Door geregeld te sporten worden we minder gestrest, kunnen we geheugen problemen verminderen, verbetert onze stemming en neemt ons concentratiever mogen toe. Voldoende beweging is de beste verdediging tegen depressie, ADHD, verslaving, menopauze en Alzheimer. Door je geregeld in het zweet te trainen, verandert je brein en kun je – niet alleen fysiek, maar ook – mentaal op topniveau presteren.
Zweten is weten Dit boek betekent een echt omslagpunt. Het verklaart wat ik al jaren probeer te begrijpen. Omdat ik zelf last heb van ADHD en milde depressie, heb ik aan den lijve ondervonden hoe reusachtig het effect van lichaamsbeweging is. Fysieke activiteit is niet alleen nodig voor je conditie, maar zoals Ratey laat zien, bewegen is een medicijn. Greg LeMond, drievoudig winnaar van de Tour de France
Dit is een extreem belangrijk boek. Iedereen – leerkrachten, dokters, managers, beleidsmakers, psychologen en therapeuten – kan enorm profiteren van het zeer overtuigende gedachtegoed in dit briljante en baanbrekende boek. Edward Hallowell, medeauteur van Driven to distraction
FIT! verandert voor altijd hoe je over je hardlooprondje denkt – of beter – hoe je überhaupt denkt … John Ratey is als hoogleraar psychiatrie verbonden aan Harvard Medical School. Hij is auteur van bestsellers als Driven to Distraction en A User’s Guide to the Brain. Eric Hagerman was redacteur van Popular Science en Outside. ISBN 978-907972913-5 isbn 978 90 79729 13 5
9
7 8 9 0 7 9
7 2 9 1 3 5
w w w. h o g r e f e . n l
John Ratey FIT! Bewegen voor een beter brein
Dat lichaamsbeweging goed is voor je conditie wisten we al, maar uit recent onder zoek blijkt dat het ook goed is voor je brein. In FIT! gaat John Ratey in op de fasci nerende relatie tussen fysieke activiteit en mentaal functioneren. Op basis van baanbrekend onderzoek en indrukwekkende voorbeelden laat Ratey zien waarom bewegen cruciaal is voor de manier waarop we denken.
Bewegen voor een beter brein
Revolutionaire nieuwe inzichten in het effect van lichaamsbeweging op de hersenen
John Ratey met Eric Hagerman
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 3
Fit! Bewegen voor een beter brein Revolutionaire nieuwe inzichten in het effect van lichaamsbeweging op de hersenen
John Ratey met Eric Hagerman
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 7
Inhoud
Dankbetuiging
9
Inleiding
De verbinding leggen
13
Hoofdstuk 1
Welkom bij de revolutie: een casestudie over beweging en het brein
19
Hoofdstuk 2
Leren: vermeerder je hersencellen
43
Hoofdstuk 3
Stress: de grootste uitdaging
63
Hoofdstuk 4
Angst: niets om over in paniek te raken
89
Hoofdstuk 5
Depressie: beweeg jezelf eruit
113
Hoofdstuk 6
Aandachtstekort: vluchten voor af leiding
139
Hoofdstuk 7
Verslaving: de biologie van zelf beheersing terugwinnen
Hoofdstuk 8
163
Hormonale veranderingen: de impact op de gezondheid van het vrouwenbrein
185
Hoofdstuk 9
Ouder worden: de wijze manier
207
Hoofdstuk 10
Het regime: je brein opbouwen
233
Nawoord
Het vuur aanwakkeren
253
HOOFDST UK TITEL
.
7
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 9
Dankbetuiging
Ik ben vele mensen dankbaar die mij hebben geholpen bij de totstandkoming van Fit! Phil Lawler en Paul Zientarski, en hun vele medewerkers aan de scholen in Naperville District 203, waren een voortdurende bron van inspiratie. Het op fitheid gerichte model voor lichamelijke opvoeding dat zij hebben ontwikkeld, is het levende voorbeeld van het groeiende bewijs dat het brein door beweging beter presteert. Hun revolutionaire kijk op gymles heeft de schoolprestaties en levens van hun leerlingen verbeterd. En wat net zo belangrijk is, het heeft een atmosfeer gecreëerd waarin gymleraren de vrijheid en wens hebben om nieuwe ideeën uit te proberen die mogelijk een positief effect op hun leerlingen hebben. Lawler en Zientarski zijn zelf onderzoekers in hart en nieren – vasthoudend, dapper en nieuwsgierig. Een speciale vermelding gaat naar Neil Duncan en zijn leerlingen van Zero Hour
PE ,
en hun lees- en schrijf leraren, Maxyne Kozil en Debbie St. Vincent,
voor het bieden van een kijkje in de keuken van de grondbeginselen van Naperville. Anne Flannery en medewerkers van
PE 4life
waren een grote hulp bij het
zoeken van andere gemeenschappen waar het Naperville-model heeft wortel geschoten. Titusville, Pennsylvania, is slechts één voorbeeld. Dank aan Tim McCord die vele uren heeft besteed aan het leggen van verbanden tussen het programma en de effecten daarvan in Titusville. Mijn oprechte dank gaat uit naar alle neurowetenschappers en deskundigen die we hebben geïnterviewd voor het vrijgevig beschikbaar stellen van hun tijd en hulp. Hiertoe behoren James Blumenthal, Alyson Bond, Craig Broeder, Darla Castelli, Eero Castrén, Maureen Dezell, Rodney Dishman, Wayne Drevets, Andrea Dunn, Brian Duscha, Panteleimon Ekkekakis, Fred Gage, Sam Goldstein, Elizabeth Gould, William Greenough, Thom Hartmann, HOOFDST UK TITEL
.
9
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 10
Charles Hillman, Marian Joels, Dean Karnazes, Arthur Kramer, Helen Mayberg, Bruce McEwen, Ina Mullis, Peter Provet, Robert Pyles, Amelia Russo-Neustadt, Terry Robinson, Jennifer Shaw, Tracey Shors, Scott Small, June Smedley, Dean Solden, John Tavolacci, Gene-Jack Wang, Jennifer Weuve en Martin Wojtowicz. Ik ben vooral ook dank verschuldigd aan Carl Cotman en Mark Mattson, wier research en inzichten mij de ogen hebben geopend voor de intracellulaire voordelen van beweging. Ik kan alleen maar hopen hun passie voor ontdekkingen te evenaren. Ik wil mijn diepste dank uitspreken voor de patiënten en vrienden die ermee instemden hun verhalen te delen, en voor de vele anderen wier ervaringen in verkorte vorm in dit boek zijn opgenomen om de pagina’s tot leven te brengen. Mijn uitgever, Tracy Behar, en de medewerkers van Little, Brown waren zo opgewonden over dit boek dat ze vrijwillig deelnamen aan een zes maanden durend onderzoek naar de effecten van meer beweging. Hun tomeloze interesse hield het vuur brandende waardoor het manuscript uiteindelijk de eindstreep haalde. Brooke Stetson, mijn kanaal naar Tracy, was meer dan enthousiast met haar aanmoediging. Mijn agente en onvermoeibare advocate, Jill Kneerim, gaf vorm aan mijn visie en hielp vanaf het begin structuur te geven aan het boek. En Elisabeth Weed heeft mij en Eric Hagerman in eerste instantie met elkaar in contact gebracht. Dank aan al degenen die delen van het manuscript hebben gelezen en waardevolle feedback hebben geleverd, onder wie mijn zus Veronica Crain, Dave Goodrich, Allen Ivey, Erics moeder Judy Sinderson, zijn vriend Stephen Milioti en vele anderen. Jacob Sattelmair heeft vele malen waardevolle tijd van zijn doctoraalprogramma opgeofferd om de wetenschap met mij te bespreken. Ik ben zeer veel dank verschuldigd aan Ned Hallowell, eerst mijn leerling en later mijn leraar, die vele jaren geleden voorstelde om wekelijks tijd vrij te maken voor een partijtje squash en vriendschap. Ned stelde me ook voor aan Simon Zaltzman, een meestertrainer die elke keer weer een nieuwe zware inspanning voor me wist te verzinnen. Mijn dank aan Ben Lopez voor zijn vriendschap, zijn gedachten over dit boek, en zijn genereuze aanbod om van zijn huis aan zee gebruik te maken toen ik een plek zocht om te beginnen. Mijn assistente, Mary Haroun, is van onschatbare waarde geweest door me door de ontelbare details te leiden die met het proces gepaard gaan. Ze handelde vele zaken voor me af waardoor ik over de benodigde tijd beschikte om 10
.
FIT ! BEWEGEN VOOR EEN BETER BREIN
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 11
me aan dit boek te wijden. Het belangrijkste van alles is dat ze een vriendin, een rots in de branding en bron van kracht is geweest, die me bij elke tegenslag weer vooruit wist te krijgen. Zo had ik ook niet zonder de vriendschap, steun en technische redding in nood van Mary’s echtgenoot, Majdi Haroun, gekund. Eric bleek meer dan een medewerker en coauteur te zijn. Hij daagde mijn hak-op-de-tak-brein uit om gefocust te blijven en stimuleerde me steeds weer hem te laten begrijpen wat ik probeerde over te brengen. Zijn vermogen om het beste in me naar boven te halen en de twee gigabyte aan wetenschappelijk onderzoek in een vorm te helpen gieten, was van essentieel belang voor het tot stand komen van dit boek. We brachten samen vele dagen door met het uitwerken van de pagina’s en raakten steeds meer thuis in de materie. Zijn schrijfwerk was uitmuntend, zijn passie onmisbaar. Ik waardeer de tijd die hij heeft opgeofferd aan het samenzijn met zijn geliefde partner Christelle. Een van de moeilijkste dingen bij het schrijven van dit boek de afgelopen twee jaar was het op peil houden van de energie, iets wat niet mogelijk zou zijn geweest zonder de steun, aanmoediging en liefde van mijn familie, vrienden en collega’s. Ik dank jullie allen dat jullie er waren als ik jullie nodig had. En in het bijzonder dank ik mijn geweldige dochters Jessica en Kathryn, en nieuwe schoonzoon Aaron Cohen, voor hun suggesties over het manuscript en niet-af latende steun. En als laatste dank ik mijn vrouw Nancy die, terwijl ze bezig was met haar eigen boek, op de een of andere manier de kracht en het begrip vond mij de tijd te gunnen het mijne af te maken. Zij is gedurende het hele proces mijn kampioen geweest.
DANKBET UIGING
.
11
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 13
Inleiding De verbinding leggen
We weten allemaal dat we ons beter voelen door lichaamsbeweging, maar de meesten van ons hebben geen idee waarom. We nemen aan dat dit komt omdat we stress afvoeren, spierspanning verminderen of endorfine aanmaken, en daar laten we het bij. Maar de werkelijke reden dat we ons zo goed voelen wanneer we ons f link inspannen is dat onze hersenen daardoor op hun best presteren, en naar mijn mening is dit voordeel van lichamelijke activiteit veel belangrijker – en fascinerender – dan wat het doet voor het lichaam. Het kweken van spiermassa en het versterken van het hart en de longen zijn eigenlijk bijverschijnselen. Ik vertel mijn patiënten vaak dat het doel van lichaamsbeweging is om het brein te verruimen en in conditie te brengen. In de huidige door technologie aangedreven, via plasmaschermen bekeken wereld, is het gemakkelijk om te vergeten dat we van nature beweegdieren zijn – omdat met de technologie de noodzaak tot bewegen is verdwenen. De ironie is dat het menselijk vermogen om te dromen, plannen en creëren juist gesitueerd is in de gedeelten van de hersenen die beweging aansturen. Onze denkende hersenen zijn het afgelopen half miljoen jaar geëvolueerd met het aanpassen van motorische vaardigheden aan een steeds veranderende omgeving. We zien onze jager-verzamelaar voorouders als wilden die voornamelijk op hun lichamelijke behendigheid waren aangewezen, maar om op de lange termijn te overleven, moesten ze hun intelligentie gebruiken om voedsel te vinden en te bewaren. De relatie tussen voedsel, fysieke activiteit en leren is stevig in onze hersenen ingebed. Maar we jagen en verzamelen niet langer, en dat is een probleem. Het zittende karakter van het moderne leven is een verstoring van onze natuur, en vormt een van de grootste bedreigingen voor onze toekomstige overleving. Het bewijs hiervan zien we overal: vijfenzestig procent van de Amerikanen is te dik, en tien procent van de bevolking heeft diabetes type 2, een te voorkomen HOOFDST UK TITEL
.
13
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 14
en vernietigende ziekte die ontstaat door inactiviteit en slechte voeding. Hoewel dit vroeger een aandoening was die voornamelijk onder mensen van middelbare leeftijd voorkwam, neemt deze nu epidemische vormen aan onder de jeugd. We vermoorden onszelf, en dit is een probleem in de hele geïndustrialiseerde wereld, niet alleen in de Verenigde Staten met zijn overdadige levensstijl. Wat nog verontrustender is, en wat bijna niemand beseft, is dat onze hersenen door inactiviteit afsterven, en zelfs fysiek krimpen. In onze samenleving worden lichaam en geest als twee aparte entiteiten gezien, en ik wil deze twee weer met elkaar verbinden. Het verband tussen lichaam en geest fascineert me al jaren. Mijn eerste college in 1984 voor collega-medici aan Harvard, was getiteld: ‘Het lichaam en psychiatrie’. Dit college ging over een nieuwe medicijnenbehandeling tegen agressie die zowel op het lichaam als het brein effect had, en die ik toevallig had ontdekt toen ik als arts in het staatsziekenhuis van Massachusetts werkte. Mijn ervaring in het behandelen van de meest gecompliceerde psychiatrische patiënten bracht me op een onderzoekspad naar manieren waarop het behandelen van het lichaam de geest kan transformeren. Het was een boeiende reis, en hoewel deze nog niet ten einde is, is het nu tijd om de boodschap aan een groter publiek bekend te maken. Wat neurowetenschappers alleen al de afgelopen vijf jaar hebben ontdekt, schetst een mooi beeld van de biologische relatie tussen het lichaam, de hersenen en de geest. Om te zorgen dat onze hersenen optimaal kunnen presteren, moet ons lichaam hard werken. In dit boek zal ik aantonen hoe en waarom activiteit zo belangrijk is voor de manier waarop we denken en voelen. Ik zal de wetenschap belichten van hoe beweging het fundament voor leren in de hersenen legt; welke invloed het heeft op stemmingen, angst en concentratie; hoe het ons beschermt tegen stress en bepaalde effecten van veroudering in de hersenen ongedaan maakt; en hoe het bij vrouwen de soms roerige effecten van hormonale veranderingen kan voorkomen. Ik heb het hier niet over het vage begrip runners high of ‘rennersroes’. Ik heb het volstrekt niet over een idee. Dit zijn tastbare veranderingen, gemeten bij laboratoriumratten en waargenomen bij mensen. Het was al bekend dat beweging zorgt voor een verhoging van serotonine-, noradrenaline-, en dopaminegehalten – belangrijke neurotransmitters die een rol spelen bij gedachten en emoties. Je hebt waarschijnlijk wel eens gehoord van serotonine, en misschien weet je dat een gebrek eraan wordt 14
.
FIT ! BEWEGEN VOOR EEN BETER BREIN
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 15
geassocieerd met depressie, maar zelfs psychiaters die ik spreek kennen de rest van het verhaal niet. Ze weten niet dat door toxische stressniveaus de verbindingen tussen de miljarden zenuwcellen in de hersenen achteruitgaan of dat bepaalde gebieden door chronische depressie krimpen. Ze weten niet dat aan de andere kant door lichaamsbeweging een waterval aan neurochemicaliën en groeifactoren vrijkomt die dit proces kunnen omkeren, waardoor de infrastructuur van het brein fysiek wordt ondersteund. Het brein reageert in feite net als een spier: door gebruik neemt het in omvang toe en door inactiviteit verschrompelt het. De neuronen (of zenuwcellen) in je hersenen zijn net als de takken van een boom met elkaar verbonden, en door beweging gaan deze takken bloeien, waardoor de hersenfunctie op fundamenteel niveau verbeterd wordt. Neurowetenschappers onderzoeken nog niet zo lang de effecten van beweging in de hersencellen – in de genen zelf. Zelfs daar, in de kern van onze biologie, heeft men tekenen aangetroffen van de invloed van het lichaam op de geest. Het blijkt dat door het bewegen van onze spieren eiwitten worden geproduceerd die via de bloedbaan naar de hersenen reizen, waar ze een belangrijke rol spelen in de mechanismen van onze hoogste denkprocessen. Ze hebben namen als IGF-I (insulinegelijkende groeifactor) en VEGF
(vasculaire endotheliale groeifactor), en geven een ongeëvenaard beeld
van de verbinding tussen lichaam en geest. Neurowetenschappers zijn pas de laatste jaren begonnen met het beschrijven van deze factoren en de werking ervan, en elke nieuwe ontdekking voegt weer een ontzagwekkende diepte aan het beeld toe. Er is nog een heleboel dat we niet begrijpen over wat er gebeurt in de micro-omgeving van de hersenen, maar ik denk dat we weten dat we het leven van mensen kunnen veranderen. En misschien zelfs wel de maatschappij. Waarom zou je je druk maken over hoe je hersenen werken? Een van de redenen is dat ze de boel besturen. Op dit moment vuurt het voorste deel van je hersenen signalen af over wat je aan het lezen bent, en hoeveel je daarvan opneemt, heeft veel te maken met of er een goede balans is tussen neurochemicaliën en groeifactoren om neuronen met elkaar te verbinden. Er is aangetoond dat beweging een groot effect heeft op deze essentiële bestanddelen. Het bereidt de weg voor, en wanneer je gaat zitten om iets nieuws te leren, worden de relevante verbindingen door de stimulatie verstevigd; door oefening wordt er een heel nieuw circuit aangelegd, net alsof je je een weg baant door het oerwoud. Het aanleggen van deze verbindingen is van belang voor alle weefsels die ik in dit boek behandel. Om bijvoorbeeld een angststoornis INLEIDING
.
15
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 16
aan te pakken, moet je bepaalde platgetreden paden laten overwoekeren terwijl je nieuwe alternatieve paden aanlegt. Als je dergelijke interacties tussen je lichaam en geest begrijpt, kun je het proces beheren, problemen aanpakken en je geest soepel laten meedoen. Als je vanochtend een halfuur hebt bewogen, heb je nu de juiste mentale conditie om stil te zitten en je op deze paragraaf te concentreren, en is je brein veel beter uitgerust om het geleerde te onthouden. Alles wat ik de afgelopen vijftien jaar heb geschreven, was erop gericht om mensen te onderwijzen over hun hersenen. Je leven verandert als je werkbare kennis over je brein hebt. Schuldgevoel verdwijnt als je inziet dat er een biologische grondslag is voor je gedachten en emoties. Aan de andere kant zul je je minder hulpeloos voelen als je ziet hoe je die biologie kunt beïnvloeden. Dit is een punt waar ik steeds weer op hamer bij mijn patiënten, omdat mensen het brein over het algemeen zien als een commandant die mysterieuze bevelen vanuit een ivoren toren geeft, onaantastbaar vanaf de buitenkant. Verre van dat. Beweging heft deze barrières op. Ik hoop dat als je begrijpt hoe fysieke activiteit je breinfunctie verbetert, je gemotiveerd zult zijn om beweging op een positieve manier in je leven te integreren, in plaats van het te beschouwen als iets wat je ‘zou moeten doen’. Natuurlijk zou je het moeten doen, maar ik ga hier niet zitten preken. (Dat zou waarschijnlijk ook niet helpen: experimenten met laboratoriumratten lijken erop te wijzen dat gedwongen beweging niet hetzelfde effect heeft als vrijwillige beweging.) Als je op het punt kunt komen waarop je consequent tegen jezelf zegt dat je wilt bewegen, zet je de koers uit naar een nieuwe toekomst – een toekomst die niet zozeer op overleven maar op leven is gebaseerd. In oktober 2000 haalden onderzoekers van de Duke-universiteit de New York Times met een onderzoek waarin werd aangetoond dat lichaamsbeweging beter tegen depressie helpt dan behandeling met Zoloft. Wat een geweldig nieuws! Helaas was dit artikel ergens op pagina 14 van het gezondheidskatern verstopt. Als beweging in pilvorm bestond, zou het het bestverkopende medicijn van de eeuw zijn. Andere fragmenten van het verhaal dat ik hier vertel, komen zo nu en dan aan de oppervlakte, om vervolgens weer naar de bodem te zinken. ABC Nightly News rapporteert dat beweging mogelijk Alzheimer bij ratten voorkomt;
CNN
laat een paar statistieken van groeiende overgewicht-
cijfers voorbijf litsen; de New York Times onderzoekt de praktijk van de behandeling van kinderen met bipolaire stoornis met dure medicijnen die slechts een marginaal effect hebben, maar afschuwelijke bijwerkingen met zich mee16
.
FIT ! BEWEGEN VOOR EEN BETER BREIN
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 17
brengen. Wat verloren gaat, is dat deze ogenschijnlijk losse draadjes op een fundamenteel biologisch niveau met elkaar verbonden zijn. Ik zal uitleggen op welke wijze dit het geval is door nieuwe onderzoeken te verkennen die nog niet bij het grote publiek bekend zijn. Mijn doel is om in begrijpelijke taal de inspirerende wetenschap uiteen te zetten die beweging en hersenen met elkaar verbindt en aan te tonen welk effect dit heeft op het leven van echte mensen. Ik wil vaste grond geven aan het idee dat beweging een diepgaande invloed heeft op je mentale gezondheid en cognitieve vermogens. Het is simpelweg een van de beste behandelingen voor de meeste psychiatrische problemen die er bestaan. Ik heb het gezien bij veel van mijn patiënten, van wie een aantal mij toestemming heeft verleend om hun verhaal hier te vertellen. Het was echter ver buiten de muren van mijn praktijk dat ik een exemplarische casestudie ontdekte, in een voorstedelijk schooldistrict van Chicago. De losse delen van het meest opwindende nieuwe onderzoek komen samen in dit verhaal van een revolutionair programma voor lichamelijke opvoeding. In Naperville, Illinois, hebben de gymlessen negentienduizend leerlingen tot misschien wel de fitste van het land getransformeerd. In een hele lichting tweedeklassers was er slechts bij drie procent sprake van overgewicht, tegenover het nationale gemiddelde van dertig procent. Wat nog verbazingwekkender – en verbluffender – is, is dat deze leerlingen door dit programma ook nog tot de best presterende van het land behoren. In 1999 namen de dertien- en veertienjarige jongeren van Naperville met tweehonderddertigduizend andere scholieren van over de hele wereld deel aan een internationale normentoets, TIMMS genaamd, waarmee de kennis van wiskunde en natuurwetenschap wordt gemeten. In de laatste jaren zijn leerlingen in landen als China, Japan en Singapore de Amerikaanse kinderen op deze belangrijke gebieden voorbijgestreefd, maar Naperville is de spreekwoordelijke uitzondering: toen leerlingen uit deze plaats de TIMMS-toets deden, eindigden ze wereldwijd op de zesde plaats in wiskunde en op de eerste plaats in natuurwetenschap. Terwijl politici en deskundigen de alarmbel luiden over het falende onderwijs in de Verenigde Staten en over het feit dat Amerikaanse scholieren slecht uitgerust zijn om in de huidige technologisch gestuurde economie te slagen, springt Naperville eruit als geweldig goed nieuws. Ik heb in tientallen jaren niet zoiets hoopgevends en inspirerends gezien als het programma van Naperville. In een tijd dat we worden gebombardeerd met het slechte nieuws over onze te dikke, ongemotiveerde en onderpresteINLEIDING
.
17
Fit!(d)
19-07-2009
18:29
Pagina 18
rende adolescenten, is dit voorbeeld echt hoopgevend. In het eerste hoofdstuk neem ik je mee naar Naperville om het met je eigen ogen te aanschouwen. Het is de vonk die me heeft geïnspireerd tot het schrijven van dit boek.
18
.
FIT ! BEWEGEN VOOR EEN BETER BREIN
Door geregeld te sporten worden we minder gestrest, kunnen we geheugen problemen verminderen, verbetert onze stemming en neemt ons concentratiever mogen toe. Voldoende beweging is de beste verdediging tegen depressie, ADHD, verslaving, menopauze en Alzheimer. Door je geregeld in het zweet te trainen, verandert je brein en kun je – niet alleen fysiek, maar ook – mentaal op topniveau presteren.
Zweten is weten Dit boek betekent een echt omslagpunt. Het verklaart wat ik al jaren probeer te begrijpen. Omdat ik zelf last heb van ADHD en milde depressie, heb ik aan den lijve ondervonden hoe reusachtig het effect van lichaamsbeweging is. Fysieke activiteit is niet alleen nodig voor je conditie, maar zoals Ratey laat zien, bewegen is een medicijn. Greg LeMond, drievoudig winnaar van de Tour de France
Dit is een extreem belangrijk boek. Iedereen – leerkrachten, dokters, managers, beleidsmakers, psychologen en therapeuten – kan enorm profiteren van het zeer overtuigende gedachtegoed in dit briljante en baanbrekende boek. Edward Hallowell, medeauteur van Driven to distraction
FIT! verandert voor altijd hoe je over je hardlooprondje denkt – of beter – hoe je überhaupt denkt … John Ratey is als hoogleraar psychiatrie verbonden aan Harvard Medical School. Hij is auteur van bestsellers als Driven to Distraction en A User’s Guide to the Brain. Eric Hagerman was redacteur van Popular Science en Outside. ISBN 978-907972913-5 isbn 978 90 79729 13 5
9
7 8 9 0 7 9
7 2 9 1 3 5
w w w. h o g r e f e . n l
John Ratey FIT! Bewegen voor een beter brein
Dat lichaamsbeweging goed is voor je conditie wisten we al, maar uit recent onder zoek blijkt dat het ook goed is voor je brein. In FIT! gaat John Ratey in op de fasci nerende relatie tussen fysieke activiteit en mentaal functioneren. Op basis van baanbrekend onderzoek en indrukwekkende voorbeelden laat Ratey zien waarom bewegen cruciaal is voor de manier waarop we denken.
Bewegen voor een beter brein
Revolutionaire nieuwe inzichten in het effect van lichaamsbeweging op de hersenen
John Ratey met Eric Hagerman
