezigheid van de Beekhuizer Beek aanleiding kunnen zijn om de waterloop op deze plek beter zichtbaar te maken. Gedacht kan worden aan het

7

De themakaart ‘waterhuishouding en verstedelijking 1’ uit het Streekplan (provincie Gelderland, 2005) geeft aan dat in het gebied van deze groene wig de kans op waterhuishoudingsproblemen groot is.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


22

creëren van een waterval of een verwijzing naar de nabijgelegen watermolens, bijvoorbeeld in de vorm van een watersculptuur dat in beweging wordt gebracht;

Referentiebeeld 17 Schroef van Archimedes te ’s-Hertogenbosch - een watersculptuur dat mechanisch wordt aangedreven.

-

-

de dorpsentree van De Steeg, grenzend aan de Middachterallee, vraagt om een verbijzondering. Gedacht kan worden aan de plaatsing van hardstenen palen; door Amer Adviseurs b.v. is een schetsboek opgesteld voor nieuwe bebouwing rond boerderij Oud Middachten8. Uitgangspunt voor de verdere planvorming is dat de agrarische betekenis en uitstraling van het gebied rond de boerderij versterkt wordt. Door de ligging aan de rand van de kern De Steeg biedt deze ontwikkeling kansen om de dorpsentree te accentueren. In het schetsboek wordt aangegeven dat de groene entree van De Steeg wordt gehandhaafd en dat het zicht op de oude boerderij wordt verbeterd. Gelet op de ligging van dit gebied nabij de vroegere loop van de IJssel, verdient het vanuit cultuurhistorisch oogpunt aandacht om een (visuele) relatie met de rivier te creëren; dorpsentrees van de kernen De Steeg en Ellecom zouden geaccentueerd kunnen worden door houten gazebo’s9, die refereren aan het karakter van de villadorpen. De bouwwerken zouden zodanig gesitueerd moeten worden dat een aantrekkelijke rust- en verblijfsplek voor inwoners en recreanten ontstaat. Ter hoogte van de zuidelijke en westelijke dorpsentree van De Steeg zou een gazebo bijvoorbeeld uitzicht kunnen bieden over de IJssel en het uiterwaardengebied. Aan de zuidzijde van Ellecom biedt de aanwezigheid van de Ruitersbeek en het open landschap van het rivierdal aanknopingspunten.

Voorbeeld 13 Ecologische zone tussen Dieren en Laag Soeren

beschrijving: Tussen Dieren en Laag Soeren is in het kader van het project “Veluwe 2010” een grote ecopassage voorzien. Dit zal met name gevolgen hebben voor de zuidelijke rand van Laag Soeren, langs de Soerense beek. De plannen hiervoor moeten nog worden uitgewerkt. kansen: •

8 9

handhaven en versterken van de karakteristiek van het cultuurlandschap bij de aanleg van nieuwe natuur. Ten aanzien van de Soerense beek geldt dat wijzigingen van de

Amer Adviseurs b.v., 2006 kleinschalige bebouwing in de vorm van een tuinpavilioen

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

23

oorspronkelijk loop voorkomen moeten worden. Bij natuurontwikkeling langs de oevers van de beek dient rekening gehouden met het historisch dwarsprofiel (o.a. kades) Ook het ontginningenpatroon in de Soerense Broek dient in een eventueel ontwerp gehandhaafd en benadrukt te worden. Op deze plek bestaan kansen om het systeem van sprengen, beken en watermolens inzichtelijk te maken.

Voorbeel 14

Havikerpoort

beschrijving: Sinds 2002 werkt de gemeente Rheden samen met verschillende partners aan het project Havikerpoort. Havikerpoort omvat het gebied Havikerwaard, Beimerwaard en Fraterwaard en valt voor een groot deel binnen de gemeentegrenzen van Rheden en deels binnen die van Doesburg. De Havikerpoort is één van de acht ecologische poorten van de Veluwe. Deze poorten zorgen voor de verbinding van de Veluwe met andere grote natuurgebieden. De Havikerpoort is onderdeel van de verbinding van de Veluwe met de Achterhoek. Hoofddoel van het project is het behalen van ecologische, landschappelijke en economische doelstellingen met behoud van het unieke landschappelijke kwaliteit voor het nageslacht. Het project Havikerpoort komt tot stand door medewerking van Gemeente Rheden, Vereniging Natuurmonumenten, Landgoed Twickel, Landgoed Middachten, Ministerie LNV, provincie Gelderland, Rijkswaterstaat, Vitens en Waterschap Rijn en IJssel. In 2006 is een Ruimtelijke Visie Havikerpoort10 opgesteld.

Afbeelding 18 Ruimtelijke Visie Havikerpoort - december 2006 10

Pouderoyen Compagnons, december 2006

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


24

kansen: • handhaven en versterken van de karakteristiek van het cultuurlandschap bij de aanleg van nieuwe natuur. Gedacht kan worden aan het herstel van het coulissenlandschap door oude verkavelingen te accentueren met een beplanting van houtwallen en heggen. Dit sluit aan bij de doelstelling vanuit het Landschapsontwikkelingsplan Rheden-Rozendaal om aanvullende lijnvormige beplanting langs perceelsscheidingen aan te brengen in dit gebied; • onderdeel van de Ruimtelijke Visie Havikerpoort is de aanleg van hoogwatervrije vluchtplaatsen nabij water in de Havikerwaard. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou bij de situering en vormgeving rekening gehouden moeten worden met de in het gebied aanwezige pollen. De herkenbaarheid van de verhoogde woonplaatsen in het landschap zou in het kader van de herinrichting versterkt kunnen worden, bijvoorbeeld door middel van beplanting of kleinschalige ontgraving rondom de pol; • onderdeel van de Ruimtelijke Visie Havikerpoort is de bouw van een doorlaatwerk. De cultuurhistorische waarden van de dijk dienen zoveel mogelijk behouden te blijven; • in het projectgebied Havikerpoort bestaat een gaaf landschappelijk contrast tussen het open uiterwaarden gebied en de gesloten overgangszone (landgoederen en kernen). De Ruitersbeek vormt een herkenbare scheidingslijn tussen beide gebieden. Bij ruimtelijke ingrepen dient het contrast behouden en versterkt te worden; • in het gebied ‘Paardenbroek’, dat ingesloten ligt tussen de snelweg, de Doesburgsedijk en het Hof te Dieren, bevond zich vroeger een gedeelte van de wildwal van het Hof te Dieren. In het kader van het project Havikerpoort zou een reconstructie gerealiseerd kunnen worden. De wildwal kan een bijdrage leveren aan het ecologisch beheer in het gebied. Gedacht wordt aan de rol die een begroeid wallichaam kan vervullen als biotoop van kleine diersoorten. De wildwal zou rondtrekkende herten en reëen kunnen geleiden en beschutting kunnen bieden. Aan de westzijde, langs de snelweg, kan de gereconstrueerde wildwal dienst doen als groene geluidwal. Voorbeeld 15 Nieuw Gelders Arcadië

beschrijving: Sinds de 17de eeuw is een uniek historisch landgoederenlandschap ontstaan op de overgang tussen het Veluwemassief en de Rijn- en IJsselvallei. Het werd gekenmerkt door een samenhangende structuur van geometrische lanenstelsels, glooiende landschapsparken, sprengbeken, zichtlijnen en grootschalige bossen. Door de schoonheid van dit landgoederenlandschap kreeg het gebied in de 19de eeuw de naam “Gelders Arcadië”. Als gevolg van de verstedelijking en de woningopgave in de Stadsregio Arnhem-Nijmegen staat het landgoederenlandschap thans onder druk. Hoewel de kwaliteiten nog steeds aanwezig zijn, raakt het gebied steeds meer versnipperd. Het project Nieuw Gelders Arcadië, dat door het Gelders Genootschap wordt uitgevoerd, is erop gericht om inzicht te krijgen in de cultuurhistorische dragers en de beeldbepalende kwaliteiten van het landgoederenlandschap, die vervolgens een inspiratie kunnen vormen voor de toekomst, voor een Nieuw Gelders Arcadië.

kansen: •

het behouden en versterken van de identiteit als landgoederenzone door cultuurhistorische en landschappelijke kwaliteiten als referentiekader voor nieuwe ruimtelijke opgaven te gebruiken.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

25

bij geplande (her)ontwikkeling van landgoederen (b.v. Kruishorst, Rhederhof en Oud Middachten) kan aangesloten worden bij de inzichten uit het project Nieuw Gelders Arcadië. Ten aanzien van de landgoederenzone geldt dat een integrale benadering van het gebouwde en groene erfgoed essentieel is. Het gaat immers om ontworpen landschappen, waarbij de samenhang van het ensemble van huis, tuin en landschap een kernwaarde vormt. Bij parken tuinrestauratie geldt dat naast de natuurwaarden ook de cultuurwaarden een volwaardige plaats dienen te krijgen. Bij restauratieopgaven, gericht op het behoud en versterken van de cultuurhistorische en landschappelijke kwaliteiten van de landgoederen van de Veluwezoom. kan gedacht worden aan de volgende ingrepen: - herstel historische parken tuinaanleg - herstel historische lanenstelsels - herstel historische IJsselpanorama’s (zichtassen) - herstel historische waterwerken (vijvers, cascades, watervallen, stuwen enz.) - herstel historische moestuinen (productie voor de locale markt, schoolprojecten enz);

Afbeelding 19 Kennis van de cultuurhistorische kwaliteiten kan van grote waarde zijn voor de restauratieopgaven van landgoederen. Deze afbeelding toont een analyse van de landschappelijke aanleg van landgoed Beekhuizen (eind 18de eeuw) (C. de Bruijn, juli 2003)

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


•

26

het landschapspark Biljoen en Beekhuizen was in de negentiende eeuw een (inter)nationale attractie. De publicatie ‘Geldersch Arkadia, of Wandeling over Biljoen en Beekhuizen’ van A. Nijhoff uit 1820 getuigt hier nog van.

Afbeelding 20 Omslag ‘Geldersch Arkadia, of Wandeling over Biljoen en Beekhuizen’ door I.A. Nijhoff (derde druk, 1825)

In samenhang met de openstelling van kasteel Biljoen, en in het bijzonder de Grote Zaal, zou het landschapspark wederom tot een (inter)nationale topattractie gemaakt kunnen worden. In de Grote Zaal bevinden zich reliëfs die gebaseerd zijn op etsen van de Italiaanse graficus Giovanni Battista Piranesi (1720-1778), en die stammen uit de tijd van de aanleg van het park. Het landschapspark zou nieuw leven ingeblazen kunnen worden. Een belangrijke voorwaarde is dat de verbinding tussen Biljoen en Beekhuizen wordt versterkt.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


27

Afbeelding 21 Bij het herstel van de allure van het Geldersch Arcadië kunnen historische informatiebronnen gebruikt worden. Deze tekening ‘Landschap bij Beekhuizen’ door D.J.T Kerkhoff stamt uit 1814. Het geeft een beeld van de salon in het park Beekhuizen, met de grote waterval, vanuit het noorden gezien. (bron: www.cascade 1987.nl).

•

het landgoed Heuven en het landgoed Huis te Soeren zouden herontwikkeld kunnen worden. Kansen voor de herbouw van het huis en het herstel van de historische parken tuinaanleg zouden onderzocht kunnen worden. Nieuwe functies voor deze historische buitenplaatsen zouden gezocht moeten worden om duurzame instandhouding van de cultuurhistorische waarden te garanderen;

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


28

Voorbeeld 16 Reconstructie Koningsweg

beschrijving: Van de Koningsweg, die het Hof te Dieren met het jachthuis Ginkel onder Ede verbond, is het tracé nog gedeeltelijk aanwezig. De kaarsrechte weg, die door het licht glooiende landschap op de stuwwal loopt, bezit hoge cultuurhistorische en landschappelijke waarden. kansen: -

-

-

de ontbrekende gedeelten van de Koningsweg zouden gereconstrueerd kunnen worden. Op de kansenkaart is het ontbrekende gedeelte van de Koningsweg gestippeld aangegeven; nabij de Carolinahoeve zou de visuele relatie tussen de twee nog bestaande onderdelen van het tracé gelegd kunnen worden in plaats van een daadwerkelijke verbinding, dit om een verstoring van deze agrarische enclave op de stuwwal te voorkomen; Het Rhedense gedeelte van de Koningsweg zou in zijn geheel opgenomen kunnen worden in een doorgaande wandelroute.

Afbeelding 22 Wandelen over de Koningsweg - een bijzondere ervaring

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


29

Voorbeeld 17 Watermolen Velp

beschrijving: de omgeving van de Van Lennepsmolen is in de tweede helft van de twintigste eeuw ingrijpend veranderd. De omgeving van en de ruimte rondom de molen doet in de huidige situatie afbreuk aan de zeggingskracht van het solitaire gebouw. kansen: • •

toekomstige ruimtelijke ingrepen in de omgeving van de Van Lennepsmolen zouden er onder meer op gericht moeten zijn om de molen beter tot zijn recht te laten komen; op deze plek bestaan kansen om het systeem van sprengen, beken en watermolens inzichtelijk te maken.

1.5

Kansen cultuurtoerisme

In het navolgende worden diverse kansrijke gebieden en sectoren onder de loep genomen. Het gaat hierbij niet om specifieke kansen voor individuele bedrijven of locaties, maar om kansen voor sectoren of gebieden die nader van geval tot geval ingevuld moeten worden. Daarbij zouden ook arrangementen en evenementen die een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van cultuurtoerisme, aan bod moeten komen. Achtergrond: het landschap als plaats van herinnering Vroeger werden restanten uit het verleden weggehaald uit hun context en opgesteld in een museum, een afgesloten gebouw of gebied waar een beperkt aantal geïnteresseerde bezoekers ernaar konden komen kijken. Dergelijke musea hebben nog steeds een belangrijke taak als documentatie- en educatiecentrum, als plaats van herinnering. Omstreeks 1970 kwam vooral in Frankrijk het begrip “ecomuseum” op. Daarbij worden de objecten in hun context gelaten. Museale functies werden binnen bestaande gebouwen gerealiseerd. Het ecomuseum blijft een museum: een afgesloten domein dat exclusief gericht is op de museale functie. De laatste jaren ontwikkelen zich ideeën omtrent een nieuwe vorm, waarin objecten in hun context worden gelaten, temidden van andere functies. Feitelijk wonen mensen dus temidden van hun verleden (zoals dat altijd al geweest is, maar nu wordt dat verleden zichtbaar gemaakt). De biografie van het gebied is op deze manier beter zichtbaar en beleefbaar te maken, bijvoorbeeld door middel van evenementen, arrangementen, routes en rondleidingen (via CD-ROM of GSM), die verschillende relevante objecten verbinden. Het leesbaar maken van de informatie over de collectie Rheden De meeste informatie in het landschap is, zoals het zich nu voordoet, voor de gemiddelde Nederlander niet leesbaar. Zie de hoofdstukken over de geschiedenis van Rheden voorin dit erfgoedplan: Er zijn heel wat bladzijden nodig om een en ander uit te leggen. Bovendien is op school nooit verteld dat de rivierdijken ouder zijn dan verreweg de meeste gebouwen in de omgeving. Er is niet uitgelegd dat tot honderd jaar geleden de allerarmsten, ook hier!, in plaggenhutten en krotten op armzalige stukjes grond woonden. Er is niet verteld dat de bolle akkers ontstaan zijn doordat boeren eeuwenlang mest uitreden over hun akkers die anders armzalig en onvruchtbaar zouden zijn gebleven. De meeste mensen zijn wel geïnteresseerd in de geschiedenis van het landschap, maar slechts weinigen bezitten de achtergrond om het landschap zonder hulp te lezen. Er moet een manier gevonden worden om de dagelijkse leefomgeving beter "leesbaar" te maken, een manier om de specifieke geschiedenis duidelijk te maken. Er kunnen best een

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


30

paar bordjes hier en daar neergezet worden, maar om alles duidelijk te maken, zou het hele landschap vol geplant worden met bordjes en dat lijkt ook weer niet zo fraai en doelmatig. Beter lijkt het de plaatsing van bordjes te beperken tot het hoognodige en voor het overige gebruik te maken van moderne technieken, gidsen en dergelijke. De leefbaarheid van het leven temidden van een collectie Het landschap als plaats van herinnering betekent dat de omgeving levend en veranderbaar moet zijn. We willen geen museum in de ouderwetse zin van het woord, geen uitstalkast van voorwerpen waar je niet aan mag komen. We willen een leefbare omgeving en daar kan de collectie (in zijn context) aan bijdragen. Het is dus niet zo, dat er niets veranderd mag worden, integendeel. De omgeving moet net zo veranderlijk en dynamisch blijven als hij altijd geweest is. Maar áls we iets veranderen, willen we wel zeker weten dat er niet een belangrijk stuk uit de collectie verloren gaat. Evenementen en arrangementen in Cultuurpark Rheden Elders is uiteengezet dat Rheden met zijn bijzondere cultuurlandschap en interessante dorpen in feite één gebied van herinnering is. Door het toevoegen van de historische dimensie kan het cultuurtoerisme bevorderd worden en de recreatie verdiept. Daartoe zouden de verschillende (potentiële) attracties samen moeten werken (ook bijvoorbeeld met verbrede landbouw in deze richting) om door middel van evenementen en arrangementen een en ander handen en voeten te geven. Een thematische aanpak (die eventueel om de paar jaar aangepast en geactualiseerd wordt) kan daarbij een hulpmiddel zijn.

Afbeelding 23 Thema’s Op de Veluwezoom zou op verschillende manieren duidelijk kunnen worden gemaakt, dat dit landschap niet altijd even idyllisch is geweest als nu, maar dat er eeuwen geleden een complete industrie gevestigd was. In het bezoekerscentrum zou daar aandacht voor kunnen zijn, maar ook in het veld zouden ijzerkuilen en smeltrestanten aangewezen kunnen worden; bij een van de rustpunten zou een houtskoolbranderij en een primitieve ijzeroven kunnen worden gereconstrueerd etc.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


31

Kansen Veluwezoom Het Veluwezoomgebied trekt nu al vele bezoekers. Deze komen voornamelijk om van de bijzondere natuur te genieten. Slechts weinigen zijn zich bewust van de lange geschiedenis van dit gebied, niet alleen geologisch, maar ook historisch. Het mooie van dit gebied is, dat de recreatieve infrastructuur al aanwezig is (en niet uitgebreid zou moeten worden). De andere gebieden, zoals de waarden langs de IJssel, zouden juist aan moeten sluiten op dit gebied om de recreatiedruk er te verlichten en een breder thema aan de orde te stellen. Goede fysieke mogelijkheden zijn de oude schaapsdriften die van oudsher de verbinding tussen hoog en laag vormden en nu dus weer voor dit doel gebruikt zouden kunnen worden.

Kansen agrarische verbreding In het agrarisch gebied van de gemeente liggen nog veel kansen op het gebied van cultuurtoerisme. Daarbij zouden erfgoed en agrarische verbreding elkaar kunnen versterken: bed and breakfast en theeschenkerijen langs historische routes (en arrangementen), de teelt van oude gewassen (en gelegenheid van een maaltijd met historische gewassen te genieten) etc. Boerenroutes – de boer kan geld verdienen aan de wandelaar11 Ooit was er een netwerk van boerenpaadjes en kerkenpaadjes op het platteland. Wageningen Universiteit wil de tijd doen herleven met wandelroutes over boerengrond. De eerste agrariërs zijn over de brug. “We zijn er toch wel sceptisch over”, zegt Robert Lammers, boer en voorzitter van de afdeling Aalten-Dinxperlo van LTO-Noord. “Ze lopen zomaar over je land, kunnen rommel achterlaten en hun honden los laten lopen. Er zijn ook wel andere wegen op het platteland waar je kunt wandelen en waar genoeg is te zien.” Niet alle boeren zien het zitten, maar in het Maashorstgebied tussen Uden en Oss zijn de eerste collega’s over de streep. In samenwerking met de Wageningen Universiteit zijn daar boeren in conclaaf gegaan over het openstellen van hun land voor de wandelaars. Intussen staan er vijf routes van vijf tot tien kilometer op papier die langs boerenakkers voeren. Komende winter worden de nieuwe paden aangelegd met hier en daar een bruggetje, zitbank, hek of verwijzingsbord. Volgend voorjaar krijgt de pers een presentatie van dit ‘voorbeeldproject’ voor Nederland. “Wandelen is nu erg populair en het aanbod aan wandelroutes blijft achter bij de vraag”, constateert Gerko Hopster van Wageningen Universiteit. Veel Wandelaars houden wel van een ietwat avontuurlijke tocht over rulle zandpaden, tussen weilanden en over sloten. “De boerenwandelroutes maken het mogelijk om eens niet vanaf de weg, maar vanaf het land te zien waar boeren mee bezig zijn. Omgekeerd zien boeren het als een kans om over hun werk te vertellen en er iets bij de te verdienen. In het Maashorstgebied gaan agrariërs langs de route bed and breakfast of rondleidingen aanbieden”, vertelt Hopster. Van oorsprong was het platteland veel toegankelijker voor wandelaars dan nu, zegt hij. Overal lagen kleine paadjes waar mensen overheen gingen, op weg van het dorp naar de kerk. “Boeren deden daar nooit moeilijk over, maar toen hadden ze kleine percelen en de gewassen stonden nog niet tot aan de perceelrand.” Sinds de schaalvergroting en herverkaveling ligt dat anders. Boeren willen nu aan de wandelaar verdienen. In Brabant lukt dat. De provincie geeft boeren een vergoeding van een euro per meter wandelpad per jaar.

11

Wilma de Cort: de boer kan geld verdienen aan de wandelaar, Nederlands dagblad, 25 januari 2007

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN


32

“Het is een moeizame weg””, zegt Cees Ruitenbeek van de Werkgroep Aaltense Paden die in overleg is met boeren over wandelpaden langs akkers. “Als je een route uitzet langs tien bedrijven, kan het vastzitten op één boer die niet wil”. Toch staan er intussen voor Aalten ook een paar routes in concept op papier. “In het begin zijn agrariërs vaak huiverig omdat ze er geen ervaring mee hebben”, zegt Ruitenbeek. Volgens Hopster van Wageningen Universiteit leren soortgelijke projecten dat het de overgrote meerderheid uiteindelijk meevalt. Maar wat als een wandelaar door een rund wordt aangevallen of iemand breekt zijn enkel door een gat in het boerenwandelpad? Een gemeenschappelijke verzekering en bordjes met de tekst ‘Betreden op eigen risico’ moeten ervoor waken dat de boer niet op kosten wordt gejaagd. “Verspreiding van dierziektes moeten we tegengaan door geen wandelaars in de stallen toe te laten en ze niet in aanraking te brengen met dieren. Mocht er mkz uitbreken, dan gaat sowieso alles op slot, ook de wandelpaden”, aldus Hopster. Hij hoopt dat agrarische natuurverenigingen in Nederland het idee oppikken. Maar agrariër Lammers moet nog worden overtuigd. “Wij denken commercieel. Ze komen over jouw land, dan moet er ook een vergoeding tegenover staan. Eén euro per meter wandelpad per jaar is tenminste iets. Ga naar een willekeurig park en ze vragen ook entree.” Boerenroutes maken het mogelijk om eens niet vanaf de weg, maar vanaf het land te zien waar boeren mee bezig zijn.

Kansen parelsnoer van landgoederen De landgoederen in de gemeente hebben niet alleen een historische en landschapsarchitectonische betekenis, maar ook een toeristische. Door de realisering van wandelen fietsroutes die de landgoederen verbinden ontstaat een parelsnoer waar voor bijna iedereen wat te beleven valt, zoals de manifestatie “Landheer voor een dag” bewees. De onderlinge verbinding, maar ook relaties met de Veluwe en gezamenlijke arrangementen, bieden nog zeer veel mogelijkheden. Het eerder genoemde erfgoedthema ‘Buitenleven’ heeft onder meer betrekking op de villa’s en villaparken in de gemeente Rheden. Natuurschoon en het landgoederenlandschap vormden, samen met de ontsluiting door tram- en spoorwegen, een belangrijke reden voor stedelingen om zich in dit gebied te vestigen. Daar een echte buitenplaats voor velen te hoog gegrepen was, ontstond een woontypologie die qua allure en uitstraling een sterke gelijkenis vertoonde met de buitenplaats: het villapark. Daarnaast werden meer op zichzelf staande villa’s met bijbehorende tuinen aangelegd. Door middel van fiets- en wandelroutes zou meer bekendheid gegeven kunnen worden aan de villaparken en historische villabebouwing die de gemeente Rheden rijk is.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN

1

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN BIJLAGE 2- GERAADPLEEGDE LITERATUUR Albers, L.: Landgoederen in het landschap, in: Historisch Geografisch Tijdschrift, jaargang 15, nummer 3, 1997, pp. 81-98. Ashworth, G. & J. Tunbridge: Dissonant Heritage, Chichester, 1997. Baltjes, J.: Wandelen op Rozendaal langs sporen uit het verleden XIII, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 44, nummer 121, juli/augustus 1998, pp. 7-11. Barends, S. (red.): Over hagelkruisen, banpalen en pestbosjes - historische landschapselementen in Nederland, Utrecht, 1995. Baron Schimmelpenninck van der Oije, drs. C.O.A.: Geschiedenis van Ellecom - tekstboekje bij de diareeks voor het basis- en voortgezet onderwijs, Oudheidkundige Kring Rheden Rozendaal, Rheden 1974. Berendsen, H.J.A.: Fysische geografie van Nederland - Landschappelijk Nederland, Assen, 2000. Bijlsma, R.J.: bosrelciten op de Veluwe. Een historisch-ecologische beschrijving, Wageningen, Alterra-rapport 647, 2002. Boer-Pinxter, N. den: Monumentale villa’s met hun interieurs in de gemeente Rheden, in: Ambt en Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 44, nummer 120, 1998, pp. 20-25. Boersma, T. (red.): Nederland als kunstwerk - vijf eeuwen bouwen door ingenieurs, Rotterdam, 1995. Bosscher , F.: Cultuurmonumenten van Natuurmonumenten, Warnsveld, 2003. Bruijn, C. de: Natuurontwikkelingen in een cultuurlandschap, in Ambt en Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal), jaargang 49, nummer 140, juli 2003, pp. 2-7. Cohen, J.: Nederlandsche sagen en legenden, Zutphen, 1921. Comité Open Monumentendag Rheden-Rozendaal, Open Monumentendag 2005 begraafplaatsen, Rheden/Rozendaal, 2005. Daamen, Schoonderwoerd & De Klein: Onderzoek en advies in bosbouw en informatievoorziening Het Schaddeveld - Beheersvisie ‘Geïntegreerd bosbeheer’, Rheden, z.j.

GEMEENTE RHEDEN

ERFGOEDPLAN - BIJLAGEN

2

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

Dirkmaat, J.: Nederland weer mooi - op weg naar een natuurlijk en idyllisch landschap. Den Haag, 2206. Dockum, E.J. van & S.G. van Ginkel: Romeins Nederland - Archeologie & geschiedenis van een grensgebied, Utrecht/Antwerpen, 1993. Drimmelen, D.E. van: Schets van de Nederlandse rivier- en binnenvisserij tot het midden van de 20ste eeuw, Vianen, 1987. Gelders Genootschap: Groslijst van waardevolle gebouwen en objecten, Arnhem, 1991. Gelders Genootschap: Gebiedsbeschrijving - Onderzoek naar de historisch-ruimtelijke karakteristiek van de gemeente Rheden, Arnhem, 1992. Gelders Genootschap: MSP-Gelderland - indicatieve lijst gemeente Rheden, Arnhem, 1998. Gelders Genootschap & RAAP Archeologisch Adviesbureau: Cultuurhistorische Gebiedsbeschrijving Gemeente Rheden, Rheden, 2004. Gemeente Rheden: Conceptlegger van wegen, voetpaden, bruggen en duikers en breedte der wegen in de gemeente Rheden; met een figuratieve kaart van de door de Mark van Spankeren, Dieren, Soeren en Ellecom aangelegde wegen, houten heulen en bruggen, Rheden, circa 1850 (bron: Gelders Archief). Gemeente Rheden: Landschapsbeleidsplan, Amersfoort, 1993. Gemeente Rheden: Zand erover - Nota archeologiebeleid gemeente Rheden, Rheden, 2004. Gemeente Rheden: Schets mij eens Rheden - Structuurvisie 2006, Rheden, 2006. Gorissen, dr. F.: Die Duffel; Zur Geschichte einer Kulturlandschaft, in: De Duffelt Feestuitgave bij het eerste lustrum van de heemkundekring “De Duffelt”, Nijmegen, 1975. Gunst, A. de: Verkeer, toerisme en recreatie in de Gemeente Rheden - tekstboekje bij de diareeks voor het basis- en voortgezet onderwijs, Oudheidkundige Kring Rheden Rozendaal, Rheden 1975. Hegener, M.: Op het spoor van Romeinen en Bataven - Nederland 2000 jaar geleden, Utrecht/Antwerpen, 2003-1. Hegener, M.: Boerderijen in Gelderland, Warnsveld, 2003-2. Hendrikx, J.A.: De ontginning van Nederland - Het ontstaan van de agrarische cultuurlandschappen in Nederland, Utrecht, 1998. Hendrikx, J.A.: Cultuurhistorie van stad en land, Waardering en behoud, tweede druk, Stichting Matrijs, Utrecht, 2001.

GEMEENTE RHEDEN


3

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

Heusden, F. van: Geschiedenis van de Geneeskundige Badinrichting Bethesda in Laag Soeren, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 43, nummer 118, 1997, pp. 1-28. Houte, L. ten: Hof te Dieren - van jachtslot tot lusthof, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 51, nummer 148, augustus 2005, pp. 24-32. Houte de Lange, S.M. ten (red.): Rapport van het Veluwe-onderzoek - een onderzoek van natuur, landschap en cultuurhistorie ten behoeve van de ruimtelijke ordening en het recreatiebeleid, Wageningen, 1977. IJzerman, A.J.: De sprengen en sprengbeken van de Veluwe; ontstaan, beheer en watervoorziening. Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Hoogwoud, 1982. Janssen, G.B.: Steenfabricage langs de IJssel in de gemeente Rheden, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 29, nummer 76, juli 1983, pp. 3-15. IJzerman, A.J.: De sprengen en sprengbeken van de Veluwe; ontstaan, beheer en watervoorziening. Wetenschappelijke mededeling van de KNNV no. 151, 1982. Kolkman, A. Namen in Rheden, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden Rozendaal), jaargang 33, nummer 88, mei 1987, p. 3. Kolkman, A.: Namen in Rheden - IV, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 34, nummer 90, mei 1988, pp. 8-13. Kolkman, A.: Namen in Rheden - V, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 37, nummer 98, juli 1991, pp. 7-11. Kolkman, A.: Geschiedenis van Rheden - tekstboekje bij de diareeks voor het basis- en voortgezet onderwijs, Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal, Rheden 1975. Kroef, R. van der: Velp en zijn geërfden - geschiedenis van de gemeyne gronden, Bedum, 2004. Ludwig, H. & B. Maes: Hakhout: historie en verschijningsvormen, in: Historisch Geografisch Tijdschrift, jaargang 24, nummer 1, 2006, pp. 1-14. Maes, N.C.M.: Bomen en struiken in Nederland; Inheems, autochtoon, exoot en archeofiet, in: Gorteria, jaargang 28, nummer 1, 2006, pp. 1-20. Martens van Sevenhoven, Jhr. Mr. A.H.: de Geldersche bosschen, in: Bijdragen en mededelingen Gelre XXVII, Arnhem, 1924, pp. 89-108. Matser, M.J.: De Imbosch, monument in een (natuur)monument, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 46, nummer 97, december 1990, pp. 7-8. Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij: Nota Landschap, ’s-Gravenhage, 1992.

GEMEENTE RHEDEN


4

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, samengesteld door den Dienst van het Staatsboschbeheer: De Nederlandsche Boschstatistiek, schaal 1:25.000, bladnummer 470 Rozendaal, verkend 1927, ’s-Gravenhage, 1931. Moerman, J.D.: Veluwsche beken en daling van het grondwaterpeil, in: Tijdschrift Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 51, 1934, pp. 495-520, 676-697. Monumentencommissie Rheden: Advies Monumentencommissie Rheden Discussienota Structuurvisie, De Steeg, 19 april 2004. Pas, J.J.R. ter: Oudheid mooi, doch alert blijven voor het heden, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 49, nummer 104, 1993, pp. 12-13. RAAP Archeologisch Adviesbureau: Bebouwde kommen gemeente Rheden: Velp, Rheden, De Steeg, Ellecom, Dieren, Spankeren en Laag Soeren - Een inventariserend archeologisch veldonderzoek (verkenning), 1e conceptrapport, Amsterdam, 2004. Renes, J., J. Meijer & K.R. de Poel: Het Veluwse Sprengenlandschap; een cultuurmonument., Wageningen, Alterra, 2002. Renes, H.: Wildparken in Nederland - Sporen van een oude vorm van faunabeheer, in: Historisch Geografisch Tijdschrift 23 (2005), 2005. Rijksdienst voor de Monumentenzorg: kaart behorende bij de redengevende omschrijving van complex historische buitenplaats Valkenberg/ Middachten/Hof te Dieren/ Biljoen, z.p., 2005. Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling RIZA: afleiden of opruimen - de strijd om de beste aanpak tegen rivierbederf, Den Haag, z.j. Rijnbende, H. van: Herinneringen aan de Middachter Allee, 1994. (http://home.planet.nl/~hans.rijnbende/) Rottier, H.: Onderdak - 5000 jaar wonen in de Lage Landen, …., 1988. Scholten, F.W.J.: Wildgraven, wildwallen en wildvreden op de Veluwezoom, in: Historisch Geografisch Tijdschrift 16 (1998), p. 56-59. Schrijvershof, J. & A. Kolleman: Dorpskerk Rheden, levend monument, 1983. Schuyf, J.: Plaats en waardering van fossiele elementen in het Nederlandse landschap, Wageningen, 1986. Schuyf, J.: Heidens Nederland - Zichtbare overblijfselen van een niet-christelijk verleden, Utrecht, 1995. Slichtenhorst, A. van: XIV boeken van de Geldersse geschiedenissen, Arnhem, 1654. Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland: Kadastrale Atlas Gelderland 1832 Rheden, Velp, 2001.

GEMEENTE RHEDEN


5

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland: Kadastrale Atlas Gelderland 1832 Dieren, Arnhem, 2004. Stiboka (Stichting voor Bodemkartering): Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 33 West en Oost Apeldoorn, Wageningen, 1979. Stichting Het Geldersch Landschap: Vijf Jaren Geldersch Landschap 1936-1940, Arnhem, 1940 Stichting MIP-Gelderland: Monumenten Inventarisatie Project Midden Gelderland gemeentebeschrijving Rheden, Oosterbeek, 1991. Stam, H.: De oude tol aan de Dierensedijk, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden - Rozendaal), jaargang 48, nummer 101, 1992, pp. 4-6. Stiboka (Stichting voor Bodemkartering): Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 40 West en Oost Arnhem, Wageningen, 1985a. Stiboka (Stichting voor Bodemkartering): Geomorfologische Kaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 40 Arnhem, Wageningen, 1985b. Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland: Kadastrale Atlas Gelderland 1832 Rheden, Velp, 2001. Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland: Kadastrale Atlas Gelderland 1832 Dieren, Arnhem, 2004. Tiemens, W.H.: Teerose, in: Ambt & Heerlijkheid (Oudheidkundige Kring Rheden Rozendaal), jaargang 43, nummer 117, juli/augustus 1997, pp. 14-17. Topografische Inrichting: Kaart van de Gelderse IJssel en het Zwarte Water, schaal 1:10.000, z.p., uitgave 1877-1906 (bron: Gelders Archief). Vedder, J.: Het Apeldoorns Kanaal - Monument van de plattelandsgeschiedenis van de OostVeluwe (1800-1850), Utrecht, 2001. Ven, D.J. van der: Ons Mooie Nederland - Gelderland, Amsterdam, 1923. Vervloet, J.A.J., Het zandlandschap, in: S. Barends (red.), Het Nederlandse landschap: een historisch-geografische benadering, Utrecht, 1991. Versfelt, H.J.: De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-Nederland 1773-1794, Groningen, 2003. Visser, H.R. & J.S. van Wieringen: Kazematten in het Interbellum. Amsterdam, 2002. Woud, A. van der: Het Lege Land - De ruimtelijke orde van Nederland 1798-1848, Amsterdam/ Antwerpen, 1998. Zijlstra, B.: Nederlandse Tuinarchitectuur 1850-1940, Zutphen, 1991.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

6

http://home.hetnet.nl~witie/radiopeilstations.htm) http://www.beleven.org http://www.cultuurwijzer.nl http://www.dierensetoren.nl http://www.forten.info http://www.gelderlandinbeeld.nl htttp://www.geldersarchief.nl http://www.jhm.nl/nederland http://www.kasteleningelderland.nl http://www.rheden.nl http://www.rhederoord.nl/ http://www.schaapskudde.nl http://www.stilus.nl

GEMEENTE RHEDEN


7

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN BIJLAGE 3– AFBEELDINGEN Afbeelding 1 Afbeelding 2 Afbeelding 3

Afbeelding 4 Afbeelding 5 Afbeelding 6 Afbeelding 7 Afbeelding 8 Afbeelding 9 Afbeelding 10 Afbeelding 11 Afbeelding 12 Afbeelding 13 Afbeelding 14 Afbeelding 15 Afbeelding 16 Afbeelding 17 Afbeelding 18 Afbeelding 19 Afbeelding 20 Afbeelding 21 Afbeelding 22 Afbeelding 23 Afbeelding 24 Afbeelding 25 Afbeelding 26

Afbeelding 27 Afbeelding 28 Afbeelding 29

GEMEENTE RHEDEN

Erosiedalen (bron: RAAP- Archeologisch Adviesbureau, 2004) Dekzanden Soerensche Broek (bron: RAAP- Archeologisch Adviesbureau, 2004, bewerkt door ABC) Uitsnede uit het Algemene Hoogtebestand Nederland (AHN) van de omgeving van Dieren, Spankeren en het Spankerensche Broek (bron: RAAP- Archeologisch Adviesbureau, 2004) Kanalisatie IJssel De Laak te Rheden Strang nabij de Gelderse Toren Fragment hoogtekaart Meanderend riviersysteem (Berendsen, 2000) De geulen en rillen langs de IJssel (AHN) De verschillende stadia van het ontstaan van stuifzand (bron: Stiboka, RGD, 1983, bewerkt ABC) 4 munten en 2 munten medaillons uit midden van de 5e eeuw, in 1715 gevonden in Velp (bron: http://www.stilus.nl) Drusus (http://www.vroma.org) Nederland in de Romeinse tijd (http://www.deventergeschiedenis.nl/) Het systeem van plaggenbemesting (samenstelling: ABC) Schaapsherder met kudde op de Zijpenberg te Velp (http://www.gelderlandinbeeld.nl) ‘Op en neer’ (samenstelling: ABC) Rood-wit gekleurde luiken Station Laag Soeren Woningen aan de Tellegenlaan De oude dorpskern van Dieren nabij het veer. De bebouwing bestaat voor een belangrijk deel uit negentiende-eeuwse dorpswoningen. Villa langs de Arnhemse-Zutphense straatweg te Ellecom Uitzicht over de IJsselvallei vanaf landgoed Rhederoord (bron: www.rhederoord.nl) Hallehuis langs oude schapendrift in De Steeg Hallehuis, middenlangsdeeltype, T-huis uit de IJsselstreek (bron: M. Hegener, 2003-2) T-boerderij te Dieren bij de slitsing van de Imboschlaan en de provinciale weg N786 Middenlangsdeeltype van de Veluwe. Karakteristiek voor de Veluwe is het gebruik van hout voor de zij- en achtergevels . (bron: M. Hegener, 2003-2) Boerderij aan de Bronkhorstweg te Spankeren Villa in eclectische stijl te Dieren Villa in de Um 1800-stijl in De Steeg


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

8

Afbeelding 30 Afbeelding 31 Afbeelding 32 Afbeelding 33 Afbeelding 34 Afbeelding 35 Afbeelding 36 Afbeelding 37 Afbeelding 38 Afbeelding 39

De stijl van villa’s in de gemeente Rheden is zeer divers De stijl van villa’s in de gemeente Rheden is zeer divers De stijl van villa’s in de gemeente Rheden is zeer divers De firma Lepper langs het Apeldoorns Kanaal Gazellefabriek Soerense Beek Dwarsdoorsnede sprengbeek Sprengbeek Laag Soeren Sprengenbeek bij Laag Soeren (http://www.gelderlandinbeeld.nl) Een fragment van de ‘Wiltbaen ofte Perck’ bij het Hof te Dieren, in kaart gebracht door N. van Geelkercken (bron: Renes, Meijer en De Poel, 2002) Afbeelding 40 Cascade bij Biljoen, ca 1765. Handgekleurde ets van J.G. Michael naar een origineel van C. Henning (1741-1822) (bron: Collectie Gemeentemuseum Arnhem) Afbeelding 41 Fragment Hoogtekaart. Het omwalde waterbassin bevindt zich aan de rand van de stuwwal Afbeelding 42 Volgens de ‘Gegevens naar de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel der grondeigenaren en der ongebouwde en gebouwde vaste eigendommen’ was het perceel in gebruik als elzenbos, De wallen waren destijds begroeid met opgaand hout. De kade die naar het kasteel leidde, werd geregistreerd als ‘gronden van vermaak’. Afbeelding 43 Geitenbergse brug over het Apeldoornskanaal Afbeelding 44 Sluis Apeldoorns Kanaal te Dieren Afbeelding 45 Middachter Allee in de 17e eeuw Afbeelding 46 Middachter Allee in de 19e eeuw Afbeelding 47 Middachter Allee (bron: www.gelderlandinbeeld.nl) Afbeelding 48 Laan van de Gelderse Toren - een op de kerktoren van Spankeren georiënteerde kerkweg Afbeelding 49 Spoorlijn Dieren-Apeldoorn Afbeelding 50 Landmeters rond 1600 Afbeelding 51 Middeleeuwse landmeters Afbeelding 52a Lindeboom in Dieren op de minuutplan uit 1832 Afbeelding 52b Afbeelding 53 Lijnen over Middachten Afbeelding 54 Boswal langs de Schappenallee nabij Laag Soeren Afbeelding 55 Uitsnede Hottingerkaart (Versfelt, 2003) Afbeelding 56 De ‘Wiltbaen ofte Perck’ bij het Hof te Dieren, in kaart gebracht door N. van Geelkercken (bron: Renes, Meijer en De Poel, 2002) Afbeelding 57 Het kasteel Middachten met tuin - Frans geïnspireerd Classicisme (bron: L. Albers) Afbeelding 58 Parkaanleg kasteel Middachten naar ontwerp van Poortman (www.geldersarchief.nl) Afbeelding 59 Hof te Dieren (bron: www.gelderlandinbeeld.nl) Afbeelding 60 Tuinaanleg Hof te Dieren (bron: www.gelderlandinbeeld.nl) Afbeelding 61 Ontwerp tuinaanleg Hof van Dieren door Petzold, 1877 (Zijlstra, B., 1991) Afbeelding 62 Het onderschrift van deze foto luidt ‘Rheden. Zandverstuiving’ (www.gelderlandinbeeld.nl) Afbeelding 63 Worth-Rheden omstreeks 1832 (bron: Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Gelderland, 2001) Afbeelding 64 Het Strooien Dorp

GEMEENTE RHEDEN


9

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

Afbeelding 65 Afbeelding 66 Afbeelding 67 Afbeelding 68 Afbeelding 69 Afbeelding 70

Afbeelding 71 Afbeelding 72 Afbeelding 73 Afbeelding 74 Afbeelding 75 Afbeelding 76 Afbeelding 77 Afbeelding 78

Afbeelding 79 Afbeelding 80 Afbeelding 81 Afbeelding 82 Afbeelding 83

Afbeelding 84 Afbeelding 85 Afbeelding 86 Afbeelding 87 Afbeelding 88 Afbeelding 89 Afbeelding 90

De kerktoren van Spankeren Nederlands Hervormde kerk te Laag Soeren Voormalige Joodse Synagoge te Dieren (bron: http://www.jhm.nl/nederland) Van Lennepsmolen te Velp Schaapskooi nabij Kasteel Middachten Locatie van de Heuvense schaapskooi op de grens van akkerland en heide (oranje omcirkeld) - situatie 1927 (Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, samengesteld door den Dienst van het Staatsboschbeheer, 1931). De Heuvense schaapskooi (http://www.schaapskudde.nl) Veluweschapen (http://www.delemelerberg.nl) Steenfabriek De Groot te Rheden bij afbraak (www.geldersarchief.nl) Gemaal de Volharding Sluisje Hardstenen grenspaal langs de Arnhemsestraat De Beukeboom op de grens met Rozendaal (bron: conceptlegger van wegen, voetpaden, bruggen en duikers) De Ravenboom bevond zich op de grens van de toenmalige gemeente Rheden met het schaddeveld (bron: conceptlegger van wegen, voetpaden, bruggen en duikers) Rhedensche Veer met links het veerhuis ((bron: www.gelderlandinbeeld.nl) Veerstoep Dieren De Auswertung van Teerose II (http://home.hetnet.nl/~witie/radiopeilstations.htm) De Auswertung van Teerose II, enkele barakken, beschermd door Splittermauer (http://home.hetnet.nl/~witie/radiopeilstations.htm) Zalmkwekerij bij Overhagen en Biljoen op de Rivierenkaart van 1888 (bron: topografische inrichting: kaart van de Gelderse IJssel en het Zwarte Water, 1877-1906) Muziektent op het kerkplantsoen te Spankeren Schematische weergave van de restanten van een smeltoven die werd gebruikt ten behoeve van de ijzerwinning (bron: J. Schuyf, 1986) Duivelssteen De verschijning van Mooi-Ann bij kasteel Biljoen (bron: www.beleven.org) Heidevelden bij de Posbank De uitgestrekte IJsselvallei bij de Spankerense Weilanden Onverharde weg in de bossen van het Voorste Schaddeveld

Afbeeldingen bijlage 1: Afbeelding 1 Afbeelding 2

Afbeelding 3 Afbeelding 4

GEMEENTE RHEDEN

Drukbezocht rustpunt langs de IJssel Sluisje in de Velperbroek - De belevingswaarde van dit cultuurhistorische waterwerken kan vergroot worden door ze een rol geven in het huidige watersysteem Ensemble van huis, tuin en landschap - Rhederoord en Geldersche Toren Oude laan - het gecultiveerde karakter van dit groene cultuurgoed is in de loop der tijd minder prominent geworden. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou het herkenbaar maken van oude lanenstelsels aandacht


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc


Afbeelding 7 Afbeelding 8 Afbeelding 9

Afbeelding 10 Afbeelding 11 Afbeelding 12 Afbeelding 13 Afbeelding 14 Afbeelding 15 Afbeelding 16 Afbeelding 17 Afbeelding 18 Afbeelding 19



GEMEENTE RHEDEN

10

verdienen. Een integrale benadering, met zowel aandacht voor de natuurals cultuurwaarden, verdient de voorkeur. Landschapsplan Hof te Dieren Enkele jaren geleden is de oorspronkelijke route van de Arnhemsestraatweg nabij Dieren door middel van de aanleg van een onbegroeide as herkenbaar gemaakt Schets invulling archeologische locatie Masterplan Larenstein Getuige deze kaart van Rheden (omstreeks 1690), was het Rhedense Veerhuis een herkenbaar element aan de IJssel. Het pand is groter afgebeeld dan de kerk. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt zou bij de toekomstige herinrichting van de Steegse Haven de plek van het oude veerhuis aangeduid kunnen worden. Referentiebeeld Cascade Hoogeveen Spelende kinderen bij de Rozendaalse beek, in het villapark Overbeek Waterlopen in Zuid Velp Fraaie solitaire eik in het gebied rondom Worth-Rheden Referentiebeeld Heggenlandschap uit het boek ‘Nederland weer mooi’ (J. Dirkmaat, 2006) Potentiële financieringsvormen lokaal landschapsfonds (www.nederlandmooi.nl) De oude kades in het gebied nabij gemaal De Volharding zijn nog duidelijk herkenbaar in het reliëfrijke landschap Schroef van Archimedes te ’s-Hertogenbosch - een watersculptuur dat mechanisch wordt aangedreven. Ruimtelijke Visie Havikerpoort - december 2006 Kennis van de cultuurhistorische kwaliteiten kan van grote waarde zijn voor de restauratieopgaven van landgoederen. Deze afbeelding toont een analyse van de landschappelijke aanleg van landgoed Beekhuizen (eind 18de eeuw) (C. de Bruijn, juli 2003) Omslag ‘Geldersch Arkadia, of Wandeling over Biljoen en Beekhuizen’ door A. Nijhoff (derde druk, 1826) Bij het herstel van de allure van het Geldersch Arcadië kunnen historische informatiebronnen gebruikt worden. Deze tekening ‘Landschap bij Beekhuizen’ door D.J.T Kerkhoff stamt uit 1814. Het geeft een beeld van de salon in het park Beekhuizen, met de grote waterval, vanuit het noorden gezien. (bron: www.cascade 1987.nl). Wandelen over de Koningsweg - een bijzondere ervaring Thema’s


11

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN BIJLAGE 4- LIJST MET RELEVANTE LITERATUUR VOOR NADER ONDERZOEK

Lijst met relevante literatuur voor erfgoedkaart samengesteld door dhr. Walter de Wit van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal Andela, Martijn, 2004. De Gelderse toren. Over vorm, plaats en functie, artikel van 8 pp. met 5 z/w illustraties in: Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 50, Nr. 143, Velp. Autsema, J., 199?. Een wandeling door de geschiedenis van het landgoed Heuven, 4 pp. met 5 z/w illustraties, Uitgave Bezoekerscentrum Veluwezoom, Rheden. Baggen, Jan, 1997. Twickel, langs paden en lanen bij Delden, Dieren, Beckum, Lage, Lochem, Goor, Ruurlo....................., 52 pp., zeer vele z/w illustraties, Stichting Twickel, Delden. Bakker, J., 2005. Begraven in Velp. De geschiedenis van een oud kerkhof, 92 pp., vele z/w en kleurenillustraties en 67 pp. registernamen, Uitgeverij Kontrast, Oosterbeek Bierens de Haan, J.C. e.a., 1990. Meer om Cieraet als Gebruijck. Tuingeschiedenis van Gelderse buitenplaatsen, 232 pp., 259 illustraties in z/w en kleur, Stichting Vrienden der. Geldersche Kastelen & Het Geldersch Landschap. Bijlsma, R.J., 2002. Bosrelicten op de Veluwe. Een historisch-ecologische beschrijving, 92 pp., 13 tabellen, 14 z/w figuren, Alterra rapport 647, Wageningen. Boer-Pinxter, Nelleke den, 1997. Het industrieël erfgoed van Dieren, artikel van 5 pp. met 3 z/w illustraties in: Gelders Erfgoed, nr. 4, Zutphen. Boer-Pinxter, Nelleke den, 1998. Wandeling over de Koningswegen, folder uitgegeven door: Gemeente Rheden. Boer-Pinxter, Nelleke den, 2001. Architecten die in de Nieuw Historiserende Stijl gebouwd hebben in de gemeente Rheden, o.a. op Rhederoord, Ambt & Heerlijkheid, Nr. 133, Velp. Borch van Verwolde, H. van der, 1907. Middachten. BUITEN, 1e Jrg, No. 18, 19, 20, 21, 22, Scheltema & Holkema's Boekhandel, Amsterdam. Borman, R.T.A., e.a., 1989. Sprengen en beken van de Veluwe. Een geschiedenis, 48 pp., vele kleurenillustraties, Uitgave t.g.v. de tentoonstelling in het Gemeentemuseum Arnhem van 29 oktober tot 10 december, De Wijerd, Stichting tot Behoud van de Veluwse Sprengen en Beken, 10e Jrg., Nr. 3, Apeldoorn. Bottenheim, Marjorie H., 1954. De Gelderse verblijven der Oranje's, artikel van 9 pp. en 13 illustraties in: Propaganda-uitgave provincie Gelderland, Arnhem. Bouwer, Klaas, Jim van Laar en Frans Scholten, 2004. Het bos in 1832. De betekenis van de eerste kadastrale gegevens, Bijdrage aan de studiedag op 25 maart 2004 te Ellecom, 70 pp., vele illustraties en kaarten, Stichting Boskaart 1832, Zuidwolde. Burg, van der A., 1962. Geschiedenis van Ellecom en omgeving, 118 pp., enige z/w illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

12

Cleverens, R.W.A.M., 1983. De Graven van Aldenburg Bentinck en Waldeck-Limpurg, Middachten, Weldam, Amerongen, Zuylestein, 176 pp., zeer vele z/w illustraties, Particuliere uitgave. Comijs, Joop, 1980. Velp Natuurlijk, 51 pp., enige z/w foto's van bijzondere bomen, V.V.V. Gemeente Rheden. Comijs, Joop, 1985. Het weten waard: de beide Velpse beken, artikel van 2 pp. met 2 z/w illustraties in: Karwei, mededelingenblad van het IVN Oost Veluwezoom, Rheden. Cremers, Elisabeth, 1982. Het villapark Overbeek, het ontstaan van een villapark in de Veluwezoom, artikel van 20 pp. met 5 z/w illustraties in: Bijdragen en mededelingen deel LXXIII, Vereniging Gelre, Arnhem. Crols, Roger en Jan Wabeke, 2000. Monumentengids Rheden, 88 pp met vele foto' s, Uitgave Gelders Genootschap en Uitgeverij Matrijs, Utrecht. Crols, Roger, 1997. Een Gelders Arcadie a/d IJssel apres la lettre. Villa's / herenhuizen uit het fin de siecle in Dieren, artikel van 5 pp. met 4 z/w illustraties in:Gelders Erfgoed Nr. 4, Zutphen. Demoed, H.B., 1997. Hof te Dieren 2, artikel van 3 pp. met 1 z/w illustraties in: Gelders Erfgoed Nr. 4, Zutphen. Dijk, Kees van, 1975. Wandeling door De Steeg omstreeks 1900, t.g.v. de fototentoonstelling, De Steeg "Toen en Nu" in Hotel "Het Wapen van Athlone", te De Steeg, meijuni, De Steeg. Kopie Dijkman, J.H., 1904. Geneeskundige-Badinrichting en Herstellingsoord te Laag-Soeren, artikel van 12 pp en 23 foto's in: Boon's geïllustreerd Magazijn, N.J. Boon, Amsterdam. Doomink-Hoogenraad, M.M., e.a., 1972. Nicolaes van Geelkercken. Een Gelders kartograaf uit de zeventiende eeuw, 30 pp en 12 illustraties, uitgegeven ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de "Vrienden van het stedelijk Museum te Zutphen, De Walburg Pers, Zutphen. Dorsser, H.J. van en Ph.L. Rieff, 1991. Wandelingen door het ijstijdenlandschap van het Nationaal Park Veluwezoom, 27 pp., met losse geomorfologische kaart, Vereniging Natuurmonumenten, s'Graveland. Driessen, A.M.A.J., e.a., 2000. Water in de streek van Rijn en IJssel. Gij beken eeuwigvloeiend, 288 pp., ontelbare illustraties, Uitgeverij Stichting Matrijs, Utrecht. Elzebroek, A.Th.G., 1997. Spankeren.....................nooit van gehoord, le druk, 175 pp., zeer vele z/w foto' s en illustraties, Belangenvereniging Spankeren, Es, Fred van, 1999. Bossen en boseigendom in Dieren anno 1832, vele grafieken, kaarten en eigenaarlijsten, De Stichting Boskaart Nederland 1832, Dieren. Geërfden van Velp, 1917. Schenkingsakten van de Geërfden van het dorp Velp, 8 pp, opgemaakt en ondertekend 9 augustus, notaris Roeland Reijers, te Velp. Geërfden van Velp, 1926. Reglement van het beheer over de weide-, bouw-en heidegronden en verder bezittingen toebehoorende aan de Geërfden van het dorp Velp, Geërfden van het dorp Velp. Gem. Rheden, 1920. Akten van schenking van de Achterheide en de Voorheide, gelegen onder Velp en Rosendaal, door de geërfden van het dorp Velp aan de Gemeente Rheden, 22 pp., gemeente Rheden.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

13

Gem. Rheden, 1930. Raadsbesluiten en overeenkomsten betrekking hebbende op aankoop enz. van de gronden der Rheder-en Worth-Rheder Marken en de Landgoederen Beekhuizen en Herikhuizen, 154 pp., Gemeente Rheden. Gem. Rheden, 1973. Gemeente Rheden toen ....................en nu. Jubileumboek ter gelegenheid van het 400 jarig bestaan vld Gemeente Rheden, 245 pp. zeer vele z/w illustraties en foto' s, Gemeentebestuur Rheden. Gessel, J.J.M. e.a., 1984. De Bouw van de Dierense toren, Ambt en Heerlijkheid, No. 80, Rheden Hagens, H., 2000. Op de kracht van stromend water. Negen eeuwen watermolens op de Veluwe, 600 pp., zeer rijk geïllustreerd met z/w foto' s, tekeningen en kaarten, NV Uitgeverij Smit van 1876, Hengelo. . Harenberg, J., 1969. Het voormaals Vorstelijk Landgoed BOUWERSZATHE (te De Steeg), artikel van 9 pp. in: Mededelingen van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, No. 41, Dieren. Harenberg, J., 1969. Het voormaals Vorstelijk Landgoed thans genaamd: BOUWERSZATHE (te De Steeg) (Vervolg), Artikel van 5 pp. in : Mededelingen van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, No. 42, Dieren. Harenberg, J., 1969. Het voormaals Vorstelijk Landgoed thans genaamd: BOUWERSZATHE (te De Steeg) (Slot), artikel van 5 pp in: Mededelingen van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, No. 43, Dieren. Heusden, F. van, 1997. Geschiedenis van de Geneeskundige Badinrichting Bethesda in Laag Soeren, Ambt en Heerlijkheid, Nr. 118, Rozendaal. Hoedt, André J. M. ten, 1980. Het Rheder-en Worthrhederbos. Enkele aspecten van de Veluwse maalschappen in de late Middeleeuwen, Doctoraalscriptie, bijvak Middeleeuwse Geschiedenis, mei-november, eigen uitgave, Arnhem. Hoedt, André J.M. ten, 2002. De middeleeuwse markenrechten van het Arnhemmer-, Monnikhuizer-en Rhederbos, 5-pagina artikel over de vergelijkende rechten, eigen manuscript A. ten Hoedt, Arnhem. Hoedt, André J.M. ten, 2002. Vergelijkingen betreffende het archief van de mark van Dieren, Spankeren en Soeren met het archief huis Vornholz, 5-pagina artikel, eigen manuscript A. ten Hoedt, Arnhem. Hoekstra, Tarq, 2002. Middachten. Huis en Heerlijkheid, 136 pp., veel illustraties, Uitgeverij Matrijs in samenwerking met de Nederlandse Kastelenstichting, Utrecht. Hofenk, R.H., 1959. Van steeg tot De Steeg. Hoe het dorp aan de Veluwezoom werd en groeide, 73 pp., enige z/w illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal. IJzerman, A.J., 1982. De sprengen en sprengenbeken op de Veluwe. Ontstaan, beheer en watervoorziening, 74 pp., vele z/w illustraties, Wetenschappelijke mededelingen van de KNNV., Nr. 151, Hoogwoud Jansen, E.J., 1969. De oostelijke Veluwezoom in oude ansichten. De gemeente Rozendaal en Rheden, omvattend de dorpen Rozendaal, Velp, Rheden, De Steeg, Ellecom, Dieren, Spankeren en Laag-Soeren, 160 pp., 154 z/w briefkaarten met toegevoegde tekst door E.J. Jansen, secretaris van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, Europese Bibliotheek, Zalbommel.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

14

Jansen, G.B., 1983. Steenfabrikage langs de IJssel in de gemeente Rheden in de 19e eeuw, Ambt en Heerlijkheid, Nr. 76, Rheden. Jong, R. de e.a., 1983. Bijdragen tot het bronnenonderzoek naar de ontwikkeling van Nederlandse historische tuinen, parken en buitenplaatsen I, Middachten te De Steeg, gewijzigde herdruk, 11 pp., 21 z/w illustraties, Rijksdienst voor Monumentenzorg, Zeist. Joosten, Ineke en Matthijs van Nie, 2004. Vroeg-middeleeuwse ijzerproductie op de Veluwe, artikel van 9 pp. met 6 z/w illustraties in: Madoc historisch tijdschrift Joosten, Ineke, 2004. Technology of Early Historical Iron Production in the Netherlands, Academisch Proefschrift 5 februari 2004, 133 pp., 57 figures, 38 tables, Geoarchaeological and Bioarchaeological Studies, Volume 2, Vrije Universiteit, Amsterdam. Kerkkamp, H., 1938. Historie van Velp en Rozendaal, 502 pp., zeer veel z/w illustraties, N V. Middenstandsdrukkerij, Velp. Kerkkamp, H., 1959. De Oude Jan te Velp. Geschiedenis van de vroegmiddeleeuwse kerk te Velp, 103 pp., diverse z/w illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal. Kerkkamp, H., 1960. Rhedens verleden, 119 pp., diverse z/w illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal. Kerkkamp, H., 1964. Kasteel Biljoen en daar rondom, Broekerhave-Biljoen, Over-en Nederhagen en Beekhuizen te Velp, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal. Kerkkamp, H., 1965. Bewogen jaren. Velp en omgeving vóór, in en na de Franse tijd, 170 pp., diverse z/w illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal. Kerkkamp, H., 1967. De van-Lennepsmolen uit puin en as herrezen, 16 pp, 7 illustraties, Oudheidkundige Kring Velp-Rozendaal, Velp. Kerkkamp, H., 1969. Verloren luister, verdwenen landgoederen. 2e druk, 144 pp., zeer vele z/w illustraties, N V. Middenstandsdrukkerij "Mercurius ' Velp. Kerkkamp, H., 1970. Waterraderen wentelden in Velp en Rozendaal, 95 pp., vele z/w illustraties, N V. Middenstandsdrukkerij, Velp. Kerkkamp, H., 1996. De Biljoense grafkelder, artikel van 2 pp. met 5 illustraties in: Rheder Spreng, maart, Nr. 3, Velp. Kokke, C. Th., 1977. De Veluwse papiermolen, 3e Druk. 56 pp., 38 illustraties en tekening van papiermolen, Het Rijksmuseum voor Volkenkunde "Het Nederlands Openluchtmuseum ", Arnhem. Kortschot, C.R.A. 1985. Historie van de Spankerense kerk, 3pp., Eigen uitgave C.R.A. Kortschot, Spankeren. Kroef, R. van der, 1993. Velp en zijn geërfden. Geschiedenis van de gemeyne gronden, 159 pp., zeer vele z/w en kleuren illustraties, Uitgeverij Profiel, Bedum. Kruijswijk Jansen, E.J., 1989. Geschiedenis van de Oude Jan. De Mattheuskerk te Velp (G) in de loop der eeuwen, 80 pp., vele z/w foto's en illustraties, Stichting "Vrienden van de Oude Jan", Velp. Kruijswijk Jansen, E.J., 1990. De grote kuil in het Asselt, artikel van 2 pp. met 1 illustratie in: Ambt en Heerlijkheid, december, Velp. Laansma, S. en T. Brouwer, 1986. Muziektenten in Gelderland, 120 pp., zeer vele z/w foto's en illustraties, Uitgave onder auspiciën van de Gelderse Bloem, Walburg Pers, Zutphen.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

15

Laar, Jim van en Rienk-Jan Bijlsma, 2004. Excursiegids behorende bij de studiedag 'Het bos in 1832" de betekenis van de eerste kadastrale gegevens, 25 maart 2004, 7 pp. en met enige kaarten, Stichting Boskaart 1832, Zuidwolde. Lammertse-Tjalma, Pien, 1997. Hendrik van Lunteren (1780-1848): vermaarde aanlegger van landgoederen o.a. Rhederoord, Tuinkunst nr. 3, Architectura & Natura, Amsterdam. kopie Lammertse-Tjalma, Pien, 2002. Parkaanleg Rhederoord, artikel van 12 pp. en 13 z/w illustraties in: Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 48, Nr. 137, Velp. Lee, Luuk van der, en John Jansen van Galen, 2002. Rheden de zeven dorpen, 111 pp., zeer vele z/w en kleurenfoto's, Boekhandel Jansen & de Feijter, Velp. Leijdekkers, Adri, 1999. Wandeltocht Simon Carmiggelt-route, artikel van 2 pp in: Speciaal voor ons, Nr. 56, Schouwen-Duiveland. Leppink, G.B. Mr., 1988. Van Geelkerckens Kaartboek van de landerijen van het Sint Catharinae Gasthuis in Arnhem (1635),209 pp., zeer vele kaarten en illustraties, De Drie Gasthuizen Arnhem & Vereniging Gelre, Arnhem. Maanen, R.B.C. van, 2000. Een aardappelmoutwijnbranderij in Dieren tussen 1841-1844, Ambt & Heerlijkheid, Nr. 127, Rozendaal. Maanen, R.B.C. van, 2000. Nogmaals de aardappelmoutwijnbranderij "Volharding" te Dieren, 4 pp in: Ambt en Heerlijkheid,Nr. 128, De Steeg. Martens van Sevenhoven, Jhr. Mr. A.B., 1952. Uit de geschiedenis van het Nationale Park Veluwezoom, Oudheidkundige Vereniging Gelre. Mehrtens, U.M. / H.M.J. Tromp, 1984. De aanleg van Biljoen en Beekhuizen in de tijd van J.F.W. baron van Spaen van Biljoen. Bijdrage tot het bronnenonderzoek naar de ontwikkeling van Nederlandse historische tuinen, parken en buitenplaatsen 14, 45 pp., zeer vele z/w illustraties en kaarten, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist. Mehrtens, U.M. / H.M.J. Tromp, 1984. De aanleg van Biljoen en Beekhuizen in de tijd van J.F. W. baron van Spaen van Biljoen. Bijdrage tot het bronnenonderzoek naar de ontwikkeling van Nederlandse historische tuinen, parken en buitenplaatsen 14, Bijlage III facsimile van I.A. Nijhoff, Geldersch Arcadia of Wandeling over Bilioen en Beekhuizen, Arnhem 1820, eerste druk, een z/w illustratie, Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist. Moerman, J.D., 1934. Beken, sprengen en watermolens op de Veluwe, artikel pagina 167-206 met 4 kaarten in:Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap Amsterdam, 2e reeks DL. LI No. 2, N.V. Boekhandel en Drukkerij voorheen E.J. Brill, Leiden. Moerman, J.D., 1957. Oude smeedijzerindustrie I, IJzerkuilen en klapperstenen, blz. 1-32 en 8 illustraties, Bijdrage en mededelingen Gelre, Arnhem. Kopie Moerman, J.D., 1960. Oude smeedijzerindustrie II, De techniek, 37 pp. met 2 illustraties in: Gelre, Vereniging tot beoeftning van Geldersche Geschiedenis, Oudheidkunde en Recht, Bijdrage en Mededelingen Deel LXI, (1968/69), S. Gouda Quint-D. Brouwer en zoon, Arnhem. Moerman, J.D., 1969. Oude smeedijzerindustrie III, Beschrijving der overblijfselen, Veluwe, blz. 1-30, 2 illustraties, 2 kaarten,

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

16

Moerman, J.D., 1970. Oude smeedijzerindustrie III, Beschrijving en overblijfselen, artikel van 41 pp. met 4 z/w foto's, (vervolg en slot) in: Gelre, Vereniging tot beoefening van Geldersche Geschiedenis, Oudheidkunde en Recht, Bijdrage en Mededelingen Deel LXIII, (1968/69), S. Gouda Quint-D. Brouwer en zoon, Arnhem. Nas, Frans en Harrie Wegman, 1999. Een eeuw leerlooien in Dieren, Velp en Rozendaal, Ambt en Heerlijkheid, Nr. 125, Rozendaal. Nas, Frans en Harrie Wegman, 2003. Nijver Dieren. Een eeuw handel, ambachten, middenstand en nijverheid in Dieren-zuid, 137 pp., zeer vele z/w foto's en illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, Rozendaal. Nijenhuis-ten Arve, Wilma, 2003. Het landgoed Rhederoord. 350 jaar vooraanstaand cultureel erfgoed, deel 1: onderzoek, 100 pp., 59 illustraties in z/w en kleur, deel 2: Bijlagen zeer vele foto's, illustraties in kleur en z/w en diverse kaarten, Onderzoekrapport verricht in opdracht van de NCGB, De Steeg en Vereniging Natuurmonumenten, 's-Graveland. Nijhoff, Paulus, 1825. Geldersch Arkadia of Wandeling over Bilioen en Beekhuizen. 3e druk, Paulus Nijhoff, Arnhem. NN., 1879. Het bad-en herstellingsoord Bethesda, artikel van 5 pp. met 2 z/w illustraties in: Eigen Haard, No. 24, H.D. Tjeenk Willink, Haarlem. NN., 19??. Mr. Joan Gerard Wurfbain 75 jaar, 14 pp. met 18 z/w foto's, kopie. Origineel in bezit van Dick Groenewoud, Heuvenseweg 11 te Rheden. NN., 1905. Een stukje historie van Laag-Soeren, artikel van 2 pp. met 8 z/w foto's in: De aarde en haar volken, 41e Jrg., HD. Tjeenk Willink, Haarlem. NN., 1905. In en om Dieren, artikel van 2 pp. met 2 z/w foto' s in: De aarde en haar volken, 41e Jrg., HD. Tjeenk Willink, Haarlem. NN., 1917. Van het oude en nieuwe Velpsche buitenleven, artikel van 11 pp met 20 z/w foto's in: Schoon Nederland. Geïllustreerd blad tot bevordering van het Vreemdelingenverkeer, 4e Jrg, juli, Uitgave A.L. van Schaik & Co, Bussum. NN., 1920. Gids bij auto-rijwiel-en wandeltochten door het natuurschoon tusschen Velp, Rosendaal en De Steeg, 48 pp., vele Z/W illustraties en een kaart, NV: Middenstandsdrukkerij en Velpsche Courant, Velp. Kopie Oosten Slingeland, J.F. van, 1998. Bossen en boseigendom in Velp anno 1832, Ambt en Heerlijkheid, Nr. 120, Razendaal. Oosten Slingeland, J.F. van, e.a., 1989. Kadastrale atlas Gelderland 1832, Rozendaal, Tekst en kadastrale gegevens, 48 pp., 7 kado Kaarten, Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas, Arnhem. Oosten Slingeland, J.F., 1973. Uit de geschiedenis van het Middachter Bos, pag. 246-257, 6 illustraties, Uitgave Koninklijke Nederlandse Bosbouw Vereniging, Arnhem. Oosten Slingeland, J.F., van, 1979. Geschiedenis van de heidebebossing, 5 pp. met 2 illustraties o.a. van hakhoutexploitatie op Rhederoord en grondtekening van het Rhederbos in: Nederlands Bosbouw tijdsschrift, Jrg. 51, nr. 3, Wageningen. Oosten Slingeland, J.F., van, 2003. Van prinselijk domein tot Nationaal Park. Uit de geschiedenis van het bosdomein bij Dieren, 74 pp., 3 bijlage, 18 kaarten, 5 z/w foto's, Stichting Boskaart Nederland 1832, Zuidwolde.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

17

Oudheidkundige Kring Rheden Rozendaal, 1980. De WORTH-RHEDENSE BRINK moet blijven, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, Rheden. Peelen, Theo en Otto Hagen, 1982. Oorlog, vervolging en verzet in Rheden en omgeving, 96 pp., vele z/w foto's en illustraties, Comité voormalig verzet 1940-1945, Rheden. Reinink, A.W. en Venneulen, J.G., 1981. IJskelders, koeltechnieken van weleer, 11 pp. Uitgeverij Heuff, Nieuwkoop. (Kopie) Rijk, J.H. de, 1992. Genieten van het panorama. Banken, koepels en uitzichttorens in bossen, pp. 227-232 met 27 z/w illustraties in:, Nederlands Bosbouw Tijdschrift, Arnhem. Rijnbende, Hans, 2004. Tollen, Tolhuizen, Tolschilden, artikel van 7 pp. met 8 z/w illustraties in: Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 50, Nr. 142, Velp. Robbé Groskamp, A.A., ?. Langs historische monumenten in de gemeenten Rheden en Rozendaal, 32 pp., diverse z/w illustraties, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal. Rohde, Michael, 1991. Zum 100. Todestag von Eduard Petzold: Seine Gestaltungspraxis am Beispiel von Dieren, pagina 207-224, 24 illustraties, Die Gartenkunst, Jrg.3, Heft 2, Wernersche Verlagsgesellschaft, . Rohde, Michael, 1998. Eduard Petzold- Weg und Werk eines deutschen Gartenkünstlers im 19. Jahrhundert, pagina 289-298 over Rhederoord, Dissertation Universität Hannover. Schimmelpenninck van der Oije, C.O.A., 1975. Enkele mededelingen over de Carolinahoeve, artikel van 3 pp. in: Mededelingen van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, No. , Dieren. Scholte, Huub, 2003. Voorlopige lijst van archeologische en/of historische vindplaatsen in en rondom het Nationaal Park Veluwezoom, E-mail bericht aan A. te Hoedt, Rheden Scholten, Frans W.J., 1999. Wel en Wee van de Arhemse wildgraaf, 7 pp. met 2 illustraties in: 'Arnhem De Genoeglijkste Jrg. 19, Nr. 1, Arnhem. Slagter, G., 1997. Vondstmelding van een neolitische bijl in het Nationaal Park Veluwezoom, Ambt en Heerlijkheid, No. 117, Rheden. Smit, Henna, 1992. Trekken door de zeven dorpen van Rheden. Langs mooie, karakteristieke plekjes, 159 pp., zeer vele z/w foto's, Uitgeverij Bredewold, Wezep. Squirrel, Joe, 19??. Het spook van de Carolinahoeve, jeugdboek, 156 pp., enige z/w illustraties, Uitgave Goede Lectuur, Amsterdam. Swankhuisen, Marianne, e.a., 2003. Bleekneusjes. Vakantiekolonies in Nederland 18831970, o.a. Het Rivierhuis te De Steeg, 175 pp., zeer vele z/w foto' s en illustraties, Uitgeverij THOTH, Bussum. Teding van Berkhout, D.J.W., 1978. De vette hertog en andere volksverhalen van de Veluwe, 2 gekopieerde verhalen in dichtvorm over "De Rouwenberg bij De Steeg"en "MooiAnn van Biljoen", Walburg Pers, Zutphen. Kopie Tesser, Frits, 2002. 'Hof te Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 1, Engelbert van Berg, artikel van 15 pp. met 10 z/w illustraties in: Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 48, Nr. 136, Velp. Tesser, Frits, 2002. 'Hof te Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 2, De band met het Sticht Goslar, artikel van 9 pp. met 5 z/w illustraties, Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 48, Nr. 137, Velp. Tesser, Frits, 2003. 'Hof te Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 4, Op zoek naar de oorsprong, artikel van 11 pp. met 13 z/w illustraties, Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 49, Nr. 139, Velp.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

18

Tesser, Frits, 2003. 'Hofte Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 5, Op zoek naar de oorsprong (vervolg), artikel van 11 pp. met 3 z/w illustraties, Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 49, Nr. 140, Velp. Tesser, Frits, 2003. 'Hof te Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 6, Op zoek naar de oorsprong (slot), artikel van 14 pp. met 7 z/w illustraties, Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 49, Nr. 141, Velp. Tesser, Frits, 2004. 'Hofte Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 7, Van Koningsgoed tot kerkelijk bezit, artikel van 15 pp. met 9 z/w illustraties, Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 50, Nr. 142, Velp. Tesser, Frits, 2004. 'Hof te Dieren' in de late middeleeuwen, Deel 8, De bestuursperiode van de graven van Berg 1168-1218, artikel van 18 pp. met 9 z/w illustraties, Ambt & Heerlijkheid, Jrg. 50, Nr. 143, Velp. Tiemens, Willem H., 1981. Enkele reis vergetelheid. 15 Juni 1943-01.42: Het dodelijk einde van de R 5551, artikel van 6 pp met 7 foto's in: Maandblad Victoria Vesta, 10e Jrg, No 103, september, Victoria Vesta, Ede. Tiemens, Willem H., 1986. Teerosen op de Veluwe, 125 pp., 164 z/w foto's en illustraties, Uitgeverij Lunet, Naarden. Tiemens, Willem H., 1992. De gesneuvelde vliegers van Rozendaal, Ambt en Heerlijkheid, Nr. 103, Rozendaal. Tiemens, Willem H., 1993. De ondergang van de Lancaster R5551 (slot), Ambt en Heerlijkheid, Nr. 106, Rozendaal. Tiemens, Willem H., 1997. Teerosen, Ambt en Heerlijkheid, No. 117, Rheden. Tiemens, Willem H., 2003. De ondergang van de Lancaster ZN- V, (op de Imbosch), 18 pp. diverse illustraties, via internet, Oosterbeek. Tiemens, Willem H., 2003. De radiopeilstations van de Luftwaffe, 29 pp. diverse illustraties, via internet, Oosterbeek. Tiemens, Willem H., 2003. De radiopeilstations van de Luftwaffe, 29 pp. diverse illustraties, via internet, Oosterbeek. Tiemens, Willem H., 2003. Een momument voor 15 vliegers, monument op de Imbosch, 6 pp. diverse illustraties, via internet, Oosterbeek. Ven, D.J. van der, 1930. Gaat in deze blijde dagen naar "Ons Nationaal Park" in Rheden, artikel van 2 pp. met 8 illustraties in: Gelderland in Woord en Beeld, 18 juli, Geïllustreerd Familieblad, De Geïllustreerde Pers N.V., Amsterdam. Voorn, Henk, 1988. Het Horstje en de papiermolen aan het kaarsenmakersgat, artikel van 3 pp. met 1 z/w illustraties in: Ambt & Heerlijkheid, december. Voorn, Henk, 1991. Wonen in papiermakersland. Papiermolens in Velp, Laag Soeren en Rozendaal, 48 pp., vele z/w illustraties, Walburg Pers, Zutphen. Wal, J.O. van der, 1994. Mythen, sagen, fluisteringen en angstgedachten zich afspeelende op de Zuidoost- Veluwezoom, 108 pp., 2 gekleurde en 6 z/w illustraties, Uitgeverij Overbeek, Velp. Weeda, E.J., 1973. Het Faisantenbos bij Ellecom, artikel van 3 pp in: Natura, Maandblad van de Koninklijke Natuurhistorische Vereniging, Jrg. 70, Nr. 5, Amsterdam. Kopie Wellink, Frans, 2003. De Cruyshorst en zijn omgeving door de eeuwen heen, 91 pp., vele illustraties, eigen uitgave F. Wellink, Rheden.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

19

Winkel, N. de, 1977. Bijzondere begraafplaats van Ellecom-De Steeg van historisch belang, artikel van een pagina met een z/w foto in: de Velpsche Courant naar aanleiding van het artikel in Ambt en Heerlijkheid van de Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal, Velp. kopie Zadelhoff, F. van, 1962. Dieren, Spankeren en Laag-Soeren in vroeger tijd, 96 pp, 6 illustraties, Oudh. Kring Rheden-Rozendaal.

GEMEENTE RHEDEN


39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN

20


21

39.001 – 2008 02 11 bijlagen-v6.doc

GEMEENTE RHEDEN ERFGOEDPLAN BIJLAGE 5 - BEGELEIDING Gemeentelijke projectleiding mevr. Mr. M. Sanderman Gemeentelijke projectbegeleiding dhr. ing. D. Boomsma mevr. Drs. F. Disselhorst dhr. J. Harderveld mevr. I.A.M.J. Kerkhoff-van den Bergh,

beleidsmedewerker Cultuurhistorie

mevr. N. Moll dhr. D.E. de Rooij dhr. P. Staats

bouwtechnisch medewerker Monumentenzorg beleidsmedewerker Volkshuisvesting beleidsmedewerker Groen beleidsmedewerker Economische zaken, toerisme en recreatie beleidsmedewerker Groen beleidsmedewerker afdeling Rayonbeheer stedenbouwkundige

Monumentencommissie dhr. K.J.G. ten Broeke dhr. Drs. R.J.A. Crols dhr. Ir. W.J.A.M. van Oorschot mevr. drs. M. Poorthuis dhr. Ir. C.J.A. Scheepers dhr. Dr. F.W.J. Scholten dhr. Ir. G.W. van Veersen dhr. Ing. R.J.E.M. Wolfkamp

bouwtechnisch medewerker Monumentenzorg

Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal mevr. drs. M. Poorthuis dhr. K.J.G. ten Broeke dhr. A.J.M. ten Hoedt dhr. dr. F.W.J. Scholten dhr. W.J. Meijerink dhr. W. de Wit

Overige betrokkenen dhr. R. Blom dhr. G. Korevaar dhr. ing. A.T. Fennema

GEMEENTE RHEDEN

beheerder Hof te Dieren rentmeester landgoed Biljoen rentmeester landgoed Middachten


BIJLAGE 1 DE KANSENKAART - EEN TOEKOMSTVISIE

Recommend Documents