BETER WETEN. Merenwijk THEMA: PIJN. Cliëntenkrant Gezondheidscentrum Merenwijk, Leiden. Nr. 95

Cliëntenkrant Gezondheidscentrum Merenwijk, Leiden

BETER WETEN

THEMA: PIJN • Wat is pijn? En hoe kun je er beter mee omgaan? • Wij zijn geen som van organen • Angst voor pijn: een probleem? • Bij ons thuis • NHG-Praktijkaccreditering • Uitlopen spreekuur huisartsen • Interview met Ineke over haar pijnklachten • Medicatieafhankelijke hoofdpijn • Veranderingen in vrije verkoop pijnstillers • Gewijzigde afhaaltijden herhaalrecepten • Pijnrevalidatie in het Rijnlands Revalidatie Centrum • Weet u dat • Lezersvraag

maart 2011

Merenwijk Gezondheidscentrum Nr. 95 www.gezondheidscentrum-merenwijk.nl

SPREEKUREN EN TELEFOONNUMMERS GEZONDHEIDSCENTRUM MERENWIJK, ROSMOLEN 2, 2317 SJ LEIDEN HUISARTSEN Tel.nr. praktijk: 5218661 Spoedlijn: ma. t/m vr. tussen 8.00 -17.00 uur 5211042 Waarneemregeling: buiten de normale openingstijden van het gezondheidscentrum (op werkdagen van 8.00-17.00 uur) geldt een waarneemregeling. U wordt dringend verzocht tijdens de waarneming alleen voor spoedgevallen te bellen 0900 5138039, u wordt dan verbonden met de Spoedposten Zuid Holland Noord. Spreekuur volgens afspraak: dagelijks kunnen er afspraken gemaakt worden via de afsprakenlijn tussen 8 en 11 uur en tussen 14 en 16 uur. Dat betreft afspraken bij de huisartsen, bij de assistenten en visites voor dezelfde dag. Herhaalrecepten kunnen 24 uur per dag worden aangevraagd. PRAKTIJKVERPLEEGKUNDIGEN Tel.nr.: 523 06 42. Tel. spreekuur op ma. t/m vr. van 12.00-12.30 uur. FYSIOTHERAPEUTEN Tel.nr. praktijk: 5212286 Spreekuur volgens afspraak. De assistente is dagelijks te bereiken tussen 8.00-12.30 uur en 13.00-16.00 uur. Woensdag van 8.30-12.30 uur. MAATSCHAPPELIJK WERK (Kwadraad) Dagelijks inloopspreekuur van 9.00-10.00 uur op het hoofdkantoor Haagweg 47, tel.nr. 5319100.

ACTIVITE (Thuiszorg Groot Rijnland) Hoofdkantoor tel.nr.: 5161415. DIËTISTEN Spreekuur in het gezondheidscentrum iedere maandag en donderdag van 8.30-17.00 uur. Afspraken via tel.nr.: 5161318. OPVOEDBUREAU Voor vragen over opvoeding. Afspraken of info: tel.nr. 5161318. ZORGNET LEIDEN Tel.nr.: 5240960 LOGOPEDISTEN Tel.nr. 5232139 GGD JEUGDARTS

Tel.nr.: 5212540 VERLOSKUNDIGEN Praktijk S.Demir, tel.nr.: 5898078 PSYCHOLOGEN Spreekuur volgens afspraak, na verwijzing door arts. Tel.: 5894438 DIRECTIE Tel.nr.: 5227184 ALGEMEEN FAXNUMMER 5234922

INHOUDSOPGAVE

Ten geleide...........................................................................................................................................................................................

2

Even voorstellen............................................................................................................................................................................

3

Afscheid. ................................................................................................................................................................................................

4

Dank...........................................................................................................................................................................................................

4

THEMA: PIJN Wat is pijn? En hoe kun je er beter mee omgaan?....................................................................................

4

Wij zijn geen som van organen.....................................................................................................................................

9

Angst voor pijn: een probleem?.................................................................................................................................... 11 Bij ons thuis........................................................................................................................................................................................ 12 NHG-Praktijkaccreditering.............................................................................................................................................. 14 Uitlopen spreekuur huisartsen..................................................................................................................................... 14 Interview met Ineke over haar pijnklachten.................................................................................................. 15 Medicatieafhankelijke hoofdpijn. .............................................................................................................................. 17 Veranderingen in vrije verkoop pijnstillers.................................................................................................... 21 Gewijzigde afhaaltijden herhaalrecepten......................................................................................................... 23 Pijnrevalidatie in het Rijnlands Revalidatie Centrum........................................................................ 24 Weet u dat............................................................................................................................................................................................ 28 Lezersvraag........................................................................................................................................................................................ 30

1

TEN GELEIDE

Hier voor u ligt het eerste nummer van Beter Weten van 2011. Als deze Beter Weten bij u op de deurmat valt is de lente alweer begonnen. Buiten staat alles in bloei, de natuur ontwaakt en de dagen worden weer langer. Krijgt u ook zo’n zin in de zomer? 2010 was een bijzonder jaar, mede omdat dokter Groeneveld, één van de oprichters van ons gezondheidscentrum in 1978, besloot om te stoppen als huisarts in ons centrum. Per 1 januari 2011 heeft huisarts Buddingh hem opgevolgd en zet hij samen met huisarts Muis de praktijk voort. Het afscheid van dokter Groeneveld is natuurlijk niet ongemerkt voorbij gegaan. Naast een afscheidsborrel voor zijn collega’s was er ook een afscheidsreceptie voor zijn patiënten, op 6 januari in de Regenboogkerk. U kwam in grote getale om afscheid te nemen en dat is zeer op prijs gesteld! Aan de huisartsenpraktijk van ons gezondheidscentrum werd op 14 december 2010 de NHG-praktijkaccreditering® toegekend. Dit kwaliteitskeurmerk laat zien dat de praktijk actief werkt aan het verbeteren van haar kwaliteit. Meer hierover leest u verderop in deze Beter Weten. Over kwaliteit gesproken: zoals u wellicht weet wordt er in ons centrum al een aantal jaren gewerkt aan het opzetten van een handzaam kwaliteitssysteem. als alles volgens plan verloopt

2

behaalt ons gezondheidscentrum deze maand het certificaat ‘Harmonisatie Kwaliteitsbeoordeling in de Zorgsector’. Meer hierover leest u in de Beter Weten van juni! Het thema van deze Beter Weten is ‘Pijn’. Een onderwerp waar we helaas allemaal wel eens mee te maken krijgen, in meer of mindere mate. U vindt in dit nummer o.a. informatie over wat pijn nu eigenlijk is, medicatieafhankelijke hoofdpijn en de veranderingen in de vrije verkoop van pijnstillers. De illustraties zijn ook deze keer weer verzorgd door Hannie van der Giessen. Wist u dat u op onze website ook oude nummers van ‘Beter Weten’ kunt vinden? U vindt onze website op: www.gezondheidscentrum-merenwijk.nl.

Ik wens u veel leesplezier toe met deze Beter Weten! Chantal ter Haar, bureaucoördinator.

EVEN VOORSTELLEN

Anke Naaijer, logopediste Mijn naam is Anke Naaijer en ik werk sinds eind november als logopediste in het gezondheidscentrum. Momenteel werk ik één dag in de week in het gezondheidscentrum, maar dit verandert per 21 maart. Jullie zullen mij dan vaker tegenkomen! In november ben ik samen met mijn vriend verhuisd naar Den Haag. Wij komen oorspronkelijk uit Groningen en daar heb ik ook gestudeerd. Ik heb eerst de opleiding Logopedie gevolgd en vervolgens de master Speech and Language Pathology, met als specialisatie afasie (niet meer goed kunnen spreken, lezen en schrijven als gevolg van een hersenbeschadiging). Ik werk graag in het gezondheidscentrum vanwege de diversiteit aan cliënten en stoornissen. Ondanks mijn specialisatie wil ik graag alle aspecten van logopedie ondervinden en ook ervaring opdoen in het behandelen van kinderen. Ik vind het belangrijk om me te ontwikkelen in mijn eigen vak en me niet meteen te beperken tot één specifieke doelgroep. Op het moment dat er in de praktijk een cliënt met afasie komt, dan kan ik mijn kennis goed gebruiken. Tot ziens in het gezondheidscentrum!

Annemarie van Wijck, verloskundige Mijn naam is Annemarie van Wijck. Sinds november 2010 ben ik werkzaam bij verloskundigenpraktijk Merenwijk. Op dinsdag en woensdag hebben wij spreekuur in het Gezondheidscentrum. Mijn opleiding heb ik in Amsterdam gevolgd, maar ik ben geboren en getogen in Leiderdorp. Sinds een paar jaar woon ik in Leiden. Al sinds de middelbare school wist ik dat ik verloskundige wilde worden. Na een extra scheikundecursus om mijn vakkenpakket compleet te krijgen ben ik begonnen met de opleiding tot verloskundige. Na mijn afstuderen heb ik eerst waargenomen bij enkele andere praktijken in Nederland. Ik kijk er naar uit om me nu hier te kunnen vestigen. Om aanwezig te mogen zijn bij zo’n bijzondere fase in een mensenleven is iedere keer weer een plezier. Het begeleiden van een zwangere en haar partner en ze vertrouwen te geven in het proces van zwangerschap en geboorte en hun nieuwe rol als ouders is een uitdaging en een zeer dankbare taak.

3

AFSCHEID Karin Anthonissen, fysiotherapeut

Per 1 april ga ik de maatschap fysiotherapie na 20 jaar verlaten. Met veel plezier ben ik werkzaam geweest in het gezondheidscentrum en ik zal mijn centrumcollega’s echt missen. Wat ga ik doen? Zoals een aantal van u al weet ben ik in 2009 begonnen met de Master opleiding voor bekkenfysiotherapeut. Het was in 1992 dat dokter Verhage en Alexandra Spelt naar aanleiding van een bijeenkomst van de Landelijke Huisartsen Vereniging enthousiast terugkwamen en aangaven dat er met fysiotherapie iets te doen was aan ongewenst urineverlies. Het was in deze tijd dat mijn interesse in de fysiotherapie rondom het bekkenbodem gebied werd gewekt. Na diverse nascholingen te hebben gedaan, heb ik besloten mij te specialiseren tot bekkenfysiotherapeut. Na mijn opleiding zal ik ook de kinderbekkenfysiotherapie opleiding gaan volgen. Het aandachtsgebied van de bekkenfysiotherapeut ligt dan ook niet alleen op ongewenst urineverlies, maar ook op ongewenst ontlastingsverlies, pijn bij het vrijen, zwangerschapsgerelateerde bekkenpijn, verzakkingsproblematiek, obstipatieklachten en nog veel meer. Ook mannen hebben een bekken­ bodem. Binnen gezondheidscentrum Merenwijk kunnen cliënten met bekkengerelateerde klachten nog steeds terecht bij fysiotherapeut Alexandra Spelt.

4

De komende tijd ga ik in Leiderdorp een eigen bekkenfysiotherapie praktijk beginnen. Ik dank u voor het in mij gestelde vertrouwen, en misschien tot ziens.

DANK! Ymte Groeneveld, huisarts Begin dit jaar heb ik afscheid genomen van het gezondheidscentrum. De afscheidsreceptie was voor mij en ons gezin een bijzondere en feestelijke gebeurtenis. Ook de brieven en kaarten waren hartverwarmend. Ik kan niet iedereen persoonlijke bedanken. Via dit ‘ huisorgaan’ van het Gezondheidscentrum Merenwijk wil ik alle mensen die op een of andere manier hebben bijgedragen aan dit fantastische afscheid hartelijk dank zeggen voor hun lieve, ontroerende en inspirerende woorden en cadeaus.

WAT IS PIJN? EN HOE KUN JE ER BETER MEE OMGAAN? Door Annette Dresselhuizen, praktijkverpleegkundige In de dikke van Dale staat bij pijn: 1. Straf 2. lichamelijk lijden, smart 3. pijniging 4. Benauwdheid, nood 5.

(psychische) smart 6. Moeite, moeizaamheid In dit Beter Weten themanummer over pijn hebben we het over definitie 2: lichamelijk lijden. Wat is nou eigenlijk pijn? Hoe komt het dat we pijn kunnen ervaren en waarom kan de een veel beter tegen pijn dan de ander? Waarom ontpopt de ene mens zich na een val tot een chronisch pijnpatiënt, en loopt de ander vrolijk door? Wat is neuropathische pijn? Hoe werkt fantoompijn? Kan je zelf de pijn/ pijnbeleving beïnvloeden? Dit zijn allemaal vragen die bij me opkomen als we het over pijn hebben en waarover ik u in dit stukje wat wil vertellen. De informatie komt uit Wikipedia, de encyclopedie op het internet, en uit diverse artikelen uit het tijdschrift Psychologie. Pijn is een onplezierige sensorische en/of emotionele ervaring veroorzaakt door feitelijke of mogelijke weefselschade; ergens in het lichaam is een verwonding of dreigt er een te ontstaan. Soms ontstaat pijn echter ook zonder aanwijsbare lichamelijke oorzaak. Pijn heeft meestal een functie. Het is een middel waarvan het lichaam zich bedient om aan te geven dat er iets mis is en is dus van vitaal belang voor het behoud van gezond weefsel bij iedereen die een normaal leven leidt. De afwezigheid van pijn kan leiden tot blijvende schade van lichaamsdelen omdat niet adequaat wordt gereageerd op (dreigende) beschadigingen,

bijvoorbeeld aan een hand die niet wordt teruggetrokken als een kokende pan wordt aangeraakt. Fysiologie van pijn. Pijn begint bij de zenuwuiteinden die geprikkeld worden of door het beschadigd zijn van zenuwen. Zenuwen zijn onderdelen van ons zenuwstelsel. De zenuwen geven prikkels door via zenuwbanen en het ruggenmerg aan de hersenen. Vaak zijn het de kleinere vezels die pijn geleiden. Je hebt snelle en trage vezels die de pijn geleiden. Daardoor heb je snelle en trage pijn. Snelle pijn wordt beschreven als: elektrische pijn, scherpe pijn, prikkende pijn, acute pijn. Dit type pijn is niet voelbaar in de meeste van de diepe lichaamsweefsels. Trage pijn wordt beschreven als: brandende pijn, jeukende pijn, chronische pijn. De snelle pijn maakt de persoon snel attent op de pijnveroorzaker waardoor een gedragsreactie volgt (bv. de hand wegtrekken). De trage pijn die daarna volgt heeft de neiging te verergeren na verloop van tijd. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen acute pijn en chronische pijn. Acute pijn ontstaat plotseling en gaat relatief snel weer over. Klinisch neemt men de grens van zes maanden. Onder chronische pijn wordt verstaan: pijn die langer dan zes maanden aanhoudt. Chronische pijn heeft

5

geen waarschuwingsfunctie meer en veroorzaakt vooral spanning en stress. Chronische pijn is vaak moeilijk tot zeer moeilijk behandelbaar, omdat er geen lichamelijke oorzaak (meer) voor te vinden is of omdat de oorzaak niet weg te nemen is. De resterende behandelwijzen zijn dan pijnstillende medicijnen (die vaak slecht helpen) of een zenuwbehandeling. Moderne therapieën richten zich daarom vaak op het pijngedrag en proberen dit om te buigen in normaal gedrag. De pijnbeleving blijkt als dit lukt vaak sterk te verminderen. Pijn waarop men zich echter lange tijd concentreert of waarop de aandacht lange tijd is gericht, wordt erger en kan het gehele leven gaan beheersen. Ook als er onderliggende angsten aanwezig zijn (bijvoorbeeld voor ernstige aandoeningen) wordt pijn sterker gevoeld. Zenuwpijn, ook wel neuropathische pijn genoemd is pijn die wordt veroorzaakt door schade aan het zenuwweefsel. De pijn treedt bijvoorbeeld op als bij een operatie een zenuw is beschadigd. Ook bij mensen met diabetes (suikerziekte, je spreekt dan van diabetische neuropathie), bij Multiple Sclerose, de ziekte van Lyme of bij mensen met gordelroos of na chemotherapie of bestraling bij kanker kan zenuwpijn voorkomen. Dit uit zich dan als een zeurend, tintelend, jeukend, brandend, kloppend of doof gevoel.

6

Neuropathische pijn bij diabeten wordt ook vaak beschreven als het gevoel op watten te lopen of het gevoel dat er mieren onder de huid lopen. Er kan ook sprake zijn van een gevoel van koude of elektrische schokken. De pijn hoeft niet te ontstaan op de plaats van verwonding. Er kan ook pijn zijn bij aanraking. Zenuwpijn is chronisch van karakter en kan het leven flink beïnvloeden of zelfs beperken. Het is behoorlijk zoeken naar medicatie of therapie die klachtenvermindering geeft. Pijnstillers als paracetamol hebben weinig effect. Anti-epileptica, anti-depressiva of anti-neuroleptica kunnen betere klachtenvermindering geven. Pijnervaring is persoonlijk, iedereen ervaart pijn anders. Pijnbeleving is afhankelijk van verschillende factoren, waaronder: spanning, angst, sociaalculturele factoren en biologische verschillen. Pijn is dus niet alleen een directe link tussen huid en hersenen. Het is een proces met een psychologische en sociale kant. Ze kan ook beïnvloed worden door andere prikkels. Dit werd duidelijker door de poorttheorie van de psycholoog Melzack en de anatoom Wall. Deze theorie legt uit dat het ruggenmerg niet alleen schadelijke prikkels doorgeeft aan het centrale zenuwstelsel, waar pijngewaarwording plaatsvindt, maar dat datzelfde centrale zenuwstelsel in staat is de pijnprikkel te moduleren.

Dat wil zeggen dat het centrale zenuwstelsel als het ware een poort kan open- en dichtzetten om pijn in meer of mindere mate door te laten naar het centrale zenuwstelsel. Uit allerlei wetenschappelijk onderzoek komt naar voren dat de ervaring van pijn wordt gestuurd door emoties, gedachten en gedrag. De pijnprikkel richting hersenen kan onderweg worden gedempt of versterkt door signalen van andere zenuwen, of door een mentaal proces in de hersenen. Deze theorie kun je makkelijk zelf toetsen. Als je down bent, voelt hoofdpijn erg zwaar (de poort is open). Prik je met een speld in je bil, dan voel je de hoofdpijn nauwelijks (de poort is gesloten). Pijnbeleving Er zijn de laatste jaren veel onderzoeken gedaan naar pijn en pijnbeleving. Hierdoor komen we steeds meer te weten. In het tijdschrift psychologie staan regelmatig resultaten van verschillende onderzoeken. Een tijd terug las ik bijvoorbeeld over een onderzoek naar fantoompijn. Fantoompijn is een pijnsensatie die beleefd wordt als afkomstig van een verwijderd lichaamsdeel, bijvoorbeeld een geamputeerd been of een getrokken kies. Over de oorzaak van fantoompijn is inmiddels duidelijk dat het deel van de hersenen dat oorspronkelijk correspondeerde met het geamputeerde lichaamsdeel nog actief is en chronisch of af en toe geactiveerd

wordt. De hersenen interpreteren dit alsof het geamputeerde lichaamsdeel er nog is en pijn doet. De Amerikaanse neuroloog Ramachandran kreeg het voor elkaar de hersenen van een patiënt voor de gek te houden. De man had afschuwelijke pijn, omdat zijn fantoomhand zich zo stevig balde dat de nagels in zijn handpalm drongen. Ramachandran maakte een kistje met spiegels waarin de patiënt ‘beide’ handen moest stoppen. Door de spiegels leek het net of de linkerhand weer op zijn plek zat. Vervolgens moest de patiënt zijn rechterhand openen, maar in de spiegel leek het of ook de linkerhand zich opende. En warempel, ook de fantoomhand opende zich en de pijn verdween. Zo kun je pijn wegdenken Ook verschijnen er regelmatig artikelen met tips over hoe je zelf invloed kunt hebben op pijn en pijnbeleving:

7

• Stel uzelf het pijnlijke lichaamsdeel voor als minuscuul. Gebruik desnoods een omgedraaide verrekijker om het gevoel ‘echt’ te maken. Klinkt dat raar? Ingebeelde lichaamsgrootte beïnvloedt de mate waarin we pijn voelen. Onderzoekers lieten chronische pijnpatiënten met behulp van vergroot- en verkleinglazen geloven dat hun pijnlijke arm of voet een ander formaat had. Proefpersonen met een vergroot lichaamsdeel voelden meer pijn, mensen met een verkleind lichaamsdeel juist minder. Niet alleen subjectieve pijnbeleving werd beïnvloed: de zwelling fluctueerde mee met de ingebeelde grootte. • Luisteren naar je favoriete muziek vermindert pijnbeleving. Jarenlang hebben onderzoekers gezocht naar de ideale antipijn muziek. Maar misschien heeft Mozart op de een hetzelfde effect als Jimi Hendrix op de ander. Onderzoekers lieten daarom proefpersonen naar hun eigen mp3-speler luisteren terwijl ze hun handen in ijswater moesten steken. De mensen die dit veel langer volhielden, waren degenen die intussen hun lievelingsmuziek hoorden. Niet alleen zeiden ze minder pijn te voelen, ook konden ze zich er beter voor afsluiten. • Dat was veel minder het geval bij proefpersonen die niet naar mu-

8

ziek luisterden of die andersoortige afleiding hadden, zoals kunst aan de muur. • Pijnbeleving is afhankelijk van verwachtingen. Bereid u dus niet te veel voor op wat komen gaat. In een experiment kregen de proefpersonen steeds een middelmatig pijnlijke behandeling te verwachten. Degenen die op den duur een pittiger behandeling kregen, merkten dat amper: ze voelden niet méér pijn dan ze verwachtten. De verwachting dat de pijn best valt uit te houden werkt dus als een natuurlijke pijnstiller. • Veel mensen met chronische pijn hebben niet alleen fysieke klachten, maar ook last van stress, wanhoop en frustratie óver die pijn. • Word mindful: door pijn niet te willen veranderen, maar te accepteren als iets dat hoort bij het leven, bespaar je jezelf veel ellende. Al dertig jaar wordt mindfulness-training gebruikt om pijnpatiënten te helpen. Aandachts­gerichte meditatie blijkt te werken: vaak nemen de fysieke én de mentale klachten af.

Tot slot nog 4 simpele tips, waarvan uit diverse onderzoeken blijkt dat ze goed werken: • Herdefinieer de pijn (Kijk anders tegen de pijn aan) Vervang wanhopige, angstige gedachten door realistische, positieve gedachten. Doe dit via een interne dialoog. Zeg bijvoorbeeld ‘Het doet pijn, maar ik ben de baas over de pijn’ of zeg tegen jezelf ‘Wees dapper. Je kunt dit aan.’ • Zoek afleiding Concentreer je op niet-pijnlijke, tastbare dingen. Zing een lied bij het beklimmen van een trap als je rugpijn hebt. Kijk naar een spannende film bij zeurende hoofdpijn. Verdiep je bij de tandarts in een poster. • Gebruik je verbeelding Verdwaal in een fantasie die niet verenigbaar is met de pijn. Stel je een heerlijke wandeling door het bos voor. Gebruik al je zintuigen. Ruik de bladeren, zie de dauwdruppels schitteren in het gras, hoor de wind en proef alvast de warme chocolademelk. • Pas progressieve spierontspanning toe Ga comfortabel liggen en neem de tijd. Span de spieren van je handen ongeveer acht seconden, en ontspan ze vervolgens gedurende vijftien seconden. Herhaal dit drie keer. Probeer heel bewust de ontspanning te voelen. Span daarna

de spieren in je voorhoofd, houd dit acht seconden vol, en ontspan dan weer vijftien seconden. Doe dit ook drie keer. Vervolgens komen het onderste deel van het gezicht, de nek, de maag en de benen aan de beurt. Bron: Health Psychology. Biopsychosocial interactions, Edward P. Sarafino, New York: Wiley, 1998, ISBN 0 471 35940 8

WIJ ZIJN GEEN SOM VAN ORGANEN Gedeelte uit een interview door Ellen de Visser met Jan van Gijn, neuroloog Verschenen in de Volkskrant op 19 februari 2011 Voelen doe je met je hersenen en als de bedrading tussen de miljarden zenuwcellen in het hoofd verkeerd is afgesteld, kunnen geldzorgen of een mislukt huwelijk tot rugklachten of buikpijn leiden. Toen neuroloog Jan van Gijn in 1970 als arts begon, had hij geen notie van die psychologische kant van zijn vakgebied. Hij werd hoogleraar, specialist op het gebied van beroertes, waarover hij vierhonderd wetenschappelijke artikelen publiceerde. Maar al snel kreeg hij patiënten in zijn spreekkamer met klachten waarvoor hij geen enkele lichamelijke

9

oorzaak kon vinden. Gaandeweg ontdekte hij hoe groot de verwevenheid is tussen lichaam en geest en hoe onverwacht het zenuwstelsel kan reageren. ‘Veel klachten hebben te maken met de manier waarop iemand in het leven staat, met angst, somberheid, stress. Er zijn nu eenmaal mensen met minder incasseringsvermogen, die door de gewone klappen van het leven ernstig uit hun evenwicht worden gebracht.’ Te scherp afgesteld alarmsysteem ‘Naast het directe traject voor pijnverwerking, die maakt dat je een hand van een hete pan trekt, is er een tweede route, die via een omweg verloopt. Die komt langs schakelstations in het hoofd die óók in verbinding staan met hersengebieden die emoties reguleren. Ik zeg altijd dat deze patiënten een te scherp afgesteld alarmsysteem hebben. Dat klinkt een stuk sympathieker.’ ‘Toen ik dit verhaal laatst aan een patiënt had uitgelegd, zei een co-assistent na afloop tegen me: het lijkt net alsof u dat zelf geloofde. Waarop ik antwoordde: maar dat is ook zo. Op MRI-scans is te zien dat bij mensen met onverklaarbare klachten de pijnsignalen in de hersenen anders verlopen dan bij patiënten met verklaarbare pijn. Patiënten voelen die pijn wel degelijk.’ ‘Bij oogheelkunde heb je dit vast een stuk minder, maar de internisten hebben er minstens zo vaak last van. Buikpijn! Daar komt geen eind aan.

10

Orthopeden hebben de rugklachten. En de gynaecologen zien veel onbegrepen klachten van het onderlichaam.’ ‘De geneeskunde is nog altijd gebaseerd op organen en op beeld. Als de foto’s en de labuitslagen normaal zijn, laten artsen de zaak te vaak liggen. Dan zeggen ze tegen de patiënt: ik kan niets voor u doen. Waarop die patiënt het gevoel krijgt dat hij zich aanstelt. Huisartsen doen het heel goed, die kennen de achtergrond van patiënten, maar specialisten zijn toch erg gericht op wat er mis is met de organen. Terwijl het verhaal van de patiënt heel vaak de sleutel biedt. Daar hoef je alleen maar belangstelling voor te tonen. Dan komen soms drama’s boven tafel over een kind met wie ze al twintig jaar geen contact meer hebben of over de baan waar ze na een lang dienstverband vlak voor hun prepensioen zijn uitgeschopt. ‘Ik geef toe dat dit inzicht wel met ervaring te maken heeft. Ik ben ook afgericht als orgaandokter en pas later gaan beseffen dat we af moeten van de scheiding tussen lichaam en geest.’

Want iedereen heeft wel ergens een afwijking, zeker in je rug en al helemaal als je ouder wordt. Uitpuilingen en verkalkingen horen erbij, het zijn de grijze haren aan de binnenkant. Maar op een scan zie je alles en als de arts dat beeld vergelijkt met het ideale model in zijn hoofd, besluit hij nogal eens tot een operatie.’ ‘Cijfers heb ik niet, maar ik zag in mijn ziekenhuis patiënten binnenkomen uit algemene ziekenhuizen, die soms al vier keer een nutteloze operatie hadden ondergaan. Als ik die aantallen projecteer op heel Nederland dan denk ik: wat gebeurt er allemaal?’ ‘Specialisten zouden moeten leren om signalen op te vangen die duiden op die omweg in de hersenen. Daarvoor hebben ze wel meer tijd per patiënt nodig. Het kan zijn dat de mooie metafoor over het alarmsysteem bij de patiënt niet aankomt. Die wil soms veel liever actie. Toch moet je het proberen. Ik begeleid arts-assistenten en laatst zei een van hen: ik begin er plezier in te krijgen, want de patiënten vinden de uitleg zelf prettig. Bedenk eens wat het de gezondheidszorg aan geld scheelt.’ ‘Als patiënten met een ontregeld alarmsysteem nog niet te lang klachten hebben, liggen er kansen. Soms zijn medicijnen tegen somberheid of angst nuttig. Bij anderen kun je proberen het initiatief bij henzelf terug te leggen. We gaan dan, zoals we dat uitleggen, het zenuwstelsel resetten. We maken een lijst van wat ze allemaal niet meer kunnen en we spreken af dat ze elke

week iets van die lijst weer gaan doen. Op goede dagen mogen ze niet meer doen dan ze met zichzelf hadden afgesproken, maar op slechte dagen ook niet minder. Dat heeft soms wel effect. ‘Maar bij het pijnteam waaraan ik nu ben verbonden, komen patiënten die al tien jaar uit koers zijn, met hun scootmobiel en hun aangepaste huis. Ze willen heel graag hun oude leven weer terug, maar dat lukt niet meer. Hun hele bestaan draait om hun chronische ziekte. Dan kunnen we vaak alleen nog maar de schade beperken.’ Jan van Gijn: Lijf en leed geneeskunde voor iedereen. Atlas.

ANGST VOOR PIJN: EEN PROBLEEM? Door Rens Gardien, eerstelijnspsycholoog/psychotherapeut Chronische pijn brengt vaak met zich mee dat men angst voor pijn ontwikkelt. Bij het behandelen van angst voor pijn kunnen we ons op verschillende aspecten richten. Een methode (Cognitieve Gedragstherapie) is om de gedachten achter deze angst te achterhalen, bijvoorbeeld: ‘ik

11

kan het niet verdragen’ of ‘het is afschuwelijk’. Door over deze gedachten te praten kan men ze meer relativeren en kunnen er helpende gedachten geformuleerd worden, bijvoorbeeld: ‘het valt niet mee, maar ik kan het hanteren’. Een andere methode (Aandachtgerichte Therapie of Mindfulness) is de pijn ‘nieuwsgierig’ tegemoet treden. Onderzoeken wat de pijn is, hoe het voelt en hoe het ook gedurende een periode verandert. Accepteren dat de pijn er is en het ervaren, zonder ervoor weg te lopen en proberen op de een of andere manier je ‘comfort’ erin te vinden. Bij sommige mensen is het mogelijk zich een draaiknop voor te stellen (visualiseren) waarmee de pijn harder en zachter kan worden gezet. Weer een andere methode (EMDR) is in het leven van de cliënt te zoeken naar eerdere vervelende gebeurtenissen met pijn. Deze “trauma’s” kunnen verwerkt worden door het meest nare beeld van deze gebeurtenis in herinnering te roepen en tegelijkertijd de aandacht te richten op iets anders, bijvoorbeeld met de ogen de vingers volgen van de therapeut, die ze horizontaal heen en weer beweegt. Doordat deze twee gezamenlijke opdrachten worden uitgevoerd, blijkt de vervelende gebeurtenis spanningsvrij te kunnen worden. Sterker nog: er kan zelfs een positieve gedachte aan de gebeurtenis gekoppeld worden en tevens kunnen mensen voorbereid worden op een eventuele vervelende pijnlijke ervaring in de

12

toekomst, zodat ze deze spanningsvrij tegemoet treden. Mogelijkheden genoeg dus om vanuit de psychologie te leren omgaan met pijn. Als we de pijn kunnen hanteren, zullen we meer bewegen of iets ondernemen, waardoor de pijn mogelijk kan verminderen.

BIJ ONS THUIS Door Julia

Pijn. Door de jaren heen pijn en pijntjes. Groot zeer en kleiner leed. En meestal is daar “moederlief” om het leed te verlichten. Waren het ooit,….., wat is dat lang geleden,……, de kusjes op de zere hand, de natte washand op de geschaafde knie of, hoe lekker, het waterijsje als er weer eens een tand door de lip was gegaan, nu hoeven we hier, uitzonderingen daargelaten, niet meer mee aan te komen. Sterker nog, HELP, daar komt mijn moeder, schaam schaam. Nee, het is fijn, 3 van die heerlijke (want ik hou wel van ze hoor)

pubers in huis. Nee, ze lossen het meestal zelf wel op, hoewel Gijs met zijn 12 jaren jong soms echt nog even klein wil, en mag, zijn. Ik weet niet wie er dan meer baat heeft bij het troosten (: Puberleed, dat is wat bij ons thuis nu voorrang heeft gekregen op al die andere “onbenullige” kwaaltjes en kleinigheidjes. En, dat leed is groot, soms heel groot. Misschien is leed niet het goede woord. Of toch.

Soms lijden ze echt aan de puberteit, alsof ze zijn getroffen door een plotselinge hormoonaanval die ons huis op zijn grondvesten laat schudden. Zeker als het hun alle drie tegelijk treft, maar dat gebeurt, waar heb ik dat aan te denken, zelden! Oef. Sterker nog, als bijvoorbeeld Bente zich weer eens flink laat gaan, lijkt het alsof Joost en Gijs zich even gedeisd houden. Alsof ze beseffen dat ouders ook maar mensen zijn, die 3 pubers die tegelijk aan het muiten zijn echt niet aan kunnen (: Vorige week ben ik op de school van Bente naar een lezing geweest over het puberende brein. Ben ik altijd voor in, al is het maar om gelijk

gestemde zielen te treffen. De psychologe/arts die de lezing hield deed het zo beeldend, zo duidelijk en met zo veel humor dat we met zijn allen aan haar lippen hingen. Wat een feest van herkenning!! Om kort te gaan kwam het hier op neer: het brein van de puber is pas “af” rond het 24e jaar !! En dan hebben we het over dat gedeelte van de hersenen , de frontale cortex, waarin o.a oorzaak en gevolg zit, gênegevoel, plannen, vooruitdenken etc. Tja, wat verwachten we dan toch veel te veel van die arme stakkers…. Ze liet ons ook even terug gaan naar onze eigen puberteit, lang geleden. Hoe onzeker we vaak waren, over ons plekje in huis, onze vriendschappen, ons lijf, dat zo veel veranderingen doormaakte. Hoe we verliefd werden en ons er geen raad me wisten, de eerste zoen, en verder…….. En inderdaad, als ik zo naar ze kijk zie ik dwars door de grote monden en boze blikken heen ontdekkende, onzekere lieve mensjes in de lente van hun leven. Wat een voorrecht om dat van zo dichtbij mee te mogen maken. Ik moet zeggen: sinds die avond had ik er echt weer zin om er met onze pubers positief tegenaan te gaan. Dat Bente toen ik naar die lezing vertrok me nog even fijntjes nariep dat ik erg goed op moest letten omdat ik nog een hoop te leren heb en eigenlijk niets van pubers begreep, (%*$#@%$#@&&*^^%$#@) liet ik nu maar zachtjes van mijn rug afglijden. Ach, puber zijn, het valt ook niet mee.

13

NHG-Praktijkaccreditering Aan de huisartsenpraktijk van gezondheidscentrum Merenwijk is op 14 december 2010 de NHG-Praktijkaccreditering® toegekend. Dit landelijke kwaliteitskeurmerk dat is verleend door het Nederlandse Huisartsgenootschap (NHG) laat zien dat de praktijk actief werkt aan het verbeteren van haar kwaliteit. In het accrediteringstraject is de praktijk getoetst op de huidige kwaliteit. Het medisch handelen, de praktijkvoering en de organisatie zijn doorgelicht. Ook is er een enquête onder een aantal patiënten van deze praktijk gehouden, waarin zij hun oordeel over de kwaliteit van de praktijk en het werk van de huisartsen hebben gegeven. De praktijk heeft met al deze informatie een aantal verbeteringsplannen opgesteld, waarmee zij hun kwaliteit de komende tijd zullen verhogen. Met hun inspanningen voldoen de huisartsen aan de criteria voor NHG-Praktijkaccreditering®. Ze hebben meer inzicht gekregen in hun kracht en verbeterpunten. Patiënten hebben baat bij een optimale zorg. De accreditatie is drie jaar geldig en ieder jaar zal worden gekeken of de verbeteringen zijn uitgevoerd en of nog aan de voorwaarden wordt voldaan.

UITLOPEN SPREEKUUR HUISARTSEN De wachttijden bij de spreekuren van de huisartsen en de bijbehorende onvrede in wachtruimten blijven een gevoelig punt. Om de wachttijden te bestrijden is er enkele jaren geleden in de huisartsenpraktijk ‘triage’ ingevoerd. Dit betekent dat er door de assistentes bij het eerste telefonische contact met de patiënt gevraagd wordt naar de reden van de hulpvraag. Met behulp van triage kan bereikt worden dat een patiënt de juiste zorg krijgt, op het juiste moment (urgentie) en bij de juiste hulpverlener (assistente/ huisarts/ praktijkverpleegkundige). Het doel is om de praktijk efficiënt te laten functioneren en de kwaliteit van de zorg te handhaven, en ondanks de toenemende drukte de wachttijden tot een minimum te beperken. De tijd per klacht/hulpvraag is maximaal 10 minuten. Indien u meerdere klachten of hulpvragen heeft dient u dit met de assistente te bespreken zodat zij meer tijd kan inplannen of een 2e afspraak op een ander tijdstip kan maken. U kunt als patiënt dus mede bijdragen aan het verkorten van de wachttijden bij de huisartsen. De huisartsen van gezondheidscentrum Merenwijk bedanken u voor uw medewerking!

14

INTERVIEW MET INEKE OVER HAAR PIJNKLACHTEN Door Monica van der Plaat, fysiotherapeute Op een zonnige dinsdagochtend zit ik bij Ineke aan de eetkamertafel. Ik ken Ineke vanuit de fysiotherapiepraktijk waar ze een vaste klant is vanwege jarenlange pijnklachten aan haar gewrichten. In het kader van het thema Pijn van deze Beter Weten heb ik haar gevraagd of ze wil vertellen hoe dat voor haar is geweest; waar ze tegenaan liep, welke therapieën ze heeft gehad, wat ze geleerd heeft. Ineke is getrouwd, moeder van 2 kinderen en oma van 2 kleinkinderen Ze heeft al ruim 50 jaar psoriasis, een huidziekte.

30 jaar geleden krijgt ze geleidelijk steeds meer pijnklachten aan alle gewrichten: knieën, rug, handen, schouders. Er volgen jaren van onder-

zoeken, fysiotherapie, de ene na de andere dokter, maar niemand kan een duidelijke diagnose stellen. Eén arts is het meest duidelijk: ze heeft artrose (‘slijtage’). Er ontstaan steeds meer beperkingen zowel met lopen en traplopen als met huishouden of zichzelf aankleden. Door een ongeval wordt de situatie dusdanig dat de specialist behandeling in een revalidatiecentrum voorstelt: daar kan ze leren omgaan met de pijn en beperkingen. Op mijn vraag wat die behandeling inhield, vertelt Ineke: “Ik kreeg verschillende therapieën, zoals gesprekken bij een psycholoog, oefeningen bij de fysio- en manueel therapie, ergotherapie voor tips om het huishouden te vergemakkelijken. Alles bij elkaar duurde dat 9 maanden en ging ik soms 5x per week naar het revalidatiecentrum. Maar eigenlijk raakte ik daar steeds meer gefrustreerd. De tips van de ergotherapie kende ik al, ik deed bijvoorbeeld het strijkwerk allang zittend. Staan lukte niet. Bij de fysiotherapie deed ik allerlei oefeningen, maar de klachten werden niet echt minder. Men zei dat ze niet veel meer voor me konden doen, dat ik er mee moest leren leven. Er werd ook gezegd dat het psychisch was! Ik was toch niet gek, ik had echt heel veel pijn! Ze geloofden me gewoon niet, daar werd ik best boos van. Ik bleef dus maar door gaan: als er dan toch niks met me aan de hand was…. Eigenlijk voelde ik me heel erg in de steek gelaten door de hulpverleners.”

15

Na 9 maanden is de therapie afgesloten en Ineke krijgt het advies om te gaan zwemmen en verder te gaan met oefentherapie. “Dat zwemmen heb ik eerst wel opgepakt, dat was ook wel lekker. Maar hierdoor kreeg ik meer last van mijn psoriasis, ik zat helemaal onder de rode vlekken. Ik voelde me gewoon steeds minder op m’n gemak in een badpak en toen ben ik weer gestopt.” De periode daarna blijft Ineke zo actief mogelijk, ze heeft medicatie voor de pijn en ze bezoekt regelmatig de fysiotherapie, waarna het weer even gaat. Zoals ze zelf aangeeft: “Ik heb alle fysio’s van het centrum wel een keer gehad”. Wat er ook gedaan wordt, de pijn blijft, alles kost veel energie en het lopen wordt steeds slechter. Zo slecht dat ze soms zelfs in een rolstoel zit. Haar knieën blijken ondertussen door slijtage dermate beperkt en pijnlijk dat ze voor beide geopereerd wordt: ze krijgt 2 nieuwe knieën. Op een bepaald moment, nu 4 jaar geleden, stelt een van de fysiotherapeuten voor heel rustig de belasting op te bouwen door thuis en in de praktijk te oefenen. Eerst met name de spierkracht verbeteren, later ook meer de conditie aanpakken door te trainen in de oefenzaal. Met de training, 2x per week en in het begin maar een paar minuten, komt er geleidelijk verbetering. Ineke: “Ik zeg wel eens dat hij me letterlijk uit de rolstoel heeft gehaald en gehouden. Ik kon weer beter lopen, en opstaan uit een stoel. De pijn bleef

16

wel, de ene keer erger dan de andere, maar ik kon toch meer belasten. Ik moest ook leren meer rust te nemen. De jaren ervoor was ik altijd maar doorgegaan.’ Een kentering treedt op als Ineke in de krant leest dat er in het Rijnland Ziekenhuis een dag in de maand een reumatoloog komt. Haar klachten en vooral de psoriasis zijn weer erg actief en haar dermatoloog vindt dat er iets moet gebeuren. De reumatoloog stelt vast dat een eerder gestelde diagnose niet klopt: er sprake is van artritis, ontstekingen in alle gewrichten, en geen artrose (slijtage). Hij geeft haar, in overleg met de dermatologe, andere medicatie nl. Biologicals en dit blijkt goed te werken, ook voor de psoriasis! Voor Ineke is het alsof ze eindelijk ‘in het juiste hokje zit’. Hij stelt ook behandeling voor op een afdeling (Sole Mio) gespecialiseerd in het behandelen van reumatische aandoeningen, waar met meerdere disciplines wordt gewerkt. Doel voor Ineke is te leren haar belasting aan te passen aan haar belastbaarheid. Over die periode van 6 weken vertelt Ineke: “Ik kreeg begeleiding van een maatschappelijk werker, verpleegkundige en een ergotherapeut. De fysiotherapie mocht ik in het centrum blijven doen, dat ging al de goede kant op. Ik kreeg ook een filmpje te zien van iemand met artritis. Het was alsof ik mezelf zag en dat raakte me enorm.” Ik zie aan haar dat het haar ook nu nog veel doet. Ze erkent: “ja, dat klopt. Er was niet alleen

de hérkenning. Er was ook de érkenning: het zat niet tussen m’n oren, en dat werd ook door de hulpverleners uitgesproken. Dat is heel erg belangrijk voor me geweest.” Als ik haar vraag wat ze geleerd heeft van die periode op die speciale afdeling zegt ze: “Bij de maatschappelijk werker heb ik me vooral kunnen uiten. Al de frustratie van de voorgaande jaren, waarin ik me zo in de steek gelaten voelde, niet geloofd werd. Hij heeft echt heel goed naar me geluisterd. Samen met dat gevoel van erkenning gaf me dat heel veel rust.De ergotherapeute heeft oefeningen gegeven om de handen soepel te houden en heeft me slimme tips gegeven voor het huishouden. Zoals de vaatdoek uitwringen (wat normaal pijnlijk is voor mijn handen) door hem over de kraan te hangen en met 2 handen in elkaar te draaien. Ik heb ook wat hulpstukken aangeschaft, bijvoorbeeld iets om potten open te krijgen (gewoon bij de Blokker). En ik heb een aanpassing gekregen voor mijn schoenen waardoor ik beter kan lopen. Dat maakt het lopen minder vermoeiend. Bij de fysio in het gezondheidscentrum heb ik geleerd dat bewegen helpt om soepel te blijven. Ik had heus niet altijd zin, of had weer een dag veel pijn. En als ik dan toch ging, voelde het erna altijd prettiger, soepeler. En ik heb geleerd om niet meer te (willen) doen dan ik aankan. En dat deed ik vaak wel: over mijn grenzen gaan, altijd maar doorgaan.” De diagnose van de

reumatoloog heeft het nodige veranderd en in werking gezet. Na een aantal onderzoeken is er sinds ruim 1 jaar de definitieve diagnose: artritis psoriatica. Met de medicatie zijn de ontstekingen nu redelijk onder controle en is de huid helemaal schoon! Tot slot Ineke: “ik kan het nu accepteren. Er zijn nog steeds beperkingen maar ik kan nu hulp accepteren. Ik loop nu soms met een stok. Ik heb geleerd op tijd een stapje terug doen. Ik weet ondertussen dat bijvoorbeeld stress invloed heeft op de klachten. Dan ga ik ook bewust ontspanning zoeken. Ik word nu regelmatig behandeld door een van de fysiotherapeuten om de spieren soepel te houden. En ik blijf 2x in de week trainen.”

MEDICATIEAFHANKELIJKE HOOFDPIJN Door Marja van de Ven, huisarts

Hoofdpijn; een probleem dat iedereen wel bekend voorkomt. Behalve de acute hoofdpijn die veroorzaakt kan worden door een ongeval, infectie of probleem met de bloedvaten zoals een hersen-

17

bloeding of herseninfarct, kennen we ook chronische hoofdpijn of hoofdpijn die in aanvallen optreedt. Voorbeelden hiervan zijn migraine, clusterhoofdpijn, spanningshoofdpijn en dus ook de medicatieafhankelijke hoofdpijn. Migraine is hoofdpijn die in aanvallen komt. De pijn is intens, bonzend, meestal aan één kant van het hoofd en wordt erger bij inspanning. Vaak treedt ook misselijkheid en/of overgeven op. Licht en geluid worden vaak slecht verdragen. Het liefst wilt u gewoon op bed liggen. Dit specifieke patroon van de hoofdpijn maakt migraine gemakkelijk herkenbaar. Migraine ontstaat doordat de samenwerking tussen bloedvaten en zenuwbanen in de hersenen tijdelijk verstoord raakt. Migraine komt bij vrouwen ongeveer driemaal zo vaak voor als bij mannen. Ongeveer 60% van de vrouwen met migraine brengt deze hoofdpijn in verband met de menstruele cyclus. Migraine kan vooraf worden gegaan door een aura. Dit uit zich door veranderingen in het gezichtsveld (bijvoorbeeld een blinde vlek ), tintelingen of een doof gevoel in lippen, gezicht of hand (eenzijdig), eenzijdige spierzwakte, of een gestoorde spraak. Soms ziet men voorwerpen kleiner of

18

groter uit dan ze in werkelijkheid zijn. Binnen een uur na een aura begint dan de hoofdpijnfase. Bepaalde stoffen in voedingsmiddelen kunnen migraineaanvallen uitlokken, bijvoorbeeld smaakversterker (in Chinese en kant- en klaargerechten), sulfiet (in wijn), nitraat (in bleekselderij, andijvie, spinazie, sla, venkel, koolrabi, spitskool, Chinese kool en rode bieten) en aspartaam (kunstmatige zoetstof). Het is belangrijk om te proberen te achterhalen waardoor de hoofdpijn wordt uitgelokt. De beste manier om daar achter te komen, is het bijhouden van een hoofdpijndagboek. Door dagelijks op te schrijven wanneer de hoofdpijn optreedt, wordt misschien duidelijk waardoor de pijn wordt uitgelokt en wat u er aan kunt doen Vaak blijft de oorzaak echter onduidelijk. Soms helpen ontspanningsoefeningen om het aantal aanvallen te verminderen. Dit is een belangrijk onderdeel van de behandeling van migraine. Migrainepatiënten kunnen baat hebben bij een regelmatig slaapen eetritme en bij beperking van het gebruik van voedingsmiddelen en dranken met cafeïne. Wat kunt u dus doen om een aanval te vermijden? Probeer uitlokkende factoren te vermijden, slaap en eet regelmatig en vermijd voeding die een aanval opwekt. Verder is het belangrijk

stress te verminderen, bijvoorbeeld door ontspanningsoefeningen. Ook regelmatig bewegen op een rustige manier zoals wandelen zwemmen of fietsen kan u helpen. Clusterhoofdpijn is een aanval van hevige bonzende of stekende eenzijdige hoofdpijn, rondom het oog of aan de zijkant van het hoofd. Bijkomende klachten zijn: een rood of tranend oog, een verstopte neus, een loopneus, zweten in het gezicht en voorhoofd, een vernauwde pupil en een hangend of opgezet ooglid. Tijdens een aanval bestaat vaak de drang om te bewegen. Een aanval duurt maximaal drie uur en gaat bijna nooit gepaard met misselijkheid of braken zoals bij migraine. De aanvallen treden op in groepen (clusters) van een paar weken tot soms wel een paar maanden. Per dag kunnen wel acht hoofdpijnaanvallen voorkomen, maar daarna kunnen ze soms maanden tot jaren wegblijven. Het vermijden van factoren die de clusterhoofdpijn uitlokken, zoals alcohol, lange vliegreizen of een verblijf op grote hoogte, heeft alleen zin tijdens een clusterperiode. Tijdens een aanval kan de clusterhoofdpijn worden behandeld met toedienen van zuivere zuurstof, of specifieke medicatie. Ook is er de mogelijkheid om middels medicatie clusterhoofdpijn te voorkómen. Spanningshoofdpijn wordt veroorzaakt door spierspanningen in de hals,

de schouders en het hoofd. De hoofdpijn is vaak het gevolg van spanningen, bijvoorbeeld thuis, op school of op het werk. Ook een verkeerde houding of te weinig wisselen van houding door slecht slapen, moeheid of ergens tegen opzien kan spanningshoofdpijn veroorzaken. Soms is er echter geen duidelijke reden aan te wijzen. Spanningshoofdpijn kan soms een paar dagen aanhouden, maar het komt zelden voor dat iemand iedere dag last heeft van spanningshoofdpijn De hoofdpijn zit meestal aan beide kanten van het hoofd, of als een band om het hoofd heen. Het is een drukkende, knellende pijn, die een paar dagen kan aanhouden. Ook de spieren van de schouders, de nek en de schedel, met name op de aanhechtingsplaatsen, zijn vaak extra gevoelig. Ook hier kan een hoofdpijndagboek helpen om er achter te komen hoe de klachten ontstaan en hoe de klachten te verminderen of zelfs te voorkomen. In het dagboek kunt u bijhouden wanneer de pijn optreedt en hoe lang deze aanhoudt. Ook andere bijkomende klachten zoals duizeligheid, koorts, verminderde eetlust of andere zaken kunt u noteren. Het dagboek geeft u niet alleen inzicht in uw hoofdpijn, maar is voor uw huisarts een goed hulpmiddel om onderscheid te kunnen maken tussen spanningshoofdpijn en andere aandoeningen. Frisse lucht, een goede nachtrust, voldoende afleiding, sport en ontspanning kunnen helpen spanningshoofd-

19

pijn te verminderen. Het is echter moeilijk een advies te geven dat voor iedereen geldt. Als pijnstiller kunt u paracetamol, aspirine of ibuprofen gebruiken, maar gebruik deze alleen als u hoofdpijn heeft, en niet om hoofdpijn te voorkomen, anders kan de hoofdpijn juist erger worden. Gebruik nooit meer pijnstillers dan nodig en niet dagenlang achter elkaar. Veelvuldig gebruik van pijnstillers kan namelijk hoofdpijn door medicijnen veroorzaken! Medicatie afhankelijke hoofdpijn wordt ook wel MOH (medication overuse headache) genoemd ontstaat door dagelijks gebruik van pijnstillers of migrainemiddelen. Hoofdpijn door medicijnen wordt gekenmerkt door chronische hoofdpijnklachten, zonder vast patroon. Bij ernstige hoofdpijn ligt het slikken van pijnstillers voor de hand. Sommige mensen nemen zelfs een pijnstiller om te voorkomen dat de hoofdpijn terugkomt. Het risico bestaat dat mensen in een vicieuze cirkel terechtkomen, met (bijna) dagelijks optredende hoofdpijn. Ook gewenning aan pijnstillers kan na het stoppen van de pijnstillers medicijnafhankelijke hoofdpijn veroorzaken. Dezelfde soort hoofdpijn kan ook ontstaan na gebruik van veel cafeïne. Cafeïne zit niet alleen in koffie, maar ook in thee, energiedrankjes, chocolade en soms zelfs in pijnstillers. Hoofdpijn door medicijnen moet ernstig overwogen worden als u meer dan vijftien dagen per maand

20

hoofdpijn heeft, ondanks het (bijna) dagelijks gebruik van pijnstillers. Ook dagelijks gebruik van meer dan vijf cafeïnehoudende producten (bijvoorbeeld koffie, thee en chocolade) kan leiden tot chronische hoofdpijnklachten. Als uw huisarts hoofdpijn door medicijnen (MOH) vermoedt, wordt u geadviseerd om in één keer te stoppen met het slikken van pijnstillers. De diagnose hoofdpijn door medicijnen wordt pas definitief gesteld als na het stoppen met de pijnstillers de hoofdpijn inderdaad verdwijnt. De vicieuze cirkel waarin iemand met hoofdpijn door het gebruik van medicijnen terecht is gekomen, moet worden doorbroken. Stoppen heeft meestal ontwenningsverschijnselen tot gevolg.

Deze nare periode duurt ongeveer drie weken en kan uw dagelijks leven behoorlijk verstoren. Uw huisarts kan u hierin begeleiden maar ook uw familie en vrienden kunnen hierbij een steun zijn. Na de ontwenningsfase kan

de eventueel onderliggende hoofdpijn, waarvoor u de medicijnen slikte, opnieuw optreden. Samen met uw huisarts kunt u na het stoppen met de pijnstillers op zoek gaan naar een betere behandeling. Het bijhouden van een hoofdpijndagboek tijdens en na de ontwenningsperiode kan hierbij een goed houvast zijn.

VERANDERINGEN IN VRIJE VERKOOP PIJNSTILLERS Door Dot Bruring, apotheker en Ciep de Groot, apotheker in opleiding Misschien heeft u het al gemerkt: een aantal verpakkingen met pijnstillers, zoals naproxen en ibuprofen, is niet meer vrij verkrijgbaar per 1 januari 2011. Het overheidsorgaan dat zich bezig houdt met de toelating van geneesmiddelen op de Nederlandse markt (het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen, CBG) heeft besloten dat bepaalde verpakkingen die vroeger vrij verkrijgbaar waren, nu alleen in de apotheek te koop zijn. Waar gaat het precies om? Het gaat om de pijnstillers van het zogenaamde NSAIDtype: pijnstillers die behalve pijnstillend ook ontstekings-

remmend werken, zoals acetylsalicylzuur (Aspirine), diclofenac, naproxen en ibuprofen. De overheid heeft bepaald dat de verpakkingen met 25 mg diclofenac (Voltaren K) en de verpakkingen met 550 mg naproxennatrium (Aleve intens) alleen nog bij de apotheek te koop zijn. Verpakkingen met diclofenac 12,5 mg, acetylsalicylzuur 500 mg, naproxennnatrium 220 of 275 mg en ibuprofen 400 mg zijn in een kleine verpakking bij de drogist te koop, terwijl de grotere verpakkingen alleen bij de apotheek te koop zijn. Alleen een kleine verpakking van ibuprofen 200 mg van maximaal 12 stuks is nog buiten de drogist en apotheek verkrijgbaar, bijvoorbeeld bij supermarkten of benzinestations. Waarom deze inperking? Het CBG heeft tot deze inperking besloten, omdat gebleken is dat bovengenoemde pijnstillers soms zodanig ernstige bijwerkingen veroorzaken, dat ziekenhuisopnamen nodig zijn. Het gaat dan om bijwerkingen als maag- of darmbloedingen, hart- en vaatziekten, nier- of longproblemen. Deze bijwerkingen staan altijd al vermeld in de bijsluiters van deze producten. Hoe groot de kans op deze bijwerkingen is, is vooral bekend geworden door de uitkomsten van een groot onderzoek naar de oorzaak van ziekenhuisopnames. Hieruit blijkt dat ongeveer 41.000 ziekenhuisopnames in Nederland te

21

wijten zijn aan een geneesmiddel, en dat daarvan zeker 19.000 opnames te vermijden is als beter was opgelet. Het gaat dan vooral om bijwerkingen of wisselwerkingen tussen geneesmiddelen. Vooral de groep NSAID-pijnstillers vormt een belangrijke oorzaak van ongewenste bijwerkingen en wisselwerkingen. Hoe kunnen de risico’s worden verminderd? De apotheek ziet erop toe dat deze pijnstillers op een verantwoorde wijze worden gebruikt. Dat doen wij door bij de verkoop van het medicijn na te gaan of u het medicijn veilig kunt gebruiken. Daar hoort bij dat we u bij elk doosje vragen voor wie het is bestemd, zodat wij kunnen nagaan of het geneesmiddel veilig samen gaat met de eventuele andere medicijnen die u gebruikt. Ook als in de computer staat aangegeven dat u een verminderde nierfunctie, ooit een maagzweer heeft gehad of astma of een ander longprobleem heeft, krijgen we bij de verkoop een signaal en kunnen we u een beter advies geven. Omdat pijnstillers meestal niet door één lid van een gezin wordt gebruikt, maar door meerdere, bewaken we meteen ook uw andere gezinsleden die op het adres genoteerd staan. Zo kunnen wij waarschuwen als u ibuprofen wil kopen, dat dit absoluut niet samen gaat met het kinderaspirientje dat u al gebruikt! Niet alleen

22

stijgt de kans op maagklachten, maar ibuprofen maakt de kinderaspirine onwerkzaam, waardoor de kans op ongewenste stolsels in bloedvaten weer groter wordt. Als iemand niet bij onze apotheek is ingeschreven, dan moet een invulformulier worden ingevuld, waarbij de klant kan aangeven welke medicijnen er worden gebruikt en welke ziekten of aandoeningen hij heeft. Na invullen kan de apotheek beoordelen of de NSAID-pijnstiller veilig gebruikt kan worden. Als er problemen verwacht worden kunnen wij u adviseren om een veiliger pijnstiller te gebruiken zoals paracetamol. Veel vormen van pijn zoals hoofdpijn, kiespijn, koorts en pijn bij griep, rugpijn, spier- en gewrichtspijn zijn prima te verhelpen met paracetamol. Voor sommige soorten pijn, zoals migraine en menstruatiepijn, is een NSAID-pijnstiller soms effectiever. Als u echt een NSAID-pijnstiller wil gebruiken, dan kan het soms nodig zijn om u te adviseren om vóór gebruik van een dergelijke pijnstiller eerst met de arts te overleggen of deze een maagbeschermer kan voorschrijven. Een aantal bijwerkingen en wisselwerkingen kunnen namelijk worden voorkómen, als tegelijkertijd een maagmiddel als omeprazol wordt geslikt. Voor alle klachten waarbij u een pijnstiller gebruikt, geldt dat als de klacht na één of twee weken blijft aanhouden, u de arts moet raadplegen.

Het kost wel meer tijd! U zult het misschien overdreven vinden, voor een doosje ibuprofen zoveel gedoe…. Toch is het belangrijk voor een veiliger gebruik van geneesmiddelen. En wat is nu drie minuten tijd als u er een (ernstige) bijwerking of zelfs een ziekenhuisopname mee kunt voorkomen. Vandaar dat het apotheekteam graag meewerkt aan deze maatregel van de overheid. De Inspectie voor de Volksgezondheid zal er ook op toezien dat de apotheken hun verantwoordelijkheid in het veilig gebruik van vrij verkrijgbare geneesmiddelen nemen. Andere medicijnen waarvoor een invulformulier nodig is Niet alleen voor NSAID-pijnstillers is registratie en/of een invulformulier nodig. Al eerder waren ook andere geneesmiddelen door de overheid aangewezen als een mogelijk risicovol product, wat betreft bijwerkingen en wisselwerkingen. Het gaat om domperidon (een medicijn tegen misselijkheid), dextromethorfan (hoestmiddel), hydrokinine (Inhibin r) en orlistat (Alli r ). Ook bij deze middelen zullen we u dus aan de hand van een invulformulier een aantal vragen stellen om te bepalen of u dit medicijn veilig kunt gebruiken. Indien u nog vragen heeft over bovenstaande informatie: u kunt ons altijd bellen of even langs lopen in de apotheek. Wij kunnen dan in een

persoonlijk gesprek uw vragen beantwoorden.

GEWIJZIGDE AFHAALTIJDEN BIJ APOTHEEK VOOR HERHAALRECEPTEN PER 1 MAART 2011 Op dit moment is het nog zo dat herhaalrecepten die vóór 10 uur worden aangevraagd via de herhaalreceptenlijn van de huisartsen, diezelfde dag ná 15 uur bij de apotheken in de Merenwijk kunnen worden afgehaald. Door de toegenomen werkdruk in de apotheken is dit niet langer haalbaar. Vanaf 1 maart 2011 gelden de volgende regels: • Herhaalrecepten die op een werkdag vóór 10 uur worden aangevraagd, kunnen de volgende werkdag bij de apotheek worden opgehaald ná 11.00 uur. • Herhaalrecepten die op een werkdag ná 10 uur worden aangevraagd, kunnen twee werkdagen later (‘overmorgen’) bij de apotheek worden opgehaald ná 11.00 uur.

23

PIJNREVALIDATIE IN HET RIJNLANDS REVALIDATIE CENTRUM Als u al lange tijd last heeft van pijn, kan dat uw leven behoorlijk beïnvloeden. Langdurige ofwel chronische pijn kan u belemmeren in bijvoorbeeld uw werk, huishouden, hobby’s en sociale contacten. Het Rijnlands Revalidatie Centrum helpt u om de negatieve gevolgen van pijn te verminderen. U ontdekt welke mogelijkheden u heeft en waar uw grenzen liggen. Door op een andere manier met pijn om te gaan, doorbreekt u de negatieve spiraal en werkt u aan herstel. Pijnvermindering is daarbij geen doel, maar kan wel een gevolg zijn van uw veranderde leefstijl. Voor wie is pijnrevalidatie geschikt? Pijnrevalidatie is voor mensen die in hun dagelijks leven ernstig beperkt worden door chronische pijn in hun bewegingsapparaat (botten, spieren en gewrichten). Als de pijn langer dan drie maanden duurt en medische behandeling of therapie geen verbetering geeft, kan pijnrevalidatie zinvol zijn. Bijvoorbeeld voor mensen met: • Rugklachten • Fibromyalgie • Nekklachten na een ongeval (Whiplash)

24

• RSI (heet tegenwoordig KANS: Klachten aan Arm, Nek en/of Schouder) • Andere chronische pijnklachten in botten, spieren en/of gewrichten Wat kunt u bereiken met pijnrevalidatie? Pijnrevalidatie richt zich niet op de oorzaak van pijn, maar op de gevolgen ervan. Bij langdurige pijnklachten is het vaak moeilijk om de oorzaak te achterhalen. En ook al is de oorzaak bekend, dan geven medische behandelingen en therapieën vaak geen vermindering van pijn. Het blijven zoeken naar een oorzaak of een snelle oplossing is op een gegeven moment niet zinvol meer. In pijnrevalidatie wordt geen onderzoek meer gedaan naar de pijn en wordt ook de pijn op zichzelf niet behandeld. Pijnrevalidatie richt zich op het verminderen van de negatieve gevolgen van pijn in uw dagelijks leven. Bij chronische pijn is vaak de balans verstoord tussen wat u wilt en wat u kunt. Vanwege de pijn kunt u niet meer de dingen doen die u zou willen of moeten doen. Bijvoorbeeld winkelen, op bezoek gaan, sporten of uw werk naar tevredenheid uitvoeren. Of

u voert uw activiteiten nog wel uit, maar bent aan het eind van de dag kapot. Vaak schieten de leuke dingen er als eerste bij in en houdt men zich alleen nog maar bezig met dingen die moeten. Zo kan chronische pijn grote invloed hebben op uw dagelijkse bezigheden, uw sociale leven, uw lichamelijke conditie en uw stemming. Doordat u niet wilt dat pijn zoveel negatieve invloed heeft op uw dagelijks leven, gaat u steeds harder uw best doen om dit te voorkomen. Dit kan ertoe leiden dat de negatieve gevolgen uw pijn in stand houden, bijvoorbeeld door oververmoeidheid, een hoge spierspanning, over uw grenzen gaan, maar ook door boosheid en verdriet. Pijnrevalidatie richt zich op het terugbrengen van de negatieve invloed die pijn heeft op uw dagelijks leven en helpt u weer een balans te vinden tussen willen en kunnen. U zult ontdekken waar uw grenzen liggen en welke mogelijkheden u heeft. Daarbij maakt u een plan om uw activiteiten, uw lichamelijke conditie en daarmee uw mogelijkheden weer op te bouwen. Ervaringen van deelnemers Ronald, 47 jaar “Na een ongeluk 2 jaar geleden, kreeg ik steeds meer pijn in mijn nek, hoofd en schouders. Ik kon steeds minder en moest stoppen met werken. Door mijn grenzen te accepteren en van daaruit op te bouwen, ben ik een heel eind gekomen. Ik ben nu bezig met een

re-integratietraject en ga binnenkort beginnen op een leuke nieuwe werkplek.” Maria, 56 jaar “Ik deed alles nog wel, maar altijd met veel pijn in mijn lijf. Het vechten tegen de klachten kostte veel energie en het werd steeds moeilijker om mijn activiteiten goed vol te houden. Ik heb geleerd dat ik minder perfectionistisch mag zijn, waardoor activiteiten me nu veel minder moeite kosten. Ik kan nu ook veel beter ontspannen en genieten”. Sophie, 28 jaar “Uitgaan, sporten, leuke dingen doen... Door mijn rugpijn lukte dat niet meer. Ik ga nu weer uit met mijn vriendinnen en ik sport twee keer in de week. Ik heb nog wel pijn, maar het staat minder op de voorgrond. Ik doe weer wat ik wil.” Kortom: het doel van de behandeling is uw kwaliteit van leven te verbeteren door het verminderen van de vervelende gevolgen die de pijn met zich mee heeft gebracht. Deskundige begeleiding Tijdens uw revalidatie krijgt u begeleiding van een team van deskundigen dat gespecialiseerd is in de behandeling van mensen met chronische pijn. Zij hebben regelmatig overleg over de voortgang van uw revalidatie en stemmen de behandeling onderling af.

25

Revalidatiearts De revalidatiearts is medisch specialist op het gebied van revalidatiegeneeskunde. Hij neemt uw medische achtergrond met u door en geeft advies over voorkomende medische problemen. Tevens is de revalidatiearts coördinator van het behandelteam en eindverantwoordelijk voor het revalidatieproces. U heeft tijdens uw revalidatie een aantal gesprekken met de revalidatiearts waarin u de voortgang van uw revalidatie bespreekt en het revalidatieplan voor de komende tijd vaststelt. Fysiotherapeut De fysiotherapeut onderzoekt samen met u wat uw huidige mogelijkheden zijn op het gebied van bewegen en stelt samen met u een plan op om bepaalde activiteiten weer te kunnen uitvoeren of verbeteren. Daarnaast is ontspannen een belangrijk onderdeel van de fysiotherapie. Eigenlijk hebben alle mensen met chronische pijn te veel spanning in hun spieren en gespannen spieren geven weer toename van pijn. Zo zit u in een vicieuze cirkel gevangen. U moet eerst leren ontspannen voordat u uw spieren kunt trainen. De fysiotherapeutische behandelingen zijn in principe ‘hands-off’. Dit betekent dat de fysiotherapeut niet met zijn handen uw pijnlijke plekken gaat behandelen door te masseren of door uw gewrichten te bewegen. Ervaring leert namelijk dat dit slechts een tijdelijk effect

26

heeft. U leert vooral hoe u zelf invloed uit kunt oefenen op uw klachten. Ergotherapeut De ergotherapeut kijkt samen met u hoe u uw activiteiten uitvoert. Hoe u tilt, bukt, staat, hoe lang u dit doet en of u dat op een handige manier doet. Daarnaast kijkt de ergotherapeut hoe u alle activiteiten over de week verdeelt. Meestal hebben mensen met chronische pijn ook ‘betere’ dagen. Vaak worden dan achterstallige klusjes ingehaald, die zijn blijven liggen. Dat veroorzaakt plots een overbelasting waardoor men weer een toename van pijn krijgt. De ergotherapeut leert u hoe u op een evenwichtige manier uw activiteiten kunt verdelen, zodat u uw energie kunt sparen. Ook bespreekt u samen met de ergotherapeut welke bezigheden of hobby’s u weer wilt oppakken en/of welke activiteiten u vaker of langer wilt uitvoeren. Psycholoog De psycholoog zal met u dieper ingaan op uw gedachten en ideeën over de pijn. Uw eigen gedachten kunnen namelijk van invloed zijn op pijn. Als u denkt dat u niet mag zeuren en altijd door moet gaan, kan dat de pijn verergeren. U komt dan namelijk niet meer tot rust. Of misschien denkt u dat u geen goede partner bent als uw huis niet tiptop in orde is.

Daardoor gaat u misschien meer doen dan goed voor u is. De psycholoog helpt u om de wisselwerking tussen pijn, uw gevoelens, gedachten en gedrag te herkennen en daar op een andere manier mee om te gaan. Maatschappelijk werker De maatschappelijk werker gaat met u na wat de gevolgen zijn van uw klachten voor de relaties met anderen zoals uw partner, familie en vrienden. Chronische pijn treft u niet alleen, maar heeft ook invloed op het contact met de mensen in uw naaste omgeving. Het is belangrijk dat u samen weer een nieuwe balans vindt. Daarom wordt tijdens één van uw eerste gesprekken ook uw partner of iemand anders uit uw naaste omgeving uitgenodigd. Ook kijkt de maatschappelijk werker naar de invloed van pijn op uw werk en hobby’s en naar de wijze waarop u communiceert over uw pijn. Hoe stelt u bijvoorbeeld uw grenzen als uw baas teveel van u vraagt?

herkennen en hier op een adequate manier op te reageren. Aanmelden voor pijnrevalidatie Aanmelden voor pijnrevalidatie gaat altijd via uw huisarts, bedrijfsarts of specialist. In het Rijnlands Revalidatie Centrum volgen een voorlichtingsbijeenkomst en een screening. Hier wordt beoordeeld of pijnrevalidatie iets voor u is. Locaties Voor pijnrevalidatie bij het RRC kunt u terecht in Alphen aan den Rijn (locatie Rijnland ziekenhuis) en Leiden (locatie Diaconessenhuis): RRC Alphen aan de Rijn Meteoorlaan 4, 2402 WC Alphen aan de Rijn Tel: 0172-467090 RRC Pijnrevalidatie Leiden Houtlaan 55, 2334 CK Leiden Tel: 071-5150390 Bron: www.RRC.nl

Haptonoom De haptonoom helpt u om weer balans te vinden tussen lichaam en hoofd. Vaak luisteren mensen met chronische pijn niet goed naar hun lichaam, maar laten zich leiden door wat hun hoofd wil. Vaak is dat doorgaan, waarbij men geneigd is om stopsignalen van het lichaam te negeren. U gaat dan dus over uw grenzen heen. De haptonoom helpt u om signalen van uw lichaam te

27

… WEET U DAT………

achter ons lig t, eld al weer ruim ev en ro G te Ym s huisart Het afscheid van is, en, nschalig gevierd ei noemd kan word Het groot - en kl cht GROOTS ge re et m en nt tië de pa ensen stonden, Het afscheid van recept ie rijen m de n va e nd ei t he Er van begin tot n opbrengen, ld hebben moete Mensen wel gedu en goed gelukt is. Dit volgens zegg aatse was, dd ingh ook ter pl Dokter Tijmen Bu ” kon ontmoeten, “al zijn patiënten ap kl n éé n, in zo ij H aanden zal dure aken nog vele m ism nn ke e ijk el . Het werk tijk te versterken heef t hier de prak in n zi el ve er ij H gen, weer in het vet lig De schaatsen al december j.l., lovend uitzag in be el ve zo er et H rts” kregen, de “Elfstedenkoo Mensen al weer ): net nie was, rom (tot nu toe… de we ar ja , t di et H dan echt koor ts rts” kunt hebben oo nk de te lfs “E Je beter functie heef t, s een hele nuttige en ig er n, ov ts or Ko worden best rede en in je lichaam m ie ek kt zie de varen, Hiermee angstig wordt er mensen toch als el ve or rtellen. do ts or nn Ko r over ku en ve rtsen u hier mee isa hu en es nt te De assis over pijn gaat, BETER W ET EN n va er en, m m nu it D et je) pijn kan do mand ook (een be ie n va en m ne d A fschei

28

LG………… WEET U DAT VERVO noemd, zielepijn wordt ge . Dat hartepijn, of lichamelijke pijn best rijden is dan te er ig st la ak Dat die pijn va kt worden, s verkeerd gebr ui en, Pijnst illers som worden opgenom kenhuis moeten zie t he in or do pen, Mensen daar zomaar kunt ko s dus niet meer er ill st jn pi e ilig gebr uik, ig m U som geven over het ve n lle zu es vi ad enten) u Apothekers(assist r tijd kost, Dit wel wat mee voorkomen! men kan helpen Maar wel proble kan zijn, jn n heel belastend anders met de pi Pijn voor mense nnen worden om ku en lp ho ge jn nische pi Mensen met chro

om te gaan, n zijn, rse mogelijk hede aten. Er hier voor dive ar ts over kunt pr uw behandelend et m en m sa ar U da opleid ing) komt, ejan, AIO (huisarts in van Ar jan Kopp Er een andere H en we genomen bb he id he sc af we Dit betekent dat m (hij is klaar !), he or Dit fijn is vo rkt hebben! taan, hem samengewe meer tijd zit voor Wij heel fijn met pten en ophalen ce lre aa rh he n ragen va Tussen het aanv n is, torische redene llen, Dit om organisa lrecepten te beste op tijd je herhaa om is n de re e ed Dat een go voorkomen. uaties kan helpen sit de en el rv ve Dit

29

LEZERSVRAAG Hebt u een vraag over gezondheid en denkt u dat uw vraag ook voor andere lezers interessant is? U kunt uw vragen stellen aan een van de medewerkers van het Gezondheidscentrum: b.v. aan de logopediste, de fysiotherapeute, de maatschap­pelijk werker, de artsen, enz. Zet uw vraag op onderstaand formulier en stuur het in naar het Gezondheidscentrum Merenwijk. Het adres van het Gezondheidscentrum staat aan de achterzijde. U kunt het formulier natuurlijk ook altijd zelf even afleveren bij de balie. U kunt het ook per e-mail versturen met de vermelding: Beter Weten Lezersvraag: [email protected]

Vraag:

Naam :

Wij beantwoorden geen vragen als de naam niet is ingevuld. Deze kunnen wij nodig hebben om contact met u op te nemen als de vraag ons niet helemaal duidelijk is. Uw naam wordt niet vermeld in Beter Weten De redactie van Beter Weten beoordeelt of de vraag interessant is voor meerdere lezers en geschikt is voor beantwoording door een van de medewerkers van het Gezondheidscentrum.

30

BERICHTEN VAN BUITEN Deze rubriek is speciaal gereserveerd voor mededelingen en inhoudelijke bijdragen van hulpverleners die niet verbonden zijn aan het gezondheidscentrum, maar wel hun patiënten in de Merenwijk hebben. - Overige huisartsen in de Merenwijk A.M.A. v/d Meer-Medendorp, C.E. v/d Meer en J.H.E. Stakenburg, M.M. Toes-Bos, Medisch Centrum ‘t Joppe Zwartemeerlaan 44 tel.nr. praktijk: 521 5510 mw. A. Visser Pluimgras 44 tel.nr. praktijk: 521 0890 P.H. v/d Meer arts op haptonomische basis Medisch Centrum ‘t Joppe tel.nr. 521 2812 Huisartsenlaboratorium: Elke morgen van 8.30-10.30 uur in Buurtcentrum “Op Eigen Wieken”, Valkenpad 5. - Tandartsen: N.Idris en A.Jahanbakhshi Buizerdhorst 103 Tel.nr. praktijk: 522 0164 - Ouder- en kindzorg Consultatiebureau: Bernhardkade 36 2316 RX Leiden tel. Klantenservice, Voorlichting en Preventie 0172 503 040 - Apotheken Apotheek Tot Hulp der Menschheid Rosmolen 13, tel.nr. 521 1611 Apotheek ‘t Joppe Zwartemeerlaan 44, tel.nr. 521 1277

- Overige fysiotherapeuten in de Merenwijk Fysiotherapie Praktijk Zwanenzijde Mussenplaats 1, tel.nr.: 521 5568. J.M.E. van Paridon-van den Berg kinderfysiotherapeut, P.M. Quint-van den Berg, reumafysiotherapeut, W.C. Nieuwenhuys, manueel therapeut, K. Kruyt, fysiosportconsultant. J. Visser, manueel therapeut, J. Besemer-van der End, kinderfysiotherapeut, S. van der Meer, fysiotherapeut, I. Tuinhof, bedrijfsfysiotherapeut, J. Fitié, kinderfysiotherapeut i.o., R. van Italie, sportfysiotherapeut i.o. - Overige voorzieningen Oefentherapeut Mensendieck mw. G. Liem Medisch Centrum ‘t Joppe tel.nr. 521 5529 Paramedische praktijk Mediskin Rosmolen 36, tel.nr. 521 4061 Huidtherapie, oedeemtherapie, medische hulpmiddelen. Psychologe mw. drs. M. Witkamp Medisch Centrum ‘t Joppe tel.nr. 523 1827 / 521 1893 Psychologe mw. drs. F. van Hilten Fregatwal 5 2317 GN Leiden tel.nr. 568 0156 [email protected]

31

32

MEDEWERKERS GEZONDHEIDSCENTRUM MERENWIJK

Huisartsen Hr. T.J. Buddingh Mw. L. Fabriek Hr. R. van Leeuwen Mw. J.M. Muis Mw. I. Osinga Hr. J.A. Verhage Mw. M. van de Ven Hr. D. Brand Mw. E. van der Burg Mw. I. Daamen Mw. J.H. van Dam Mw. C.G. Elbers Mw. P. M. Leeman Mw. A.D. Maghielse Mw. H. van den Oord Mw. C. van den Tol Mw. M.W.Th. Windhorst Mw. S. Hooymans Mw. J. Kanters Fysiotherapeuten Mw. K.J. Anthonissen Mw. N. Brouwer Mw. S. Bunnik Hr. O. Otto Hr. J. van der Plaat Mw. M. van der Plaat Mw. W.A. Spelt Mw. H. van Hove Mw. M. Geelhoed Maatschappelijk Werkers Mw. A. van Dijkman Mw. M. van der Poel Mw. P. Veldhuizen Pedagoge Mw. T. Dibbits Diëtisten Mw. M. Boere Mw. C. Roest-Koster Praktijkverpleegkundigen Mw. I. van der Lugt Mw. A. Dresselhuizen GGD-Jeugdgezondheidszorg Mw. R. Mutschler Mw. M. Akbulak Mw. A. Harren

(h.a.) (h.a.) (h.a.) (h.a.) (h.a.) (h.a.) (h.a.) (h.a.i.o.) (ass.) (ass.) (ass.) (ass.) (ass.) (ass.) (ass.) (ass.) (ass.) (adm.) (adm.) (fys.th.) (fys.th.) (fys.th.) (fys.th.) (fys.th.) (fys.th.) (fys.th.) (ass.) (ass.)

(arts) (verpl.) (ass.)

Verloskundigen Mw. S. Demir Mw. A. de Best Logopedisten Mw. T. van Driel Mw. L. Beenakker Mw. R. Buikema Mw. B. van ‘t Hoff Mw. D. Keijzers Mw. S. Kok Mw. M. van der Meijden Psychologen Hr. H. Velders Mw. J. Steeneveld Mw. M. Ernst Mw. A. van der Ende Hr. R. Gardien Mw. N. Hondebrink Directie Hr. J. van der Plaat (directeur) Mw. C. ter Haar (bur.coörd.) Mw. W. Boerman (secr.) Hr. H. Hollander (kwal.medew.) Cliëntenraad Contactpersoon: mw. C. Hoekema Te bereiken via gezondheidscentrum, tel.nr.5227184 Bestuur Stichting Gezondheidscentrum Merenwijk Voorzitter: hr. F. van Oosten Tel.nr. 5213728 BETER WETEN IS EEN UITGAVE VAN GEZONDHEIDSCENTRUM MERENWIJK Redactie: Mw. D. Bruring Mw. A. Dresselhuizen Mw. P. Leeman Mw. M. van der Plaat Mw. M. van de Ven Mw. H. Bolk, eindredactie Mw. C. ter Haar, coördinatie Mw. H. van de Giessen, illustraties

Merenwijk Gezondheidscentrum