1
Bijgeloof We weten dat het onzin is. En toch lopen we liever niet onder een ladder door en gooien we graag muntjes in een wensput. Waarom?
5
10
15
20
Dertien bollen die gezamenlijk de letter B vormen. Daaruit bestond het logo dat ontwerper Ronane Hoet bedacht voor Brussels Airlines. Bestond, want het dertien bollen tellende ontwerp is verleden tijd. Toen bijgelovige klanten hun beklag deden over het ongeluksgetal in het logo, besloot de vliegmaatschappij in allerijl een veertiende bol toe te voegen – tot verbazing van de ontwerper. Gelukkig voor Brussels Airlines was op dat moment nog maar één vliegtuig voorzien van het oorspronkelijke logo. Ook een vliegtuig van het Belgische leger viel onlangs aan bijgeloof ten prooi, zo bericht de Belgische krant De Morgen. Het pas gekochte vrachtvliegtuig is de dertiende in de reeks, maar zal niet als zodanig in de administratie worden ingeschreven. In plaats van het nummer CH-13 krijgt het CH-14.
45
50
55
60
65
70
25
30
35
40
Waarschijnlijk moet u bij bovenstaand nieuws een beetje gniffelen. U stapt immers gewoon in het vliegtuig op vrijdag de dertiende, zelfs als het een logo heeft met dertien bollen. Ook heeft u uw gelukssokken niet nodig als u een presentatie moet houden voor een grote groep collega's. Kom nou. ‘De meeste mensen zullen ontkennend antwoorden als je ze vraagt of ze bijgelovig zijn’, zei sociologe An Verlinden, die onderzoek deed naar bijgeloof, in een radiointerview. ‘Eigenlijk is het alsof je vraagt: ‘Bent u een beetje belachelijk?’ Mensen associëren bijgeloof met iets dat je niet doet of in ieder geval niet toegeeft, want het is irrationeel. Ze zouden je nog voor gek verklaren. Ook is het voor veel mensen een soort half geloof. Ze geloven
erin, maar niet voor honderd procent.’ Maar al geven de meeste mensen het niet graag toe, toch is bijgeloof wijd verbreid. Psycholoog Richard Wiseman ontdekte bijvoorbeeld dat 86 procent van de Britten weleens bijgelovig gedrag vertoont. Op nummer één staat het afkloppen van een uitspraak op ongeverfd hout, op twee je vingers kruisen om geluk af te dwingen en op de derde plek met een boog om ladders heen lopen. Een opvallende vondst van Wiseman: mensen die zichzelf als gelukkig beschouwen, geloven sterker in handelingen die geluk zouden afdwingen, zoals het gooien van een muntje in een vijver. Mensen die zichzelf als ongelukkig bestempelen, zijn ook banger voor zaken die voor ongeluk zouden zorgen, het breken van een spiegel bijvoorbeeld. Maar geloven in ongeluksbrengers is volgens Wiseman gevaarlijk omdat je een selffulfilling prophecy in werking kunt zetten. ‘De resultaten van mijn onderzoek laten zien dat mensen eigen geluk creëren. Gelukkige mensen doen dingen waardoor ze zich goed voelen, terwijl het bijgeloof van ongelukkige mensen ervoor zorgt dat ze het ergste verwachten. Door te denken dat vrijdag de dertiende een ongeluksdag is, kun je bang worden en juist brokken maken.’
75 Gwyneth Paltrow: zwijgen over de baby Actrice Gwyneth Paltrow was om bijgelovige redenen terughoudend over haar zwangerschap. Volgens de actrice 80 zou het ongeluk brengen als ze te veel over haar ongeboren baby praatte. Tijdens de ‘Tonight Show’ zei Paltrow tegen presentator Jay Leno: ‘Als mensen vragen of ik wil weten of de baby een 85 jongetje of een meisje is, of zich afvragen of ik een voorkeur heb voor bepaald voedsel, dan geef ik daar geen antwoord op.’ Het Britse blad ‘Star’ meldde verder dat Paltrow familie en vrienden verbood 90 om cadeaus voor haar ongeboren kind te
2 kopen. ‘Ze is zo bijgelovig dat ze weigert om een kinderwagen, ledikantje of buggy te kopen. Niet totdat de baby geboren is en ze weet dat het kind gezond is.’ 95
100
105
110
115
Voodooritueel Ook Nederlanders zijn gevoelig voor bijgeloof. 40 procent klopt af en toe iets af op ongeverfd hout, 5 procent zelfs altijd, zo blijkt uit een onderzoek dat TNS Nipo vorig jaar deed. Ook denkt 30 procent dat drie keer niezen mooi weer brengt. En dan hebben we het alleen nog maar over bijgeloof waarin zwarte katten, gebroken spiegels en ladders de hoofdrol spelen. Want wat er allemaal onder de noemer bijgeloof valt, daarover zijn de meningen verdeeld. Hoe zit het bijvoorbeeld met je horoscoop laten trekken, een kaarsje branden voor een ziek familielid of iemand in gedachten kwaad toewensen? Naar die laatste vorm van bijgeloof deden onderzoekers van de Amerikaanse universiteiten Harvard en Princeton vorige zomer onderzoek. Ze waren benieuwd in hoeverre mensen denken dat ze met hun gedachten bepaalde gebeurtenissen kunnen veroorzaken.
145 beetje' tot 'redelijk' verantwoordelijk voor de pijn van de ander. Een tweede groep respondenten was vooraf geconfronteerd met een neutrale in plaats van een vervelende acteur. Zij hadden daardoor 150 geen negatieve gedachten over het slachtoffer en voelden zich ook minder schuldig aan zijn hoofdpijn. In een ander experiment keken proefpersonen hoe een geblinddoekte 155 basketbalspeler een bal in een basket probeerde te gooien. Een deel van hen kreeg de opdracht om voor ieder schot te visualiseren hoe de basketballer scoorde. De andere groep moest zich telkens de 160 basketballer voorstellen terwijl die aan het gewichtheffen was. Uit het onderzoek bleek dat degenen die het succes van de speler hadden gevisualiseerd, zich meer verantwoordelijk voelden voor het 165 eindresultaat dan de proefpersonen die aan gewichtheffen hadden gedacht.
185
Skinners duiven Bijgeloof lijkt dus redelijk eenvoudig op te wekken. Maar wat is het achterliggende psychologische mechanisme? Een van de belangrijkste verklarende principes is conditionering, schrijft professor Stuart Vyse van Connecticut College in zijn boek Believing in Magic. The Psychology of Superstition. Doordat gebeurtenissen toevalligerwijs samenvallen of elkaar opvolgen, moet er wel een relatie tussen zijn, denkt ons brein. Je denkt slecht over iemand en hij krijgt hoofdpijn, je wint een voetbalwedstrijd waarbij je groene sokken draagt, en het slot van de voordeur gaat beter open als je eerst een keer over de sleutel wrijft.
190
Proefpersonen voelden zich vooral schuldig aan de hoofdpijn van het slachtoffer als ze toch al een hekel aan hem hadden
170
120
Tachtig procent van de topsporters houdt er een of meer bijgelovige rituelen op na
175
In een van de experimenten zorgden de onderzoekers eerst dat de proefpersonen negatief gingen denken over een andere proefpersoon in dezelfde ruimte. Deze (eigenlijk een acteur) gedroeg zich 130 vervelend: hij kauwde luid smakkend kauwgom, gooide opzettelijk een prop papier naast de prullenbak en droeg een T-shirt met de tekst ‘Stupid people shouldn’t breed’ (domme mensen moeten 135 geen kinderen krijgen). Daarna kregen de proefpersonen de opdracht om vijf naalden in een voodoopoppetje te steken dat de naam van de acteur droeg. Deze kreeg hierop spontaan last van hoofdpijn. 140 Achteraf moesten de studenten aangeven hoe verantwoordelijk ze zich voelden voor het lichamelijke ongemak van hun collega-proefpersoon. Wat bleek? Ze voelden zich wel degelijk 'een
180
125
De beroemde psycholoog B.F. Skinner liet zien dat je met dit principe ook duiven bijgelovig gedrag kunt aanleren. Hij 195 plaatste de hongerige duiven in een kamer waar ze ongeacht hun gedrag iedere vijftien seconden voedsel kregen. Na een paar minuten ontwikkelde elke
3 duif een ander bijgelovig ritueel. De een 200 liep bijvoorbeeld rondjes, de ander bewoog zijn kopje op en neer. Later werd deze onderzoeksopzet herhaald met menselijke proefpersonen. Eind jaren tachtig zetten onderzoekers van de 205 University of Kansas bijvoorbeeld kinderen in een kamer waar een mechanische clown stond, die de naam Bobo kreeg. Die liet om een vaststaand aantal seconden een knikker uit zijn 210 mond rollen. Net als Skinners duiven ontwikkelden de kinderen bijgelovige rituelen. Een meisje lachte steeds opnieuw naar Bobo, een ander kuste zijn neus. 215 Johan Cruijff: magische kauwgom Voetballer Johan Cruijff had een uitgebreid bijgelovig ritueel voor iedere wedstrijd, zo valt te lezen op de 220 voetbalwebsite degoeieouwetijd.nl. Hij verkleedde zich precies een kwartier van tevoren en liet zich exact twee minuten voor de wedstrijd masseren. Zijn masseur moest 225 hem vervolgens 'een hele goeie wedstrijd' wensen en twee vingers opsteken als teken dat hij twee doelpunten zou maken. Voordat Cruijff de kleedkamer verliet, stak hij een kauwgompje in zijn mond. 230 Dat schopte hij weg als er werd afgetrapt. Als de kauwgom op de helft van de tegenpartij terechtkwam, zou de wedstrijd gunstig verlopen voor Ajax. 235 Schuilkelder Een meer motivationele verklaring gaat ervan uit dat we bijgeloof gebruiken om controle uit te oefenen op de situatie waarin we ons bevinden. We zijn 240 daardoor het meest bijgelovig in onzekere omstandigheden: als we onder stress staan. Door voor een sollicitatiegesprek bijvoorbeeld ons geluksshirt aan te trekken, denken we 245 onze kansen te vergroten. Ook al weten we rationeel misschien wel dat het weinig zin heeft. ‘Liever valse controle dan helemaal geen controle’, schrijft psycholoog Stuart Vyse, die de behoefte 250 aan controle een psychologische basisbehoefte noemt. ‘Depressie wordt bijvoorbeeld deels veroorzaakt doordat iemand denkt dat hij hulpeloos is en geen
invloed heeft op de wereld om hem 255 heen.’ Professor Giora Keinan van Tel Aviv University deed tijdens de Golfoorlog onderzoek naar de relatie tussen bijgeloof en onzekerheid. Zijn hypothese 260 was dat Israëliërs die in relatief veilige gebieden wonen, minder bijgelovig gedrag zouden vertonen dan bewoners uit gebieden waarop veel raketaanvallen werden uitgevoerd. Keinan gaf de 265 Israëliërs in beide gebieden een vragenlijst, waarop ze moesten aangeven in hoeverre ze het eens waren met stellingen als: 'Voor de zekerheid is het het beste om eerst met je rechtervoet de 270 schuilkelder binnen te stappen.' Keinans hypothese werd bevestigd: bewoners uit de onveilige gebieden waren bijgeloviger. Daarnaast ontdekte Keinan dat mensen die van nature niet van ambigue situaties 275 houden, bijgeloviger zijn. Degenen die in een onveilig gebied woonden én niet van onzekere situaties hielden, waren daardoor het meest bijgelovig van allemaal. 280 Nancy Reagan: advies van de astroloog Presidentsvrouw Nancy Reagan zorgde voor opschudding toen bekend werd dat ze tijdens de ambtsperiode van haar man 285 regelmatig een astroloog raadpleegde. Op dagen die door de astroloog als 'slecht' werden bestempeld, zegde de president speeches, persconferenties of zelfs buitenlandse reizen af. In haar 290 memoires schreef Reagan dat ze na de aanslag op het leven van haar man inderdaad regelmatig een astroloog had geraadpleegd. Zelf ontkende ze dat de adviezen iets van doen hadden met 295 politieke aangelegenheid, schrijft Stuart Vyse in Believing in Magic – maar de astroloog beweerde het tegendeel. Rechtervoet eerst Hoe onzekerder de situatie, hoe groter het bijgeloof. Met deze gedachte in het achterhoofd is het niet vreemd dat in sommige beroepsgroepen meer bijgelovigen te vinden zijn dan in andere. 305 Acteurs staan bijvoorbeeld onder grote prestatiedruk en hebben dan ook vaak een heel scala aan bijgelovige rituelen ontwikkeld. Wie een carrière op de 300
4 planken ambieert, kan bijvoorbeeld beter 310 niet fluiten op het toneel of zijn medespelers geluk toewensen.
335 magische betekenis wordt gegeven.’ Als voorbeeld noemt hij de Russische pianist Shura Cherkassky, die altijd met zijn rechtervoet eerst op het podium stapt. ‘Dat kan geen directe invloed hebben op 340 zijn pianospel.’
345
350
355
360
Ook sporters zijn bijgelovig, ontdekte 315 onderzoekster Michaela Schippers. Zij ondervroeg ruim tweehonderd topsporters en trainers, en kwam erachter dat tachtig procent er een of meer bijgelovige rituelen op na houdt. Veel 320 genoemd waren onder andere je niet scheren voor de wedstrijd, ervoor zorgen dat je uitrusting piekfijn in orde is en je in een bepaalde volgorde verkleden. Bijna iedere serieuze atleet heeft wel 325 een routine die hij of zij volgt voor een wedstrijd, schrijft Vyse. Waar ligt de grens tussen zo'n routine en een bijgelovig ritueel? Volgens de psycholoog is die soms moeilijk te trekken. Maar, 330 schrijft Vyse, ‘bepaalde rituelen helpen de atleet te kalmeren en angst buiten te sluiten, dus hebben ze wel degelijk een rationeel doel. Een routine wordt bijgeloof als aan een bepaalde actie een speciale Marloes Zevenhuizen (Psychologie Magazine)
365
370
375
Gelukskettinkje Per se met je rechtervoet op het podium stappen of je kleren in een bepaalde volgorde aantrekken – ergens hebben bijgelovige rituelen wel wat weg van dwangmatig gedrag. Toch is er volgens Vyse geen onderzoek dat een relatie legt tussen bijgeloof en dwangstoornissen. Hij meent dat een milde vorm van bijgeloof zelfs wel iets kan opleveren: een gelukskettinkje omdoen is een kleine moeite en kan je net dat extra zetje zelfvertrouwen geven om optimaal te presteren. Lastiger wordt het als je zo gehecht bent aan dat gelukskettinkje dat het verlies ervan je helemaal van de wijs brengt. Of neem de spelersgroep uit het onderzoek van Michaela Schippers. Die maakte het zichzelf wel erg moeilijk doordat ze voor een wedstrijd een reiger moesten tegenkomen om goed te spelen. Verstandig is het dan ook volgens Schippers om voor rituelen te kiezen waarover je zelf controle hebt. Bijgeloof pakte het slechtste uit voor de illegale bungeejumper uit de stadslegende die op internet circuleert. Hij maakte vanaf een hotel een sprong met een te lang elastiek en sloeg te pletter. Hij had er namelijk geen rekening mee gehouden dat het hotel om bijgelovige redenen geen dertiende verdieping had.
380
Vice, Stuart A., Believing in Magic. The Psychology of Superstition, Oxford University Press. Het onderzoek van Richard Wiseman is te vinden via www.richardwiseman.com.
5 Naam: ………………………………………… Klas: …………………………………………… Datum: …………………………………………
Lezen: Bijgeloof Eindcijfer:
/20
Deel 1: globaal lezen ->
/10
Oriënteer je op de tekst en beantwoord dan de volgende vraag. 1 In de loop van de tekst worden verschillende verklaringen gegeven waarom mensen bijgelovig zijn. Geef er vier met een korte uitleg of een duidelijk uitgelegd voorbeeld. Zorg dat er geen overlapping is. Vorm: - Werk schematisch, dus overzichtelijk. - Je hoeft geen volledige zinnen te gebruiken, maar het moet wel goed te verstaan zijn. ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………….…… ……………………………………………………………………………………………………….……… ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….……………………………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………….…… ……………………………………………………………………………………………………….……… ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….……………………………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………….…… ……………………………………………………………………………………………………….……… ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….……………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………
6 Naam: …………………………………………
Deel 2: Intensief en zoekend lezen /2
->
/12 ->
/10
2 Welke techniek wordt of welke technieken worden in de intro gebruikt om de lezer mee te krijgen: een vraag of reeks vragen, een anekdote of interessant/belangrijk feit, een sfeerbeeld, een of meer treffende voorbeelden, een opvallende beginzin (of: -zinnen), een verrassende uitspraak of zin, een treffende vergelijking, accentuering van het belang voor de lezer, de lezer aanspreken …? Leg ook uit hoe je deze techniek(en) precies terugvindt. ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….………………………………………………………………………………………………………..
/2
3 Wat is conditionering? Geef een duidelijke omschrijving in maximaal 4 regels. ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….……………………………………………………………………………………………………….
/2
4 De uitgelichte tekst over Nancy Reagan. Onder welke verklaring voor het ontstaan van bijgeloof valt wat zij deed? Leg kort uit. ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….……………………………………………………………………………………………………….
/2
5 Is altijd een heel bepaald hemd dragen bij een mondeling examen een voorbeeld van een bijgelovig ritueel of van een routine? Leg kort uit. ………………………………………………………………………………………………………………. ..…….……………………………………………………………………………………………………….
/4
6 Zijn de volgende uitspraken waar (W) of onwaar (O)? - Indien waar, noteer het nummer van de regel(s) uit de tekst waarin dit bevestigd wordt. - Indien onwaar, verbeter de fout of noteer dat dit niet in de tekst voorkomt. Let wel, uitspraken die niet in de tekst voorkomen of niet volledig juist zijn, beschouwen we als onwaar. UITSPRAAK a
b
WAAR OF ONWAAR? -> REGELNUMMER(S) OF UITLEG?
Angst dat iets ongelukkigs kan gebeuren, kan ervoor zorgen dat dit effectief gebeurt.
………………………………………………..
Bijgelovig gedrag is voordelig want het zorgt voor meer zelfvertrouwen, waardoor je beter kunt presteren.
………………………………………………..
………………………………………………..
………………………………………………..
