Het arme Griekenland.
Beschouwingen over het inrichten van samenlevingen, wereldrijken en naties. Toepassingen op “Het arme Griekenland”. Leidraad , o.a. Why nations fail: The origins of Power, prosperity and poverty. The origin of political order.
D. Acemoglu, J. Robinson. 2013
F Fukuyama. 2011
Civilization: the six killer apps of Western Power.
Niall Ferguson. 2011
Henk F Kauffman Emeritus Professor UMCG 1
Product per hoofd van bevolking (x-as) tegen “wereld innovatie index” (y-as) = Publicaties, patenten, R & D, etc.
Griekenland presteert op innovatie te laag
2
Griekenland: te weinig wetenschappelijke en technologische output ten opzichte van het nationaal inkomen / hoofd van bevolking.
West Europese landen / Australië/ VS presteren goed
Vragen:
1. Waarom en hoe ontwikkelde zich de voorsprong van de Westerse landen ?
2. Wat zijn oorzaken van het economisch en sociaal falen van veel landen ?
Na de pauze
3. Welke factoren spelen een rol bij het economisch falen van Griekenland ?
4. Algemene discussie 3
1. Hoe ontwikkelde zich de voorsprong van de Westerse landen ?
Hoe ontstaan verschillen tussen landen m.b.t. de economie, levensstandaard, scholing, gezondheidszorg, infrastructuur.
Factoren
1. Inrichting van de staat, de politieke organisatie 2. Kwaliteit en kracht van het centrale bestuur 3. Efficiency van belastinginning
4. De kwaliteit van Instituties die de maatschappelijke organisaties ondersteunen: landbouw, waterbeheer/ irrigatie, vervoer, onderwijs, veiligheid, etc. 5. De mogelijkheden en limieten die de omstandigheden bieden 6. Open of gesloten maatschappij; handel land en/of zee; (snelheid van) invoeren van
nieuwe technieken/producten.
4
Het begin van ordening van samenlevingen: dorpen, steden, staten Eerste nederzettingen/steden: Vruchtbare halve maan, Zuid Turkije, Libanon, Israël
en Mesopotamië (Eufraat en Tigris)
Begin van de landbouw
Begin:
Jagers-verzamelaars nederzettingen, Abu-Hureyra, Catal-Höyük, Jericho Jacht wild (gemzen), verzamelen wilde graangewassen (emerkoren, raaigrassen) Overgang: egalitaire samenleving
naar sociale verschillen
- 8000 - 4000 BC: Neolithische revolutie: landbouwnederzettingen (Abu-Hureyra, 13.000 v.C)
Dorpen en steden in Mesopotamië: Ur, Uruk, Eridu 5
Ontstaan van de irrigatie landbouw en de eerste steden - 4000 v.C
Landbouwnederzettingen: de Neolithische revolutie
Mesopotamië: eerste stadstaten Uruk, Ur, Eridu Toename bevolking Steden :
sociale ongelijkheid
Leiding:
elitegroepen, koningschap / priesterkaste
Irrigatie:
specialisatie van arbeid: dijken, kanalen, wegen Boeren
Ongelijkheid; Epos van Gilgamesh (- 2000 v C) Gilgamesh zoektocht naar onsterfelijkheid; Maar ook: Absolute Koning: macht = rijkdom en seks = Onafscheidelijk tweetal. Seks: het eerste conflict: Gilgamesh eist iedere eerste huwelijksnacht in Uruk. Enkidu wordt geschapen. De helden trekken ten strijde; Enkidu sterft. Na de catharsis: Gilgamesh terug naar Uruk-de-schaapskooi 6
De eerste landbouwstaten:
Extractieve samenlevingen
Alle eerste agrarische culturen, irrigatie samenlevingen:
extractieve economieën. Distributie van geld / land
Koning / Keizer / Priesters / Dictator: absolute wetgevende macht Extractieve aristocratie / Elite groepen (onderling strijdend, in-fighting) Munt geld
Infrastructuur:
Goud, zilver
Irrigatie, dijken, kanalen, wegen. Handel en Leger Beroepen: schrijvers, belastinginners, ingenieurs
Goederen / oogst / vee
Boerenstand: gedwongen arbeid; economische opbrengst
belasting
- 2000 v C
Mesopotamië Egypte
Indus, Mohenjo Daro China Maya’s 7
Extractieve samenlevingen; the vicious cycle
(Acemoglu, Robinson; why nations fail)
Basis, goedkope (gedwongen) arbeid: slaven, horigen, etc. • Mesopotamië, Egypte, Perzië (Sassanieden, satrapieën, Sjahansjah, Peroz: droogte; veldslag) • Romeinse rijk: slavernij • Ottomaanse staten: (militaire) slavernij • Midden en Zuid Amerika • Kongo, Zimbabwe (Mugabe) • Noord Korea versus Zuid Korea: twee republieken,
Noord K. PyongYang: Zuid Korea en China; s’ nachts
Stalinistisch versus Democratie Noord Korea 2014 Absolute communistische dictatuur Kleine elite toplaag Corruptie Economische achterstand Extreme armoede, hongersnoden
8
Extractieve samenlevingen Kenmerken Stabiliteit: afhankelijk van centrale macht / economie / efficiency belastinginning. Vaak instabiliteit: na economische neergang (droogte),
In-fighting,
-
Clans (Maya’s)
-
Prinsen, Adellijke families (keizerlijk China, Perzië)
-
Ottomaanse rijk
-
(Adellijke families, Italiaanse Stadstaten; Oligarchische republiek. G oed en slecht bestuur)
- Verzet tegen vernieuwingen: macht bedreigd - Scholing: beperkt tot selecte elite - Beperkte vrijheid boeren (lijfeigenen, horigen) - Veel arbeid door slaven - Corruptie ambtenaren (belasting)
bedreigt de infrastructuur Het goede bestuur, Palazzo pubblico, Siëna, Ambrogio Lorenzetti (1290-1348) 9
Inclusieve samenlevingen / economieën; the virtuous cycle (Acemoglu, Robinson) Pluriforme samenlevingen / economieën: een open samenleving • evenwicht van machten, belangengroepen en minderheden; in een overleg orgaan • onafhankelijke rechterlijke macht
Model:
Democratische samenlevingen
Wat is een democratische samenleving ? waarin: •
individuele vrijheid van ieder persoon wordt erkend
•
waarborg van individueel eigendom (materieel en patentrecht)
•
waarborg voor individuele ontplooiing; creativiteit
•
gezekerd door representatieve vertegenwoordiging vastgelegd in
•
Constitutie (grondwet)
(Niall Ferguson) 10
Inclusieve samenlevingen / economieën; the virtuous cycle (Acemoglu, Robinson)
Hoe komen democratische samenlevingen tot stand? Eerste “democratie”:
Athene (- 508 v C) Pericles (- 461 v C) leiding van de democratische fractie
Alle vrije burgers:
niet
slaven, vrouwen
Pericles
Wanneer en hoe ontstaat democratische ordening:
West-Europa en de VS?
11
Het ontstaan van de democratische ordening in Engeland en West-Europa Rol van Critical junctions.
Ontstaan van pluriforme machtsdeling.
In Engeland:
Rule of Law. Wetten staan boven machthebbers. Christelijk - Joodse invloed
1215 Koning John tekent Magna Charta: belastingheffing in overleg met de baronnen Boeren lijfeigenen.
1348
1381
1e Critical Junction : Zwarte dood, de pest
Weinig boeren,
Boerenopstanden;
Strijd macht: Koning
1588
2e Critical Junction:
ca 50% bevolking overlijdt
boeren in W-Europa meer vrijheid !
Aristocratie
Spaanse Armada (Philips II) vernietigd
Atlantische oceaan & wereldzeeën open : Engeland, Frankrijk, Holland 1603 Elisabeth I overlijdt. Stuarts. 1641 Burgeroorlog.
Meer extractief
Lijfeigenen in 1800
Cromwell.
1660 James II (katholiek); gedwongen aftreden 1688
1688
Glorious revolution. Willem v Oranje / William III; protestant accepteert Constitutionele Monarchie ! Why nations fail: Acemoglu, Robinson
12
Het ontstaan van de democratische ordening in Engeland en West-Europa 2 1689 John Locke; Treatise of Government: Staat = resultaat van Sociaal Contract Burger/Staat.
Declaration / Bill of Rights. Macht van Parlement toegenomen Monarch: geen wetten uitvaardigen; Parlement belastingen, eigendomsrecht Democratie? 2% van de bevolking. (Wel petitierecht. Meer pluralistisch)
> 1700 3e Critical Junction. Industriële revolutie. Patentrecht ! o.a. Stoommachine J Watt.
Waves of innovation: Textielproductie; spoorwegen; elektriciteit Creative destruction.
Sociale veranderingen.
Katoen vervangt wolindustrie; kleine winkels - supermarkt.
Reedistributie van inkomen, bezittingen (Industriëlen versus aristocratie) Nieuwe politieke klasse !
Nieuwe politieke vertegenwoordiging.
1832 1e Eerste Reform act. 1871, 2e Reform act. 1884, 3e Reform act 1918
Representatieve vertegenwoordiging: man en vrouw (wel belastingbetalers!) 13
Het ontstaan van de democratische ordening in Engeland en Europa Conclusies •
Het democratiseringsproces in Engeland duurde ca. 600 jaar; veel ups en downs
•
Proces verliep “step by step”, zoeken naar machtsevenwicht
•
Fasen van Critical Junctions :
vastlopende situaties doorbroken
nieuwe keuzes •
Creatieve destructie : vervangt verouderde structuren/ industrieën / beroepen
Critical Junctions: Pestepidemie in West en Oost –Europa.
Effecten:
In West-Europa: nieuwe mogelijkheden voor boeren. Feodale ordening doorbroken, betaalde arbeid, vrije boer
Democratische ordening
Technologische vooruitgang, meer handel, meer welvaart
In Oost-Europa :
feodale ordening sterker boeren lijfeigenen tot 1861 (Tsaar Alexander II)
Blijft economisch technologisch achter; meer armoede 14
Rol van Frankrijk en Napoleon
< 1789 Frankrijk. Absolutistisch koninkrijk; feodale orde. 1789
Franse revolutie. 14 juli Bastille.
1799 – 1814 Napoleon
=
Critical junction in West Europa !
Vernietiging van oude regimes Europa Remmende invloed /macht van de gilden gebroken
Na Napoleon:
Andere Politieke ordeningen Ontstaan van het Constitutioneel koningschap
1814
Lodewijk XVIII
Constitutioneel koningschap
15
Ontstaan van democratische ordening Noord- en Zuid-Amerika Noord en Zuid-Amerika: Politieke en economische Ordening:
Extractief versus Inclusief
Zuid en Midden Amerika: Columbus 1492 Spaanse elite: grootgrondbezit; dwingt bevolking tot arbeid.
Extractieve samenleving
Armoede, onderdrukking en achterstand.
1588 Spanje: verlies van Armada. Zeeën open o.a. Engeland Noord Amerika. Engeland 1607 Virginia. Weinig bevolkt Eerste settlers eisen recht op bezit (land) 1720 Recht op land en stemrecht
in alle 13 staten
1776 Onafhankelijkheidsverklaring Engeland. Pluriforme democratische ordening inclusieve florerende economie
Noord-Amerila
Zuid en Midden-Amerika
rijkdom
uitbuiting, armoede
Verschil tussen rijke en arme landen blijft gedurende > 300 j hetzelfde. 16
Democratische ordening
Conclusies
Inclusieve politieke en economische ordening Nodig: Sterke centrale organisatie; pluriforme vertegenwoordiging Goed belastingsysteem, minimale corruptie. Minderheden:
vrijheid, onderwijs, gelijkwaardigheid, creativiteit
Creëert nieuwe initiatieven / ontwikkelingen Nodig:
florerende economie
Instituties, Instituties, Instituties !
(Acemoglu, Robinson hfst 13)
Extractieve samenlevingen: dictaturen, kolonelsregime, keizerrijk
Rijke elitaire bovenlaag Hoge corruptie Weinig Instituten,
slechte belastinginning Weinig onderwijs
Vijandig vernieuwingen (industrie, technologie: Ottomaanse Rijk), geen “creative destruction”
Armoede, onderdrukking van minderheden en andersdenkenden.
Moeilijk te veranderen (N en Z Amerika, Egypte, Irak).
Belangengroepen, Elite weerstand 17
Over instituties bij politieke en economische ordening
Nodig:
Institutions, Institutions, Institutions !
(Ch 13 Acemoglu, Robinson)
Een instituties zijn een organisaties die, gefinancierd door de overheid, politiek / maatschappelijke gestelde doelen via een (efficiënte) organisatie uitvoert.
Belastingheffing / Volksgezondheid / Onderwijs / veiligheid/ energiesector: ambtenaren
Problemen die kunnen optreden:
*
Te weinig Instituties
*
Niet efficiënte werkende Instituties
*
Te veel ambtenaren
cliëntelisme
*
Te veel regelgeving
remt ontwikkelingen, en bron corruptie
(Andries Nentjes)
18
Inclusieve samenlevingen / economieën; the virtuous cycle Financiële stromen
Overheid, democratisch bestuur.
Grondwet /pluriform
Evenwicht van macht belangengroepen, overleg; stemming Veel Instituties: recht / orde / vervoer / onderwijs / wegen / handel Belasting
Middenklasse: Veel activiteiten; creatieve vernieuwingen,
Creative destruction: oude structuren vervangen, vernieuwen feedback controle Rechten op bezit (land, bedrijf, patent), gezondheid, vrijheid, onderwijs. Vrije boeren en burgers
belasting naar draagkracht
Vrije Pers 19
Nederland: Instituties in Den Haag voor Uitgaven 2014
Uitgaven door ambtelijke Instituties ondersteund
20
Het arme Griekenland:
een andere geschiedenis
Samenvatting: voor een pluralistische democratische ordening belangrijk: • Sterk centraal gezag • Deelname van minderheden aan de maatschappelijke ordening • Institutionele ordening van de maatschappij; (spoor) wegen, onderwijs, …. Instituties!
• Betrouwbare belastinginning
inrichten van Instituties mogelijk
• Feedback controle mechanismen
vrije pers, lage corruptie
• (Goed) Onderwijs voor allen
• Hoe ging dat in Griekenland ?
• Pauze 21
Het arme Griekenland
Pauze
22
Griekenland Nu
Een andere geschiedenis
Basaal: grondwet plus een pluralistische democratische ordening * Zwak centraal gezag; rijke (corrupte) toplaag, betaalt weinig / geen belasting * Zwakke Institutionele ordening: weinig instituties; (spoor) wegen, belastinginning: • Zwakke controle mechanismen
Instituties !
hoge corruptie
• Zwakke scheiding van kerk en staat • Extreme buitenlandse schuld • Machteloze “vrije ?” pers • Redelijk onderwijs
23
Ontstaan van Griekenland: Hoe ontstaat deze situatie ?
een andere geschiedenis Historie.
• Ottomaanse overheersing = 350 jaar extractieve cultuur ! • Vrijheidstrijd; veel oorlogen voor gebiedsuitbreiding (veel leningen) • Hulp en Inmenging van buitenlandse mogendheden
• Door Europese staten opgedrongen overheidssysteem (koninkrijk). • Veel verschillende bevolkingsgroepen, verschillende belangen • Wisselende regeringsvormen
24
Ontstaan van Griekenland:
Kritische fasen ?
• Vrijheidsstrijd tegen de Ottomaanse overheersing (1821) • Na succes; grote verdeeldheid:
Nicolaas I
Kapodistrias
eerste “burgeroorlog”.
• Hulp geallieerde troepen Engeland, Frankrijk, Rusland • Kapodistrias (1827) (Κυβερνήτης) president, vermoord
What if ?
(1831)
Een verenigd verzet, met Kapodistrias ?
Waarom buitenlandse hulp? • Rusland Tsaar Nicolaas I en II, verzwakking Ottomaanse rijk:
gericht op landen
rondom de Zwarte Zee (Oekraïne, Odessa) • Engeland, Frankrijk:
Handelsbelangen:
handel op de Oriënt Slag bij Navarino okt 1827 (Ivo Molenaar)
Verlies van controle eigen lot; groei van schulden Opgedrongen overheidssysteem: Koninkrijk ! ?
25
Waarom een Koninkrijk ?
Wat gebeurt er in Europa?
•
Na Napoleon: economische depressies, onrust:
•
1814 -1825 Frankrijk Louis XVIII
Constitutionele monarchie
•
1814 Holland
Constitutionele monarchie (met autocratische trekjes)
•
1823 Franse troepen “Republiek” Spanje. Herstel: Ferdinand VII, absoluut monarch !
•
1830 België afgescheiden Leopold I,
•
1832 Griekenland Beëdiging Willem I
Willem I
Restauratie: herstel van koninkrijken
Constitutionele monarchie
Koning Otho (Beieren). 1844, Syntagma: Constitutioneel Koning. Otho Griekenland
26
Het nieuwe Griekenland.
Een elitaire maatschappelijke ordening
Koning Otho: afhankelijk buitenlandse hulp/hofhouding/troepen/geld.
Oplopende schulden.
Blijvende Spanningen: Buitenlandse invloeden en Volksvertegenwoordiging •
Gemengde bevolking, verschillende belangen
•
Veel regeringswisselingen; verschillende liberale / sociale doelen
•
Expansieoorlogen: Groot-Griekenland; Bulgarije en Ottomaanse rijk (Smyrna).
(Reinders)
1 I
1922/23 Inval Klein-Azië (Smyrna). Teruggeslagen (H Hokwerda) Gevolg uitwisseling van Griekse / Turkse bevolking.
What if ? •
Als de 1.3 miljoen Grieken in Turkije waren gebleven?
Otho 1865
Aansluiting bij EU?
Voortdurende strijd: fascistische conservatieve royalistische krachten, liberale constitutionele / socialistische / communistische partijen.
Ontstaan van Griekenland
een andere geschiedenis
Wereldoorlog II
1941 – okt 1944:
Bezetting (Italië, Bulgarije, Duitsland)
Burgeroorlogen
1943 – 1949
Herstel koninkrijk Paul I
Financiële steun VS (1949) 1967 – 1974
juli 1974.
Koning Constantijn II 1964 - 1967. Kolonelsregime
Grondwet van de republikeinse staat en democratie.
Conclusie: Democratische ordening in Griekenland: moeizaam veel oorlogen veel wisselingen van machthebbers slechts korte stabiele perioden.
28
Ontstaan van Griekenland
een andere geschiedenis
Resultaat: Weinig opbouw efficiënte infrastructuur / Instituties.
Zwakke belastinginning, veel uitzonderingen Cliëntelisme: gunsten en baantjes (Andries Nentjes) Zwak Centraal gezag (voortdurende wisselingen)
Slechte financiële huishouding: Socialistische regeringen (Papandreou, M. Merkouri) Vervoer: weinig en slechte wegen Veel schulden 1981 naar EU;
2002 mee met de euro (geflatteerde cijfers financiële situatie)
2010 Staatsbankroet dreigt.
Financiële Regulatie door EU (Trojka)
Oktober 2014 Nieuwe steun noodzakelijk ? (zie A Nentjes)
29
Griekenland vandaag 2014. • Centraal gezag:
Invloed Trojka (EC, ECB, IMF)
Gewantrouwd door bevolking
• Rijke (corrupte) toplaag; belasting ??
Grote invloed op politieke ordening (Piketty VS 15x)
• Institutionele ordening, zwak: (spoor) wegen slecht; belastinginning zwak;
Instituties!
• Bureaucratie moet minder (minder ambtenaren)
• Versterking belastinginning: huizen (via elektriciteitsrekening) • Pensioenen, salarissen omlaag
nu zelfstandig instituut
bestedingen omlaag. (Men eet minder/weinig vlees, duur)
• Gezondheidszorg: gevaarlijk verminderd • Middenklasse winkeliers, restaurants verdwijnen
• Veerdiensten
eilanden gevaarlijk verminderd (Fourni bij Samos, 1 x week boot, geen huisarts)
• Onderwijs redelijk. Basisonderwijs blijft gratis.
2014
Hoger onderwijs, matige kwaliteit
Werkloosheid: Volwassenen 27%;
Jeugd 61%;
opgeleide jongeren vertrekken Infrastructuur zwak; economie krimpt (A Nentjes) Hoe verder?
Industrialisatie / toerisme / export landbouw / 30
Gezondheidszorg: een zorg • Instituties! Gezondheidszorg, gevaarlijk verminderd.
Basiszorg gratis
• Gezondheidscentra: Artsen meerdere maanden niet betaald; apparatuur langdurig kapot
• Artsen in periferie worden onderbetaald • Specialisten grote ziekenhuizen: werken tot 13.00 uur;
privé kliniek.
Groot zwartgeld circuit: specialist vraagt eerst geld; declareert < helft juli 2014 hartpatiënt overleden, betaalde niet op tijd (Volkskrant juli 2014)
• Ziekenhuizen weinig geld voor zorg: geen lakens, te weinig medicijnen, weinig zorg aan bed • De regering in 2014 een greep in de IKA kas =
de sociale zorg, pensioenen, gezondheidszorg.
• Mensen voelen zich depressief: aantal zelfdodingen neemt toe (jonge mensen) • The worst is still coming, when do they break?? (citaat apotheker Athene)
31
Griekenland 2014;
Invloed van Belangengroepen en de pers
Rijke (corrupte) toplaag; belangengroepen, zakenlieden, politici: Feed back control door “Vrije Pers”?
belasting betalen ?
geïnformeerde burger
1 Invoering onroerendgoedbelasting 2011 ( Evangelos Venizelos, leider Pasok, Soc. Partij)
Voor onroerendgoed > 2000 m2 , 60% korting!
anti-Pikettý beleid !
Sinds 2014 ook grondbelasting; treft vooral de boeren met schapen, olijf/wijngaarden. Moeilijk !
2 Kostas Vaxevanis , onderzoeksjournalist: publiceert Lagarde (IMFlijst)
Namen van rijke zakenmensen /politici;
Lijst:
Niets mee gedaan;
(Hot Doc 2012)
Bankrekeningen in Zwitserland.
verdwijnt onder E. Venizelos (minister financiën)
Komt later gewijzigd weer boven; namen van drie verwanten Papaconstantinou
verwijderd (P. verwijderd uit Pasok).
Na publicatie: Kostas Vaxevanis gevangen gezet; komt vrij. Blijft vervolgd worden 32
Griekenland
17 oktober 2014
VK Oktober 2014 Grote ophef in Griekenland Wetswijziging voor onderzoek naar corruptie
Nieuwe wet:
Overheidsfunctionarissen worden met
terugwerkende kracht immuniteit verleend voor vervolging tegen corruptie.
Kostaz Tzavaras (N.D.) overheidsfunctionaris: “als een miljoen dollar gestolen hebt moet je als een misdadiger worden behandeld”.
Strijd tussen N.D. (Samaras) en Syriza (Tsipras)
Opiniepeilingen
Tsipras >> Samaras 33
Griekenland
de toekomst ?
Centraal gezag; versterken. Hoe betrouwbaar maken? Wantrouwen zeer groot (Nentjes) • Te grote overheidsapparaat: minder ambtenaren, cliëntelisme verminderen (probleem: doorschuiven posities naar perifere gebieden; bankdirecteur in L. Edipsos)
• Beperking en controle op rijke toplaag; hoe?
Onafhankelijke pers
• Grieks-orthodoxe kerk is eigenaar van veel land; betaalt geen belasting • Consistente verbeterde belastinginning;
zwartgeldcircuit verminderen (notarissen, specialist)
• Institutionele ordening versterken; (spoor) wegen (EU), gezondheidszorg,
Instituties!
• Industrialisering versterken, privatisering van overheidsdiensten (A Nentjes) • Versterking van Onderwijs •
Stimulering van creatieve ontwikkelingen / Investeringsklimaat verbeteren toename van (global) innovation index
Rijke vermogende toplaag = extractieve macht; hoe te controleren ? Thomas Piketty : belasting verschuiven naar Vermogensbelasting . Thoma Pikettý: Capital in the twenty-first century, 2013
34
Slot. Griekenland: Een permanente strijd voor betere politieke en maatschappelijke ordening nog zwakke democratische orde met veel corruptie en belangengroepen en een onzekere toekomst (februari Presidentsverkiezingen).
Opdracht EU: voorkomen dat Griekenland naar een chaotische toestand afglijdt versterking van democratische ordening versterking van Instituties
versterking van betalingsverkeer, computers, internet versterking van de economie, investeringsklimaat verbeteren versterking onderwijs en creativiteit
Dank voor Uw aandacht.
Algemene Discussie
35
36
Algemene overweging Thomas Friedman (corr. New York Times) in de VK juli 2014.
De wereld raakt verdeeld in drie basissystemen:
I
Orde door democratische systeem, met rechten voor minderheden = pluralistische samenleving (West-Europa, VS, Argentinië, Brazilië, Indonesië? ...)
II
Autocratische ordening, uitsluiting van minderheden (China, Rusland, Egypte, Islamitische staten, Iran, Irak..)
III Niet-geregeerde / chaotische orde. Willekeur, recht van de sterkste, gevaarlijk voor zwakken, Extreme rijkdom en armoede. Libië, Syrië, Eritrea, Soedan, Oost- Oekraïne, Tsjaad, Kalifaat IS in Irak en Syrië (slavernij en gebruik van veroverde vrouwen)
37
Italië; periode van de stadstaten
Goede bestuur, Palazzo pubblico, Siëna Ambrogio Lorenzetti (1290-1348)
38
Slechte bestuur, Palazzo pubblico, Siëna Ambrogio Lorenzetti (1290-1348)
39
