2014 Jaarverslag
2
3
Beste lezer, Gezond Ouder worden, Healthy Ageing, gaat ons allen aan. Er is veel kennis over factoren die leiden tot ongezond ouder worden, maar dit is grotendeels gebaseerd op groepen patiënten en mensen. We weten minder over factoren die leiden tot gezond ouder worden. En er is nog niet veel toegepaste kennis over het risico van u en mij als individu, gebaseerd op een combinatie van unieke genetische en gedrag factoren. Dit is nodig om gericht advies te geven over preventieve interventies en vroegtijdige behandeling. Voor dergelijke kennis is grootschalig wetenschappelijk onderzoek nodig, onder mensen die nog niet ziek zijn. LifeLines is wereldwijd een van de grootste projecten die dergelijk onderzoek mogelijk maken. Sinds 2006 werkt een team van gedreven medewerkers aan dit enorme project onder ruim 167.000 inwoners van de drie noordelijke provincies. Naast kennis over gezond ouder worden levert LifeLines een actieve bijdrage aan de economische activiteit van Noord-Nederland: concrete banen en aantrekken van studenten en onderzoekers. Dit jaarverslag geeft een overzicht van de gebeurtenissen binnen LifeLines in het afgelopen jaar. Na het lezen zult u begrijpen waarom LifeLines een aanwinst is voor Noord-Nederland. Namens de Raad van Commissarissen LifeLines wens ik u veel leesplezier,
Prof.drs. Jacques Wallage Voorzitter Raad van Commissarissen LifeLines
4
5
Inhoudsopgave Voorwoord Raad van Commissarissen LifeLines................................. 3 Inhoudsopgave.................................................................................... 4 1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 3 3.1 3.2 4 4.1 4.2 4.3 4.4 5 5.1 5.2 5.3 5.4 6 6.1 6.2 6.3 7 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5
Inleiding.............................................................................................. 7 Over LifeLines..................................................................................... 8 Profiel LifeLines................................................................................... 8 Doel..................................................................................................... 8 Opzet van LifeLines.............................................................................. 8 Healthy Ageing.................................................................................... 10 LifeLines voor onderzoekers uit de hele wereld..................................11 Wat maakt LifeLines nu uniek?...........................................................11 Samenwerking met bedrijfsleven........................................................12 Organisatie.......................................................................................... 13 Overgang naar twee BV’s....................................................................13 Bestuurlijke structuur.......................................................................... 13 Financiering........................................................................................ 16 Financiering eerste fase: 2009 - 2017.................................................16 Specificatie van kosten ....................................................................... 17 Inkomsten........................................................................................... 17 Financiering 2018 - 2022 (derde screening)........................................17 Personeel............................................................................................ 18 Opbouw personeelsbestand...............................................................18 Medewerkertevredenheid..................................................................19 Verzuimpercentage............................................................................. 19 Opleiding en vrijwilligers..................................................................... 19 Deelnemers......................................................................................... 21 De start en de eerste screening (2006-2013)......................................21 De tweede screening (2014-2017)......................................................22 Deelnemers tevredenheidsonderzoek................................................24 Kwaliteit, privacy en security.............................................................26 Kwaliteitscertificaat ISO 9001..............................................................26 Kwaliteit door digitalisering................................................................26 Privacy en security.............................................................................. 26 De LifeLines Workspace...................................................................... 28 Audit.................................................................................................... 28
8 LifeStore.............................................................................................. 31 8.1 Huidige opslag..................................................................................... 31 8.2 De LifeStore......................................................................................... 31 8.3 Beheer UMCG-vriezers door LifeLines.................................................31 9 Onderzoek met LifeLines data en biomaterialen...............................32 9.1 Hoe werkt het?.................................................................................... 32 9.2 Hoe krijgen onderzoekers toegang tot LifeLines data?.......................32 9.3 Aanvragen........................................................................................... 32 9.4 Publicaties........................................................................................... 34 9.5 Twee onderzoeken uitgelicht..............................................................34 10 Communicatie..................................................................................... 37 10.1 Deelnemers......................................................................................... 37 10.2 Wetenschap........................................................................................ 37 10.3 Beurzen, congressen en evenementen...............................................37 10.4 Symposium.......................................................................................... 38 11 LifeLines in cijfers............................................................................... 40 11.1 Informatiebrieven en uitnodigingen...................................................40 11.2 Deelnemer bezoeken.......................................................................... 40 11.3 Vragenlijsten....................................................................................... 40 11.4 Metingen en biomaterialen................................................................41 12 Toekomstontwikkelingen...................................................................42 12.1 Nieuwe financiering............................................................................ 42 12.2 Stijging in data en sampleuitgifte........................................................42 12.3 Inrichting derde screening..................................................................42 12.4 ISO 27001 certificering........................................................................ 42 12.5 Europese Privacy Verordening............................................................42 12.6 Opening LifeStore................................................................................ 42 12.7 Deelnemersaantallen.......................................................................... 42 12.8 Sluiting en opening van locaties..........................................................43 12.9 Deelnemerportaal en nieuwe website................................................43 12.10 Start nieuwe projecten........................................................................ 43 13 Jaarrekening....................................................................................... 44 13.1 Balans.................................................................................................. 45 13.2 Verlies en winst................................................................................... 47 13.3 Kengetallen......................................................................................... 48
6
7
1 Inleiding
LifeLines focust zich op het beschikbaar stellen van hoogwaardige onderzoeksgegevens aan de wetenschap
Het jaar 2014 heeft voor LifeLines in het teken gestaan van grote veranderingen. Afgelopen jaar is de stap gemaakt van opbouw van de interne organisatie naar een belangrijke partner in (inter)nationaal grootschalig wetenschappelijk onderzoek naar gezond ouder worden. De interne veranderingen waren fors en hebben veel gevraagd van de LifeLines medewerkers. Belangrijke mijlpalen waren de verzelfstandiging van het UMCG, het afronden van de reorganisatie, de start van de tweede screening van deelnemers, de oplevering van de grootschalige vriezerfaciliteit (LifeStore). In het wetenschappelijk onderzoek is LifeLines niet meer weg te denken. Het aantal aanvragen van onderzoekers is gestaag toegenomen, waarbij aanvragen van buiten Groningen steeds belangrijker worden. Daarnaast speelt LifeLines een grotere rol in nationale en internationale organisaties voor biobank onderzoek. Dit jaarverslag van LifeLines beschrijft de belangrijkste ontwikkelingen en financiële resultaten van 2014. We hopen dat u hiermee een goed beeld krijgt van onze organisatie en de ontwikkelingen die wij doormaken. Ook bevat het een overzicht van de plannen die we hebben voor de komende jaren, zodat LifeLines voorop blijft lopen in het wetenschappelijk onderzoek naar gezond oud worden. Kwaliteit is de belangrijkste kernwaarde van LifeLines. We zijn dan ook blij dat in 2014 het ISO-9001 certificaat voor kwaliteit is behaald, als een van de eerste biobanken ter wereld. Dit is alleen mogelijk met een organisatie van gedreven medewerkers zowel op de onderzoeklocaties, het servicebureau, het laboratorium, als op de Bloemsingel. Iedereen bij LifeLines is doordrongen van het belang van kwaliteit en van de uitstraling naar deelnemers, huisartsen en onderzoekers. Wij zijn trots op dit unieke project met gedreven en enthousiaste medewerkers, en op de genereuze bereidwilligheid van ruim 167.000 vrijwillige deelnemers uit de drie noordelijke provincies. Het is voor ons een grote eer om hier leiding aan te geven, samen met het managementteam. De directie LifeLines,
Prof.dr. Ronald Stolk Wetenschappelijk directeur
Dr.ir. Saakje Mulder Algemeen directeur
8
9
Elementaire Procesflow LifeLines
2 Over LifeLines 2.1 Profiel LifeLines LifeLines is een bevolkingsonderzoek, ook wel Cohort Study genoemd, waarbij ruim 167.000 mensen in de drie Noordelijke provincies van Nederland minimaal 30 jaar worden gevolgd. 167.000 deelnemers, dat is ongeveer 10% van de inwoners van NoordNederland. LifeLines is gestart in 2006 met een pilot in Sneek en vervolgens uitgebreid tot 12 locaties in de drie noordelijke provincies in 2013. Er is voor de drie Noordelijke provincies gekozen omdat de inwoners van het noorden van Nederland relatief trouw zijn aan hun woonomgeving en daardoor minder snel verhuizen. Dit is voor een onderzoek waarbij deelnemers 30 jaar gevolgd worden van groot belang.
2.2 Doel Het doel van LifeLines is het mogelijk maken van wetenschappelijk onderzoek naar gezond oud worden. De belangrijkste onderzoeksvraag hierbij is:
Om dit mogelijk te maken verzamelt LifeLines gegevens (data) en biomaterialen van de deelnemers, bewaart deze onder vereiste kwaliteitscondities en geeft deze data en biomaterialen geanonimiseerd uit voor wetenschappelijk onderzoek. LifeLines voert zelf geen wetenschappelijk onderzoek uit, LifeLines focust zich volledig op het beschikbaar stellen van hoogwaardige onderzoeksgegevens aan de wetenschap.
Uitnodiging Deelnemers
Medische controle en terugkoppeling Afname biomateriaal
Uitvoeren tests en onderzoek
‘Waarom wordt de één gezond oud en ontwikkelt de ander (al op jonge leeftijd) chronische aandoeningen?’
Voorbewerking en controle
Voorbewerking en logistiek Laboratorium (bepalingen)
2.3 Opzet van LifeLines Het LifeLines onderzoek is opgedeeld in zogenaamde screeningen. Iedere 4 á 5 jaar worden alle 167.000 deelnemers uitgenodigd voor een screening die bestaat uit twee bezoeken. Daarnaast vullen deelnemers iedere 1 á 1,5 jaar uitgebreide vragenlijsten in over onder andere voeding, leefstijl, werk, stress, sociale omgeving en medicijngebruik.
Afname vragenlijsten
Opslag
Verificatie Data-uitgifte
Opslag biomateriaal
Geverifieerde data
Beoordeling aanvraag
Onderzoeksresultaten
10
11
2.4 Healthy Ageing LifeLines is één van de belangrijke pijlers binnen het onderzoek naar “Healthy Ageing” van het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Healthy Ageing is de strategische focus van zowel het UMCG als van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) en een zeer belangrijk thema binnen de Noordelijke provincies. In 2013 is Noord-Nederland door de Europese Unie uitgeroepen tot voorbeeldregio Healthy Ageing van Europa.
2.5 LifeLines voor onderzoekers uit de hele wereld De data en biomaterialen zijn niet alleen beschikbaar voor onderzoekers uit het Noorden van Nederland. Er zijn veel (top) wetenschappers in andere regio’s en landen die onderzoek uitvoeren binnen het thema “Healthy Ageing”. LifeLines wil ook deze onderzoekers faciliteren met de beschikbare gegevens en infrastructuur. In 2014 liggen de aantallen nog niet hoog, maar is wel
een stijgende lijn aanwezig in aanvragen uit andere delen van Nederland en het buitenland.
2.6 Wat maakt LifeLines nu uniek? LifeLines is niet het enige bevolkingsonderzoek ter wereld. Wat maakt LifeLines nu zo uniek? Om te beginnen doen aan LifeLines zowel gezonde als zieke deelnemers mee. Dit onderscheidt Lifelines van veel onderzoeken die zich op specifieke ziekten richten. Ten tweede doen aan LifeLines meerdere generaties uit allerlei families mee. Hierdoor kan ook gekeken worden naar de rol van genen in waarom de één gezond oud wordt en de ander niet. Ten derde is de kwaliteit van verzamelen, opslag en uitgifte van een zeer hoog niveau. Ten vierde is LifeLines een actief onderzoek. Dit betekent dat LifeLines gegevens en materialen blijft verzamelen van de deelnemers. Dit in tegenstelling tot veel onderzoeken die slechts eenmaal gegevens en materialen verzamelen. LifeLines is uniek omdat LifeLines een infrastructuur is. Onderzoekers kunnen een voorstel indienen om extra gegevens of lichaamsmaterialen
van deelnemers te verzamelen. Ze zijn daardoor niet ‘beperkt’ tot slechts de reeds verzamelde gegevens. De verzameling van extra gegevens of lichaamsmaterialen worden Add-On studies genoemd. Op dit moment worden bijvoorbeeld projecten ingericht voor de afname van CT scans onder 12.000 deelnemers, de afname van biomaterialen in het kader van een darmgezondheidsonderzoek onder 10.000 deelnemers, een pilot voor dataverzameling door middel van een app onder 250 deelnemers, een extra onderzoek naar de huidaandoening acne en een geboortecohort onder 2.000 nieuw te includeren kinderen. Tot slot is LifeLines een bron van kennis en expertise op het gebied van grootschalig populatieonderzoek, op het gebied van biobanking, en in opslag en beheer van Big Data. Vanuit de hele wereld is vraag naar deze kennis en expertise.
2.7 Samenwerking met bedrijfsleven Een belangrijke doelstelling van LifeLines is het verwerven van voldoende inkomsten voor de periode na 2017. Een potentieel belangrijke bron is
12
13
3 Organisatie het bedrijfsleven. Er gelden strikte regels voor het gebruik van LifeLines gegevens die gelijk zijn voor onderzoekers bij een publieke of private instelling.
Regels gebruikmaking LifeLines
3.1 Overgang naar twee BV’s
• Data en samples van LifeLines mogen alleen
Om duidelijk te maken dat LifeLines altijd wordt gebruikt voor wetenschappelijk onderzoek is er afgesproken dat de hoofdaanvrager van een onderzoeksvoorstel een senior onderzoeker moet zijn, verbonden aan een publieke wetenschappelijke instelling. Voor een bedrijf betekent dit dat ze samenwerking moet zoeken met een academische partner.
• Gegevens zijn alleen toegankelijk via een
De LifeLinesorganisatie is sinds februari 2014 overgegaan van een onderdeel van het UMCG, naar twee BV’s waarvan het UMCG 100% aandeelhouder is. Dit is belangrijk voor de onafhankelijke positie van LifeLines in het contact met onderzoekers en onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland. De BVstructuur geeft weer dat LifeLines zakelijk moet zijn om de doelen te kunnen bereiken. In de statuten wordt beschreven dat eventuele opbrengsten gebruikt moeten worden voor het verbeteren van de LifeLines infrastructuur. LifeLines wil dus geen winst maken.
gebruikt worden voor wetenschappelijk onderzoek op het terrein van gezond ouder worden (dus bijvoorbeeld niet voor marketing), remote access procedure. Dat betekent dat bij het verrichten van bepalingen in biomateriaal de uitslagen aan LifeLines verstrekt moeten worden, anders kunnen ze niet gekoppeld worden aan bestaande gegevens van de deelnemers (bijv. leeftijd, vragenlijstgegevens),
• Data verlaten LifeLines niet, onderzoekers krijgen tijdelijk toegang tot de data (zie paragraaf 6.4),
• Resultaten moeten publiek beschikbaar komen, bij voorkeur via een publicatie in een wetenschappelijk tijdschrift.
Er zijn twee BV’s opgericht, die beide onder dezelfde directie en Raad van Commissarissen vallen: I. LifeLines Databeheer BV (KvK-nummer: 59127651), voor beheer van data en biomaterialen; II. Medische Biobank Noord-Nederland BV (KvK-nummer: 59133708), de werkorganisatie.
Met de oprichting van de BV’s heeft LifeLines een Raad van Commissarissen (RvC) gekregen. Begin 2014 zijn hierin drie leden benoemd, te weten: • Dhr. prof.drs. J. (Jacques) Wallage, voorzitter; • Mw. prof.dr. M. (Marianne) de Visser; • Dhr. drs. P.J.T.A. (Paul) van Kleef.
3.2 Bestuurlijke structuur De organisatie werd in 2014 geleid door een directie bestaande uit de wetenschappelijke directeur prof.dr. R.P. Stolk, en de algemeen directeur, mw. S. Van der Ploeg MBA. De functie van algemeen directeur is tot december 2014 vervuld. In 2015 wordt een nieuwe algemeen directeur aangesteld. De directie vormt samen met de managers het managementteam van LifeLines. Directie en managementteam worden geadviseerd door diverse commissies. De directie legt verantwoording af aan de RvC. De taken en bevoegdheden van de directie en RvC zijn vastgelegd in de statuten en reglementen.
14
15
Organogram LifeLines
Raad van Bestuur UMCG (100% aandeelhouder)
Raad van commissarissen TOC (tijdelijke onderdeelscommissie)
Scientific Board
Algemeen directeur
Wetenschappelijk directeur
Economische Adviesraad (EAR)
Scientific Supervisory Board
Privacycommissie
Bedrijfsondersteuning & Secretariaat
Klachtencommissie
Medische supervisor
Medische zaken
Locaties & Servicebureau
Manager
Manager
Controller
Laboratorium & Bio-opslag
Research Office
ICT
16
17
4 Financiering 4.1 Financiering eerste fase: 2009 - 2017 Voor het opzetten van LifeLines en het uitvoeren van de eerste en tweede screening heeft LifeLines € 106,1 mln. ontvangen. Deze financiering is afkomstig van het UMCG en de Rijksuniversiteit Groningen en van verschillende subsidiegevers (Ministerie van VWS, Ministerie van EZ, Provincie Groningen, Samenwerkingsverband Noord-Nederland en NWO). Hiervan is ongeveer € 18 mln. geïnvesteerd in de LifeLineslocaties, het laboratorium en
de opslag. Het overige bedrag wordt besteed aan jaarlijkse exploitatiekosten zoals personeel, onderhoud, apparatuur voor verzamelen, verwerken en opslaan van data en biomaterialen, etc.
4.2 Specificatie van kosten Om een inzicht te geven in de kosten die LifeLines maakt, geven we een specificatie van de tweede screening (zie hoofdstuk 13 voor de jaarrekening 2014). Binnen deze tweede screening worden alle deelnemers voor een tweede maal op één van de LifeLineslocaties gezien
in de periode 2014 - 2017. Tijdens deze tweede screening ligt het kostenniveau op ongeveer € 9 mln. per jaar. Deze kosten zijn als volgt opgebouwd: • € 5,5 mln. aan personele kosten;
• € 1,6 mln. aan kosten voor locaties en afname, verwerking en opslag van data en biomaterialen;
• € 0,5 mln. aan ICT kosten;
• € 1,4 mln. aan overige kosten (administratie, juridisch, etc.)
4.3 Inkomsten
LifeLines is vroegtijdig begonnen met het vermijden van data, biomaterialen, infrastructuur en expertise. Tot en met 2014 is ongeveer € 1,0 mln. aan valorisatie-inkomsten gegenereerd. Voor 2015 heeft LifeLines een omzetdoelstelling van € 1,5 mln. Nu LifeLines volledig operationeel is en vanaf 2015 follow-up gegevens beschikbaar zijn, is dit een reële inschatting. Deze valorisatie-inkomsten worden volledig gereserveerd voor de uitvoering van de derde screening.
4.4
Op basis van de tweede screening is de verwachting dat voor de derde screening een jaarlijks kostenniveau van € 9 mln. per jaar een reële inschatting is om een wetenschappelijk interessant
programma uit te voeren waarin ook deelnemersbehoud gewaarborgd is. In 2015 zetten we stevig in op het zoeken van financiering voor de jaren na 2017. Dat is nieuw inzicht (dat we ‘gewoon’ 9 miljoen vragen aan de Rijksoverheid): plan A en evt. plan B maar we moeten geen verwarring scheppen.
18
19
5 Personeel 5.1 Opbouw personeelsbestand
ZZP-ers en inhuur vanuit het UMCG op onder andere het bedrijfsbureau en ICT.
Op 31 december 2014 waren in totaal 153 medewerkers in dienst bij LifeLines. Van de 153 medewerkers hebben 88 medewerkers een tijdelijk contract. Het betreft hierbij 90 fte. In onderstaande grafieken is het aantal fte per organisatieonderdeel weergegeven en de leeftijdsopbouw van het personeelsbestand.
De leeftijdsopbouw van medewerkers van LifeLines ziet er als volgt uit: Leeftijdscategorie
Totaal
20-30 38 31-40 26 41-50 50 51-60 36
Naast de vaste medewerkers wordt gebruik gemaakt van oproepkrachten. Tevens wordt gebruik gemaakt van
60+
3
Eindtotaal
153
5.2 Medewerkertevredenheid In 2012 is een medewerkertevredenheidonderzoek gehouden en hierop scoorde Lifelines een 7,8 op tevredenheid (op een schaal van 1 – 10). Uiteraard zijn er ook aandachtspunten uit naar voren gekomen. Hier zijn we onder andere in 2014 mee aan de slag gegaan, om voor nog hogere score te gaan. In 2015 zal het medewerkertevredenheid onderzoek herhaald worden.
5.3 Verzuimpercentage Eind 2014 was het verzuimpercentage in de organisatie 7,3% exclusief zwangerschap. Dit percentage ligt hoger dan het landelijke gemiddelde voor vergelijkbare organisaties.
40
Voor de begeleiding van zieke medewerkers en het preventief kunnen reageren op signalen met betrekking tot verzuim heeft Lifelines een verzuimbeleid opgesteld met Arbeid & Gezondheid in het UMCG.
35 30 25 20 15 10 5 0
e cti
re
Di
Be
dr
b ijfs
u ea ur
IC
T ch
is
ed
M
en ak z e
Grafiek 1. Verdeling aantal fte per afdeling
es ati oc
L
Se
rv
b ice
u ea ur
m riu
La
b
o at or
ce
e Lif
e or St s Re
e
ch ar
Offi
5.4 Opleiding en vrijwilligers Voor het opleiden van doktersassistenten stelt Lifelines in samenwerking met het Noorderpoortcollege stageplaatsen beschikbaar. Op 31 december 2014 liepen 6 toekomstige doktersassistentes stage op één van de LifeLineslocaties.
Om deelnemers goed en zorgvuldig te kunnen begeleiden maken we ook gebruik van vrijwilligers. Op 31 december 2014 werkten 13 vrijwilligers bij ons op verschillende locaties.
20
21
Familierelaties: 67% Participant - kind: 27 % Drie generaties: 12 %
6 Deelnemers Dit hoofdstuk gaat in op de 167.729 vrijwillige deelnemers aan LifeLines.
vanaf 2009, na het beschikbaar komen van de financiering, de LifeLines organisatie echt gestart. Met een inclusie van bijna 10.000 deelnemers in 2010 en ruim 40.000 deelnemers in 2013 is de organisatie fors en snel gegroeid. Na de start op één locatie in Sneek is het aantal locaties in de jaren volgend uitgebreid naar 11 locaties. Het betreft hier naast Sneek locaties in Groningen, Drachten, Oude Pekela, Heerenveen, Hoogeveen, Assen, Emmen, Bedum, Oosterwolde en Leeuwarden.
6.1 De start en de eerste screening (2006-2013) De eerste screening van LifeLines is in 2006 gestart in Sneek als pilot om te onderzoeken of het starten van een groot bevolkingsonderzoek binnen de drie noordelijke provincies kans van slagen had. Na de positieve uitkomst van de pilot is
180.000 160.000
29 nov 2013: 165.000
140.000 120.000
19 sep 2012: 100.000
100.000 80.000 60.000
167.729 Deelnemers (58% vrouw) Volwassenen van 18 t/m 65 jaar 84,0 % Ouderen vanaf 65 jaar 7,2 % Kinderen van 9 t/m 18 jaar 5,8 % Kinderen jonger dan 8 jaar 3,0 %
40.000 20.000 0
6
b
em
c de
7
b
em
c de
2 er
8
b
em
c de
2 er
Grafiek 2. Inclusie van deelnemers
9
b
em
c de
2 er
0
b
em
c de
2 er
1
b
em
c de
2 er
2
b
em
c de
2 er
3
01
01
01
01
00
00
00
00
2 er
b
em
c de
2 er
22
23
Uitkomst van deze groei is een totaal aantal deelnemers van 167.729 die meedoen aan LifeLines. LifeLines is met dit deelnemersaantal het grootste populatieonderzoek van Nederland en één van tien grootste in de wereld.
bepalingen die niet direct uitgevoerd zijn.
6.2 De tweede screening (2014-2017) Een spannend moment, de start van een nieuwe screening vanaf januari 2014!
(afname van spiermassa) kan nu worden onderzocht. Deelnemers wordt gevraagd een sprong te maken op een mat, de computer meet vervolgens de gebruikte spierkracht. Computertesten
Binnen de eerste screening van LifeLines zijn diverse onderzoeken uitgevoerd en biomaterialen afgenomen. Het gaat hierbij om: Medische onderzoeken • Lengte, gewicht, heup en middelomtrek; • ECG filmpje; • Longfunctiemeting (bij een deel van de deelnemers); • Bloeddrukmeting; • Cognitietest; • Angst en depressie vragenlijst. Biomaterialen • Afname van 9 bloedbuizen; • 24 uur urine. Op basis van de afgenomen biomaterialen is een grote hoeveelheid laboratoriumbepalingen uitgevoerd (onder andere cholesterol, bloedsuikers, etc.) en is DNA opgewerkt. Deze biomaterialen zijn beschikbaar voor aanvullende laboratorium-
Een nieuwe screening waarbij alle 167.729 deelnemers opnieuw uitgenodigd worden voor bezoeken aan de LifeLineslocaties. Een screening met deels nieuwe onderzoeken en biomaterialen die verzameld worden. Een screening waarbij gewerkt wordt met een nieuw IT systeem voor de dataverzameling en een nieuwe screening met andere bezoektijden dan de eerste screening. Ten opzichte van de eerste screening is in de tweede screening een aantal nieuwe onderdelen toegevoegd. Het gaat hierbij om: • Jumptest; • Computertesten; • Inzamelen feces (ontlasting); • Afname van een pluk hoofdhaar. De jumptest De jumptest is een maat voor het meten van spierkracht. De relatie met aandoeningen als osteoporose (verhoogde kans op botbreuken) en sarcopenie
Deelnemers wordt gevraagd om een tweetal testen op een computer te doen in een daarvoor ingerichte computerruimte. Het gaat om zogenaamde cognitietesten. Het is een combinatie van een aantal verschillende samenhangende kleinere testjes. Deze test kijkt naar de mate waarin deelnemers in staat zijn om kennis en informatie op te nemen en te verwerken. Met deze kennis kunnen veranderingen in cognitief functioneren onderzocht worden, maar ook specifieke aandoeningen zoals ADHD, stemmingsstoornissen en vermoeidheidssyndroom. Inzameling van feces Ontlasting bevat onschatbare informatie over de stofwisseling en vooral over de bacteriën in het maag-darmkanaal. Het maag-darmkanaal is de energiefabriek van ons lichaam en bepaalt voor een groot deel ons immuunsysteem, het verdedigingssysteem dat indringende ziektes tegenhoudt. Door het verzamelen van ontlasting kunnen we beter begrijpen waarom zich bij de ene persoon een
bepaalde aandoening voordoet en bij een ander niet. Afname van een pluk hoofdhaar In het hoofdhaar kan de hoeveelheid stresshormoon worden gemeten. Het stresshormoon heeft veel belangrijke functies in het lichaam, en is essentieel voor de overleving. Het is bijvoorbeeld betrokken bij het aansturen van de suikeren vetstofwisseling, de bloedsomloop en het afremmen van ontstekingen. Teveel van het stresshormoon kan echter ook nadelige gevolgen hebben. Wanneer iemand teveel stresshormoon aanmaakt, ontstaan er problemen zoals een hoge bloeddruk, overgewicht, suikerziekte (diabetes), hoog cholesterol en botontkalking. In tegenstelling tot een stresshormoon meting in bloed, dat slechts een momentopname is, biedt hoofdhaar de mogelijkheid om te onderzoeken hoeveel stresshormoon uw lichaam in de afgelopen maanden heeft aangemaakt. Dit levert belangrijke informatie op, omdat het stresshormoon betrokken is bij veel verschillende aandoeningen. Recent is bijvoorbeeld door middel van hoofdhaaranalyse gevonden dat het stresshormoon verhoogd is bij mensen die lijden aan hart- en vaatziekten.
24
25
Eind 2014 zijn ruim 32.500 deelnemers voor de tweede screening op onze locaties geweest. We liggen hiermee op schema om de tweede screening eind 2017 af te ronden.
6.3 Deelnemerstevredenheidsonderzoek Iedere twee jaar wordt een tevredenheidsenquete afgenomen onder LifeLines deelnemers met als doel inzicht krijgen in aandachtspunten, wensen en verwachtingen van deelnemers. Ook in 2014 is een tevredenheidsonderzoek afgenomen met op hoofdlijnen de volgende resultaten: LifeLines deelnemers zijn zeer tevreden over LifeLines. LifeLines wordt met een 9 beoordeeld (in 2010 een 8,2 en in 2012 een 8,5). Ook de 2e screening wordt hoog beoordeeld (8,9) en de
nieuwe onderdelen (computertesten, haar inleveren en ontlasting inleveren) worden als geen enkel probleem ervaren. Deelnemers ontvangen graag informatie van LifeLines met uitleg over hun eigen resultaten, resultaten van wetenschappelijk onderzoek en advies in gezond ouder worden. Ze ontvangen deze informatie het liefst via een nieuwsbrief of via de website. Extra onderzoek is voor 96% van de deelnemers geen probleem. Het liefst zouden ze meewerken aan gehoortesten, allergietesten of radiologische testen. Veruit het minst liefst aan onderzoek met hersenvocht door middel van een ruggenprik.
aantal deelnemers
120 100
88
93
Acht
Negen
102
80 60 40 20 0
6 Zeven
Tien cijfers aan Lifelines
Rapportcijfer aan LifeLines
Het doel van LifeLines is het mogelijk maken van wetenschappelijk onderzoek naar gezond ouder worden.
26
27
7 Kwaliteit, privacy en security LifeLines verzamelt en beheert onderzoeksgegevens van ruim 167.000 deelnemers. Kwaliteit en voornamelijk privacy en security zijn voor LifeLines essentiële kernwaarden om onze afspraken met deelnemers na te komen en organisatiedoelen te behalen. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op deze thema’s.
7.1 Kwaliteitscertificaat ISO 9001 In oktober 2014 heeft LifeLines van De Norkse Veste (DNV) het ISO 9001 certificaat ontvangen. Hierbij zijn de primaire processen van LifeLines onder de loep genomen en van een dusdanig kwaliteitsniveau bevonden dat het certificaat toegekend kon worden. Hierbij werd als sterke punten informatiebeveiliging en privacy genoemd. LifeLines is enorm trots op dit behaalde resultaat en is hiermee de eerste Cohort Study in de wereld die voorzien is van het ISO 9001 certificaat. De ambitie van LifeLines gaat verder dan het ISO 9001 certificaat. Voor 2015 staat certificering voor de NEN 7510 (informatiebeveiliging) als doelstelling.
7.2 Kwaliteit door digitalisering Digitalisering is een belangrijk aandachtspunt binnen de LifeLines
organisatie. De grote hoeveelheden data, biomaterialen, bezoeken en vragenlijsten vragen LifeLines hier op in te zetten. Naast kosten is kwaliteit van de data het belangrijkste argument om te digitaliseren. Geautomatiseerde controles binnen deze processen zorgen voor een enorme kwaliteitsimpuls binnen onze processen. Het afgelopen jaar zijn het uitnodigingsproces en alle vragenlijsten gedigitaliseerd. LifeLines heeft de ambitie om met minimaal 80% van de deelnemers digitaal te communiceren. Op dit moment ligt het percentage op ca. 65%.
7.3 Privacy en security Met ruim 167.000 vrijwilliger deelnemers is privacy een zeer belangrijk aandachtspunt voor LifeLines. IT-technisch is de privacy van de LifeLines gegevens geregeld volgens de hoogste standaarden. De NAW gegevens (naam, adres, woonplaats, telefoonnummer, e-mailadres) worden bewaard op een computerserver die wordt beheerd door de ICT van het UMCG, volgens hetzelfde beleid als de servers waar patiëntgegevens op bewaard worden. Toegang voor medewerkers tot NAW gegevens is gekoppeld aan de
functionele eisen binnen de functie die ze uitoefenen. De gegevens voor wetenschappelijk onderzoek worden een tot twee maal per jaar gekopieerd naar een computerserver bij het rekencentrum van de universiteit, waar de toegang voor onderzoekers is geregeld. Op de systemen voor wetenschappelijk onderzoek bevinden zich dus geen NAW gegevens. Daarnaast krijgen onderzoekers nooit toegang tot alle gegevens, maar alleen tot die gegevens die noodzakelijk zijn voor het beantwoorden van hun wetenschappelijke vraag. Tot slot worden de onderzoeksgegevens beschikbaar gesteld via een “remote access” procedure waarin de onderzoekers geen gegevens kunnen downloaden, uploaden of via internet verzenden. Toegang tot deze gegevens vindt plaats via “two way authentication” via een SMS token.
Zowel de LifeLines computer systemen bij de ICT van het UMCG als bij het rekencentrum worden jaarlijks geaudit middels een “hackerstest”. Een volgende stap is het verkrijgen van het certificaat voor informatieveiligheid; dit wordt eind 2015 verwacht. In 2014 is een onafhankelijke privacycommissie geïnstalleerd. De commissie komt twee keer per jaar bijeen en heeft als taak de directie van LifeLines gevraagd en ongevraagd te adviseren over de privacybescherming van LifeLines deelnemers. In deze commissie hebben twee juristen, een hoogleraar met ervaring in grote populatie studies, een afgevaardigde namens de cliëntenraad UMCG en de functionaris gegevensbescherming van het UMCG zitting. Daarnaast is binnen LifeLines een Privacy Officer aangesteld en een onafhankelijke toezichthouder namens het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP): een Functio-
28
29
naris voor de Gegevensbescherming (FG). De FG bewaakt het naleven van de Wbp (Wet bescherming persoonsgegevens) en geeft gevraagd en ongevraagd advies aan de directie. Daarnaast werkt LifeLines actief mee aan de landelijke ontwikkeling van een Privacy Impact Analyse. De verwachting is dat deze verplicht wordt in het kader van toekomstige Europese regelgeving. In het kader van security is één van de belangrijkste maatregelen het scheiden van de ict omgeving waarin de dataverzameling plaatsvindt en de omgeving waarin de data-uitgifte plaatsvindt. De data in de omgeving waarin data-uitgifte plaatsvindt is geanonimiseerd en wordt daarna tweemaal gepseudonimiseerd voordat uitgifte plaatsvindt.
7.4 De LifeLines Workspace Een nieuwe maatregel die LifeLines in 2014 heeft geïntroduceerd in de onderzoekswereld is data-uitgifte via een persoonlijke en beveiligde workspace. Een onderzoeker die onderzoek doet met LifeLines data, krijgt de gegevens niet toegezonden. Hij of zij krijgt toegang tot een persoonlijke en beveiligde workspace. Deze workspace is beveiligd
en data kan de workspace niet verlaten. Onderzoekers voeren hun onderzoek en analyses uit binnen de workspace met de beschikbaar gestelde analysetools. Door middel van deze vernieuwing draagt LifeLines bij aan het vraagstuk rondom privacy en security, maar ook aan de integriteit van data en onderzoek. Data kan niet meer beïnvloed worden en onderzoek is altijd reproduceerbaar aangezien de data gearchiveerd wordt.
7.5 Audit LifeLines heeft haar IT omgevingen in 2014 laten auditen op informatieveiligheid. Uitkomsten van de audit zijn opgepakt zodat in 2015 voor certificering NEN7510 gegaan kan worden. Daarnaast zijn de twee externe omgevingen, de catalogus en de workspace, door middel van een hackerstest onderzocht. Beide omgevingen zijn veilig bevonden en tips voor verbetering zijn doorgevoerd. LifeLines wil graag vooroplopen en een voorbeeld zijn wanneer het gaat om privacy en security. De focus zal hier voordurend op liggen. In 2015 zal LifeLines zich voorbereiden op de aankomende Europese Privacy Verordening (EPV).
8 miljoen aliquots opgeslagen in 120 grote vriezers bij een temperatuur van –80 graden
30
31
Het pand en de geautomatiseerde vriezer is beschermd tegen aardbevingen, overstromingen, stroomuitval, uitval van koeling en brand.
8 LifeStore 8.1 Huidige opslag Eind 2014 heeft LifeLines ongeveer 8 miljoen aliquots (kleine buisjes met biomaterialen) opgeslagen in 120 grote vriezers bij een temperatuur van –80 graden. Het vullen van deze vriezers met biomaterialen is handwerk, net als de uitgifte van biomaterialen. Als expert op het gebied van biobanking wil LifeLines voorop blijven lopen in verwerking en opslag van biomaterialen. Daarom heeft LifeLines gekozen voor het volledig automatiseren van het opslagproces in een geautomatiseerde vriezerfaciliteit.
8.2 De LifeStore Deze faciliteit heeft de naam “LifeStore” gekregen. Het is een volledig geautomatiseerde vriezerfaciliteit ter grootte van een kleine sporthal waarbij alle biomaterialen van de LifeLines deelnemers bij -80 graden worden bewaard. Vanaf begin 2014 is gewerkt aan de bouw van het pand, de installatie van de geautomatiseerde vriezer en hebben verschillende kwaliteitstesten plaatsgevonden.
Afb. 2 LifeLines vriezers
Binnen de LifeStore is een uniek niveau aan veiligheidsmaatregelen getroffen om te borgen dat de LifeLines samples voor minimaal 30 jaar bewaard blijven.
Het pand en de geautomatiseerde vriezer is beschermd tegen aardbevingen, overstromingen, stroomuitval, uitval van koeling en brand. In de eerste twee maanden van 2015 worden de kwaliteitstesten afgerond waarna de opslag-faciliteit in de loop van 2015 in productie genomen zal worden. Deze enorme vriezerfaciliteit zorgt voor een enorme efficiëntieslag. Waar een uitgifte handmatig tot enkele weken kan duren, zorgt de LifeStore dat binnen 12 uur elke aanvraag verwerkt kan worden.
8.3 Beheer UMCG-vriezers door LifeLines Alle 120 vriezers met LifeLines samples worden vanaf april 2015 overgezet naar de geautomatiseerde vriezer. De vriezers waar op dit moment de LifeLines samples in liggen opgeslagen komen dan vrij. Deze zullen in gebruik worden genomen door het UMCG om de samples van andere onderzoeken die binnen het UMCG lopen op te slaan. LifeLines zal deze vriezers voor het UMCG in beheer nemen.
32
33
9 Onderzoek met LifeLines data en biomaterialen De aanvragen en de uitgifte van data en materialen verloopt via de LifeLines Research Office. Dit is het loket waar onderzoekers hun aanvraag kunnen indienen en geldt tevens als servicepunt voor onderzoekers.
tract verklaart de onderzoeker ook dat deze zich houdt aan eerder genoemde wet- en regelgeving en aan de Researchcode van het UMCG.
9.1 Hoe werkt het?
Wanneer een onderzoeksvraag is goedgekeurd krijgt een onderzoeker toegang tot een beperkte set geanonimiseerde onderzoeksgegevens. Onderzoekers krijgen alleen die data die noodzakelijk is voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Deze data is alleen toegankelijk via een beveiligde workspace. Binnen deze workspace kan een onderzoeker zijn onderzoek uitvoeren. Het is voor een onderzoeker onmogelijk om data uit deze workspace te downloaden of te versturen. De LifeLines data komt dus niet op andere systemen terecht. Ook het toevoegen van data aan de workspace is onmogelijk voor onderzoekers. LifeLines biedt hiermee een unieke infrastructuur die privacy van deelnemers waarborgt en integriteit van onderzoek verhoogt.
Als een onderzoeksaanvraag is ingediend bij de Research Office, wordt de aanvraag en de onderzoeker(s) door de Research Office en de wetenschapscommissie (Scientific Board) getoetst en gescreend op: • wetenschappelijk inhoudelijke kwaliteit; • doel van het onderzoek moet passen binnen Healthy Ageing; • de hoeveelheid gevraagde data en biomaterialen moet proportioneel zijn en passen bij het doel van het onderzoek (een onderzoeker krijgt niet meer dan nodig is voor de onderzoeksvraag); • kwaliteit en onafhankelijkheid van de onderzoekers: de onderzoeker(s) moet gepromoveerd zijn en actief zijn in wetenschappelijk onderzoek. Nadat een onderzoeksaanvraag is goedgekeurd, worden de afspraken over het doel en de uitvoering van het onderzoek vastgelegd in een contract. In dit con-
Voorstel indienden
Voorstel inspecteren
9.2 Hoe krijgen onderzoekers toegang tot LifeLines data?
9.3 Aanvragen In 2014 zijn 51 onderzoekersaanvragen ingediend. 36 aanvragen zijn hierbij afkomstig uit het UMCG en de RUG, 8 aanvragen zijn afkomstig uit andere delen van Nederland en 7 aanvragen
Keuring door Scientific Board
Voorstel herzien
Akkoord
DMTA, voorwaarden en contact ondertekenen
Toegang tot afgesproken data LifeLines
actie onderzoeker actie LifeLines
Flow data-uitgifte
34
35
zijn afkomstig van buiten Nederland. Uiteindelijk zijn 43 aanvragen goedgekeurd door en de Scientific Board. Deze 43 goedgekeurde aanvragen bestonden uit 28 data-uitgiftes, 7 uitgiftes van biomaterialen en 8 studies waarbij extra gegevens of materialen worden verzameld.
9.4 Publicaties LifeLines geeft data en biomaterialen uit om onderzoek mee te doen in het kader van Healthy Ageing. De uitkomsten van deze onderzoeken zijn belangrijk en worden vormgegeven in wetenschappelijke publicaties. In 2014 zijn in totaal 30
wetenschappelijk publicaties verschenen op basis van LifeLines gegevens.
9.5 Twee onderzoeken uitgelicht Onderstaand worden twee interessante onderzoeken op basis van LifeLines gegevens uitgelicht. Het gaat hierbij om een onderzoek van Kim de Jong naar de beroepsmatige blootstelling aan pesticiden en de kans op COPD en een onderzoek van Marloes Oldenkamp naar mantelzorg. Het onderzoek van Kim de Jong heeft de landelijke media gehaald. Het onderzoek van Marloes Oldenkamp moet nog in een wetenschappelijk tijdschrift geplaatst worden.
De Jong maakte voor haar onderzoek gebruik van gegevens uit twee langlopende, epidemiologische studies naar de gezondheid van de algemene populatie: LifeLines (165.000 deelnemers) en Vlagtwedde-Vlaardingen (meer dan 8.000 deelnemers). De promovenda vond bewijs dat blootstelling aan sigarettenrook en/of aan giftige dampen, stoffen, gassen op het werk een relatie vertoont met een minder goede longfunctie en het vaker voorkomen van COPD. De individuele gevoeligheid voor blootstelling aan zulke stoffen blijkt verder bepaald te zijn door actief roken en door variaties in nog niet eerder met gevoeligheid voor dergelijke blootstelling geïdentificeerde genen. Ook pesticiden blijken nu onder het rijtje schadelijke invloeden te kunnen worden geschaard. De Jong en haar collega’s ontdekten dat beroepsmatige blootstelling aan pesticiden (waaronder ook herbiciden en insecticiden worden gerekend) de sterkste, snelste en meest consistente verslechtering van longfunctie liet zien. Waarschijnlijk geldt dit in het bijzonder voor rokers en mensen met een genetische variant in het gen NOS1. Vervolgonderzoek moet duidelijk maken of mensen die in de buurt van kwekerijen en met pesticiden behandeld land wonen of werken meer gezondheidsrisico’s lopen dan anderen.
Onderzoek: Kim de Jong
Onderzoek: Marloes Oldenkamp
Beroepsmatige blootstelling aan pesticiden vergroot kans op COPD
Mantelzorg
Mensen die op hun werk met pesticiden in aanraking komen, zoals boeren en kwekers, hebben een hogere kans om COPD te ontwikkelen. Dat concludeert Kim de Jong in haar promotieonderzoek. Ook identificeerde zij een aantal genetische varianten in nieuwe, nog niet eerder gevonden genen die de individuele gevoeligheid voor COPD beïnvloeden. Deze resultaten laten het belang zien van meer onderzoek naar en betere voorlichting over de gevaren van giftige stoffen, gassen en dampen, thuis en op het werk.
Tussen mei 2013 en juli 2014 hebben ruim 1000 mantelzorgers in LifeLines een uitgebreide vragenlijst ingevuld over hun situatie als mantelzorger. Deze mantelzorgvragenlijst bevatte vragen over onder andere de relatie met hun naaste, de gezondheid van hun naaste, de hoeveelheid en soort mantelzorg, ondersteuning, en de positieve en negatieve ervaringen met de mantelzorg. Op dit moment hebben we de resultaten van de eerste 600 ingevulde mantelzorgvragenlijsten. De mantelzorgers in LifeLines zijn gemiddeld 53 jaar en de meeste mantelzorgers zijn vrouw (76%).De helft van de mantelzorgers in LifeLines zorgt voor één van hun ouders of schoonouders. Slechts een klein gedeelte zorgt voor hun partner (15%), hun kind (15%) of voor iemand anders (19%), zoals bijvoorbeeld een broer of zus, vriend, of buurman/buurvrouw. Meer dan de helft van de mantelzorgers verleent meer dan 4 uur mantelzorg per week. Mantelzorgers zorgen het vaakst voor het huishouden, en daarnaast geven ze emotionele steun en toezicht, en hulp bij bezoek aan familie en artsen. Persoonlijke verzorging en verpleegkundige zorg worden minder vaak gegeven.
COPD is een chronische en onomkeerbare vernauwing van de luchtwegen door een te sterke afweerreactie van het lichaam op schadelijke stoffen, zoals tabaksrook, gassen en dampen. COPD wordt vooral in verband gebracht met (zware) rokers, maar dit is onjuist. Zo’n 25-45% van alle COPD-patiënten wereldwijd heeft nooit gerookt. Dat roept de vraag op door welke combinatie van genetische en omgevingsvarianten deze groep toch ziek wordt.
36
37
Positieve ervaringen met mantelzorg Vaak wordt mantelzorg alleen gezien als iets negatiefs: het kost tijd, energie, en sommige mantelzorgers voelen zich overbelast. En hoewel dit soms zeker ook het geval is en we dit ook zien bij de LifeLines mantelzorgers, hebben veel mantelzorgers ook positieve ervaringen. In de grafiek hieronder is bijvoorbeeld te zien dat maar liefst 56% het (zeer) eens is met de stelling dat zij zich door het zorgen gewaardeerd voelen. Ook heeft 55% een goed gevoel over zichzelf door het zorgen, en voelt 61% zich nodig door het zorgen. De resultaten geven meer inzicht in de situatie van mantelzorgers, en kunnen gebruikt worden voor de ontwikkeling van effectieve ondersteuning en hulp, zodat uiteindelijk de mantelzorgers er zelf op vooruit gaan. Op dit moment worden de resultaten van het onderzoek verwerkt.
9.6 BiKE BiKE is het Biobank/cohort Knowledge en Expertise Center. Het is een samenwerking tussen LifeLines en de Healthy Ageing Campus van het UMCG. Het opzetten en beheren van een biobank of cohortonderzoek vereist toegepaste kennis over hoe te verzamelen, hoe op te slaan, hoe te registreren en hoe bijvoorbeeld zorgvuldig met Big Data omgegaan moet worden. Kennis die binnen LifeLines en de jarenlange ervaring binnen het UMCG aanwezig is. BiKE is hiermee een bron van informatie voor de lokale, regionale en internationale biobanking gemeenschap,
en biedt gemeenschappelijke diensten aan voor biobankonderzoekers. Daarnaast is BiKE een toegangspoort tot biobankonderzoek en beschikt BiKE over middelen voor zowel het starten als het uitbreiden van biobanken / cohort studie. BiKE werkt nauw samen met andere Nederlandse biobankstudies binnen BBMRI-NL, alsook met internationale initiatieven, met name BBMRI Europa en Maelstrom (onderdeel van P3G).
10 Communicatie Communicatie is voor Lifelines een erg belangrijk onderwerp. LifeLines communiceert met meerdere doelgroepen: deelnemers, huisartsen, wetenschappers, bedrijven, financiers en andere biobanken. In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste communicatieactiviteiten in 2014.
10.1 Deelnemers In 2014 zijn drie nieuwsbrieven verstuurd aan deelnemers, in januari, mei en oktober. Deze nieuwsbrieven hebben als doel deelnemers te informeren over ontwikkelingen binnen LifeLines en deelnemers te informeren over resultaten en lopende wetenschappelijke onderzoeken met LifeLines. De nieuwsbrieven wordt naar zo’n 120.000 LifeLines deelnemers gestuurd en is te vinden op de LifeLines website. LifeLines heeft regelmatig met mediapubliciteit te maken, zoals bij de start van de 2e screening, de BVvorming en bijvoorbeeld de sluiting van het cohort. Ook wordt LifeLines gevraagd mee te werken aan reportages en educatiemateriaal. Hier enkele voorbeelden: DvhN Pagina in Beeld (een infographic
van 1 hele pagina over LifeLines) RTV Noord Reportage over de LifeStore Bosatlas Bosatlas over voeding in samenwerking met LifeLines Volkskrant Genoom van Nederland (met onder andere data van LifeLines)
10.2 Wetenschap Sinds 2014 worden er regelmatig nieuwsbrieven naar onderzoekers gestuurd om ze te informeren over ontwikkelingen in de organisatie en over resultaten van wetenschappelijk onderzoek.
10.3 Beurzen, congressen en evenementen LifeLines heeft in 2014 verschillende beurzen, congressen en evenementen bezocht. Enkele voorbeelden van biobank congressen: UKBiobank symposium, HandsOn Biobank, EuroBioForum Personalised Medicine Forum & BBMRI-LPC Forum, WEON (Nationale Epidemiologie Congres),Symposium ‘Science meets Society’ (RUG Sustainable Society en Zorg Innovatie Forum), ScanBalt Forum en het ESBB congres (Internationaal Biobank congres). Voorbeelden van publieksevenemten zijn het bevrijdingsvestival van de gemeente Noorderveld en het Let’s Gro festival.
38
39
Levenslijnen Doel van deze events is de naamsbekendheid van LifeLines vergroten en laten zien over welke materialen, gegevens, kennis en expertise LifeLines beschikt. Naast bezoeken brengen en deelnemen aan congressen en beurzen, ontving LifeLines bezoek van onder andere het Ministerie van VWS, het Ministerie van EZ, van de Tohoku University Medical Megabank Organization en Korea Health Industry Development Institute
10.4 Symposium Het LifeLines symposium is een jaarlijks terugkerend evenement waarbij wetenschappers op de hoogte worden gebracht van de ontwikkelingen rond LifeLines. In 2014 was de tweede editie, getiteld ‘From Bench to Biobank’, waarbij het thema ontwikkeling en gebruik van biomarkers in onderzoek was. Er waren 150 deelnemers aanwezig.
Op het bedrijventerrein Eemspoort in Groningen liggen 5,7 miljoen potjes bloed, urine en ontlasting opgeslagen in een reusachtig vriespakhuis. Het zijn de monsters van het bevolkingsonderzoek LifeLines waarin bijna 170.000 mensen dertig jaar worden gevolgd.
Deelnemers ●
●
●
Gea Meulema, André Broere
LifeLines ●
In 2006 begonnen in Groningen, Drenthe en Friesland
●
Loopt minimaal 30 jaar
●
167.729 deelnemers
●
Brengt in kaart hoe mensen gezond ouder worden
●
Onderzoekt niet zelf, maar verzamelt en beheert alle gegevens
●
Stelt gegevens beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek
●
Onafhankelijke commissie beoordeelt onderzoeksaanvragen
Drie generaties 13.631 relaties over 3 generaties, waarin: 7.077 grootouders, 5.343 ouders en 7.948 kinderen
●
Dit kun je te weten komen ●
Bloed: functioneren lever en schildklier, ijzeropname, cholesterol, bloedsuiker, calcium, dna
●
Urine: hormonen, eiwitgehalte, werking van de nieren
●
Haar: hoeveelheid stress. Je haar groeit, maar het stresshormoon blijft in je haren opgeslagen
Vier generaties
71 relaties over 4 generaties, waarin: 47 grootouders, 37 ouders, 38 kinderen en 57 kleinkinderen
●
Ontlasting: aanwezigheid bacteriën en bloed, darmgezondheid
167.729 inwoners uit Groningen, Drenthe en Friesland en hun familieleden elders in het land
Deelnemers per provincie
Beantwoorden vragen over ziekten, leefstijl, gezondheid, medicijngebruik en voedingsgewoonten Om de vijf jaar wordt onder meer bloeddruk, gewicht, lengte en hartfunctie gemeten en bloed, urine, hoofdhaar en bij sommige deelnemers ontlasting verzameld Generaties en individuele deelnemers worden gedurende minimaal 30 jaar gevolgd
18
49.350 62.950 45.532
807
438
385
525
1.967 621
151 46
Afwijking met cijfers totaal: deel deelnemers heeft zich teruggetrokken, is overleden of naar buitenland verhuisd.
Leeftijdsopbouw deelnemers 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
5
10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 jaar
Bewaren van gegevens Bloed, urine en ontlasting van alle deelnemers wordt 30 jaar bewaard in 115 grote vrieskasten waarin het – 80 graden is. Het is opgeslagen in een grote loods op bedrijventerrein Eemspoort in Groningen, LifeStore geheten. Midden volgend jaar verhuizen alle monsters naar een grote, geautomatiseerde vriezer.
Deelnemer geeft bloed
Verwerking bloedmonsters
Inhoud vriezers ● ● ●
Het haar, 16.820 plukken, wordt op kamertemperatuur elders bewaard
publicatie Dagblad van het Noorden
Opslag urine in vrieskist
Bloed: 3.781.100 potjes Urine: 1.920.800 potjes Ontlasting: 20.687 potjes
Vrieskisten waarin monsters worden bewaard
Nieuwe geautomatiseerde vriezer © DvhN 171114 | AB
40
41
11 LifeLines in cijfers Graag geven we een cijfermatige overzicht van ons primaire proces om een indruk te geven met welke grote hoeveelheden LifeLines in een jaar te maken heeft.
11.1 Informatiebrieven en uitnodigingen Om de deelnemers voor het bezoek uit te nodigen zijn vanuit het Servicebureau vanaf het begin van de tweede screening 59.034 informatiebrieven verzonden (inclusief beschikbaarheidformulier). 26.199 van deze uitnodigingen zijn op papier verzonden en 32.835 zijn digitaal aan de deelnemers verzonden.
11.2 Deelnemer bezoeken
Soort vragenlijst
Verstuurd
Retour
Response %
De deelnemers bezoeken ook tijdens de tweede screening tweemaal een LifeLines locatie. In totaal hebben 34.455 deelnemers een eerste bezoek gebracht waarbij weer diverse metingen zoals ECG, longfunctie en de mini en cogstat zijn afgenomen. In 2014 hebben 30.698 deelnemers het tweede bezoek afgelegd en bloed, urine, feces en haar afgestaan.
Vragenlijst Followup2
39.156
29.518
75,3%
Vragenlijst Followup3
51.157
29.530
57,7%
Vragenlijst 4.1
34.444
32.177
93,4%
Vragenlijst 4.2
34.444
29.927
86,9%
Aan het eind van 2014 hebben we nog een wachtrij van 3.559 deelnemers die wel een eerste bezoek hebben gehad, maar nog geen tweede bezoek. We zien nog steeds dat de voorkeur van deelnemers voor het tweede bezoek op de maandagmorgen ligt.
In vergelijking tot andere onderzoeken waarin vragenlijsten worden gebruikt zijn dit zeer hoge responspercentages.
11.4 Metingen en biomaterialen Binnen het eerste bezoek worden diverse metingen afgenomen, tijdens het tweede bezoek worden diverse biomaterialen verzameld. In onderstaande opsomming iets meer zicht op de aantallen die in 2014 zijn behaald:
Meting bezoek 1
Aantal deelnemers op locatie
Aantal deelnemers test afgenomen
Response %
Bloeddruk
34.444
34.411
99,9%
11.3 Vragenlijsten
Hartfilmpje (ECG)
34.444
34.411
99,9%
De deelnemers van LifeLines worden op meerdere momenten gevraagd een vragenlijst in te vullen. Het gaat hierbij om de baseline vragenlijsten (tijdens eerste screening), de follow-up 2 en de follow-up 3 en de vragenlijsten 4-1 en 4-2 die tijdens de tweede screening worden afgenomen. Tevens is in 2014, onder een beperkte groep deelnemers, een mantelzorg vragenlijst afgenomen. Op dit moment is follow-up 5 vragenlijst in ontwikkeling om in 2015 te starten. Cijfermatig zien de vragenlijsten er als volgt uit:
Mini/Cogstate
34.444
27.025
78,4%
Longfunctie
26.882
25.220
93,8%
Jumptesten
26.882
20.799
77,3%
Aantal deelnemers op locatie
Aantal deelnemers materiaal afgenomen
Percentage %
Bloedafname
30.839
30.481
98,8%
Urine inname
30.839
30.336
98,3%
Haar afname
30.839
19.845
64,3%
Ontlasting inname
24.919
23.771
95,3%
Biomaterialen bezoek 2
42
43
12 Toekomstontwikkeling Onderstaand een overzicht van de belangrijkste toekomstige ontwikkelingen en ambities die op korte en lange termijn gaan spelen binnen LifeLines.
12.1 Nieuwe financiering LifeLines heeft de ambitie om minimaal 30 jaar te bestaan als actief cohort. De belangrijkste ambitie voor de komende jaren ligt in het genereren van voldoende financiële middelen om een actief cohort te blijven met nieuwe screeningen. Om dit te bewerkstelligen vraagt LifeLines (beperkte) financiële vergoedingen voor het tijdelijk ter beschikking krijgen van data en of biomaterialen om wetenschappelijk onderzoek te verrichten. Verder probeert Lifelines de aanwezige infrastructuur en kennis te vermarkten. Op dit moment is reeds duidelijk dat de eigen inkomsten onvoldoende zullen zijn voor een derde screening die vergelijk-baar is met de tweede en eerste screening. Hiervoor wordt ook financiering gezocht.
12.2 Stijging in data en sampleuitgifte LifeLines is opgezet om wetenschappelijk onderzoek te faciliteren door het beschikbaar stellen van data en biomate-
rialen. Op dit moment is er een stijgende trend in het aantal aanvragen van data en of biomateriaal. Onze ambitie ligt echter hoger met een minimaal aantal aanvragen van 200 per jaar. De komende jaren wordt stevig ingezet om LifeLines onder de aandacht van wetenschappers te brengen.
12.3 Inrichting derde screening Het is belangrijk om vroegtijdig zicht te hebben op de inhoud van de derde screening. De ambitie is om de inhoud in 2015 vast te kunnen stellen zodat in 2016 begonnen kan worden met de voorbereidingen van deze derde screening.
12.5 Europese Privacy Verordening Vanuit Europa komt nieuwe wetgeving onze kant op. LifeLines is reeds begonnen met de implementatie van deze regelgeving ondanks het feit dat deze nog niet formeel van kracht is. De regels die voortkomen uit de Europese Privacy Verordening (EPV) zullen door LifeLines geïmplementeerd worden.
12.6 Opening LifeStore Begin 2015 wordt begonnen met het vullen van onze geautomatiseerde
vriezeropslag. In het voorjaar van 2016 wordt deze unieke faciliteit feestelijk geopend.
12.7 Deelnemersaantallen
deelnemers. Omdat deelnemers iedere 4 á 5 jaar worden uitgenodigd, zullen deze locatie medio 2016 heropend worden.
De tweede screening van LifeLines eindigt eind 2017. Het is hierbij belangrijk dat LifeLines voldoende deelnemers per jaar ziet om dit einddoel te realiseren. LifeLines rekent op ongeveer 150.000 deelnemers die onze locaties bezoeken. Concreet betekent dit dat 37.500 deelnemers per jaar een locatie van LifeLines moeten bezoeken.
12.9 Deelnemerportaal en nieuwe website
12.8 Sluiting en opening van locaties
12.10 Start nieuwe projecten
Begin 2015 is een zestal locaties van LifeLines geopend in de vier noordelijke provincies: Drachten, Emmen, Groningen, Leeuwarden, Oude Pekela, Sneek en Heerenveen. In 2016 zullen drie locaties van deze zes locaties sluiten en zullen drie nieuwe locaties heropend worden (Assen, Emmen en Hoogeveen). Dit heeft met de overgang van de 1e naar de 2e screening te maken. De eerste screening stopte eind 2013, de 2e screening begon januari 2014. De locaties die nu gesloten zijn, zijn korter dan vier jaar geleden begonnen met het ontvangen van LifeLines
Deelnemersbehoud is voor LifeLines erg belangrijk. Hierdoor willen we deelnemers graag binden aan onze organisatie. In 2015 willen we de website vernieuwen en kijken we naar andere mogelijkheden om deelnemers (nog) meer te binden.
Zoals eerder aangegeven is LifeLines een open infrastructuur, waarin nieuwe onderzoeken ondergebracht kunnen worden. Lifelines hoopt in de toekomst diverse nieuwe studies te mogen verwelkomen. Concreet gaan er al nieuwe studies met betrekking tot darmgezondheid, acne, CT scans en een geboortecohort lopen in 2015.
44
45
13 Jaarrekening 2014 is het eerste jaar van de LifeLines organisatie, waarbij LifeLines geen onderdeel meer is van het UMCG, maar het UMCG 100% aandeelhouder is. 2014 is hierdoor wel het eerste jaar waarin LifeLines een eigen jaarrekening moet opstellen. Onderstaand zijn de
13.1 Balans geconsolideerde balans, de verlies- en winstrekening en toelichting daarop weergegeven. De consolidatie betreft LifeLines Databeheer BV en haar 100% deelneming Medische Biobank NoordNederland BV.
Hieronder is de geconsolideerde balans van LifeLines Databeheer BV per november 2013 en december 2014 opgenomen.
Balans per 1-11-2013 De vennootschappen zijn opgericht op 1 november 2013. De balans per
1 november 2013 toont het aandelenkapitaal dat bij oprichting is ingebracht. De bij de LifeLines activiteiten behorende activa en passiva zijn naar de situatie per 1 januari 2014 ingebracht. De jaarrekening betreft de periode van 1 november 2013 tot en met 31 december 2014.
Geconsolideerde balans LifeLines 31-12-2014
01-11-2013
(x € 1.000,- )
(x € 1.000,- )
(x € 1.000)
31-12-2014
01-11-2013
(x € 1.000)
(x € 1.000)
Activa
Passiva
Materiele vaste activa
Eigen vermogen
0
0
Kapitaal
0
0
16
0
16
0
208
0
56
0
4.743
0
80
0
Materiele vaste activa
0
0
0
0 Voorzieningen
Vlottende activa Debiteuren Nog te storten aandelenkapitaal Belastingen en premies soc. verz. Overige vorderingen
Julilea voorziening 439
0 Kortlopende schulden
0
18
268
0
Belastingen en premies soc. verz.
7
0
Schulden terzake pensioenen
714
18
Vooruit ontvangen subsidie en matching Schulden aan participanten
Liquide middelen
Totaal activa
4.931
0
4.931
0
5.645
18
Kortlopende schulden en overl. passiva
Totaal activa
524
0
5.611
0
5.645
18
46
47
Materiële vaste activa De boekwaarde van de materiële vaste activa (investeringen) bedraagt € 0,-. Vaste activa zijn op nihil gewaardeerd omdat de aanschafprijs wordt vergoed door een investeringssubsidie. Deze investeringssubsidie wordt in mindering gebracht op de aanschafwaarde, waardoor een nihilwaarde ontstaat.
Vlottende activa De post debiteuren (openstaande bedragen van door LifeLines verzonden facturen) per 31 december 2014 van € 439.00,- bestaat voor € 389.000,- uit nog te ontvangen subsidiabele kosten die zijn doorberekend aan de penvoerder voor het betreffende project. De post belastingen en sociale verzekeringen bestaat uit de openstaande BTW-verdering op de belastingdienst over het vierde kwartaal van 2014.
Eigen vermogen Het eigen vermogen betreft 18 aandelen met een waarde van € 1.000,- nominaal, die allemaal in handen zijn van het Universitair Medisch Centrum Groningen.
Kortlopende schulden Uit de balans blijkt de LifeLines meer
subsidie ontvangen heeft dan op dit moment aan kosten en investeringen is gerealiseerd (post vooruit ontvangen subsidie en matching van € 4.743.000,-). De hoogte van deze post heeft voornamelijk te maken met de verlate oplevering van de LifeStore, waardoor de laatste termijnbetaling aan de leverancier nog niet gerealiseerd is. Begin 2015 vindt deze betaling plaats, waarna deze via rekening-courant worden doorbelast aan LifeLines en vervolgens door LifeLines betaald. Met schulden aan participanten wordt de rekening-courant schuld aan het UMCG bedoeld. Het UMCG financiert de facturen aan derden van LifeLines voor (loopt via betaalproces van UMCG), waarna deze via de rekening-courant worden doorbelast aan LifeLines. Onder de kortlopende schulden en overlopende passiva staan voornamelijk posten met betrekking tot reserveringen voor vakantiegeld, vakantiedagen en het persoonlijk budget.
13.2 Verlies en winst Geconsolideerde verlies- en winstrekening LifeLines Realisatie 2014
Begroting 2014
(x € 1.000)
(x € 1.000)
8.024
10.050
265
750
8.289
10.800
Personeelskosten
5.742
6.100
Overige bedrijfskosten
2.547
4.700
Totaal bedrijfslasten
8.289
10.800
Financiële baten
0
0
Financiële lasten
0
0
Totaal financiële baten en lasten
0
0
Resultaat boekjaar
0
0
Bedrijfsopbrengsten Subsidieopbrengsten Overige bedrijfsopbrengsten Totaal bedrijfsopbrengsten Bedrijfslasten
Financiële baten en lasten
De verlies- en winstrekening van LifeLines sluit met een resultaat boekjaar van € 0,-. De opbrengsten en kosten zijn hierdoor met elkaar in balans.
Bedrijfsopbrengsten De opbrengsten liggen lager dan begroot in 2014. Voor subsidieopbrengsten is dit verklaarbaar vanwege lagere gereali-
48
49
seerde exploitatiekosten; subsidieopbrengsten worden verantwoord in het kalenderjaar waarin de hiermee samenhangende exploitatiekosten zijn gerealiseerd. De gerealiseerde overige bedrijfsopbrengsten lopen € 485.000,- achter bij de begroting. LifeLines heeft in 2014 minder datasets en samples uitgegeven dan verwacht was voor de begroting 2014. Geconcludeerd kan worden dat de (wetenschappelijke) bekendheid van LifeLines nog niet op het gewenste niveau ligt, waardoor onderzoekers LifeLines nog niet voldoende weten te vinden. Verder was nog niet alle data 1e screening meting beschikbaar voor onderzoekers en was er nog beperkte vervolgdata beschikbaar aangezien de verzameling hiervan nog loopt.
Bedrijfslasten
LifeLines focust zich volledig op het beschikbaar stellen van hoogwaardige onderzoeksgegevens aan de wetenschap
De gerealiseerde personele kosten zijn € 358.000,- lager dan de begroting. Deze onderschrijding is verklaarbaar door een lager aantal ingezette fte’s dan begroot.
De gerealiseerde overige bedrijfskosten zijn € 2.154.000,- lager dan de begroting. Deze onderschrijding wordt verklaard door: • Nog niet gerealiseerde exploitatiekosten met betrekking tot de LifeStore, de geautomatiseerde vriezerfaciliteit van LifeLines. De verwachting was dat de LifeStore in 2014 operationeel zou zijn, dit is echter verschoven naar begin 2015. Hierdoor zijn in 2014 beperkte kosten voor de LifeStore gemaakt; • Lager aantal deelnemers op locaties dan gepland (ruim 3.000, 8%), waardoor ook de kosten voor verbruiksmaterialen op locaties en op het laboratorium lager zijn; • Lagere kosten met betrekking tot onderhoud aan de laboratoriumapparatuur.
13.3 Overige informatie Financiering De vennootschap ontvangt over de periode 2009-2017 € 96,1 miljoen vanuit subsidiegevers, de RUG en het UMCG. Per 31 december 2014 is voor € 76,2 miljoen aan kosten en investeringen gerealiseerd. Voor de toekenning van de subsidie dient te worden voldaan aan de voorwaarden van de subsidiegevers.
50
Met betrekking tot de subsidies bestaan risico’s ten aanzien van het mogelijk niet subsidiabel zijn van gerealiseerde kosten en investeringen, onder andere vanwege specifieke subsidievoorwaarden. Ook bestaan risico’s ten aanzien van de BTWaftrek over de periode 2009-2011 en ten aanzien van bepaalde kosten. Op het moment van het opmaken van de jaarrekening zijn deze financiële risico’s nog onduidelijk en afhankelijk van de uitkomsten van de controles door de accountant, subsidieverstrekker en belastingdienst. Het UMCG staat garant voor de financiële risico’s in de periode voorafgaand aan de oprichting van de vennootschappen voor een bedrag van maximaal € 2 miljoen.
Deponering De jaarrekeningen 2014 van LifeLines Databeheer B. V. en van Medische Biobank Noord-Nederland B.V. zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel. De in dit hoofdstuk opgenomen financiële informatie is een verkorte weergave van de in de jaarrekening opgenomen informatie.
Tekst en beeld LifeLines
Vormgeving en infographics StudioSpijker, Groningen
Bloemsingel 1, 9713 BZ Groningen www.lifelines.nl
