Beste leerkracht, Hopelijk wordt het een boeiende ervaring! Haryanti Frateur - Muziektheater Transparant

LESMAP FEEDBACK

Beste leerkracht,

Binnenkort kom je met je leerlingen de voorstelling Feedback bijwonen. Om vooraf niet te veel tipjes van de sluier op te lichten, is het de bedoeling om met deze map aan de slag te gaan na het bijwonen van de voorstelling. De map bestaat uit twee grote delen. Het eerste deel bestaat voornamelijk uit achtergrondinformatie bij de voorstelling. In dit deel vind je informatie over de voorstelling, de makers van de voorstelling, ... In het tweede deel wordt er een aanzet gegeven om met de klas zelf aan de slag te gaan rond improvisatiemuziek en om met de klas even stil te staan bij wat ze zelf ervaren hebben tijdens de voorstelling. Hierbij trachten we de leerlingen te stimuleren in het ‘leren luisteren naar de geluiden in wereld om zich heen’ Kinderen leven immers in een wereld die beheerst wordt door geluiden waarvan we de meeste zelfs vaak niet meer horen! Dagelijks komen we met geluiden in aanraking, vaak onbewust. Overal om ons heen is er geluid. Zelfs op een windstille dag ergens op het platteland is er geluid. Hoe vaak staan we in deze gehaaste tijden nog werkelijk stil bij de geluiden om ons heen? Hoe dikwijls gaan we niet voorbij aan het opwindend geritsel van een papiertje of het verrukkelijk geluid van tsjilpende vogeltjes. Mensen en ook kinderen moeten weer leren luisteren. Luisteren is naast muziek uitvoeren en componeren de meest directe manier om met muziek om te gaan. In feite valt of staat alles met luisteren. Muziek bestaat enkel als ze kan gehoord worden. Hoe groter de luisterbereidheid, hoe beter de rijkdom van muziek tot zijn recht komt.1

1

Uit: Mallemuzes Luisterkabinet, Suggesties voor het beluisteren van muziek door kinderen, Bruno Peeters, Alamire Muziekuitgeverij, Peer, 1996 – citaat uit het voorwoord, Wouter Van Looy, pag. 5

Geluiden worden gedragen door trillende lucht. Pas als de trilling via onze oren de hersenen binnengekomen is, horen we geluid, een stem, muziek. De muziek zit dus niet in de lucht, maar in ons hoofd, tussen de oren. Maar, helaas of gelukkig, horen wij lang niet alle luchttrillingen. Heel veel geluiden gaan aan ons voorbij omdat de trillingsfrequenties te hoog of te laag zijn. We weten dat geluiden zich door de lucht voortplanten met ongeveer 330 meter per seconde. Geluiden geven bovendien ook structuur aan de ruimte om ons heen, doordat we in staat zijn zowel de afstand als de richting van waaruit geluiden komen, kunnen bepalen. Het is bijgevolg belangrijk kinderen bewuster te leren luisteren naar alle geluiden - en dus ook muziek - om hen heen. Doordat deze oefeningen hoofdzakelijk vertrekken vanuit de eigen inbreng van de kinderen zijn ze erg geschikt voor elk type onderwijs. Bovendien lenen de oefeningen zich uitstekend om vakoverschrijdend te werken en leunen ze nauw aan bij de eindtermen muzische vorming van het basisonderwijs. Jullie reacties en reacties van de leerlingen, zowel op de nabespreking als op de beleving van de voorstelling, zijn voor Muziektheater Transparant erg waardevol. Je kan deze reacties altijd mailen naar [email protected].

Hopelijk wordt het een boeiende ervaring! Haryanti Frateur - Muziektheater Transparant

“Een mimeshow, een turnles, een muziekatelier of een concert? Bert Bernaerts en Rudi Galindo maken van Feedback alles ineen. Zelden deden improvisaties met kinderen een voorstelling zoveel deugd. “ De Morgen, 14 november 2007

OVER MUZIEKTHEATER TRANSPARANT

MUZIEKTHEATER TRANSPARANT Leopoldplaats 10 b1 ~ B 2000 Antwerpen Tel. +32 (0)3 225 17 02 ~ Fax +32 (0)3 226 16 52 [email protected] ~ www.transparant.be

Muziektheater Transparant is een productiehuis dat de artistieke grenzen van opera en muziektheater verkent. De creatie van nieuwe muziektheaterstukken, nieuwe kameropera’s en vergeten opera’s uit het verleden staat centraal, met specifieke aandacht voor het vocale. Oude en nieuwe muziek worden gelijktijdig geprogrammeerd en met elkaar geconfronteerd: W.A. Mozart en Wim Henderickx, Franz Schubert en Peter Maxwell Davies, Claudio Monteverdi en Eric Sleichim, Wolfgang Rihm en Jan Van Outryve. Muziektheater Transparant spitst zijn aandacht toe op het werk van zes huisartiesten (Ramsey Nasr, Caroline Petrick, Wouter Van Looy, Wim Henderickx, Eric Sleichim, Jan Van Outryve). Daarnaast krijgen jonge zangers, jonge componisten en jonge regisseurs doorgroeikansen dankzij de structurele begeleiding en omkadering. De huisartiesten leggen elk een persoonlijk traject af, maar werken ook regelmatig samen, in wisselende combinaties. Dat leidt tot de nodige diversiteit en levert tegelijk interessante kruisbestuivingen op. Muziektheater Transparant wil bovenal een huis zijn waar al die paden elkaar kruisen en inspireren. Als basis van de verdere zoektocht naar wat muziektheater is, blijft de werking met jonge artiesten en het stemmenproject Institute for Living Voice van groot belang. De ontmoetingen met zangers uit diverse stijlen en tradities en het creëren van nieuw werk met jonge zangers leverde de voorbije jaren enkele spraakmakende voorstellingen op, en gaf ook artistieke zuurstof aan de hele werking. Muziektheater Transparant kadert zijn werk in een internationaal perspectief, speelt reisvoorstellingen tot ver buiten de eigen landsgrenzen en werkt samen met heel wat internationale structuren en festivals zoals de Salzburger Festspiele, het KunstenFESTIVALdesArts, Festival d'Avignon, Hollandfestival, Zürcher Theater Spektakel, Opéra de Lille en diverse Cultuursteden van Europa (Brugge, Salamanca, Lille, Stavanger). Transparant werkt ook regelmatig samen met andere Vlaamse huizen als deSingel, De Munt, de Vlaamse Opera, Concertgebouw Brugge, KVS, NTGent en HetPaleis. Terugkerende Nederlandse partners zijn o.m. Toneelgroep Amsterdam, Zeeland Nazomerfestival, Vrede van Utrecht, YO! Opera Festival en de Rotterdamse Schouwburg.

FEEDBACK

compositie, trompet, tuba en elektronica BERT BERNAERTS spel RUDI GALINDO of LARS SENDERS decor en licht ANNE VAN ES elektronische installaties: in opdracht van MICHEL WAISVISZ en FRANK BALDÉ (Steim) en gerealiseerd door RENE WASSENBURG (Schrikdraad Elektronisch Ontwerp) software en geluidstechniek PIETER THIJS Een productie van Muziektheater Transparant in coproductie met Steim. In opdracht en met de steun van Philharmonie - Luxemburg, Luxemburg 2007, Musik Triennale Köln, Manchester International Festival, Jeunesse Oostenrijk. In samenwerking met Jeugd & Muziek Vlaanderen

Een man ontdekt een ruimte … Niet zomaar een ruimte, ze verbergt de ene muzikale verrassing na de andere. Met de hulp van kinderen uit het publiek gaat hij op verkenning: soms wordt het geluid geproduceerd door een muzikant, op andere momenten leiden gewone handelingen als tekenen en fietsen onverwacht tot muziek. De ontdekkingen volgen elkaar op en weldra wordt de ruimte gevuld met een interactief beeldend concert. Componisten, muzikanten en creatieve installatiebouwers maken steeds meer gebruik van elektronica en nieuwe technologieën. De voorbije seizoenen scoorden Muziektheater Transparant en het improvisatiecollectief John Torso met Radio Ping Pong een internationale hit. Daar dienden de principes van improvisatiemuziek als uitgangspunt. Feedback werd gemaakt in opdracht van enkele internationale huizen, ontstaan uit het succes van Radio Ping Pong. Feedback zet de deur open voor directe input en feedback van de nieuwste elektronica, ontwikkeld in samenwerking met de toonaangevende Amsterdamse organisatie Steim. Allerlei handelingen van het publiek worden via sensortechnologie omgezet in muzikale informatie en verrassende beelden. De interactieve mogelijkheden van deze elektronica leidt tot een muzikaal pingpongspel tussen spelers en publiek.

DEEL 1 ACHTERGRONDINFO

OVER DE MAKERS VAN DE VOORSTELLING Bert Bernaerts Muzikant Bert Bernaerts (°1971) balanceert op de grens tussen muziek en theater. Hij speelt, improviseert en componeert muziek in heel diverse contexten. Al erg jong raakt hij gepassioneerd door de wereld van de blazers dankzij een lokaal verleden in fanfares en harmonie-orkesten. Tijdens zijn studies sociologie in Leuven blijft hij muzikaal actief : hij studeert klassieke contrabas en komt als trompettist in aanraking met jazz en vrij geïmproviseerde muziek. In 2000 richt hij het improvisatiecollectief John Torso op. Met dit gezelschap maakt hij de muziektheatervoorstellingen Zeeland, Radio Ping Pong en Ding. Vooral het interactieve concert Radio Ping Pong, gemaakt bij Muziektheater Transparant, wordt een groot succes zowel in België als op vele theater- en muziekfestivals in Europa. Sinds 2004 schrijft hij muziek voor zijn eigen ensemble Hop Frog, een octet van 5 blazers en 3 percussionisten. Hij zoekt hierbij naar unieke versmelting van straatmuziek, beweging, beeld en innovatieve klankexperimenten. Met Hop Frog creëert hij in 2004 Ensors fanfare en in 2006 Convoi exceptionnel, een muziekspektakel opgebouwd rond een mobiele klankinstallatie. In 2007 maakt hij samen met Muziektheater Amsterdam en het Amsterdamse Steim de kiindervoorstelling Feedback.

Rudi Galindo Rudi Galindo, mimespeler/clown, combineert elementen uit het surrealisme met het clowneske. Het resultaat is een unieke stijl die al duizenden gezichten over vier continenten aan het lachen bracht. Sinds 1980 is hij lid van Teatro Pachuco, Los Payasos Mendigos en Del Arte Players. Hij heeft de artistieke leiding bij Teatro Pachuco en geeft les bewegingsleer in Arcata, California. STEIM STEIM (de Studio voor Elektro-Instrumentale Muziek), onder artistieke leiding van Michel Waisvisz, is het enige onafhankelijke muziekcentrum voor live-elektronica in de wereld dat volledig aan performing arts is gewijd. De organisatie heeft een artistieke en technische afdeling die een internationale gemeenschap van performers, muzikanten en een groeiende groep visuele kunstenaars ondersteunen in de ontwikkeling van unieke elektronische instrumenten voor hun werk. STEIM biedt deze mensen een residentie en een technische omgeving aan, waarin concepten concreet kunnen gerealiseerd worden. Met kritische feedback gegrond in professionele ervaring, krijgen hun ideeën verder vorm. Vooraleer met deze nieuwe creaties naar het grote publiek gaan, worden ze in STEIM eerst aan een relevant niche-publiek voorgesteld. Uniek in dit opzicht is de mogelijkheid waarbij kinderen uitgenodigd worden om met deze nieuwe instrumenten te spelen. Dit resulteerde in een reeks elektronische toestellen met het label ‘goedgekeurd door kinderen’.

Tegenwoordig wordt STEIM ook ontdekt door DJ’s en VJ’s die aan hun act een extra dimensie willen geven door fysieke controle van hun geluidsinstallaties en laptops. Onder de creaties die de STEIM-studio in Amsterdam al verlieten, zijn er de wereldberoemde Crackleboxes, het Vingerweb, de Headbanger, de Geluidsportretten en de Sound Scratcher.

BERT BERNAERTS OVER FEEDBACK

een muzikaal pingpongspel tussen acteurs en publiek, voor kinderen vanaf 5 jaar Welke muziek brengt Feedback? De muziek is niet te herleiden tot een bepaald genre. Op scène gebruiken we twee vormen door elkaar: enerzijds hoor je elektronische klanken die opgewekt worden door installaties die bediend worden door het publiek; anderzijds is er live muziek van de muzikant op scène. Naargelang de reactie van het publiek improviseert hij op zijn tuba of trompet en met zijn stem. Bovendien is de muziek in Feedback steeds anders, omdat het grootste deel ervan geïmproviseerd wordt. Is het moeilijk om een voorstelling voor kinderen te maken? De kinderen reageren meestal heel open en verwonderd, soms zijn ze verlegen, soms doen ze totaal onverwachte dingen. Het is voor de volwassenen onder het publiek heel spannend om te volgen hoe een kind zal reageren op situaties die het voorgeschoteld krijgt. Bij een voorstelling waarin zo veel afhangt van de interactie met het publiek, is de uitdaging groot om een voorstelling te creëren waarin het tempo, de dynamiek en de spanningsboog hoog zijn, maar die toch heel 'open' en spontaan aanvoelt. Naast de muzikant, staat er ook een acteur op het podium, hij leidt alles in

goede banen. Verder wisselen we het gebruik van de sensortechnologie af met improvisatietechnieken die niet afhankelijk zijn van de computer. Om een voorbeeld te geven: we laten kinderen een tekening maken, een grafische partituur als het ware, die wordt live geprojecteerd en instant uitgevoerd door de muzikant op het podium. Hoe is Feedback tot stand gekomen? We zijn vertrokken met het ontwerpen en realiseren van installaties gebaseerd op sensortechnologie: handelingen van het publiek worden omgezet in elektronische data die op hun beurt worden omgezet in klank. Die installaties hebben we uitgetest met kinderen van verschillende leeftijden. Pas daarna hebben we gezocht naar een theatrale vorm en spanningsboog. Om eerlijk te zijn, zelfs die vorm evolueert nog steeds en zal blijven evolueren. Dit klinkt misschien vrij ingewikkeld, maar het publiek krijgt in de eerste plaats het resultaat te zien, de kinderen worden constant geprikkeld en verrast door het effect. Een interactieve voorstelling maak je ook door ze te spelen en steeds verder te verfijnen. Door bewust te kiezen voor muzikale en clowneske improvisaties houden we het geheel fris. Antwerpen, 2 november 2007

DE PERS OVER FEEDBACK

Een kinderlijke kakafonie Een mimeshow, een turnles, een muziekatelier of een concert? Bert Bernaerts en Rudi Galindo maken van Feedback alles ineen. Zelden deden improvisaties met kinderen een voorstelling zoveel deugd. Eerst hoor je alleen een pingpongbal van boven een zwembadrand kaatsen. Een knipoog naar Radio Ping Pong, de vorige productie van Bert Bernaerts bij Transparant. In elk geval stoelt Feedback op hetzelfde succesprincipe. Performer Galindo komt bekkentrekkend mee over de rand geklauterd en verstapt zich even verder op een lichtgevende tegel: 'toet!' Andere tegels verbergen andere geluiden, en de laatste in de rij is Bernaerts' trompet. Zo beent Galindo zich algauw een weinig vanzelfsprekende soundscape bijeen, om uit te komen op de applaustegel. Daar kijkertjes uit de zaal bijhalen maakt van theater vaak ineens bedremmelde kinderopvang. Maar in Feedback verrijkt het net de theatrale aanschouwelijkheid die Galindo en Bernaerts nodig hebben om hun spontane en dus disharmonische muziek mee verkocht te krijgen. De kinderen weifelen even, maar worden dan vanzelf verkennende karaktertjes die het enthousiasme van de hele voorstelling gaan schragen. De finale van Feedback is met bijna tien gasten op scène één

warrelende kakofonie. Ze toont bij uitstek de verdienste van dit interactieve charmeoffensief. Het maakt jong geweld spelenderwijs warm voor moeilijke muziek, zonder de zaal te vergeten. (WH) Wouter Hillaert De Morgen, 14 november 2007

Zo maak je kinderen warm voor klanken Meer muziek. Een bravissimo voor het Belgische gezelschap Transparant met hun interactief, multimediaal stuk. In het Abraxas beleefden een vierhonderdtal kinderen uit het kleuter- en lager onderwijs een memorabele ochtendvoorstelling: interactief en inspirerend kindermuziektheater, dat bijzonder hedendaagse in scène werd gezet. Dit is hoe het moet, wil men kinderen muzikaal ‘pakken’! Dit verdient niets minder dan goud. Een bravissimo voor het charismatische en fantasierijke duo van Muziektheater Transparant dat met Feedback tekende voor de eerste gastvoorstelling uit de reeks Mehr Musik!. Het bewees hoe goed het werkt om muziek te maken via directe uitwisseling. Klanken worden zichtbaar Met luidkeels enthousiasme eisten de kleine toeschouwers bisnummers en bestormden daarna zonder aarzelen de magische scène. Enkelen onder hen waren tijdens de voorstelling al op scène gehaald door Rudi Galindo, tovenaar-clown, ervaren pantomimespeler en spelleider. Totaal onbevangen, barstend van nieuwsgierigheid en verbazing, werden de kinderen zo zelf muziek-, klank- en ritmemakers op een scène boordevol muziekinstrumenten. Het klank- en spelgebeuren werd met hulp van sensortechnologie rechtstreeks overgebracht naar een groot scherm achteraan op de scène. Ook daar gebeurde heel wat samen met trompetspeler Bert

Bernaerts, die al verwonderd wandelend sterke improvisatiemuziek speelde. Op de meest poëtische en aanschouwelijke manier creëerden beide kunstenaars samen met de kinderen klankschilderijen. De lijnen, zonnen, hoofden die de kinderen op een zandtafel tekenden, speelde Bert Bernaerts in klanken na; nu eens met zijn stem, dan met zijn trompet. Tegelijk valt alles op het grote projectiescherm achter hem samen. Veel applaus was er ook voor het ‘ensemble’ dat op het einde uit het publiek was samengesteld: een sampler, klokkenspeler, trommelaar en tubaspeler, die met sterke klanken verbazend correct de dirigentaanwijzingen bleven volgen. Wanneer muziek zo creatief en speels wordt toegelicht en de inzet van elektronische en klassieke muziek zo harmonisch samengaan, kan de ‘feedback’ alleen maar ronduit positief zijn. Renate Baumille-Guggenberger Augsburger Algemeine, 1 juli 2008

DEEL 2 MET DE KLAS AAN DE SLAG WERKEN ROND IMPROVISATIEMUZIEK

INLEIDING In dit deel van de map werkten we twee educatieve activiteiten uit die nauw aansluiting vinden bij Feedback. We hopen dat dit een aanzet kan zijn voor een boeiende nabespreking na het bijwonen van de voorstelling. Het doel van de eerste activiteit is de leerlingen zelf een duik te laten nemen in de wereld van de improvisatiemuziek, waarrond de voorstelling Feedback werd opgebouwd. Hiermee trachten we de leerlingen bewust te leren luisteren naar muziek en dit te vertalen naar een persoonlijke creatieve uiting. Maar het luisteren kan ook ruimer getrokken worden naar de wereld om zich heen. Die wereld wordt immers beheerst door allerlei geluiden die vaak onopgemerkt langs ons heen gaan. Enkel de geluiden en klanken die op een bepaald moment voor ons belangrijk zijn horen we. De anderen verdwijnen naar de achtergrond of horen we zelfs helemaal niet meer. Om het luisteren te trainen, bestaan er een hele reeks oefeningen en spelletjes. Afhankelijk van de mate waarin de leerlingen vertrouwd zijn met het (be)luisteren van muziek is het aangeraden om al dan niet enkele voorbereidende oefeningen hierop te doen. In de tweede activiteit geven we een aanzet om met de kinderen even stil te staan bij wat ze gezien en ervaren hebben tijdens de voorstelling. We wensen jullie alvast veel succes en hopen dat dit het begin kan zijn van een zeer boeiende, creatieve en verrijkende leeractiviteit.

WERKEN ROND IMPROVISATIEMUZIEK Wat is improvisatiemuziek? In muziek is sprake van improvisatie (naar het Latijn: onvoorzien), wanneer de muziek niet of niet geheel van tevoren is vastgelegd, en door musici tijdens de uitvoering spontaan wordt verzonnen. In de muziek wordt de term improvisatie gebruikt als tegendeel van de term compositie, waarbij een muziekstuk geheel of bijna geheel is vastgelegd. Improviseren in de beste zin is meer dan "zomaar wat fiedelen" en kan als een kunst op zich worden beschouwd. In de klassieke muziek was het vroeger gebruikelijk, dat eenieder ook leerde improviseren. In de Middeleeuwen kende men het contrapunctus alla mente, waarbij over een vaste stem (cantus firmus) twee- tot driestemmig werd geïmproviseerd. In de barok bestond er de improvisatietraditie van de basso continuo, waarbij de akkoorden vaststonden, maar de exacte speelwijze aan de fantasie van de speler(s) werd overgelaten. Bach was bijvoorbeeld in staat zesstemmige fuga's te improviseren, hetgeen het nodige muzikale rekenwerk met zich meebrengt. Vandaag de dag is de gemiddelde klassiek geschoolde muzikant niet meer in staat te improviseren omdat daaraan in de muziekopleidingen in het algemeen geen aandacht wordt besteed. Er is echter ook een tendens om juist de improvisatievaardigheid bij klassieke musici weer te vergroten. Ook het van blad spelen speelt daarbij een belangrijke rol.

Improvisatie wordt veel toegepast in de jazz, waarbij in het algemeen over een vast akkoordenschema melodisch wordt geïmproviseerd. Er bestaan ook vrijere vormen van jazzimprovisatie, zoals A Love Supreme van John Coltrane laat zien; Coltranes concept hier is puur melodisch thematisch van opzet. De harmonieën (de akkoorden) worden hier ook geïmproviseerd. In de free jazz ligt doorgaans niets van tevoren vast. Improvisatie kan ook worden beschouwd als een vorm van Instant composing, en wordt als dusdanig beoefend door muzikanten zoals gitarist Derek Bailey en saxofonist Evan Parker. Er zijn ook componisten die met behulp van bepaalde technieken vormen van improvisatie prominent hun composities opnemen, zoals Anthony Braxton. Zulke muziek is moeilijk te klasseren en kan uitlopend klinken, maar wordt gewoonlijk onder de noemer vrije improvisatie ondergebracht. Een ander voorbeeld is Keith Rowe, die gitaar met elektronica en radio combineert, en die in 1965 met Lou Gare en Eddie Prévost de invloedrijke groep AMM oprichtte. Bekendste vertegenwoordiger van het genre in België is pianist Fred Van Hove - die in de jaren '70 samen met de Werkgroep Geïmproviseerde Muziek (WIM) het Free Music Festival inrichtte, een jaarlijks festival in Antwerpen dat nog altijd bestaat en ondertussen wordt gehuisvest in het internationaal kunstencentrum de Singel. Hij speelde in 1968 mee op het album 'Machinegun' van het Peter Brötzman-octet, 1 van de allereerst Europese Free Jazz/impro-albums en was in 1997 cultureel ambassadeur van Vlaanderen.

In Brussel werd in 1981 'Inaudible asbl' opgericht, met als voornaamste bezielers Guy Strale (clarinet, piano) en Philippe Smeyers (contrabas, cello, gitaar). Beiden beheerden een vrij improvisatie-atelier in de Animatiehal van het Paleis voor Schone Kunsten (BOZAR) van Brussel, opgezet door de Philharmonische Vereniging, tussen 1976 en 1985. Deze collectiviteit van muzikanten verzorgt heden maandelijkse ateliers en concerten, en een jaarlijks driedaags festival te Brussel. Ook onder amateurmuzikanten wordt in de vorm van bijvoorbeeld jamsessies veel geïmproviseerd. Iedereen met voldoende beheersing over zijn of haar instrument kan in principe improviseren. Improvisatie in de jazz Naast Bach is ook van Beethoven bekend dat hij graag improviseerde. In de negentiende eeuw geldt hetzelfde voor Chopin en Liszt. In die tijd zijn er zelfs improvisatiewedstrijden georganiseerd. Na deze periode blijkt er echter veel minder aandacht te zijn geweest voor het improviseren. Pas in de twintigste eeuw herleeft de improvisatie weer met de opkomst van de jazz. De ragtimemuziek van Scott Joplin is een van de voorlopers. Scott Joplin 'the entertainer'. De rol van de muzieknotatie Dat wij onze westerse muziek in noten vastgeleggen, is minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Ideeën over het vastleggen en overbrengen van muziek zijn in feite cultureel bepaald. Zo wordt muziek in het Verre Oosten, zoals bijvoorbeeld in grote delen van Japan, nog steeds niet opgeschreven. Er is daar voornamelijk

sprake van een orale traditie. Als gevolg hiervan ligt de muziek niet helemaal vast. Het kan dus gebeuren dat er gespeeld wordt naar vrije interpretatie van de uitvoerenden. In het Westen zijn we daarentegen al heel lang gewend aan het op schrift stellen van informatie. Daarbij maakte de uitvinding van de boekdrukkunst het gebruik van notenschrift alleen nog maar gemakkelijker.We registreren onze westerse muziek in partituren. Daarin ligt ook vast hoe de muziek uitgevoerd moet worden. De mogelijkheid voor vrije interpretatie is daardoor klein.John Cage ging hier tegenin en heeft de deuren naar een vrijere omgang met geluid opengezet. De invloed van Cage Met zijn composities en zo mogelijk nog meer met zijn boeken en lezingen oefent John Cage een grote invloed uit op het denken over toevalsfactoren en de rol van geluid in gecomponeerde muziek. Bij het componeren consulteert Cage de 'I Tjing', het Chinese boek der veranderingen. Hij brengt daarmee het toevalsaspect in de hedendaagse gecomponeerde muziek in. Ook voegde hij de begrippen timbre en stilte toe aan de belangrijkste elementen in de klassieke muziek: ritme, melodie en harmonie. Daarmee heeft hij de aanzet gegeven tot het denken over geluid en muziek in algemenere zin. In zijn roemruchte stuk 4'33" laat Cage een pianist 4 minuten en 33 seconden roerloos boven de piano zitten.Het gekuch en geroezemoes in de zaal vormen de muziek. Geluiden die van tevoren niet bepaald worden, gaan onderdeel vormen van hedendaagse muziek. In de muziek van Cage heeft ook de elektronica haar intrede reeds gedaan. David Tudor en Cordon Mumma voeren Cages werk uit en maken elektronische klanken op het podium, vaak in combinatie met

andere instrumenten. Cage benadrukt in dit verband wederom het toeval. Verschillen tussen Amerika en Europa In Europa maken we de elektronische muziek voornamelijk in studio's. In Amerika is er een levendige concertpraktijk waarbij elektronica gebruikt wordt. De elektronische studiomuziek van de Europeanen ligt helemaal vast, terwijl de elektronische live muziek van de meeste Amerikanen veel opener is van structuur. In de jaren '50 en '60 van de vorige eeuw is improvisatie een vast onderdeel van de elektronische live muziek in Amerika. Tegelijkertijd ontwikkelde de jazz zich steeds meer in de richting van vrije improvisatie. Met musici als John Coltrane, Albert Ayler en Ornette Coleman ontstaat er een nieuwe stijl: de free jazz. Dat is jazzmuziek waarbij weinig compositorische elementen vastliggen en die voor een groot deel uit improvisatie bestaat. De jaren zestig in Europa In de jaren '60 krijgt improvisatie ook in Europa een plaats, zowel in de gecomponeerde als in de improvisatiemuziek. Daarover hoort u de componist en musicus Maarten Altena. Hij is leider van het Maarten Altena Ensemble en voor Nederland al in een vroeg stadium actief met improvisatiemuziek. Improvisatiemuziek in Nederland en daarbuiten Nederland kent een zeer actieve groep improvisatiemusici met mensen als Mischa Mengelberg, Han Bennink en Maarten Altena. Internationaal gezien zijn AMM, Gruppo di improvisazione

Nueva Consonanza en Musica Electronica Viva opvallende groepen, die zich bezighouden met elektronica op het podium. Met Musica Electronic Viva is de Amerikaanse elektronische muziekpraktijk bijna letterlijk naar Europa overgewaaid. De groep bestaat uit Amerikanen, die zich in Rome hebben gevestigd. Een fragment van Musica Electronica Viva, de groep van Alvin Curran en Frederic Rzewski: Improvisatiemuziek en de maatschappelijke context De interesse voor improvisatiemuziek in de zestiger jaren kun je niet los zien van de maatschappelijke context. Juist in deze periode doen zich ingrijpende sociale veranderingen voor, die hun weerslag vinden in de muziek. Tot dan toe speelden componist en dirigent een dominante rol in onze westerse muziektraditie. Feitelijk bepaalden zij hoe de muziek moest klinken. In de improvisatiemuziek nu ligt deze autoriteit bij de musici zelf. Zij bepalen zelf hoe ze de muziek uitvoeren. Ze kunnen nu met hun eigen interpretaties aan de slag en worden zo zelf componist. Maarten Altena maakte in het verleden veel improvisatiemuziek. Tegenwoordig ontwikkelt hij zich echter steeds meer van improviserend musicus tot componist. Improvisatiemuziek in de zeventiger jaren In de zeventiger jaren krijgt het improviseren in de muziek wat minder aandacht. Daar waar de zestiger jaren roerig waren, dynamisch en sociaal geëngageerd, laten de zeventiger jaren een terugslag zien. Pas in de jaren daarna herleeft de interesse voor improvisatiemuziek met grootheden als Fred Frith en John Zorn. In New York ontstaat een zeer levendige downtown scène rond

John Zorn, Elliott Sharp, Christian Marclay en vele anderen. Ook Nicolas Collins en Elliott Sharp leveren baanbrekend werk op het gebied van de geïmproviseerde elektronische muziek. Zij maken gebruik van aleatoriek, een compositiemethode waarbij de componist niet alles van tevoren vastlegt. Maarten Altena legt zijn eigen aleatorische werkwijze uit, met daaropvolgend een voorbeeld van een aleatorisch muziekstuk van John Zorn. Generatieve en cybernetische muziek Voordat we naar elektronische live muziek overstappen, werpen we een blik op de ontwikkelingen in de studio. Eén van die studiomensen is Gottfried Michael Koenig. Hij ontwikkelt zogenaamde Generatieve muziek. Elektronische muziek die volgens modellen tot stand komt, maar waarbij de uitkomst niet volledig van tevoren bepaald kan worden. Iemand die op een soortgelijke wijze de instrumenten de muziek laat bepalen is Roland Kayn. Roland Kayn noemt zijn muziek Cybernetische muziek. Die muziek werkt als een verwarmingssysteem, waarbij aan elkaar verbonden elektronische instrumenten in de studio elkaar beïnvloeden en het eindresultaat onvoorspelbaar blijft. Improvisatiemuziek en uitvoeringspraktijk Improvisatiemuziek vindt voornamelijk plaats op het podium. In Nederland stimuleert STEIM de live-presentatie van elektroinstrumentale muziek. De centrale gedachte is om elektronische muziek real time te ontwikkelen en op het podium te brengen. Digitale technieken spelen hierbij een doorslaggevende rol. Het oermodel om dit te kunnen bereiken is de kraakdoos van Michel Waisvisz van STEIM.

OPDRACHT 1 - KLANKTEKENEN Beknopte omschrijving Klanktekenen is een muziekeducatieve werkvorm waarbij de kinderen muziek/klank leren weergeven in een tekening. De kinderen krijgen een sleutel aangereikt waarmee ze de meest elementaire eigenschappen van muziek (ritme/toonhoogte/dynamiek) kunnen vormgeven in een aantal visuele symbolen. Ze maken een grafische partituur. Wat heb je nodig? deze handleiding audio cd met klankvoorbeelden (bijlage bij deze map) Je zorgt zelf voor : een stapel lege vellen papier voor elke leerling een aantal dikke stiften per leerling een muziekinstallatie om de cd af te spelen Hoe ga je te werk? Neem eerst rustig deze handleiding door en beluister de klankvoorbeelden op de cd. Plaats de installatie zo dat je ze gemakkelijk kan bedienen. Zorg dat elk kind een aantal vellen papier en stiften voor zich heeft. De sleutel die je samen met de kinderen hanteert :

Jullie krijgen zodadelijk muziek en geluid te horen. Zet je stift klaar aan de linkerkant van het blad. Je hoort klank : je tekent een lijn zolang de klank duurt, van links naar rechts. Probeer gewoon zo goed mogelijk de muziek te volgen. Als je aan de rechterkant van je blad bent aangekomen, begin je terug opnieuw links of neem je een nieuw blad. Probeer de kinderen zelf een manier te laten ontdekken om de verschillende klanken weer te geven. Meestal zal je uitkomen bij volgende resultaten : - Een lange lijn voor een lange klank , een korte lijn voor een korte klank - Wanneer de toonhoogte van de klank omhoog gaat, stijgt de lijn. Wanneer de toonhoogte daalt, daalt ook de lijn. - Een luide klank geeft een dikke lijn, een zachte klank een dunne lijn. Tracklist 1. intro 2. één noot 3. lang-kort 4. lang-kort-kort-lang 5. laag-laag-hoog-hoog 6. verkorten 7. verlengen 8. trage golf 9. triller 10. triller omlaag omhoog 11. dynamiek 12. staccato 13. mix en afscheid

Aan de slag met andere muziekstukken Zodra je met de kinderen een code hebt ontwikkeld om muziek in klank om te zetten, kan je ook andere muziekstukken proberen om te zetten in tekeningen. De code die je hierbij hanteert kan uiteraard evolueren! Wellicht ontdek je samen met de kinderen nieuwe tekens om muziek weer te geven. Nadat de leerlingen elkaars tekeningen even hebben kunnen bekijken, zet de groep zich samen met de leerkracht in een kring. De tekeningen leggen de leerlingen voor zich neer, zodat ze voor iedereen zichtbaar zijn. De leerlingen proberen kort uit te leggen waarom ze bepaalde beelden gebruikt hebben om een bepaalde klank te visualiseren. Wat hebben ze getekend? Waarom? Hebben ze bewust voor een bepaalde stift (dikte, kleur…) gekozen? Je kan daarna ook omgekeerd gaan werken: je vertrekt van tekeningen die de kinderen zelf in klank omzetten met behulp van hun stem, muziekinstrumenten en klankobjecten.

OPDRACHT 2: PRATEN OVER DE VOORSTELLING INLEIDING In deze opdracht trachten we een aanzet te geven om met de klas te praten over de voorstelling en over hoe zij de voorstelling ervaren/beleefd hebben. Hierbij is het belangrijk dat je je als leerkracht niet opstelt als de alwetende volwassene, maar wel als diegene die vragen stelt, aanzet tot nadenken, net zo lang tot ze niet meer verder kunnen. Zorg ervoor dat de vragen het kind verder brengen. Verwacht geen juiste antwoorden. Die bestaan niet. Ook zijn er geen oplossingen. Het belangrijkste is dat de kinderen op zoek gaan naar een antwoord en hun gedachten helder leren formuleren. De antwoorden argumenteren is wel belangrijk. Kinderen leren ervaren dat hun argumenten er toe doen ofwel serieus genomen worden. We reiken hier enkele suggestievragen. Natuurlijk zijn de vragen die uiteindelijk aan bod zullen komen erg afhankelijk van wat er uit de groep komt. Laat de kansen vooral niet liggen als er andere, nieuwe vragen naar boven rijzen gedurende het gesprek. Maak een kring met alle kinderen. Zorg ervoor dat er een gemoedelijke sfeer hangt, zodat de kinderen zich veilig en vrij kunnen voelen om hun gedachten te uiten.

MOGELIJKE VRAGEN: Wat heb je gezien? Wat heb je gehoord? Wat denk je dat de makers wilden vertellen? Wat vond je leuk? Waarom?

BRONNEN *http://www.teleac.nl *http://www.wikipedia.be *Mallemuzes Luisterkabinet, Suggesties voor het beluisteren van muziek door kinderen, Bruno Peeters, Alamire Muziekuitgeverij, Peer, 1996

Wat vond je minder leuk? Waarom? Wie speelt er allemaal mee? Heb je zelf meegespeeld? Waarom wel? Waarom niet? Heb je het gevoel gehad dat je zelf mocht meespelen? Waarom wel? Waarom niet? Welke instrumenten heb je gezien? Wat zou je anders doen? Waarom? Wat zou je zelf nog toevoegen aan de voorstelling? Kan je ook zeggen waarom?

MET DANK AAN: * Bert Bernaerts * Musica vzw - Impulscentrum voor Muziek Toekomstlaan 5 B / BE - 3910 Neerpelt T.: 32 (0)11 610 510 / F.: 32 (0)11 610 511 [email protected] / www.musica.be