Belevingsonderzoek over de intergenerationele verslavingsproblematiek bij drugverslaafde jongvolwassenen

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2012-2013

Belevingsonderzoek over de intergenerationele verslavingsproblematiek bij drugverslaafde jongvolwassenen. Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van Master in de pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting orthopedagogiek

Eva Van Hoecke Promotor: Prof. Dr. Vanderplasschen W. I.

Voorwoord Deze masterproef is tot stand gekomen dankzij de ondersteuning van verschillende personen. Ik wil graag de mensen bedanken die hebben bijgedragen tot dit proces. Allereerst wil ik de twee deelnemende instellingen aan mijn masterproef bedanken. Dank aan vzw De Kiem en in het bijzonder aan Luca Littera voor de nodige ondersteuning. Bedankt aan de afdeling Kasteel Twee van het Psychiatrisch Ziekenhuis Sint-Camillus, met bijzondere dank aan Patrick Lobbens en Dokter Spiers voor de nodige adviezen en ondersteuning. Ook gaat mijn dank uit naar mijn promotor Professor Wouter Vanderplasschen voor zijn bereidheid om mij te begeleiden en voor zijn leerzame feedback. Daarnaast wil ik ook mijn familie en vrienden van harte bedanken voor de vele bemoedigende woorden tijdens mijn vijf jaar opleiding en tijdens het uitwerken van deze masterproef. Bedankt ook aan diegenen die mijn masterproef hebben nagelezen en verbeterd. Mijn grootste dank gaat uit naar de participanten van mijn masterproef. Zij hebben vrijwillig hun verhalen met mij gedeeld. Elk van deze verhalen heeft mij geraakt en heeft bijgedragen tot het uiteindelijke resultaat van deze mastproef.

II

Inhoudsopgave Voorwoord ...................................................................................................................................... II Inhoudsopgave ............................................................................................................................... III Inleiding ............................................................................................................................................1 Hoofdstuk 1: Situering van het onderzoek .......................................................................................5 1

Intergenerationele verslaving ...................................................................................................5

2

Prevalentie ..............................................................................................................................7

3

Gevolgen voor het gezinsfunctioneren .....................................................................................8 3.1

Invloed op het gezinsleven ...............................................................................................8

3.2

Problematisch ouderschap .............................................................................................. 10

3.3

Sociale relaties ............................................................................................................... 12

4

Gevolgen voor de ontwikkeling van kinderen ........................................................................ 13

5

Factoren die een invloed hebben op intergenerationele verslaving .......................................... 14 5.1

Biologische factoren ...................................................................................................... 15

5.2

Persoonsgebonden factoren ............................................................................................ 16

5.3

Omgevingsfactoren ........................................................................................................ 17

5.4

Veerkracht ..................................................................................................................... 22

6

Preventie en hulpverlening .................................................................................................... 23

7

Probleemstelling en onderzoeksvragen .................................................................................. 26 7.1

Probleemstelling ............................................................................................................ 26

7.2

Onderzoeksvragen ......................................................................................................... 27

Hoofdstuk 2: Methodologie ............................................................................................................ 28 1

2

3

Doelgroep ............................................................................................................................. 28 1.1

Beoogde doelgroep ........................................................................................................ 28

1.2

Uiteindelijke doelgroep .................................................................................................. 28

Onderzoeksopzet en procedure .............................................................................................. 29 2.1

Onderzoeksbenadering ................................................................................................... 29

2.2

Diepte-interview ............................................................................................................ 29

2.3

Praktisch verloop ........................................................................................................... 31

2.4

Het interview ................................................................................................................. 31

Data-analyse.......................................................................................................................... 32

Hoofdstuk 3: Resultaten ................................................................................................................. 33 1

Persoonsgebonden factoren ................................................................................................... 33 1.1

Gevoelens en emoties .................................................................................................... 33

1.2

Communicatieve vaardigheden ...................................................................................... 35 III

2

3

1.3

Copingsvaardigheden..................................................................................................... 35

1.4

Scholing en buitenschoolse activiteiten .......................................................................... 36

1.5

Afhankelijke of zelfstandige persoonlijkheid .................................................................. 36

Omgevingsfactoren ............................................................................................................... 37 2.1

Ouderschap.................................................................................................................... 37

2.2

Gezinscontext ................................................................................................................ 38

2.3

Regels en grenzen .......................................................................................................... 39

2.4

Straatleven ..................................................................................................................... 40

2.5

Steunfiguren .................................................................................................................. 40

2.6

Intra familiaal gebruik.................................................................................................... 40

2.7

Modeling ....................................................................................................................... 41

2.8

Gelijkenis met gebruikende ouder .................................................................................. 43

2.9

Geweld .......................................................................................................................... 43

2.10

Loyaliteit ....................................................................................................................... 43

2.11

Parentificatie.................................................................................................................. 44

Hulpverlening ....................................................................................................................... 44

Hoofdstuk 4: Discussie .................................................................................................................... 46 1

Belangrijkste bevindingen ..................................................................................................... 46 1.1

Vaardigheden ................................................................................................................ 46

1.2

Modeling ....................................................................................................................... 47

1.3

Het gezin en ouderschap ................................................................................................ 47

1.4

Regels en grenzen .......................................................................................................... 48

1.5

Verbondenheid .............................................................................................................. 49

1.6

Loyaliteit en parentificatie ............................................................................................ 49

2

Preventie en hulpverlening .................................................................................................... 50

3

Beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek ........................................................... 51

4

Conclusie .............................................................................................................................. 52

Bibliografie ...................................................................................................................................... 53 Bijlagen ........................................................................................................................................... 60 1

Geïnformeerde schriftelijke toestemming .............................................................................. 60

2

Inlichtingen brief voor eventuele deelnemers ......................................................................... 61

3

Diepte interview .................................................................................................................... 63

IV

Inleiding “Papa, als je nog een keer zat bent, maak ik geen eten ” (De Standaard, 2012. Verkregen op 1 Juni 2012 van .)

“Kinderen die ouders dronken zien, gebruiken zelf meer alcohol” (Knack, 2011. Verkregen op 1 Juni 2012 van .)

“Een op de drie drugsverslaafden heeft een kind ” (Eckert, M. (2012, Februari 15). Aantal behandelingen in drugcentra stijgt; Een op de drie drugsverslaafden heeft een kind. De Standaard , p. 7.)

Verslaafd aan drugs en moeder van een jong kind; “Een normaal leventje, daar droomde ik van” (Eckert, M. (2012, Maart 29). Universiteit Gent volgde ouders na drugstherapie op: Verslaafde moeders best geholpen door opna me van moeder en kind. De Standaard , pp. 10-11.)

Deze krantenkoppen waren de oorspronkelijke aanzet tot mijn huidige onderzoeksopzet. Ze wijzen op een actueel thema: “kinderen van verslaafde ouders”, waar steeds meer aandacht aan geschonken wordt. Na enkele eigen praktijkervaringen, het doornemen van literatuur en het in gesprek gaan met enkele mensen uit het werkveld ging mijn belangstelling echter meer uit naar een concrete groep: kinderen van verslaafde ouders. Meer specifiek die groep kinderen die op latere leeftijd zelf problemen ontwikkelen met verslaving. Zo kwam ik tot het onderwerp van de intergenerationele verslavingsproblematiek. In deze masterproef doe ik een poging het concept van intergenerationele verslaving uit te diepen en duidelijk toe te lichten. De term intergenerationele verslaving bestaat uit twee belangrijke concepten; enerzijds verslaving en anderzijds het intergenerationele aspect van verslaving. Het gebruik van middelen is een universeel fenomeen en van alle tijden. De visie op verslaving verschilt echter doorheen de geschiedenis. Dit brengt met zich mee dat er verschillende definities voor verslaving zijn ontstaan (Broeckaert, et al., 2005). Ook worden verschillende termen gebruikt wanneer men het heeft over personen die problemen hebben ten gevolge van het gebruik van bepaalde middelen. De termen die we in de literatuur het meeste terug vinden zijn: verslaving, problematisch gebruik, middelenmisbruik, en afhankelijkheid (Vanderplasschen, Mostien, Claeys, Raes, & Van Bouchaute, 2001). De termen middelenmisbruik en afhankelijkheid werden geïntroduceerd in de DSM IV (APA, 1994) omdat ze volgens sommigen neutraler zijn dan de term verslaving die gepaard zou gaan met de stigmatisering van personen die problemen hebben met middelen (O'Brien, Volkov, & Li, 2006). Met middelenmisbruik doelt men op een onaangepaste vorm van gebruik die leidt tot verschillende problemen met bijvoorbeeld werk, justitie, sociale relaties. Afhankelijkheid wordt gekenmerkt door 1

onthoudingsverschijnselen, tolerantie, controleverlies en soms ook een verminderd functioneren (DSM-IV, APA, 1994). In de DSM V werden de criteria van misbruik en afhankelijk strenger gemaakt en gecombineerd tot één stoornis gemeten op een continuüm van mild tot heel ernstig. Er is nu voor elke middel één diagnose, grotendeels gebaseerd op overeenkomstige hiërarchische criteria (DSM-V, APA, 2013). Een verslaving echter ontstaat niet zomaar. Het afhankelijkheidsproces verloopt in verschillende fasen: de kennismakingsfase, de fase van het experimenteel gebruik, de fase van het geïntegreerd gebruik, de fase van het excessief gebruik en uiteindelijk de verslavingsfase die gekenmerkt wordt door afhankelijkheid (van Dijk, 1979). Hoe snel deze fasen doorlopen worden hangt af van enkele factoren (Broeckaert, et al., 2005). Volgens Van Dijk (1979) zijn er drie factoren die onderling op elkaar inwerken en kunnen leiden tot verslaving: de persoonlijkheid van de gebruiker, de eigenschappen van het middel en de sociale invloeden. Zinberg (1984) wijst in later onderzoek op het feit dat het effect van drugs niet constant is, het effect wordt volgens hem beïnvloed door een complexe verwevenheid van persoonlijkheidsfactoren en sociale factoren. Zinberg heeft het in zijn onderzoek over: “drug, set, and setting”. Deze drie termen worden in de Nederlandse literatuur vertaald als: middel, mens, milieu of er wordt ook vaak gesproken over het MMM-model van verslaving.

(Rosiers, 2007).

2

Dit is een weergave van het model van Zinberg (1984) waarbij alle drie de factoren een heel belangrijke rol spelen bij het ontstaan van een verslaving. Daarnaast speelt de wisselwerking tussen de drie factoren op zijn minst een even belangrijke rol hierin (Rosiers, 2007). Het is belangrijk om te duiden op de indeling van de factor ‘mens’ in twee verschillende belangrijke concepten. Mensen kunnen van elkaar verschillen enerzijds naargelang persoonlijkheid en anderzijds naargelang een overerfbare kwetsbaarheid voor verslaving (Broeckaert, et al., 2005). Deze factoren kunnen telkens een beschermende of een bedreigende functie hebben. Risicofactoren bedreigen een leeftijdsadequate en gezonde ontwikkeling van kind tot volwassene, terwijl de protectieve factoren bescherming bieden tegen het ontwikkelen van (middelengerelateerde) problemen (Groenendaal & Yperen, 1994). Dit brengt ons bij het intergenerationele aspect van verslaving. We spreken over intergenerationele verslaving als de verslaving binnen een gezin en over generaties heen kan worden doorgegeven. Dit is niet automatisch het geval en geldt dus zeker niet voor alle gezinnen. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat kinderen van verslaafde ouders een hoger risico hebben om later zelf verslaafd te worden. Zo hebben enkele onderzoekers aangetoond dat jongeren van ouders met een alcoholafhankelijkheid meer kans hebben om zelf

een alcohol of cannabis afhankelijkheid te

ontwikkelen. Ze concluderen ook dat verslavend gedrag hoogstwaarschijnlijk het gevolg is van een combinatie van erfelijke- en omgevingsrisico’s en dat jongeren die meerdere risicofactoren bezitten extra kwetsbaar zullen zijn (Melchior, Choquet, Le Strat, Hassler, & Gorwood, 2011). Het is dus geen evidentie dat kinderen van verslaafde ouder(s) later zelf een verslaving zullen ontwikkelen maar ze vormen wel een risicogroep. Zo zou de kans dat kinderen van verslaafde ouders later zelf een verslaving ontwikkelen twee tot drie keer groter zijn dan bij kinderen zonder verslaafde ouders (Vanderplasschen, Autrique, & De Wilde, 2010). Ook Ronel en Haimoff-Ayali (2010) wijzen er op dat opgroeien bij een verslaafde ouders verschillende problematische gevolgen kan hebben, waaronder ook eigen middelengebruik, maar dat dit zeker niet altijd het geval is. Wanneer we dit gaan koppelen aan het MMM-model van verslaving kunnen we ons de vraag stellen wat de factoren zijn die bepalen of kinderen van verslaafde ouders later zelf een verslaving zullen ontwikkelen. Meer concreet echter is middelenmisbruik het resultaat is van een combinatie van factoren; biochemische, genetische, familiale, omgevings- en culturele factoren (Epple, 2006-2007). Verschillende tweelingen en adoptiestudies bevestigen dat zowel de omgeving als een overerfbare kwetsbaarheid een invloed kunnen hebben op het ontwikkelen van verslaving (Hopfer, Crowley, & Hewitt, 2003; Lynsky, Agrawal, & Heath, 2010; Pagan, Rose, Viken, Pulkkinen, Kaprio, & Dick, 2006). Mijn masterproef gaat over jongvolwassenen met een verslavingsproblematiek die zijn opgegroeid in een gezin waar ook de ouders te kampen hebben of hadden met middelenproblemen. Wanneer er hier gesproken wordt over verslaving, zowel bij de jongere als bij de ouders, of over een verslaafd gezin 3

kan het zowel gaan over misbruik als over afhankelijkheid van alcohol en/of drugs. De verslaving van de ouder(s) is/was in die mate problematisch dat ze het gezinsleven en de ontwikkeling van hun kinderen beïnvloeden. De verschillende termen; misbruik, afhankelijkheid en verslaving gaan alle drie over problematisch gebruik en worden in de literatuur alle drie de termen gehanteerd. In de literatuur worden de drie termen gehanteerd. In mijn masterproef zal ik vooral de term middelenmisbruik hanteren of de gebruikte termen uit de literatuur overnemen. Ook zal ik in mijn masterproef de term middelen als overkoepelende term voor alcohol en drugs gebruiken. Wanneer het in deze masterproef gaat over middelengebruik, -misbruik, -afhankelijkheid kan dit zowel over alcohol als over drugs gaan. Volgens Bancroft, Wilson, Cunningham-Burly, Backett-Milburn en Masters (2004) zijn de ervaringen voor kinderen en jongeren over het algemeen dezelfde bij ouders met een alcoholprobleem als bij ouders met een drugprobleem. Toch waren enkele verschillen merkbaar. Deze zouden volgens hen te wijten zijn aan het verschil van de middelen zelf, hun verschillende culturele contexten en vooral ook hun verschillende rechtsposities. Ondanks de afwezigheid van een duidelijk universeel geldende definitie zal ik tijdens deze masterproef

uitgaan

van

één

bepaalde

omschrijving

van

de

intergenerationele

verslavingsproblematiek. Op basis van de literatuur zou ik intergenerationele verslaving omschrijven als; de idee dat verslavingen binnen gezinnen en over generaties heen kunnen worden doorgegeven. Deze intergenerationele transmissie gebeurt op basis van verschillende, op elkaar inspelende factoren.

4

Hoofdstuk 1: Situering van het onderzoek Dit hoofdstuk is tot stand gekomen na een uitgebreide literatuurstudie gericht op onderzoek over kinderen van ouders met afhankelijkheidsproblemen. Aan de hand van deze literatuurstudie probeer ik een duidelijk beeld te schetsen van de intergenerationele verslavingsproblematiek. Daarom start deze uiteenzetting met een korte omschrijving van de term intergenerationele verslaving. Bij punt twee wordt de prevalentie van deze problematiek bekeken. Vervolgens worden in het derde onderdeel enkele mogelijke gevolgen van middelenmisbruik bij ouders op het gezinsfucntioneren besproken. Het vierde deel licht eventuele gevolgen voor de ontwikkeling van het kind toe. Daaropvolgend worden, op basis van het MMM-model, verschillende factoren besproken die een bedreigende of beschermende functie kunnen hebben voor het ontwikkelen van (middelengerelateerde) problemen bij kinderen van verslaafde ouders. Tot slot zal ik een overzicht bieden van enkele uitdagingen voor de hulpverlening met het oog op intergenerationele verslaving.

1

Intergenerationele verslaving

Wanneer we in de literatuur op zoek gaan vinden we de termen intergenerationele of transgenerationele verslaving slechts in beperkte mate terug. Literatuur richt zich vooral op jonge kinderen van verslaafde ouders. In 1998 schrijft Hogan dat we het grootste deel van onderzoek naar kinderen van verslaafde ouders kunnen opdelen in twee brede categorieën; enerzijds studies over ouderschap en zorg met inbegrip van kindermishandeling en verwaarlozing. Anderzijds onderzoeken over de gevolgen voor het kind met inbegrip van de sociale en cognitieve ontwikkeling en risico’s van het druggebruik voor de kinderen Dit is een opdeling die we heden ten dage nog steeds in de literatuur terug vinden. Aan de ene kant is er onderzoek dat zich richt op het gezinsfunctioneren. Veelal onderzoekt men in deze studies intergenerationele patronen van kindermisbruik en verwaarlozing binnen gezinnen waar ouders problemen hebben met middelengebruik, wat op zijn beurt weer kan leiden tot intergenerationele patronen van verslaving. Dit wordt ondersteund onder andere door het onderzoek van Dunn, Tarter, Mezzich, Vanyukov, Kirisci en Kirrillova (2002). In hun onderzoek

gaan ze op zoek naar de

oorsprong en gevolgen van verwaarlozing binnen middelenmisbruikende gezinnen. Uit het onderzoek blijkt dat er een verband is tussen ouders met een afhankelijkheidprobleem en het verhoogde risico op verwaarlozing van hun kinderen. Er zijn echter verschillende factoren die aan de grondslag van het verminderd ouderschap liggen.

Daarnaast

is ook gebleken dat mishandelde en verwaarloosde

kinderen van middelengebruikende gezinnen een hoger risico hebben om zelf tijdens de adolescentiefase middelenproblemen te ontwikkelen. De relatie tussen ouderlijk middelengebruik, kindermishandeling en verwaarlozing en lange termijn effecten bij kinderen zijn complex en niet zomaar te veralgemenen. Gorin (2004) bespreekt in haar boek de ervaringen van kinderen die 5

opgroeien in gezinnen waar huiselijk geweld, ouderlijk middelenmisbruik en ouderlijke gezondheidsproblemen aanwezig zijn. Daarin geeft ze aan dat kinderen van ouders met middelenproblemen vaak aangeven dat zij getuige en slachtoffer waren van geweld en ouderlijk conflict. Velleman en Reuber (2007) willen in hun project onderzoeken wat de impact is van de combinatie van twee problematische opvoedingssituaties op kinderen en jongeren. Ze geven aan dat er binnen gezinnen waar alcoholmisbruik aanwezig is een grotere incidentie is van huiselijk geweld en agressie. Vele kinderen en jongeren uit deze gezinnen zullen als gevolg van deze tweeledige problematische opvoedingssituatie problemen ontwikkelen. Er is echter ook een kleine minderheid die geen problemen ontwikkelt. Aan de andere kant is er onderzoek dat zich richt op de mogelijke ontwikkelingsproblemen bij kinderen van middelenmisbruikende ouders. Deze studies richten zich vooral op de risico- en beschermende factoren voor kinderen van middelenmisbruikende ouders. Het bestuderen van deze twee grote onderzoeksgroepen leidt tot een evidentie voor de intergenerationele verslavingsproblematiek, die door de beide onderzoeksgroepen heen loopt. Toch kan men uit de onderzoeken niet concluderen of de problemen van de kinderen rechtstreeks te maken hebben met het ouderlijk problematisch middelengebruik of dat ze eerder onrechtstreeks veroorzaakt zijn door de gevolgen ervan zoals bijvoorbeeld de ontwrichting van het gezin (Geeraerts, 2013). Als we meer specifiek op zoek gaan naar onderzoek over adolescenten vinden we vooral literatuur terug met als onderwerp risicofactoren voor adolescenten en middelengebruik. Ouders die middelen gebruiken is één van de risicofactoren uit deze onderzoeken (Biederman, Faraone, Monuteaux, & Feighner, 2000; Kilpatrick, Acierno, Saunders, Resnick, Best, & Schnurr, 2000; Fergus & Zimmerman, 2005). In mijn masterproef wil ik op zoek gaan naar die factoren die een doorslaggevende rol spelen bij de problematiek van intergenerationele verslaving. Lloyd (1998) geeft aan dat risicofactoren voor problematisch druggebruik heel sterk met elkaar verbonden zijn, hij benoemt dit als een interactief netwerk van oorzaken. Individuele factoren zijn allemaal onderling verbonden met elkaar. Ook in enkele van de hierboven vermeldde onderzoeken (Epple, 2006-2007; Dunn et al., 2002; Melchior et al., 2011) werd duidelijk dat de term intergenerationele verslaving niet te omschrijven valt in één algemeen geldende definitie en dat de problematiek niet het gevolg is van enkele algemeen geldende factoren. Er zijn tal van factoren die een invloed hebben, en die allemaal op elkaar inspelen. De oorzaakgevolg relatie is meestal heel gecompliceerd en vaak niet te achterhalen. In de verdere literatuurstudie zullen deze factoren besproken worden. Het is belangrijk om deze zaken voor ogen te houden wanneer men onderzoek doet en resultaten interpreteert over de intergenerationele transmissie verslaving.

6

2

Prevalentie

Internationaal vinden we heel verschillende percentages terug van het aantal kinderen van ouders met afhankelijkheidsproblemen.

Dit

zou

te

maken

kunnen

hebben

met

de

verschillende

onderzoeksmethodes en de culturele verschillen (Geeraerts, 2013). Duidelijke cijfers over het aantal kinderen in België dat opgroeit in een verslaafd gezin zijn er niet. Volgens voorgaand onderzoek zouden er ongeveer jaarlijks 1000 kinderen van drugverslaafde moeders in België geboren worden (Vanderplasschen et al., 2010). Van de 4672 drugverslaafden die in 2010 in Vlaanderen aan een gespecialiseerde behandeling begonnen blijkt dat dertig procent van hen één of meerdere kinderen hebben (Eckert, 2012). Dat wil zeggen dat er ongeveer 2400 kinderen zijn die een ouder hebben die zich laat behandelen voor een drugverslaving (Eckert, 2012). Ook zijn er heel wat kinderen die opgroeien in een gezin waar ouders kampen met alcoholproblemen. Volgens de Vereniging voor Alcohol en andere drugproblemen (VAD) zijn er in België naar schatting 183.000 kinderen onder de 15 jaar die een vader of moeder hebben met alcoholproblemen (VAD, 2011). De organisatie Kinderen van ouders met alcoholproblemen (KOAP), zegt dat er minstens een op tien kinderen zijn die opgroeien in een gezin waar één of beide ouders problemen hebben met alcohol (Koap, 2004). Deze cijfers maken duidelijk dat het om een grote groep kinderen gaat waaraan zeker aandacht moet aan geschonken worden. Het is een moeilijk te bereiken doelgroep dus correcte cijfers hierover verkrijgen is niet eenvoudig. Het is mogelijk dat deze groep in realiteit nog groter is doordat er vaak een soort geheimhouding over de verslaving bestaat (Barnard & Barlow, 2003). Niet alle gevallen waarbij de opvoeding effectief beïnvloed wordt door de verslaving van de ouders worden aangemeld bij instanties. Schattingen van cijfers worden meestal gebaseerd op de mensen die terecht komen in de hulpverlening voor een ernstige verslavingsproblematiek. Men houdt dan geen rekening met de grote aantallen van mensen die zich niet binnen de hulpverlening bevinden maar wel op een ongepaste en gevaarlijke manier middelen gebruiken (Velleman & Templeton, 2007). Concrete cijfers rond het aspect van de intergenerationele verslavingsproblematiek en hoeveel van deze kinderen later als jongere of volwassene ook zelf verslaafd worden zijn niet voorhanden. Maar ongeveer één op de vijf kinderen van drugverslaafde ouders zouden later zelf ook een verslavingsprobleem ontwikkelen (Vanderplasschen, Derluyn, & Broekaert, 2002). Bij jongvolwassen kinderen van drugverslaafde ouders zou het middelenmisbruik en –afhankelijkheid tweemaal zo hoog liggen als bij leeftijdsgenoten (Haggerty, Skinner, Fleming, Gainey, & Catalano, 2008). Uit het onderzoek van Goethals (2013) in vijf therapeutische gemeenschappen in Vlaanderen blijkt dat 48%, of ongeveer de helft van de ondervraagden één of beide ouders problemen hebben met alcohol of

7

drugs (Goethals, 2013). Deze cijfers impliceren de aanwezigheid van een intergenerationele verslavingsproblematiek en duiden op het belang van onderzoek bij deze doelgroep.

3

Gevolgen voor het gezinsfunctioneren

Wanneer ouders problematisch middelen gebruiken, zal dit verschillende gevolgen hebben voor het gezin. Er zullen gevolgen zijn voor de partners, voor de familie zowel binnen als buiten het gezin, voor het functioneren van de persoon zelf,… Wij zullen hier enkele van deze, elkaar beïnvloedende, gevolgen

bespreken

die

een

doorslaggevende

rol

spelen

in

de

intergenerationele

verslavingsproblematiek.

3.1

Invloed op het gezinsleven

Het is niet verwonderlijk dat wanneer ouders kampen met middelenproblemen dit invloed zal uitoefenen op het gezinsleven. Het is echter belangrijk om steeds ook in het achterhoofd te houden dat dit niet automatisch hoeft te leiden tot problematische situaties (Velleman & Templeton, 2007). Individuen die te kampen hebben met middelenproblemen gaan zich vaak gaan gedragen op een manier die het gezinsleven kan beïnvloeden (Copello, Velleman, & Templeton, 2005). Volgens Velleman (2007) verhoogt verslaving het risico op desorganisatie van het gezin. Op die manier worden de gezinnen vaak ontwricht en worden de gezinsrelaties aangetast. Bepaalde aspecten die onderdeel zijn van een gezonde opvoeding komen onder druk te staan, zoals de praktische en dagdagelijkse gang van zaken, de kwaliteit van de gezinsrelaties, de communicatie, … Doordat de ouders het grootste deel van hun aandacht richten op hun eigen problemen, en vaak ook op het verwerven en het gebruik van middelen, wordt het emotionele welzijn van de kinderen bedreigd (Vanderplasschen et al., 2002; Newcastle Area Child Protection Comittee, 2002). Gezinnen kunnen hierin sterk van elkaar verschillen. Maar desondanks zijn er toch enkele gezinskenmerken die telkens in de literatuur terug te vinden zijn: een laag cohesieniveau, een hoog conflictniveau, minder probleemoplossende vaardigheden, een problematische onderlinge communicatie (Geeraerts, 2013). Middelenmisbruik kan een negatieve invloed hebben op verschillende familie- systemen en -processen waaronder familierituelen, rollen binnen de familie, familie routines, communicatiestructuren en systemen, het sociaal leven van de familie en de financiën. Zo kunnen bijvoorbeeld rituelen, zoals samen eten, wegvallen (Copello et al., 2005; Velleman & Templeton, 2007). Het in ere houden echter van familierituelen en het kunnen terugvallen op een sociaal netwerk zijn van belang voor het opnemen van de ouderrol (Vanderplasschen et al, 2002). Desalniettemin lopen gezinnen met een verslaafde ouder het risico om sociaal geïsoleerd te raken doordat ze de neiging hebben om zich terug te trekken. Vaak gaan mensen uit deze gezinnen minder contact opzoeken met anderen omdat ze zich schamen voor de problemen en omdat ze dit liever verborgen houden voor de buitenwereld (Gorin, 2004). Ouders willen ook de problemen die ze hebben met middelenmisbruik verborgen houden voor 8

hun kinderen. Doch is gebleken dat kinderen vaak reeds op vroege leeftijd vermoedens hebben en meestal sneller op de hoogte zijn dan ouders denken (Barnard & Barlow, 2003; Gorin, 2004). Naast de verstoorde structuren en functies binnen het gezin kan het middelenmisbruik ook negatieve effecten hebben op de niet-gebruikende individuen binnen het gezin waaronder ook de kinderen. Zo wordt in onderzoek aangetoond dat middelenmisbruik binnen het gezin het risico op verwaarlozing, misbruik en huiselijk geweld vergroot (Dunn et al., 2002; Velleman & Reuber, 2007; Gorin, 2004). In deze gezinnen is dan een dubbele problematiek aanwezig die ervoor zorgt dat het merendeel van de kinderen problemen zullen ontwikkelen (Velleman & Reuber, 2007). Naast geweld ontstaan er ook gedragsproblemen of sociaal onaangepast gedrag bij de verslaafde ouder zoals het rijden onder invloed, dagenlang verdwijnen, … (Velleman & Reuber, 2007). Dit soort gedragingen moeten de leden van het gezin het hoofd bieden en worden dikwijls als stressvol ervaren. Het resultaat van deze en andere onzekerheden is dat de gezinsleden vaak eigen problemen ontwikkelen. Deze problemen uiten zich vaak in fysische en psychische symptomen (Copello et al., 2005). Vaak treden er binnen deze gezinnen rolveranderingen op. Een veel voorkomende rolverandering binnen deze gezinnen is parentificatie. Dit betekent dat kinderen de ouderrol of de verzorgende rol van de ouders gaan overnemen (Velleman & Templeton, 2007). De kinderen nemen verantwoordelijkheden op die niet adequaat zijn voor hun leeftijd (Velleman, 2011). Zo zullen ze bijvoorbeeld reeds op jonge leeftijd zorgen voor de praktische en emotionele noden van hun broers en zussen en vaak ook voor die van hun ouders. Of ze zorgen er bijvoorbeeld voor dat er in de basisbehoeften wordt voorzien en beschermen hen ook vaak tegen gevaar. Deze rolveranderingen maken de onderlinge gezinsrelaties vaak nog gecompliceerder (Bancroft et al., 2004). Het gebruik op zich leidt niet tot problematische omstandigheden binnen het gezin. Andere factoren, die het gevolg kunnen zijn van het gebruik, bijvoorbeeld een lagere socio-economische status, kunnen zorgen voor problematische omstandigheden in het gezin (Melchior et al., 2011). Het middelengebruik domineert vaak bij de ouders, waardoor er binnen het gezin ook financiële problemen ontstaan (Fraser, McIntyre, & Manby, 2009). Zowel voor de kinderen als voor de ouders is geld binnen deze gezinnen vaak een grote zorg (Tunnard, 2002). Elk gezin is echter anders en gezinssystemen veranderen in de tijd. Dit houdt in dat kinderen in hetzelfde gezin de verschillende stadia van het ouderlijke middelengebruik anders zullen beleven (Ellis, Zucker, & Fitzgerald, 1997). We kunnen concluderen dat middelengebruik bij ouders het gezinsleven rechtstreeks en onrechtstreeks kan beïnvloeden. Het gezinsleven wordt veelal op verschillende niveaus verstoord. Doch dit leidt niet automatisch tot problematische omstandigheden of tot problematisch ouderschap.

9

3.2

Problematisch ouderschap

Wanneer we denken aan verslaafde ouders denken we vaak ook aan problematische opvoedingssituaties. Een verslaving kan goed ouderschap belemmeren. Doch hoeft een verslaving bij de ouder(s) niet automatisch te leiden tot problematisch ouderschap. Een deel van deze ouders slaagt er in om hun kinderen te voorzien van hun behoeften, goed ouderschap en stabiliteit (Newcastle Area Child Protection Comittee, 2002). Dan kunnen we ons de vraag stellen: “Wat is goed genoeg ouderschap”? Volgens Vanderplasschen et al (2010) zijn er vier belangrijke aspecten aan ouderschap die niet mogen worden aangetast: betrokkenheid, fysieke en emotionele beschikbaarheid, responsiviteit en grenzen stellen. Sommige van de middelenmisbruikende ouders echter hebben

te kampen met verschillende

psychosociale problemen en met moeilijkheden bij het opvoeden van hun kinderen, vaak door een gebrek aan ouderschapsvaardigheden. Deze problemen bij de ouders kunnen het gezinsleven verstoren (Vanderplasschen et al., 2002). Er zijn tal van factoren die het ouderschap kunnen belemmeren en op hun beurt invloed hebben op het gezinsleven. Het middelengebruik kan een invloed hebben op het opvoedingsgedrag van de ouders. Ouders hanteren een bepaalde opvoedingsstijl. Ondanks dat ouders een persoonlijke opvoedingsstijl hanteren en deze binnen verschillende gezinnen heel erg kunnen variëren, kunnen we over het algemeen vier opvoedingsstijlen definiëren. We kunnen ze situeren aan de hand van twee dimensies. Als eerste is er de dimensie ondersteuning, daarmee bedoelt men de mate van positieve betrokkenheid tussen ouder en kind en de mate waarin ouders warmte, affectie en steun kunnen verschaffen aan het kind. Als tweede is er controle. Dit gaat over de vrijheid en ruimte die ouders hun kinderen geven om zich te ontwikkelen enerzijds en over discipline, toezicht en supervisie anderzijds (Ellis et al., 1997; Jacob & Johnson, 1997). Ander onderzoek ondersteunt het belang van deze twee dimensies voor het middelengebruik bij adolescenten (Borawski, Ievers-Landis, Lovergreen, & Trapl, 2003; Choquet, Hassler, Morin, Falissard, & Chau, 2007). Deze twee opvoedingsdimensies kan men met elkaar combineren tot vier opvoedingsstijlen: hoge controle en hoge ondersteuning: is een overbeschermende of autoritaire opvoedingsstijl, hoge controle en lage ondersteuning: is een controlerende opvoedingsstijl, lage controle en lage ondersteuning: is een verwaarlozende opvoedingsstijl, lage controle en hoge ondersteuning: is een optimale of autoritatieve opvoedingsstijl (Ellis et al., 1997; Jacob & Johnson, 1997). Afhankelijk van de leeftijd kunnen ouders meer of minder controlerend zijn en meer of minder autonomie aan het kind geven. De opvoedingsstijlen kan men vertalen naar enkele opvoedingsvaardigheden van de ouders. Bijvoorbeeld: het tonen van positieve betrokkenheid, het positief en systematisch aanmoedigen van gewenst gedrag van de kinderen, het consequent leiding geven, het overzicht houden over het doen en laten van de kinderen en het in gezinsverband kunnen oplossen van problemen. Middelenafhankelijke ouders beschikken soms over te weinig 10

opvoedingsvaardigheden of kunnen ze door eigen problemen zoals het gebruik niet hanteren. Deze vaardigheden kunnen de kwaliteit van de onderlinge relaties en van het gezinsleven beïnvloeden. Dit houdt risico’s in voor de ontwikkeling van psychologische problemen bij kinderen (Ellis et al., 1997; Jacob & Johnson, 1997). Er zijn verschillende onderzoeken die aantonen dat opvoedingsstijlen een invloed kunnen hebben op het middelengebruik van jongeren. Zo zou vooral een verwaarlozende opvoedingsstijl het risico op middelengebruik bij de kinderen en jongeren verhogen terwijl een autoritatieve opvoedingsstijl hier bescherming tegen kan bieden (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001; Weiss & Schwarz, 1996). In het onderzoek van Stanger, Dumenci, Kamon en Burstein (2004) wordt bevestigd dat ouderschap het gedrag van het kind kan beïnvloeden. Negatief ouderschap zou leiden tot externaliserende gedragsproblemen bij kinderen. Meer specifiek kon inconsistente discipline duidelijk gerelateerd worden aan regelovertredend en aan agressieoppositioneel gedrag. Afhankelijkheidsproblemen kunnen het gezin ontregelen, de onderlinge relaties verstoren en kunnen de oorzaak zijn van het feit dat de ouders minder emotioneel beschikbaar en vaker onvoorspelbaar zijn. Wanneer ouders volledig in beslag genomen worden door de afhankelijkheid en door de gevolgen ervan zijn ze vaak niet in staat tot effectief ouderschap. Ze slagen er dan vaak niet in om de ouderlijke taken en verantwoordelijkheden uit te voeren (Newcastle Area Child Protection Comittee, 2002; Geeraerts, 2013). Het risico bestaat dat de afhankelijkheid van de ouders centraal komt te staan binnen het gezin, dat de sterktes en vaardigheden van de ouders overschaduwd worden en dat daardoor de noden van de kinderen verwaarloosd worden. Sommige ouders die problemen hebben met alcohol of drugs slagen er niet meer in om aan de noden van hun kinderen te voldoen: er wordt niet voldaan aan de fundamentele fysieke noden van het kind, er is onvoldoende toezicht op het kind adequaat aan de leeftijd, de gezondheid van het kind komt in het gedrang omdat ouders hier niet voldoende aandacht aan schenken, er is geen aandacht voor de schoolsituatie van het kind, de emotionele behoeften van het kind worden niet erkend of worden verwaarloosd door de ouder, onrealistische verwachtingen van de capaciteiten van het kind, geen duidelijke grenzen in de rollen tussen ouder en kind, gebrek aan grenzen en routines voor het kind (Newcastle Area Child Protection Comittee, 2002). Dit alles houdt echter ook belangrijke implicaties in voor de hulpverlening. Middelengebruik leidt niet noodzakelijk tot problematisch ouderschap. Daarom is het van belang om hulpverleningsprogramma’s te ontwikkelen die zich naast de individuele gebruiker ook richten op familieleden, in dit geval de kinderen, van de gebruiker. Het aanleren van ouderschapsvaardigheden zou de kinderen kunnen beschermen tegen het ontwikkelen van emotionele- en gedragsproblemen, waaronder ook middelengebruik (Stanger et al., 2004).

11

3.3

Sociale relaties

Zoals hierboven reeds vermeld, komen binnen verslaafde gezinnen de relaties veelal onder druk te staan. Er treden dan dikwijls rolomkeringen op waarbij kinderen verschillende rollen op zich nemen. Enkele voorbeelden hiervan zijn: de rol van verantwoordelijke voor het gezin, de verzorger, de beschermer, de bemiddelaar, de vertrouweling of bondgenoot,… Dit zal een invloed hebben op de relaties die gezinsleden onderling met elkaar aangaan. Zo kan het middelengebruik bijvoorbeeld oorzaak zijn van conflict tussen beide ouders. Echtelijke conflicten kunnen een goede opvoeding verstoren en zijn een ernstige stressfactor voor de kinderen. Kinderen nemen dan vaak de rol van bemiddelaar aan door te onderhandelen tussen beide ouders. Deze rolomkeringen kunnen voor de kinderen heel belastende zijn en kunnen ervoor zorgen dat ze een deel van hun kinderjaren missen (Tunnard, 2002). Maar ook de relatie en interacties tussen ouder en kind kunnen worden beïnvloed. Dit gaat over zowel de relatie met de gebruikende ouder als met een niet gebruikende ouder. Zo kan het zijn, zegt Tunnard (2002) dat de niet gebruikende ouder, door spanning met de andere ouder, weinig tijd en energie heeft voor de kinderen. Er kan spanning ontstaan wanneer deze ouder de enige is die discipline aan de kinderen oplegt of wanneer er ruzie is tussen beide ouders. In de relatie met de gebruikende ouder worstelen kinderen meestal met de complexe gevoelens van woede, medelijden en liefde, wetende dat die ouder, hoewel die het misschien wel wou, niet voor hen kon zorgen (Bancroft et al., 2004). Ondanks de vele problemen thuis blijven sommige kinderen heel loyaal aan hun ouders. Kinderen kunnen het gevoel hebben dat ze verscheurd worden tussen gevoelens van liefde en loyaliteit enerzijds en gevoelens van pijn, boosheid, schaamte en haat anderzijds (Gorin, 2004). De relaties die gezinnen hebben met buitenstaanders dreigen ook verstoord te geraken. Uit het onderzoek van Barnard en Barlow (2003) blijkt dat wanneer kinderen begrepen wat er thuis aan de hand was, zij intuïtief aanvoelden of dat hen letterlijk gezegd werd, dat zij hierover niets openbaar mochten maken. Kinderen en jongeren moeten dan de last van dit geheim helemaal alleen op zich dragen. De schrik om gestigmatiseerd te worden en de schaamte zorgen er vaak voor dat kinderen of jongeren deze informatie trachten voor zichzelf te houden. Dit bestendigt het verdriet en de isolatie van de kinderen. (Bancroft et al., 2004; Gorin, 2004). Vriendschappelijke relaties aangaan met anderen betekent ook vaak dat kinderen gaan liegen of informatie achterhouden uit angst voor afwijzing wanneer de problemen aan het licht zouden komen (Bancroft et al., 2004). Middelenmisbruik bij ouders heeft invloed op het gehele sociale netwerk van deze kinderen. Zowel de relaties binnen als buiten het gezin kunnen lijden onder het middelenmisbruik. Sociale netwerkfactoren zijn echter belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen en kunnen een beschermende werking bieden (Geeraerts, 2013; Gorin, 2004Velleman, 2011).

12

4

Gevolgen voor de ontwikkeling van kinderen

Ouderlijk middelenmisbruik kan gevolgen hebben voor de psychosociale ontwikkeling van kinderen en jongeren. Wanneer we het MMM-model volgen kunnen we stellen dat de gevolgen voor kinderen die zijn opgegroeid bij ouders met verslavingsproblemen niet dezelfde zullen zijn voor alle kinderen. Sommige kinderen van verslaafde ouders ontwikkelen ernstige problemen, anderen brengen het er dan weer goed vanaf. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 1/3 van de kinderen zich ontwikkelt zonder ernstige problemen, 1/3 van de kinderen ontwikkelt zich met kleine en tijdelijke problemen, het overgebleven derde kampt langdurig met ernstige problemen. (Vanderplasschen et al., 2010). Het middelenmisbruik van de ouders kan een negatieve invloed hebben op de fysieke, emotionele, sociale, intellectuele en ontwikkelingsbehoeften van de kinderen (Newcastle Area Child Protection Comittee, 2002). Deze 1/3 verhouding biedt evidentie voor de invloed van persoonsgebonden- en omgevingsfactoren die ik later zal bespreken. Een groot deel van het onderzoek en de literatuur richt zich op de ontwikkeling van kinderen die tijdens de zwangerschap werden blootgesteld aan drugs of alcohol. Deze kinderen vertonen vooral tijdens

de

neonatale

ontwikkeling

en

het

eerste

levensjaar

een

verhoogd

risico

op

ontwikkelingsproblemen. Daarna zijn het vooral omgevingsfactoren die bepalende rol spelen op de ontwikkeling van deze kinderen (Vanderplasschen et al., 2010).

Verder vindt men in de literatuur

onderzoek over de psychosociale ontwikkeling van kinderen die opgroeien in een verslaafd gezin. Deze kinderen hebben een hoger risico op het ontwikkelen van: emotionele problemen, gedragsstoornissen en antisociaal gedrag. Ze zullen vaak onderpresteren op school, sociaal geïsoleerd en vroegrijp zijn (Velleman & Templeton, 2007). Slechts een beperkt aantal onderzoeken richt zich op de gevolgen voor adolescenten en volwassenen van het opgroeien in een verslaafd gezin. Ook de hulpverlening richt zich vooral op jonge kinderen. Volgens Bancroft en Wilson (2007) blijken jongeren uit het hulpverleningsaanbod te verdwijnen tenzij ze zelf problemen ontwikkelen. Naarmate kinderen opgroeien tot jongeren worden ze steeds meer zelf verantwoordelijk gesteld voor het dragen van de risico’s om probleemgedrag te ontwikkelen. Er wordt al te vaak uitgegaan van het feit dat middelengebruik bij ouders voor jongeren iets is dat behoort tot hun verleden. Dit impliceert dat de band tussen ouder en kind verbroken is. Dit komt niet overeen met empirische bevindingen die uitwijzen dat jongeren een voortdurende relatie met hun ouders hebben en dat er ook jongeren zijn die nog steeds inwonen bij hun ouders of blijvend contact onderhouden. Vaak zijn er ook nog jongere broers of zussen die bij de ouders inwonen en waar zij zich verantwoordelijk voor voelen (Bancroft & Wilson, 2007). Hier wordt duidelijk dat het opgroeien in een verslaafd gezin niet enkel invloed heeft op de ontwikkeling van jonge kinderen maar dat het hier gaat over een continuerende opvoedingssituatie die zich ook nog afspeelt in de adolescentiefase en tot in de 13

volwassenheid. Oudere kinderen van verslaafde ouders vormen een groep die ondersteuning nodig heeft, desondanks valt deze groep vaak buiten de hulpverlening en blijft de groep grotendeels verborgen (Bancroft et al., 2004). De

adolescentiefase

is

een

kritische

ontwikkelingsperiode.

Blootstelling

aan

ouderlijk

middelenmisbruik tijdens deze fase verhoogt de kans dat de jongeren zelf verslavingsproblemen zullen ontwikkelen. Jongeren zijn tijdens de adolescentiefase extra gevoelig voor de effecten van ouderlijk middelenmisbruik. Vroeginterventie strategieën gericht op deze adolescenten die een hoger risico vertonen voor middelengebruik zijn dan ook aan te raden (Biederman et al., 2000). Volgens Velleman en Templeton (2007) zijn er bij adolescenten van ouders die middelen misbruiken twee patronen die zich vaak voordoen; enerzijds is er een verhoogde introspectie en sociale isolatie, vriendschapsproblemen, angst of depressie en pogingen om het ouderlijke huis te verlaten. Anderzijds kan er net een ontwikkeling van sterke peerrelaties ontstaan die gescheiden gehouden worden van het familieleven. Deze relaties kunnen gepaard gaan met vroeg alcohol- en/of druggebruik, deviant gedrag, antisociale activiteiten, onveilige seksuele activiteiten en ongeplande of vroege zwangerschap (Velleman & Templeton, 2007). Problemen uit de kindertijd en de adolescentie kunnen ook doorgaan tot in de volwassenheid (Velleman & Templeton, 2007). Lange termijn effecten voor deze kinderen zijn onder andere dat ze meer kans hebben om zelf problemen met middelengebruik te ontwikkelen en een vroegere start bij het gebruiken van middelen (Velleman, 2011).

5

Factoren die een invloed hebben op intergenerationele verslaving

Literatuuronderzoek over kinderen van verslaafde ouders toont aan dat zij een verhoogd risico lopen om later zelf een verslaving te ontwikkelen. Deze kinderen echter vormen een heel heterogene groep. Afgezien van dat ene gemeenschappelijk element verschillen deze kinderen onderling veel van elkaar. We kunnen ons hier dan de vraag stellen wat net datgene is dat een kind of jongere meer of minder kwetsbaar maakt in een gezin waar één of beide ouder(s) afhankelijkheidsproblemen hebben. Wat zijn nu net de doorslaggevende factoren die bepalen of kinderen van verslaafde ouders later zelf ook (verslavings-) problemen ontwikkelen? Er zijn verscheidene factoren die een rol kunnen spelen binnen de dynamiek van intergenerationele verslaving. Hier kunnen we het eerder vermeld MMM-model toepassen. Mensen kunnen van elkaar verschillen naargelang persoonlijkheid en naargelang biologische eigenschappen of wat men noemt een overerfbare kwetsbaarheid voor verslaving (Broeckaert, et al., 2005). Daarnaast speelt ook de omgeving een belangrijke rol in het ontstaan van verslavingen. In wat hieronder volgt zal ik trachten een beeld te schetsen van deze factoren.

14

5.1

Biologische factoren

Vaak wordt de vraag gesteld of verslaving aangeboren is of niet. Is verslaving iets erfelijk of is het met andere woorden een ziekte die door bepaalde genen wordt doorgegeven? Indien dit het geval is, zou dit de intergenerationele verslavingsproblematiek kunnen verklaren. Maar hoe komt het dan dat niet alle kinderen van ouders met middelenproblemen later zelf een verslaving ontwikkelen? Hoe komt het dat er binnen eenzelfde gezin sommige kinderen op latere leeftijd wel en andere kinderen niet een verslaving ontwikkelen? Onderzoek toont inderdaad aan dat er erfelijke elementen zijn die een invloed hebben op middelengebruik bij adolescenten. De omvang echter van de erfelijke invloed wordt getemperd door factoren zoals leeftijd, middel, de streek, het geslacht, religie. Erfelijke invloeden kunnen verschillend tot uiting komen naargelang deze factoren. Zo zou bijvoorbeeld de erfelijke invloed sterker zijn bij adolescenten dan bij jonge kinderen. Leeftijd kan dan een risico- of beschermende factor zijn voor de erfelijke invloed op middelengebruik. De erfelijke invloed bij adolescenten zou tot uiting komen door een veranderend inhibitiesysteem (Hopfer, Crowley, & Hewitt, 2003). Agrawal en Lynskey (2008) doen uitgebreid onderzoek over de erfelijke invloed van verslaving op basis van de combinatie van resultaten uit familie- adoptie- en tweelingonderzoek. Vanuit het familieonderzoek concluderen ze dat zowel alcoholisme als drugsmisbruik zich vaak concentreert binnen gezinnen. Vermoedelijk heeft dit te maken met erfelijke factoren, maar het onderzoeksdesign van de studies laat niet toe met zekerheid te bepalen of de familiale gelijkenissen bepaald zijn door genetische of door omgevingsfactoren. Uit het adoptieonderzoek blijkt dat er een sterke link is tussen het middelengebruik van biologische ouders en het risico bij hun nakomelingen voor verslaving. De verzameling van tweelingenstudies ondersteunt over het algemeen de veronderstelling van erfelijke invloeden op verslaving. Agrawal en Lynsky besluiten in hun onderzoek dat het niet zo is dat er één enkel gen bestaat dat automatisch leidt tot het ontwikkelen van verslaving. Wel kan de combinatie van meerdere genen een bescheiden, cumulatief, interactie- effect van verslaving teweeg brengen. Ook in later onderzoek wordt aangetoond dat erfelijke componenten een matig tot sterk aandeel hebben in de ontwikkeling van verslavingen. Er wordt in dit onderzoek wel gewezen op het feit dat het overgrote deel van de studies zich richt op gebruik, misbruik of afhankelijkheid van tabak, alcohol en cannabis maar niet op de harddrugs. De mate waarin de bevindingen over tabak, alcohol en cannabis kunnen veralgemeend worden naar het gebruik van andere stoffen is niet bekend. Er is dus geen duidelijk empirisch bewijs van de genetische invloeden op het gebruik, misbruik en afhankelijkheid van harddrugs (Lynsky, Agrawal, & Heath, 2010). De laatste jaren gaat men steeds meer uit van een hersenziekte model van verslaving. Verslaving wordt dan gezien als een chronisch recidiverende hersenziekte. Op grond van dit model zou er een 15

aangeboren kwetsbaarheid in de hersenen aanwezig zijn die de basis vormt voor herhaaldelijk gebruik van psychoactieve middelen. Herhaaldelijk gebruik zou volgens het model leiden tot onomkeerbare veranderingen in het brein. Dit wil zeggen dat bepaalde delen van de hersenen een invloed zouden hebben op het ontwikkelen van middelenmisbruik en afhankelijkheid (van den Brink, 2005). Volgens van Den Brink zelf (2005) is het vooral de overgang van gebruik naar misbruik en naar afhankelijkheid die biologisch bepaald is. Men ziet dat er verschillende hersenstructuren en neurotransmitters betrokken zijn bij de verschillende fasen van verslaving. Ook in ander onderzoek werd aangetoond dat bepaalde delen van de hersenen en bepaalde neurotransmitters een invloed kunnen hebben op het ontwikkelen van verslavingen (Crews & Boettiger, 2009; Heitzeg, Nigg, Wendy Yau, Zubieta, & Zucker, 2008; Volkov, Fowler, Wang, & Swanson, 2004). Nog ander onderzoek, over de invloed van erfelijke en omgevingsfactoren op de verschillende stadia van alcoholgebruik bij Finse tweelingen, wijst er op dat de erfelijke invloed weinig impact heeft op de initiatie van alcoholgebruik. De erfelijke invloed echter heeft wel een signifante impact op de frequentie van alcoholgebruik en op problematisch drinken (Pagan, Rose, Viken, Pulkkinen, Kaprio, & Dick, 2006). Dit bevestigt de idee van verslaving als een hersenziekte model, dat uitgaat van een aangeboren kwetsbaarheid voor verslaving. Individuele of omgevingsfactoren kunnen bescherming bieden tegen deze kwetsbaarheid (Vanderplasschen et al., 2010). We kunnen er aan de hand van het onderzoek van uit gaan dat er niet zo iets bestaat als één enkel gen dat verslaving kan verklaren maar dat er verschillende biologische factoren zijn die hierin een rol spelen. Er is dus wel sprake van een overerfbare kwetsbaarheid voor verslaving. Deze kwetsbaarheid echter is geen determinante factor.

5.2

Persoonsgebonden factoren

Verslaving ontstaat volgens Zinberg (1984) op basis van drie elkaar beïnvloedende factoren: mens, middel, milieu. Het effect van drugs wordt volgens hem beïnvloed door een complexe verwevenheid van persoonlijkheidsfactoren en sociale factoren. De persoonsgebonden factoren die een beschermende

of

bedreigende

functie

kunnen

hebben

voor

het

ontwikkelen

van

(middelengerelateerde) problemen worden hieronder besproken. Risicofactoren op niveau van het kind en de jongere Er zijn verschillende factoren die een risico vormen voor de verdere ontwikkeling van het kind. Zo zouden kinderen bij wie cognitieve en sociale vaardigheden ontbreken, kinderen met weinig zelfvertrouwen en gevoelens

van schuld en schaamte een hoger risico vormen voor

ontwikkelingsproblemen. De leeftijd speelt hierin ook een rol, hoe jonger kinderen zijn, hoe groter de invloed van de ouders en hoe groter het risico. Weinig kennis en informatie over de problemen binnen het gezin en meer specifiek over het middelenmisbruik leiden tot een verhoogd risico op 16

(middelengerelateerde) ontwikkelingsproblemen. Ook problemen op school, zoals: spijbelen, geschorst worden op school, slechte schoolprestaties, lage toekomstige academische verwachtingen en een laag engagement voor school, zijn risicofactoren. Wanneer de kinderen of jongeren in problemen geraken met de politie of in contact komen met deviante leeftijdsgenoten en wanneer ze de mening van hun vrienden verkiezen boven de mening van familie kunnen ontwikkelingsproblemen ontstaan. Parentificatie, zwakke copingsvaardigheden en een gebrek aan godsdienstige overtuiging, gedragsproblemen en problemen met zelfcontrole zorgen voor een verhoogd risico. Kinderen die op jonge leeftijd met alcohol en druggebruik starten vormen een risicogroep voor het ontwikkelen van verslaving (Geeraerts 2013; Velleman, 2007; Velleman & Templeton, 2007). Beschermingsfactoren op niveau van het kind en de jongere Wanneer kinderen inzicht hebben in de problemen zodat ze op die manier de complexiteit van de gezinsproblemen kunnen aanvaarden, kan voorkomen worden dat de problemen zich internaliseren. Hierdoor betrekken ze de problemen niet langer op zichzelf en hoeven ze zich er niet schuldig over te voelen. Dit zal hen beschermen tegen het ontwikkelen van problemen. Het is ook belangrijk dat kinderen zich kunnen losmaken van de problemen thuis, dit kunnen ze door zich terug te trekken uit problematische situaties en door onafhankelijk te zijn of door emotioneel afstand te nemen. Kinderen moeten kind kunnen zijn om tot een gezonde ontwikkeling te komen. Een positief zelfwaardegevoel, creativiteit en humor zijn beschermende factoren. Het kunnen uitbouwen van relaties met vrienden is belangrijk zodat ze kunnen praten met hun vrienden en zodat ze mensen hebben die emotioneel voor hen beschikbaar zijn. Initiatief nemen kan hen helpen de gevoelens van hulpeloosheid tegen te gaan. Het is belangrijk dat kinderen hun gevoelens leren uitdrukken via metaforen, beelden en symbolen en dat ze bepaalde vaardigheden, zoals leren nee zeggen en weerstaan aan groepsdruk, bezitten. Succesvolle schoolprestaties, het hebben van een hobby of creatief talen of andere activiteiten en interesses buiten het gezin die kunnen zorgen voor succeservaringen zoals; sport, zingen, schilderen, …, hebben positieve invloed op de ontwikkeling van kinderen. Ook het temperament en de intellectuele mogelijkheden van een kind kunnen beschermende factoren zijn. Het bezitten van vaardigheden om zichzelf onder controle te houden en het krijgen van positieve kansen op belangrijke momenten in het leven kunnen het kind beschermen tegen het ontwikkelen van problemen (Geeraerts 2013; Velleman, 2007; Velleman & Templeton, 2007).

5.3

Omgevingsfactoren

Ook het milieu of de omgeving waarin jongeren opgroeien kan een beschermende of bedreigende impact hebben op het ontwikkelen van een (middelengerelateerde) problemen bij deze jongeren (Zinberg, 1984). In wat hieronder volgt worden deze omgevingsfactoren besproken.

17

4.3.1

Risicofactoren op niveau van de dichte omgeving van het kind en de jongere

Met de dichte omgeving wordt het opvoedingsmilieu van de kinderen en jongeren bedoeld. Hier kunnen we een opdeling maken in middelenspecifieke en niet middelenspecifieke invloeden (Ellis & Zucker, 1997; Velleman, 2007). De middelenspecifieke invloeden zorgen voor een hoge mate van kwetsbaarheid voor het ontwikkelen van eigen afhankelijkheidsproblemen bij de kinderen (Ellis, Zucker, & Fitzgerald, 1997). Zo zal het risico op het ontwikkelen van eigen middelen gerelateerde problemen onder andere afhankelijk zijn van de ernst van de verslaving van de ouder (Velleman, 2007). Het risico zal hoger zijn wanneer beide ouders problemen hebben met middelen of wanneer de niet afhankelijke ouder niet goed functioneert (Ronel & Haimoff-Ayali, 2010; Velleman, 2007). Wanneer het middelengebruik zich thuis voordoet of in aanwezigheid van het kind en wanneer kinderen iemand drugs zien injecteren of materiaal voor het injecteren vinden in huis zou dit het risico verhogen dat zij later zelf middelengerelateerde problemen ontwikkelen. Ook blootstelling aan en bewustzijn van criminele activiteiten bij de ouders in relatie met hun gebruik verhoogt het risico (Velleman, 2007). De ontkenning en geheimhouding van de afhankelijkheidsproblemen van de ouders, zowel binnen als buiten het gezin, houdt middelengerelateerde risico’s in voor het kind (Kroll, 2004). Er is gebleken dat kinderen die opgroeien bij ouders met alcoholproblemen positievere verwachtingen hebben omtrent de bekrachtigende effecten van alcohol, dit houdt risico’s in voor het ontwikkelen van een eigen verslaving (Ellis & Zucker, 1997; Jacob & Johnson, 1997). De mate waarin kinderen het gevoel hebben dat ze kunnen praten met hulpverleners of de mate waarin ze hiervoor toestemming krijgen zou afhankelijk zijn van hun etniciteit en cultuur (Kroll, 2004). Daaruit volgt dat cultuur en etniciteit ook een invloed kunnen hebben op de mate waarin mensen wel of niet voor behandeling zullen kiezen (McMahon, Winkel, Suchman, & Luthar, 2002). Welke invloed cultuur en etniciteit concreet hebben is niet duidelijk. Ook geldt modeling van gedrag als een middelengerelateerde risicofactor, deze risicofactor echter zal ik in punt 4.3.5 ook afzonderlijk bespreken. De niet middelengerelateerde invloeden maken de kinderen kwetsbaar voor verschillende ontwikkelingsproblemen waaronder onder andere ook middelenmisbruik. Een groot deel van deze factoren werd reeds besproken bij punt drie; de gevolgen van middelenmisbruik bij ouders. Zo kan bijvoorbeeld problematisch ouderschap leiden tot heel wat verschillende problemen. Ook een gedesorganiseerd en chaotisch gezinsleven geldt hier als risicofactor. Dit geldt ook wanneer er disharmonie, agressie, geweld of misbruik in het gezin aanwezig is. Een lage sociaaleconomische status en verwaarlozing van de materiële noden van het kind vormen ook een risico (Ellis & Zucker, 1997; Velleman, 2007). Volgens Melchior, et al (2011) zou dit een specifieke risicofactor voor intergenerationele verslaving zijn. Zo zou volgens hen het risico op doorgeven van een verslaving op de volgende generatie kunnen verminderd worden door het verbeteren van de socio-economische

18

condities binnen het gezin. Ook wanneer ouders nog te kampen hebben met andere mentale gezondheidsproblemen kan dit leiden tot het ontwikkelen van problemen. De afwezigheid van een stabiele en volwassen steunfiguur is een belangrijke risicofactor (Ellis & Zucker, 1997; Ronel & Haimoff-Ayali, 2010; Velleman, 2007). 4.3.2

Beschermingsfactoren op niveau van de dichte omgeving van het kind en de jongere

Hier kan “goed genoeg ouderschap” een beschermende functie hebben. Het is belangrijk dat ouders de capaciteiten blijven bezitten om te zorgen voor hun kinderen en om de rol van ouder op zich te nemen. Belangrijke factoren die dit goed genoeg ouderschap kunnen bewerkstelligen zijn; betrokkenheid, fysieke en emotionele beschikbaarheid, responsiviteit en grenzen stellen (Vanderplasschen et al., 2010). De communicatie binnen het gezin en ook structuren en rituelen, zoals samen eten en verjaardagen, zijn zaken die men moet trachten in stand te houden ter bescherming van het kind. Ook voorspelbaarheid speelt hierin een belangrijke rol. Wanneer slechts één van beide ouders kampt met verslavingsproblemen kan de aanwezigheid van de niet-gebruikende ouder een belangrijke beschermende factor zijn, op voorwaarde dat deze ouder goed functioneert (Ronel & Haimoff-Ayali, 2010; Velleman, 2007). Ook het hebben van een goede relatie met ten minste één volwassene die een zorgende rol op zich neemt, kan een beschermende factor zijn. Dit geldt extra wanneer het gaat om een onvoorwaardelijke ondersteuning op lange termijn (Velleman & Templeton, 2007). Ook voor het krijgen van affectie van andere familieleden dan de ouders geldt dit. Ronel en Haimoff-Ayali (2010) bevestigen dat naast de ouders ook de meer uitgebreide familie, zoals broers, zussen en grootouders, in bepaalde omstandigheden, ondersteunend en beschermend kunnen werken. Het is echter belangrijk er op te wijzen dat zij ook een negatieve werking kunnen hebben wanneer zij bijvoorbeeld ook middelen gebruiken. Een veilige hechtring, waarbij het kind in zijn eerste levensjaar weinig van zijn primaire verzorger werd gescheiden, heeft positieve effecten voor de ontwikkeling (Velleman & Templeton, 2007). Een positief gezinsklimaat en positieve karakteristieken bij de ouders kunnen beschermend werken. Hierbij is het belangrijk dat ouders een goed evenwicht vinden tussen enerzijds zorg; steun, warmte, koestering, hechting, aanvaarding, samenhang en liefde en anderzijds controle; discipline, straf, supervisie en leiding geven. Er moet dus een goed evenwicht zijn tussen autoriteit van de ouders en de verantwoordelijkheid van de kinderen. Specifiek naar het ontwikkelen van middelengerelateerde problemen toe is het belangrijk dat er duidelijke regels en gevolgen voor de kinderen zijn, inclusief regels over alcohol- en druggebruik. Het is belangrijk dat ouders dit goed in het oog houden en consequent optreden (Velleman, 2007). Uit recent Nederlands onderzoek naar de invloed die ouders hebben op het alcoholgebruik van hun kinderen blijkt dat het stellen van duidelijke regels omtrent alcoholgebruik kan gelden als beschermende factor. Voorwaarde is dat er communicatie is over deze regels: de jongeren moeten begrijpen waarom bepaalde regels gesteld worden. Daarnaast blijkt ook uit dit onderzoek dat het drinkgedrag van zwaar drinkende ouders minder invloed heeft op hun kinderen wanneer zij duidelijke regels stellen rond alcoholgebruik. Dus ook bij kinderen van gebruikende 19

ouders kan het stellen van regels gelden als beschermende factor (Koning, Engels, van den Eijnden, Vandurmen, & Vollebergh, 2012). Het werkt ook beschermend wanneer het gezin voldoende tijd spendeert samen en wanneer de tradities en rituelen behouden worden. Het positief gedrag van ouders kan voor

de kinderen als voorbeeld werken. Ook het opgroeien in kleine gezinnen en groter

leeftijdsverschil tussen de kinderen binnen het gezin kan beschermend werken (Velleman, 2007; Ellis & Zucker, 1997). 4.3.3

Risicofactoren op niveau van de ruime omgeving van het kind en de jongere

Bij punt 3.4 is reeds gebleken dat de sociale relaties van deze kinderen vaak heel beperkt zijn. De afwezigheid van een persoon uit de omgeving die steun, afleiding, zorg en advies kan bieden verhoogt het risico op problemen. Scholen, sportclubs en de jeugdbeweging kunnen voor de kinderen een bron zijn van stress uit schrik voor stigmatisering. Wanneer aandacht voor het kind door professionelen niet aanwezig is maakt dit het kind kwetsbaarder voor problemen (Geeraerts, 2013). 4.3.4

Beschermingsfactoren op niveau van de ruime omgeving van het kind en de jongere

Ook de ruimere omgeving waarin het kind opgroeit kan een beschermende werking hebben. Zo kan de school een positief klimaat bieden aan het kind en kunnen leerkrachten fungeren als steunfiguren. Ook externe ondersteuningsnetwerken kunnen de kinderen beschermen tegen het ontwikkelen van problemen. Bij deze externe ondersteuningsnetwerken kunnen ze sociale steun en aansluiting vinden. Het is belangrijk dat ze ook buiten het gezin bij iemand terecht kunnen. Daarom kunnen sportclubs, jeugdbewegingen en andere vrije tijdsbestedingen in groep een beschermende werking bieden (Geeraerts, 2013; KOPP-Vlaanderen, 2010). Sterke relaties met de locale gemeenschap of maatschappelijke betrokkenheid, en het leven in een gemeenschap waar er een gevoel van zorg en wederzijdse bescherming aanwezig is zorgt ervoor dat kinderen minder snel problemen ontwikkelen (Velleman, 2007). 4.3.5

Modeling

Deze term is afkomstig uit de sociaal cognitieve leertheorie van Bandura (Bandura, 1977). Deze theorie en meer specifiek de term modeling wordt hieronder verder toegelicht omdat deze middelengerelateerde risicofactor

van belang is voor het begrijpen van de dynamiek van

intergenerationele verslaving. Bandura wijst er in zijn theorie op dat de omgeving, de cognities, de eigenschappen van een persoon en de gedragingen van de persoon elkaar voortdurend onderling beïnvloeden. Deze wederzijdse beïnvloedende factoren zullen invloed hebben op het gedrag van de persoon. Daarnaast wordt het gedrag ook bepaald door de overtuigingen die een persoon over zichzelf en over de wereld heeft. De overtuigingen kunnen dan versterkt of verzwakt worden door feedback uit

20

de omgeving (Brysbaert, 2006). Middelen specifieke overtuigingen kunnen belangrijke voorspellers zijn voor middelengebruik bij jongeren (Ellis & Zucker, 1997; Petraitis, Flay, & Miller, 1995). Observerend leren en modeling zijn centrale begrippen in de theorie van Bandura. Hiermee wordt bedoeld dat men gedrag gaat aanleren door het gedrag van anderen en de gevolgen van dat gedrag te observeren (Brysbaert, 2006). Meer specifiek blijkt dat gedrag dat geen gevolgen heeft even vaak wordt overgenomen als gedrag dat wordt beloond. Het observeren kan bewust maar ook heel toevallig en in verschillende contexten plaats vinden (Fryling, Johnston, & Hayes, 2011). Dit observerend leren heeft ook invloed op het ontstaan van verslavingen (Bahr, Hoffman, & Yang, 2005; Brysbaert, 2006). Zo kan het bijvoorbeeld voldoende zijn dat jongeren invloedrijke modellen, zoals hun ouders, op een positieve manier over middelengebruik horen praten. De jongeren zullen daardoor ook zelf sneller met middelen experimenteren (Petraitis, Flay, & Miller, 1995). Kinderen nemen hun ouders als voorbeeld, ze leren gedrag aan door hun ouders te observeren en te imiteren. Dit is ook zo voor het gedrag dat ze stellen rond gebruik van middelen. Ouderlijke modeling vormt een risicofactor voor het middelengebruik van jongeren (Biederman et al., 2000; Ellis & Zucker, 1997). De mate waarin de kinderen/jongeren aan modeling doen zou afhankelijk zijn van de band die ze hebben met het model en de mate waarin ze zich identificeren met het model (Andrews, Hops, & Duncan, 1997; Ellis & Zucker, 1997). Tiplett en Payne (2004) wijzen er in hun onderzoek op dat adolescenten die middelen gebruiken dit vaak doen vanuit de idee dat dit hen zal helpen om met hun problemen om te gaan. Ze stellen zich hierbij ook de vraag hoe dit komt. Volgens de sociaal cognitieve leertheorie komt dit omdat jongeren dit zo observeren bij, voor hen invloedrijke personen. Het onderzoek bevestigt deze stelling, en wijst uit dat vrienden en familie, waaronder ook ouders, inderdaad een grote invloed hebben op de overtuigingen van jongeren over middelengebruik. Ook toont het onderzoek aan dat de mate waarin het middelengebruik voor jongeren de stelling bevestigt zal bepalen welke jongeren blijven verder gebruiken. Hoe meer het gebruik hen ook effectief het gevoel geeft dat hun problemen hierdoor werden opgelost, hoe vaker men zal gaan gebruiken. Daarentegen is er ook onderzoek waaruit blijkt dat ouders die zelf middelen gebruiken toch de negatieve effecten van het aspect modeling kunnen beperken door middel van het stellen van duidelijke regels omtrent middelengebruik en door afkeuring van gebruik bij hun kinderen tijdens de adolescentie te uiten (Koning et al., 2012; Lam, Cance, Eke, Fishbein, Hawkins, & Williams, 2007). Wanneer we uitgaan van de sociaal cognitieve leertheorie heeft dit belangrijke implicaties voor de praktijk (Brysbaert, 2006). Het naar voor brengen van niet-gebruikende rol modellen en het aanleren van vaardigheden om te weigeren kan preventief werken voor middelengebruik bij jongeren (Petraitis et al., 1995). Bij behandeling van middelenproblemen is het belangrijk om rekening te houden met het

21

eventuele middelengebruik van de ouder(s) en de relatie die de jongeren met deze ouder(s) hebben (Andrews et al., 1997).

5.4

Veerkracht

Veerkracht kan voor kinderen en jongeren van ouders met een verslaving een beschermende factor zijn tegen het ontwikkelen van (middelengerelateerde) problemen. Gezien het belang van de factor en zijn wisselwerking tussen persoonsgebonden- en omgevingsfactoren kies ik ervoor deze beschermde factor hier afzonderlijk te bespreken. Zoals reeds werd aangegeven ontwikkelen sommige kinderen van verslaafde ouder(s) problemen en andere dan weer niet. Dit heeft te maken met een combinatie van persoonlijkheidsfactoren van het kind en eigenschappen uit de omgeving. Deze combinatie vormt wat we noemen de veerkracht van het kind (Vanderplasschen et al., 2002). Onderzoek heeft uitgewezen dat sommige kinderen die in problematische situaties opgroeien dankzij hun veerkracht geen significante problemen ontwikkelen gerelateerd aan het middelenmisbruik van hun ouders. Zij groeien uit tot gelukkige, bekwame, zelfverzekerde en zorgzame volwassenen (Velleman & Templeton, 2007). In de literatuur vinden we verschillende visies op veerkracht (Velleman & Templeton, 2007). Veerkracht wordt dan ook op verschillende manieren omschreven. Gericht op het aspect van verslaving bij ouders omschrijven Wollin en Wollin (1995) zeven vormen van veerkracht: inzicht in de verslaving van de ouders, onafhankelijkheid tegenover het gezin, intieme en bevredigende relaties, initiatief nemen, creativiteit, humor, moraliteit. Bancroft et al (2004) omschrijven veerkracht als de mogelijkheid om te veranderen en beïnvloeden wat je overkomt en de mogelijkheid om effectief om te gaan met datgene dat tijdens je leven op je afkomt. Een onderzoek dat de veerkracht bij jongvolwassene kinderen van opiaat afhankelijke ouders tracht te voorspellen, concludeert dat het voorkomen of verminderen van internaliserende en externaliserende problemen de beste manier is om veerkracht bij kinderen te bekomen (Skinner, Haggerty, Fleming, & Catalano, 2009). Velleman en Templeton (2007) omschrijven veerkracht als een proces dat kan beïnvloed worden. Het is het product van interactie tussen de individuele en de sociale context. Positieve factoren kunnen leiden tot het ontwikkelen of het verbeteren van veerkracht. Veerkracht voorziet het kind van een reeks van vaardigheden en gevoelens die het kind in staat stellen om vooruit te kijken en om tegenslagen achter zich te laten. Dit beschermt hen tegen het ontwikkelen van psychologische problemen. Later geeft Velleman (2011) nog een omschrijving van kinderen die veerkrachtig zijn als; kinderen die ondanks het opgroeien in een gezin waar één of beide ouders alcohol of drugs misbruiken geen serieuze problemen ontwikkelen, noch als kind en zeker niet als volwassene. Veerkracht betekent dat men voor kinderen van middelenafhankelijke ouders een ruimte gecreëerd wordt waar ze zich kunnen focussen op zichzelf en hun eigen noden kunnen leren kennen (Geeraerts, 2013).

22

De belangrijkste beschermende factor om tot veerkracht te komen zou de aanwezigheid zijn van een consistente en ondersteunende andere persoon (Templeton, Velleman, Hardy, & Boon, 2009). Ronel en Haimoff-Ayali (2010) bevestigen dit en gaan dieper in op het belang van de aanwezigheid van een niet-gebruikende ouder. Volgens hen verlangen kinderen naar een bepaald beeld dat ze hebben over het ideale gezin. Een niet-gebruikende ouder kan het kind dichter brengen bij dat ideaalbeeld. Maar het niet gebruiken op zich is niet voldoende is om als beschermende factor te gelden. Het hangt ook af van hoe de niet-gebruikende ouder functioneert, van de manier waarop de kinderen het functioneren van de ouders waarnemen en met welke ouder de kinderen zich zullen identificeren. De twee centrale elementen die volgens Velleman (2011) leiden tot veerkracht zijn hechting en veiligheid.Om tot deze twee elementen te komen die leiden tot veerkracht kan men volgens Velleman en Templeton (2007) twee dingen doen: men kan trachten de risicofactoren te beperken en de protectieve factoren en processen te verhogen. Ook zou men de veerkracht van het kind kunnen versterken door het kind te informeren, door ruimte te bieden voor emoties en door te praten over dubbele gevoelens, door de aanwezigheid van neutrale steunfiguren of een neutraal netwerk en door het kind ook echt kind te laten zijn (KOPP-Vlaanderen, 2010). In het licht van deze masterproef kunnen we besluiten dat veerkracht bij kinderen bescherming kan bieden tegen het ontwikkelen van psychosociale problemen, waaronder ook middelenproblemen, op latere leeftijd. Het ontwikkelen van veerkracht kan bijgevolg een preventieve functie bieden voor de intergenerationele verslavingsproblematiek en zou derhalve onderdeel moeten uitmaken van de hulpverlening voor kinderen van verslaafde ouders.

6

Preventie en hulpverlening

Het is belangrijk om te weten hoe we met kinderen en jongeren die opgroeien bij minstens één middelenmisbruikende

ouder

kunnen

omgaan

om

te

voorkomen

dat

zij

later

zelf

(middelengerelateerde) problemen zullen ontwikkelen. Wanneer we kijken naar de literatuur vinden we hierover verschillende zaken terug. Er zijn echter een aantal terugkerende elementen. Zo geven Taylor en Kroll (2004) een overzicht van vijf centrale thema’s waar hulpverleners die met deze doelgroep werken vaak geconfronteerd mee worden. Als eerste geven de hulpverleners aan dat het moeilijk is om toegelaten te worden door de ouders. Ouders vertrouwen de hulpverleners vaak niet omdat ze bang zijn voor de mogelijke gevolgen en zien de hulpverleners als een bedreiging. Op die manier is het werken met deze gezinnen niet eenvoudig. Epple (2006-2007) bevestigd dat moeders een opname vaak zo lang mogelijk uitstellen of vermijden, omdat ze dan voor lange tijd niet kunnen instaan voor de zorg van hun kinderen en schrik hebben dat de kinderen geplaatst zullen worden. Ook is er voor verslaafde ouders een duidelijk verschil tussen enerzijds hulp en anderzijds inmenging. Het eerste beschouwen ze als waardevol, het tweede ervaren ze als heel negatief (Fraser et al., 2009). 23

Een tweede thema zijn de verschillen die terug te vinden zijn tussen de welzijnsinstellingen. Instellingen richten zich vaak ofwel op de noden van het kind, ofwel op de noden van de ouders. De instellingen hebben dan verschillende agenda’s, doelstellingen, perspectieven en tijdschema’s. Dit zorgt voor problemen binnen de hulpverlening. Epple (2006-2007) wijst eveneens op de kritiek die komt uit verschillende hoeken dat de diensten die instaan voor het welzijn van het kind en de instellingen die instaan voor behandeling van afhankelijkheid niet voldoende samenwerken. Men mag zich niet enkel toeleggen op enerzijds de verslaafde ouder(s) of anderzijds de kinderen of jongeren. Hulpverleners moeten zich richten op het hele gezin (Forrester & Harwin, 2006; Stanger, Dumenci, Kamon, & Burstein, 2004). Door middel van het betrekken van de andere gezinsleden kan men de betrokkenheid van de verslaafde ouder bij zijn/haar behandeling vergroten (Copello et al., 2005). Vele van de verslaafde ouders willen de relatie met hun kinderen verbeteren of hervatten. Deze wens kan van doorslaggevende aard zijn bij het nemen van beslissingen en kan dienen als startpunt voor de hulpverlening (Fraser et al., 2009). Ook zou dit een positieve impact kunnen hebben op de ouderlijke vaardigheden, deze vaardigheden kunnen de cyclus van verslaving doorbreken (Haggerty et al., 2008; Niccols, Miligan, Sword, Thabane, Henderson, & Smith, 2012). Het betrekken van de gezinsleden en het kiezen voor een geïntegreerde aanpak kan bijgevolg een postieve in invloed hebben op zowel de gebruikende ouder(s) als op de andere niet gebruikende gezinsleden waaronder ook de kinderen (Copello et al., 2005). Daarnaast vragen hulpverleners zich vaak af waar hun verantwoordelijkheid eindigt en die van de ander begint. Moet je als hulpverlener binnen deze gezinnen het middelenprobleem van de ouders inschatten of eerder de mate van het ouderschap inschatten? Is de taak van de hulpverlener om de ouder van zijn/haar verslaving af te helpen of is hun taak het welzijn van de kinderen verzekeren? Het is niet altijd evident voor de hulpverleners om daarin hun grenzen af te bakenen. Omwille van het feit dat verschillende instellingen vaak met één gezin werken is communicatie en transparantie noodzakelijk. Hierbij komen we tot het vierde centrale punt van Taylor en Kroll (2004); de vertrouwelijkheid. Als hulpverlener is het soms noodzakelijk om met andere hulpverleners of andere instanties te overleggen als je iemand vooruit wil helpen. Je bent echter gebonden aan het beroepsgeheim, dit kan een knelpunt vormen bij de samenwerking tussen voorzieningen (Vanderplasschen et al., 2002). Dit overleg dreigt ook de vertrouwensrelatie met je cliënt in het gedrang te brengen. Het is echter heel belangrijk dat hulpverleners met de ouders en kinderen een langdurige vertrouwensrelatie uitbouwen en in stand houden (Fraser et al., 2009). Ze moeten daarbij ook hun cliënten beschermen tegen een overweldigend gevoel van schaamte en hopeloosheid. Op die manier kan de cliënt zich langzaamaan meer open opstellen voor de behandeling (Epple, 2006-2007). Als laatste punt geven hulpverleners in het onderzoek van Taylor en Kroll aan dat kinderen een belangrijke doelgroep zijn; ze hebben heel significante noden maar ze zijn om tal van redenen een moeilijk te bereiken doelgroep. Sociaal werkers die te maken krijgen met verslaafde ouders en hun 24

kinderen moeten dan ook in staat zijn om de signalen van middelenmisbruik, huiselijk geweld en andere problemen te herkennen en op een gepaste manier in te grijpen (Epple, 2006-2007). Zij moeten goed op de hoogte zijn van de aspecten die gepaard gaan met middelengebruik en die ook invloed hebben op het welzijn van de kinderen (Forrester & Harwin, 2006; Fraser et al., 2009). Het is daarom heel belangrijk dat de hulpverlening binnen deze gezinnen gebeurt door een gekwalificeerd team dat hiervoor specifieke opleiding of training heeft gekregen (Epple, 2006-2007; Forrester & Harwin, 2006; Kroll, 2004). Ronel en Haimoff-Ayali (2010) deden een onderzoek dat zich richtte op een beperkte groep adolescenten met een verslaafde ouder. Daaruit concludeerden zij dat er enkele zaken zijn waar men in de hulpverlening voor deze jongeren, ook specifiek naar het ontwikkelen van verslavingen bij hen, rekening mee moet houden. Ze ondervinden dat jongeren ongeacht het opgroeien in een verslaafd gezin, toch een bepaald ideaalbeeld van een gezin voor ogen blijven houden. Jongeren van ouders met afhankelijkheidsproblemen gaan dan ook vaak op zoek naar een gevoel verbondenheid, aanvaarding en veiligheid in de wereld. Sommigen vinden dit in een niet criminele, drugvrije omgeving. Anderen zullen een antwoord vinden op deze innerlijke noden op straat, in een wereld van misdaad en verslaving. Het is volgens Ronel en Haimoff-Ayali dan ook belangrijk om hier in de hulpverlening rekening mee te houden. Hulpverleners moeten nagaan welke kaders van verbondenheid er reeds aanwezig zijn in het leven van de jongeren en moeten deze verder uit bouwen. Daarnaast ondervonden de onderzoekers dat wanneer de jongeren de kans kregen om hun jongere broers of zussen iets te geven dat zijzelf nooit hadden ontvangen, dat dit bij hen een gevoel van tederheid en liefde teweeg bracht. Hierdoor werd voor sommige jongeren een mechanisme in gang gezet waardoor de achteruitgang en zelf-destructie bij de jongeren beperkt werd. Deze versterkende binding tussen de volwassen beschermer en zijn/haar kleine broer of zus zou een mogelijke ingang kunnen zijn voor hulpverlening bij kinderen van verslaafde ouders die zelf ook reeds gebruiken. Preventie en hulpverlening moeten zich richten op het ondersteunen en verder uitbouwen van protectieve factoren en op het verkleinen van de risicofactoren. Daarbij mag men niet uit het oog verliezen dat naast de bestaande hulpverlening ook de eerstelijnswerkers en bijvoorbeeld jeugdwerkers en leerkrachten een heel belangrijke rol kunnen spelen (Geeraerts, 2013). Zij kunnen kinderen ook op verschillende manieren ondersteunen en zo hun weerstand of veerkracht vergroten. Zo kunnen zij met de kinderen of jongeren een ondersteunend gesprek aangaan. Daarbij is het belangrijk om op een onvoorwaardelijke en onbevooroordeelde manier te luisteren naar wat het kind of de jongere te vertellen heeft. De vertrouwensrelatie is hier opnieuw heel belangrijk, er moet door de vertrouwenspersoon aangegeven worden wat ze wel en niet voor hen kunnen doen en ook mogen zij zeker geen loze beloftes maken. Daarnaast kan ook informerend praten positieve effecten hebben voor de kinderen/jongeren. Door duidelijke en eenvoudige informatie aan de kinderen te geven, krijgen ze inzicht in de situatie en het gedrag van hun ouder(s); op die manier kunnen schaamte- en 25

schuldgevoelens verminderen. Het is wel belangrijk dat hiervoor de juiste informatie en het juiste materiaal voor handen is. Het informerend en ondersteunend praten kan de weerbaarheid van kinderen en jongeren vergroten (KOPP-Vlaanderen, 2010). Ook Gorin (2004) geeft aan dat het belangrijk is dat kinderen de problemen thuis begrijpen. Zij wijst er evenzeer op dat ook de ouders vaak op zoek gaan naar informatie of professionele begeleiding die hen kan helpen om de ontwikkelingsfasen van hun kinderen beter te begrijpen en om hen zo ook te leren welk niveau van informatie voor de kinderen geschikt is. In de verschillende bovenstaande vermelde onderzoeken werd een geïntegreerde aanpak, waarbij zowel ouders als kinderen in de hulpverlening betrokken worden, naar voor geschoven. Coördinatie van de zorg is nodig omdat verschillende instanties verantwoordelijk zijn voor verschillende problemen binnen het gezin, er is nood aan centrale coördinatie, inschatting, planning en evaluatie van zorg rondom het gezin. Case management zou hiervoor een eventuele oplossing kunnen bieden (Bool, 2011).

7 7.1

Probleemstelling en onderzoeksvragen Probleemstelling

Vandaag groeien heel wat kinderen op in een gezin waar minstens één van beide ouders kampen met een verslaving. In de literatuur vinden we terug wat de risico’s zijn voor kinderen die opgroeien in een gezin met middelenafhankelijke ouders. Deze risico’s lopen heel wijd uiteen. Eén van de mogelijke risico’s is dat de kinderen op latere leeftijd zelf een verslaving ontwikkelen. Uit recent onderzoek van Goethals (2013) blijkt dat de helft van de ondervraagde personen binnen de drughulpverlening in Vlaanderen één of meerdere ouder(s) heeft met middelenproblemen. Dit betekent ook dat de andere helft van de ondervraagden niet komt uit een gezin met verslaafde ouders. Daarnaast weten we ook dat niet alle kinderen van verslaafde ouders later zelf een verslavingsprobleem zullen ontwikkelen. Hoe komt dit? Hoe komt het dat sommigen een verslaving ontwikkelen en anderen niet? Er zijn drie factoren die het ontwikkelen van verslavingen beïnvloeden: mens, middel, milieu (Zinberg, 1984). Of meer concreet kunnen we stellen dat middelenmisbruik het resultaat is van een combinatie van factoren; biochemische, genetische, familiale, omgevings- en culturele factoren (Epple, 2006-2007). Maar wat zijn nu de doorslaggevende factoren die bepalen of kinderen die opgroeien bij verslaafde ouder(s) later ook een verslaving zullen ontwikkelen? Hoe kijken jongeren die binnen deze doelgroep van intergenerationele verslaving vallen naar de problematiek? Zijn er manieren om deze cirkel te doorbreken? Het aanwezige onderzoek richt zich vooral op risico- en beschermende factoren van jonge kinderen. De adolescentiefase is een cruciale fase in het ontwikkelen van verslavingen, desalniettemin komen 26

zowel in het onderzoek als in het hulpverleningsaanbod adolescenten veel minder aan bod. Daarom zal ik mij tijdens mijn onderzoek extra focussen op de adolescentiefase. Ook onderzoek dat zich specifiek richt op de intergenerationele verslavingsproblematiek is minder voor handen. De doelgroep die de stelling van intergenerationele verslaving bevestigt zou naar mijn mening interessante informatie kunnen verschaffen in verband met deze problematiek. De centrale doelstelling van het onderzoek is om een beter inzicht te verkrijgen in de intergenerationele verslavingsproblematiek. Dit brengt mij tot de onderzoeksvragen die ik in mijn onderzoek voorop stel.

7.2

Onderzoeksvragen 1) Wat zijn de persoonlijke ervaringen van gebruikende jongeren die zijn opgegroeid in een gezin waar minstens één van beide ouders te kampen had met verslavingsproblemen? -

Hoe hebben zij het opgroeien in dit gezin ervaren?

-

Hoe kijken zij naar het concept intergenerationele verslaving?

-

Is er voor hen een link tussen de eigen verslaving en die van hun ouder(s)?

2) Welke risico- en beschermingsfactoren uit de literatuur zijn bij deze groep aanwezig? Daarnaast zal ik ook op basis van het antwoord op voorgaande onderzoeksvragen trachten om enkele aanbevelingen te doen ten aanzien van preventie en hulpverlening. 3) Op welke manier dient preventie en hulpverlening vorm gegeven te worden? -

Wat kunnen we doen om het risico, dat kinderen/jongeren die opgroeien in een verslaafd gezin later ook verslaafd worden, te beperken?

-

Wat zijn mogelijke interventies of methodieken om deze kinderen/jongeren te beschermen tegen het ontwikkelen van een eigen verslavingsproblematiek?

27

Hoofdstuk 2: Methodologie In dit hoofdstuk zal ik het onderzoeksproces van mijn onderzoek toelichten. Ik zal starten met een korte uiteenzetting over de doelgroep. Vervolgens bespreek ik de verkozen methode en een verantwoording hiervoor. Het praktisch verloop en het verloop van het interview worden besproken met daarop volgend de manier waarop de gegevens uit de interviews werden verwerkt.

1 1.1

Doelgroep Beoogde doelgroep

Aangezien het de hoofddoelstelling van het onderzoek is om een beter inzicht te verkrijgen in de intergenerationele verslavingsproblematiek werd ervoor gekozen om personen te interviewen die op het moment van bevraging zelf in behandeling waren voor afhankelijkheidsproblemen en die uit een gezin komen waar één of beide ouders in het verleden, of nu nog steeds, te kampen hebben gehad met verslaving. De verslaving van de ouders moest in die mate problematisch zijn dat ze het gezinsleven en de ontwikkeling van de deelnemers beïnvloedde. Er werden geen specifieke verwachtingen rond middelen vooropgesteld, het konden dus zowel ouders zijn met een alcoholprobleem als met een drugprobleem. Bij het bepalen van de doelgroep werd ook rekening gehouden met de voorgaande literatuurstudie. Ik koos voor een doelgroep die weinig in de literatuur en hulpverlening voorkomt. Het onderzoek richt zich daarom op de beleving van jongvolwassenen.

1.2

Uiteindelijke doelgroep

Hiervoor werden twee residentiële drugshulpverleningcentra gecontacteerd. Respectievelijk De Kiem en Kasteel Twee van het Psychiatrisch Ziekenhuis Sint-Camillus. De deelnemers zijn derhalve allemaal cliënten uit één van deze instellingen. Het onderzoek richt zich op de beleving van jongvolwassenen, zij zijn tussen de 16 en 26 jaar. Twee van de deelnemers behoren tot een oudere leeftijdscategorie, zij zijn respectievelijk 36 en 39jaar. Het onderzoek richt zich echter ook bij hen op de periode waarin zij als jongvolwassene zijn opgegroeid in een verslaafd gezin. Er zijn zeven jongens en drie meisjes die deel namen aan het onderzoek. Vijf van de respondent hadden een vader met alcoholproblemen, twee van de respondent hadden een moeder met alcoholproblemen, waarvan één in combinatie met medicatie. Nog twee respondenten hadden een vader met alcohol en drugsproblemen en slechts één respondent had een moeder met alcohol- en drugproblemen en een vader met alcoholproblemen. Bij twee respondenten zijn er echter twijfels over de niet-gebruikende moeder omtrent druggebruik. De helft van de deelnemers heeft het grootste deel van hun leven ingewoond bij hun twee natuurlijke ouders, waaronder telkens één gebruikende ouder. Twee van deze gezinnen echter vormden op het ogenblik van het interview reeds een nieuw 28

samengesteld gezin. Drie deelnemers bracht het grootste deel van hun leven door bij de niet gebruikende ouder maar hadden in het verleden wel regelmatig contact met hun gebruikende ouder. Twee deelnemers groeiden het grootste deel van de tijd op bij hun gebruikende ouder. Drie van de tien kinderen groeiden op als enig kind. Eén van de deelnemers werd geadopteerd maar heeft zijn natuurlijke moeder pas op latere leeftijd leren kennen, hij is aldus opgegroeid bij zijn adoptieouders.

2 2.1

Onderzoeksopzet en procedure Onderzoeksbenadering

Gezien ik mij in deze masterproef richt op de beleving van jongeren in een verslaafd gezin werd er gekozen voor een kwalitatief interview. Deze wijze van onderzoek biedt de mogelijkheid om deelnemers vrij en uitgebreid over een, door de onderzoeker vooropgesteld, onderwerp te laten praten (Howitt, 2011). Meer specifiek koos ik voor diepte-interview. Bij diepte-interview wordt geen vaste structuur voorop gezet, deze manier van interviewen wordt gekenmerkt door flexibiliteit. De onderzoeker stelt enkele open vragen voorop die uitgebreide en gedetailleerde antwoorden stimuleren. Het verloop van het interview is afhankelijk van de antwoorden van de respondent (Howitt, 2011). De respondent bepaalt zelf hoeveel informatie hij geeft (Corbin & Morse, 2003). De interviewer kan indien nodig sommige zaken verder uitdiepen door zorgvuldig vragen te stellen, door vragen te herformuleren of door nieuwe vragen te ontwikkelen als reactie op gegeven antwoorden. Op die manier kan een bepaald onderwerp onderzocht worden vanuit het perspectief van de respondent (Howitt, 2011).

2.2

Diepte-interview

Het slagen van het onderzoek hangt af van verschillende zaken zoals vaardigheden van de onderzoeker, onderwerpen van het interview, de respondent … . Er zijn aldus verschillende zaken waar men bij diepte-interview als onderzoeker rekening moet mee houden. Eerst en vooral is het belangrijk om er rekening mee te houden dat niet gestructureerde interviews veel tijd en planning vragen (Howitt, 2011). Ieder interview moet goed voorbereid worden en men moet voldoende rekening houden met onvoorziene omstandigheden (Donalek, 2005). Opnames van een kwalitatief interview zijn veelal noodzakelijk om de informatie achteraf correct te kunnen verwerken (Howitt, 2011). Ter voorbereiding van de interviews is het belangrijk om de opnameapparatuur te testen (Easton, McComish, & Greenberg, 2000). De ruimte waarin het interview plaats vindt is van belang. Wanneer het interview wordt opgenomen is het best om te kiezen voor een ruimte waar geen achtergrondlawaai aanwezig. Ook moet men voor een ruimte kiezen waar afleiding zoveel mogelijk vermeden wordt en waar men niet gestoord kan worden (Easton et al., 2000). Het is belangrijk dat de respondenten zich in deze ruimte comfortabel en rustig voelen en dat ze de nodige privacy biedt (Dearnly, 2005). Tijdens het interview moet de onderzoeker 29

gepaste kledij dragen, doch kan men best geen al te formele kledij dragen omdat dit de respondenten kan afschrikken (Dearnly, 2005). De fase voorafgaand aan het interview is van cruciaal belang en mag niet overhaast worden. Tijdens deze fase zullen de onderzoeken en respondent elkaar beoordelen en moet een wederzijdse vorm van comfort en vertrouwen ontstaan (Corbin & Morse, 2003). Daarnaast is het belangrijk om de deelnemers op de hoogte te brengen over hoe het interview ongeveer zal verlopen en wat de gemiddelde duur is van het interview (Donalek, 2005). Ook is het belangrijk om voorafgaand aan het interview de deelnemers duidelijk aan te geven dat zij hun deelname kunnen stop zetten, dat zij het recht hebben om het opnemen van het interview te weigeren, dat zij niet verplicht zijn om op alle vragen te antwoorden en dat de informatie anoniem verwerkt zal worden (Donalek, 2005). Het ondertekenen van een geïnformeerde toestemming door onderzoeker en respondent is hierbij aangewezen (Corbin & Morse, 2003). Tijdens het interview moeten de vragen en onderwerpen gradueel opbouwen naargelang gevoeligheid en eventuele emotionele reacties. Naar het einde toe moet de onderzoeker dit opnieuw afbouwen en is een informele afsluiting van het interview aan te raden (Corbin & Morse, 2003). Het is belangrijk dat de onderzoeker voor het afsluiten van het interview controleert of alle noodzakelijke elementen worden aangehaald en dat hij respondent nog de mogelijkheid biedt om voor hen relevante zaken toe te voegen (Donalek, 2005; Howitt, 2011). De onderzoeker moet een actieve luisteraar zijn, hij moet observeren, begrijpen en hij moet reflecteren. Het is de taak van de onderzoeker om het interview te sturen en te leiden zodat de kwaliteit van de antwoorden geoptimaliseerd wordt (Howitt, 2011). Hij moet rekening houden met het feit dat emotionele reacties mogelijk zijn en moet hier gepast op reageren. Zo kan men als onderzoeker bijvoorbeeld bevestiging bieden, af en toe een stilte inlassen of het onderwerp even laten rusten en er later op terugkomen (Corbin & Morse, 2003). Het belangrijk dat men als onderzoeker rekening houdt met de eigen lichaamstaal, een open houding aanneemt, zo weinig mogelijk onderbreekt en de respondent aankijkt (Howitt, 2011). Gezien de onvoorspelbaarheid van de interviews en het feit dat elk interview verschillend is een gebrek aan standaardisering onvermijdelijk (Howitt, 2011). Voor het verwerken van deze gegevens zijn geen concrete regels voorhanden, de onderzoeker speelt bijgevolg hierin een heel belangrijke rol. De onderzoeker moet er zich consequent van bewust zijn dat de resultaten het verhaal van iedere deelnemer weerspiegelt en moet daarom integer en eerlijk omspringen met de verkregen data. Ook mag de onderzoeker tijdens het verwerken van de gegevens de anonimiteit die verbonden is aan kwalitatief onderzoek niet uit het oog verliezen (Polkinghorne, 2005). Ik nam al deze aandachtspunten mee bij de voorbereiding van en tijdens het interview.

30

2.3

Praktisch verloop

Om in deze instellingen interviews af te nemen moest eerst en vooral toestemming verkregen worden van het lokaal Ethisch Comité; Spes et Fides, dat verbonden is aan het Psychiatrisch Ziekenhuis SintCamillus en van een onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek verbonden aan het UZ Gent. Het verkrijgen van deze toestemming was geen sinecure en heeft heel wat tijd in beslag genomen. De uiteindelijke toestemming is op te vragen via het Belgisch Registratienummer: B670201317607. In overleg met een verantwoordelijke van beide instellingen werd een groepssessie gepland waarin ik uitleg kon verschaffen over mijn onderzoek. Tijdens deze sessie werd informatie gegeven over het onderwerp en de doelstellingen van het onderzoek. Daarnaast werden belangrijke zaken omtrent opname van het interview, anonimiteit en vrijwilligheid van het onderzoek toegelicht en was er de mogelijkheid om vragen te stellen. Na afloop werden enkele inlichtingenformulieren achter gelaten met informatie over het onderzoek en contactgegevens van de verantwoordelijken voor dit onderzoek, dit inlichtingenformulier bevindt zich in de tweede bijlage. Zo hadden mogelijke deelnemers enige bedenktijd en konden zij op een later ogenblik via de verantwoordelijke van de instelling aangeven of ze wensten deel te nemen. Er waren twaalf deelnemers die zich binnen de twee instellingen hadden aangemeld en binnen de doelgroep vielen. Rekening houdend met de therapieprogramma’s van de deelnemende instellingen werd in overleg met iedere individuele deelnemer een moment vastgelegd waarop het interview zou plaats vinden. Eén van deze twaalf deelnemers heeft haar afspraak omwille van praktische redenen moeten afzeggen en trok zich terug uit het onderzoek, een tweede persoon heeft de instelling omwille van persoonlijke redenen vroegtijdig verlaten waardoor een interview niet meer mogelijk was. De tien overblijvende interviews hebben plaats gevonden binnen de desbetreffende instellingen.

2.4

Het interview

Op basis van een uitgebreide literatuurstudie werd een lijst opgesteld met verschillende thema’s die tijdens het interview aan bod zouden moeten komen. Aan deze thema’s werden voorbeeldvragen gekoppeld. Deze vragenlijst die ik als onderzoeker gebruikte als leidraad doorheen het interview is terug te vinden onder bijlage drie en werd goed gekeurd door de ethische commissie. Er werd rekening gehouden met de reeds bovenstaande vermelde voorwaarden om tot goed semigestructureerd interview te komen. Zo werd de opnameapparatuur vooraf meerdere malen getest. Voor ieder interview werden de batterijen en de vrije ruimte van de apparatuur gecontroleerd. Ik koos voor een neutrale klederdracht. De gesprekken gingen door in gespreksruimtes binnen de voorzieningen, ik trachtte mijzelf en de respondent daar zodanig te positioneren dat zij niet werden afgeleid door wat zich buiten afspeelde.

31

Tijdens het eerste contact trachtte ik door een informele vraag of een kort informeel gesprek een ongedwongen sfeer te creëren. Voorafgaand aan het interview werd een schriftelijke geïnformeerde toestemming aan de deelnemer voorgelegd. De informatie op dit formulier werd samen met de deelnemer overlopen. Hierbij werd nog eens de anonimiteit, vertrouwelijkheid en de vrijwilligheid van het interview benadrukt. Alle deelnemers hebben deze geïnformeerde toestemming ondertekend en gingen akkoord met de opname van het interview. Een blanco versie van deze toestemming is terug te vinden in de eerste bijlage. Vervolgens werd de deelnemer meegedeeld hoe het interview zou verlopen en welke thema’s zouden worden aangehaald. Ook werd de deelnemers nog eens op het hart gedrukt dat zij geen enkele verplichting hadden tot het beantwoorden van vragen en dat zij enkel datgene hoefden te vertellen waar zij zich comfortabel bij voelden. De duur van de interviews was heel sterk afhankelijk van de desbetreffende respondent, dit gaat van 30 minuten tot 1,5uur. Bij afloop van het interview werden de deelnemers herinnerd dat zij bij vragen steeds contact kunnen opnemen via de verantwoordelijke van de instelling, dat ze bij afloop een samenvatting van de onderzoeksuitkomsten kunnen opvragen en ook werden zij uitdrukkelijk bedankt voor hun vrijwillige deelname. Als onderzoeker vond ik het soms moeilijk om tijdens het interview in mijn rol van onderzoeker te blijven en niet over te gaan tot een therapeutische rol. Daarnaast was ook het gericht vragen stellen niet altijd even evident.

3

Data-analyse

Wanneer alle interviews waren afgenomen werden de opnames hiervan allen individueel opnieuw beluisterd en vervolgens werden de interviews nauwgezet uitgeschreven. De schriftelijke neerslag van ieder interview werd nadien opnieuw doorgenomen door de onderzoeker. Zaken die door respondenten werden benadrukt of die omwille van andere redenen de aandacht trokken werden geselecteerd. Vanuit deze geselecteerde onderdelen konden gemeenschappelijke thema’s gedetecteerd worden. Bij het uitschrijven van de resultaten werden deze thema’s vooropgesteld. Door middel van letterlijke citaten uit de interviews worden de verschillende thema’s kracht bij gezet. Op die manier wordt een overzicht gegeven over de belangrijkste bevindingen uit dit onderzoek.

32

Hoofdstuk 3: Resultaten In wat hieronder volgt worden de resultaten van het onderzoek besproken. De beleving van de jongeren wordt hieronder weergegeven aan de hand van persoonsgebonden- en omgevingsfactoren die invloed kunnen hebben op het ontwikkelen van een eigen verslaving.

1 1.1

Persoonsgebonden factoren Gevoelens en emoties

De manier waarop de respondenten het opgroeien in een verslaafd gezin hebben beleefd verschilt van elkaar. Heel wat verschillende emoties en gevoelens komen tijdens de verhalen van de respondenten naar voor. Toch kunnen we enkele gemeenschappelijke emoties en gevoelens waarnemen, wanneer de respondenten vertellen over hoe het voor hen was om op te groeien in een verslaafd gezin. Sommige respondenten vermelden ze expliciet, bij anderen neem ik ze waar door middel van hun lichaamstaal en hun reacties wanneer ze over bepaalde gebeurtenissen uit hun leven vertellen. 1.3.1

Pijn en verdriet

De ontwikkeling van de respondenten lijkt gekenmerkt te zijn door veel pijn en verdriet. Voor sommigen is de pijn en het verdriet rechtstreeks gelinkt aan het gebruik van hun ouder(s), voor anderen heeft het vooral te maken met traumatische gebeurtenissen in hun leven. Toch probeerden ze deze pijn en verdriet te onderdrukken op verschillende manieren. “Ik had eigenlijk veel verdriet en ik was zo teleurgesteld maar ik toonde mij heel anders, beetje ne sterken azo, ne stoeren. Zo ene die niemand kon raken, ik trok mij van alles niets aan liet ik uitschijnen. Hoe minder gevoel ik toonde, hoe beter.” (Y. man – 24 jaar) 1.3.2

Schaamte en angst

De respondenten gaven aan dat het heel moeilijk was om geconfronteerd te worden met de aftakeling van de gebruikende ouder. Dit brengt bij sommigen gevoelens van enerzijds schaamte en anderzijds angst teweeg. Eén van de respondenten geeft aan dat hij niet met zijn vader op straat wil gezien worden, een andere respondent geeft aan dat de schaamte binnen de familie ervoor gezorgd heeft dat er nooit over de problemen van haar moeder werd gepraat. “Ik schaam me voor hem, om met hem op straat te lopen. Ik zou zelf nie willen dat gij hem ziet, ik schaam me echt kapot van hem.” (W. man – 18jaar)

33

Nog twee andere respondenten vertellen dat de confrontatie met hun gebruikende ouder bij hen een gevoel van angst teweeg brengt. Eén van de respondenten geeft aan dat zijn vader er heel ongezond uit ziet, net als een skelet, het is eng om hem zo te zien. Een andere respondent heeft vooral schrik voor de gevolgen van het alcoholgebruik van zijn vader. “Ik ben zelf bang dat hij in ene keer zou kunnen sterven daardoor, das moeilijk. Ik heb nog liever dat hij verder doet zoals hij nu een beetje bezig is dan dat hij …” (D. man – 20 jaar) Enkele van de respondenten geven aan dat ze schrik hebben voor het gedrag dat de gebruikende ouder onder invloed soms stelt. Zo geven verschillende respondenten aan dat de gebruikende ouder onder invloed enerzijds reeds enkele zelfmoordpogingen ondernomen heeft of anderzijds dat deze ouder onder invloed vaak agressief wordt. 1.3.3

Onbegrip

Bij het merendeel van de respondenten neem ik gevoelens van onbegrip waar. Ze begrijpen niet hoe een ouder de drank of drugs kan verkiezen boven het gezin. Zo geeft één van de deelnemers aan dat hij zijn vader voor de keuze heeft gesteld: drank of contact met zijn zoon, hij heeft voor de drank gekozen. Een andere respondent geeft aan dat ze niet begrijpt hoe haar vader alles zomaar kon verpesten voor de drank. Nog een respondent begrijpt niet hoe zijn vader begon te drinken op het moment dat hij vader zou worden. “Hoe kan je als je kinderen hebt verslaafd zijn? Dan neem je toch je verantwoordelijkheid. Ik doe dat nu ook omdat ik ook meerderjarig ben. Hij begon te drinken toen hij een kind aan het verwachten was, op wat trekt dat nu” (W. man – 18 jaar) 1.3.4

Gemis en verantwoordelijkheidsgevoel

Verschillende respondenten geven aan dat ze een vader- of moederfiguur misten, dat ze iemand misten waarbij ze terecht konden. “Wat ik het meeste gemist heb is van da ze gewoon mijn ma was wanneer dat ik haar nodig had. Zo gewoon moeder zijn, der zijn als ge het moeilijk hebt, als ge iets tegen komt. Het al ne keer kunnen vertellen was al veel geweest.” (J. vrouw – 26 jaar) Het merendeel van de deelnemers geeft aan dat ze, vanuit een verantwoordelijkheidsgevoel voor hun ouders, de verslaafde ouders meerdere malen hebben proberen helpen en dit vaak ten koste van zichzelf.

34

“Ik heb hem in den tijd al veel geholpen omdat ik dacht dat hij erdoor ging geraken. Ma op een gegeven moment wou ik toch stoppen met naar hem te gaan want al mijn tijd ging daar naar toe.“ (Y – man 24 jaar) Op deze zaken zal nog dieper ingegaan worden bij de gezinsgerichte omgevingsfactoren. Ook andere gevoelens zoals boosheid, schuld en teleurstelling, onzekerheid werden genoemd en waren voelbaar. Deze kwamen echter minder expliciet naar voor.

1.2

Communicatieve vaardigheden

Alle tien de deelnemers gaven aan dat het voor hen heel moeilijk is om over problemen, gevoelens en emoties te praten. Over de verslaving van hun ouder(s) werd zo goed als nooit gepraat. Enkele deelnemers geven aan dat dit iets is dat ze nooit geleerd hebben. “Ik kon niet echt met hem praten, ik zag hem wel graag. Ik was ook graag bij hem maar ik weet niet, het is mij nooit echt geleerd om te praten over dingen.” (A. vrouw 18 jaar) Daarnaast geven verschillende deelnemers aan dat ze dit tijdens hun huidige opname wel aanleren en dat ze ervaren hoe belangrijk het kan zijn om te praten. “Ik spreek niet over mijzelf. Ik vind dat nog altijd moeilijk. Dat is een leerproces dat ik hier doormaak. Als ik dat zie vandaag, de babbels die ik hier in huis heb zijn heel belangrijk. Als ik een goed gesprek heb gehad ist ne goeien dag, als ik geen gesprek heb gehad was het geen goede dag. Ik haal er een heel goed gevoel uit.” (R. man 39 jaar)

1.3

Copingsvaardigheden

Alle tien de deelnemers geven aan dat de eerste keer dat ze zelf gebruikten was omdat ze het eens wilden uitproberen of er bij wilden horen. Bij één van de deelnemers is het gebruik daarna geëscaleerd omdat ze het gebruikte als middel tot pijnbestrijding voor de effecten die gepaard gingen met de chemotherapie als gevolg van haar kanker. Vrij snel echter evolueerden de eerste malen gebruiken voor alle respondenten naar regelmatig gebruik waarbij het een manier was om hun zorgen voor even te vergeten of om van hun problemen weg te vluchten. “Dat is zo een beetje mijn manier om van de werkelijkheid te vluchten zo, om al mijn problemen te vergeten, om mij goed te voelen, om geen zorgen te moeten hebben. Dat heeft echt iets met mij gedaan. Ik voelde mij echt veel beter als ik dat nam. Ik wist zo van als er iets is of zo, als er iets mij niet aan staat, als ik mij slecht voel of als ik mij verdrietig voel, dan moet ik gewoon een paar trekskes doen van zo een spul en voila probleem was opgelost. Voor efkes dan toch. Maar toch, dat kleine momentje dat was veel voor mij.” (D – man 20 jaar)

35

Ook was het gebruiken van middelen voor de meesten een manier om zich zelfzekerder, gelukkig of goed te kunnen voelen. Diezelfde respondenten geven echter ook aan dat dit enkel geldig was in het begin van hun gebruik en dat gebruiken op lange termijn hen meestal nog dieper de put in duwde. “Ik was echt niet gelukkig thuis. Mijn zus wou mij niet. Mama en papa dat was gelijk oorlog. Ik zat daar gewoon altijd, niets te doen. Daarop kijken. Een kind wil toch wel een beetje plezier hebben en je zoekt dat op een andere manier. En ook ik was heel onzelfzeker, door te gebruiken werd ik ook zelfzekerder. In het begin toch, naarmate is dat een dagelijkse gewente gewoon. Iets dat je nodig hebt. ” (A. vrouw – 18 jaar) Naast dit figuurlijk wegvluchten van hun problemen door middel van het gebruiken van middelen geven enkele respondenten ook aan dat ze de problemen en ruzies thuis trachtten te ontvluchten door zich af te zonderen op hun kamer of door rond te hangen bij vrienden en op straat.

1.4

Scholing en buitenschoolse activiteiten

Van de tien deelnemers zijn er slechts drie die hun middelbare schoolopleiding hebben afgewerkt. Eén van deze respondenten heeft echter onder druk van zijn ouders praktijkschool gevolgd om daarna de familiezaak verder te zetten. De zeven overige deelnemers hebben hun middelbare schoolopleiding vroegtijdig stop gezet, vaak ook mede door hun gebruik. Vier van de deelnemers geven aan dat ze hun studie willen verder zetten of een nieuwe studie willen starten na hun huidige opname. De meeste deelnemers deden niet aan buitenschoolse activiteiten. Slechts één van de deelnemers geeft aan dat hij gedurende zijn gehele jeugd aan concrete buitenschoolse activiteiten deed zoals op kamp gaan en voetballen. Daarnaast geven enkele van de deelnemers geven aan dat ze in het verleden soms wel gingen sporten maar dit werd stop gezet wanneer ze zelf begonnen te gebruiken of bij één van de deelnemers omdat hij in het weekend naar school moest.

1.5

Afhankelijke of zelfstandige persoonlijkheid

Twee groepen zijn te onderscheiden bij de respondenten. Enerzijds is er de groep van zeven respondenten die aangeeft dat zij reeds van kleins af aan heel veel alleen hebben moeten doen, zij omschrijven zichzelf als zelfstandig of als “plantrekkers”. “We konden wel onze plan trekken, we trekken al zo lang onze plan, al van heel jongsafaan trekken wij onze plan.” (D. man - 21 jaar) Anderzijds is er een kleinere groep van drie respondenten die zich omschrijft als heel afhankelijk van anderen. Eén van de respondenten geeft aan dat het gaat om een wederzijdse afhankelijke relatie met haar moeder. De twee andere respondenten geven aan dat het gaat om een materiële afhankelijkheid die hen tot op vandaag parten speelt. 36

“Materialistisch hebben we alles gekregen. Maar op vlak van liefde of zo, dat is iets dat ze bij ons niet kenden. Ik heb nooit iets moeten doen in mijn leven, zij deden echt alles voor mij, het was overdreven. Ik moest niets doen waardoor ik het nu enorm moeilijk heb. Ik ben nog altijd da klein manneke van vroeger da graag zijn goesting doet, da nie groot wilt worden, da graag verwend is. En als ik mijn goesting niet krijg dan laat ik dat aan iedereen horen en weten.” (J. man – 36 jaar)

2

Omgevingsfactoren

2.1

Ouderschap

In alle tien de gevallen kan gesproken worden over afwezige ouder(s).

Bij sommigen is de

afwezigheid van de ouder(s) een rechtstreeks gevolg van de verslaving, bij anderen is dit niet het geval. Doch het merendeel van de respondent geeft aan dat ze een ouderfiguur of rolmodel gemist hebben. “Ja ik heb ook wel een vaderfiguur nodig gehad. Ik zoek wat ik altijd gemist heb in mijn vader bij mannen. Dus ja dat pak ik hem wel kwalijk dat hij er niet geweest is voor mij. Hij zat volgens mij wel een beetje in zen eigen leven, dat hij niet zag dat hij drie kindjes had die hem nodig hadden” (C. vrouw – 21 jaar) Twee deelnemers groeiden grotendeels op bij hun alleenstaande gebruikende ouder. In beide gevallen was deze ouder, als gevolg van het gebruik, zowel fysisch als emotioneel weinig of niet beschikbaar voor de respondent. “Wij hadden wel verwachtingen naar mekaar toe als gezin maar dat werd nooit uitgedrukt of zo. Da was ieder voor zich en trek je plan.” (A. vrouw - 18 jaar) Van de deelnemers die voor het grootste deel zijn opgegroeid bij hun niet verslaafde ouder waren er twee die aangeven dat hun niet gebruikende moeder weinig aandacht voor hen had. Bij één van deze deelnemers vertrok moeder wanneer hij 14 jaar was naar het buitenland en bleef hij achter bij zijn grootouders. Bij deze twee respondenten is veel verdriet, onbegrip en boosheid aanwezig. “Mijn ma die keek ook nooit naar mij he, bedoel ben ne keer weggelopen azo s’ avonds en ne hele nacht weggebleven en ik dacht ja die ga misschien wel ongerust zijn ma nee de deur stond nog open gelijk hoe ik vertrokken was. Da stak mij ook tegen. Ik verzon van alles tegen mijn kameraden om niet te zeggen ja mijn ma die kijkt niet naar mij maja zij zien da ook he, da kwetst.” (Y. man – 24 jaar) Nog andere deelnemers die opgroeiden bij hun niet gebruikende ouder of bij beide ouders geven aan dat deze weinig thuis waren omdat ze moesten werken, waarvan in twee gevallen in een eigen zaak.

37

“Mijn ouders werkten wel veel dus ik heb mijn ouders wel gemist. Als ik voetbal had en het was tornooi kwam iedereen zijn ouders kijken maar mijn ouders die hadden nooit geen tijd.” (J. man – 36 jaar) Doch, vier respondenten geven aan dat zij een goede band hadden met hun niet-gebruikende ouder. Wanneer respondenten hierover vertellen is het meteen duidelijk dat deze ouder een heel belangrijke rol speelt in hun leven. Wanneer jongeren zelf beginnen te gebruiken kent deze relatie vaak een kleine achteruitgang. Daarentegen is de steun van deze ouder tijdens opname van de jongere wel van heel groot belang voor hen. “Mijn mama steunt mij altijd. Dat vind ik zo chapeau. Zelf toen ik zei dat ik aan de speed zat, ze was niet boos, je zag wel teleurstelling ma ze blijft mij even graag zien en dat vind ik… Ze heeft heel veel meegemaakt, heel veel met ik en mijn pa en met haar pa. Het is een hele sterke vrouw. Ze is echt een heel goede moeder.” (W. man – 18 jaar)

2.2

Gezinscontext

De respondenten zijn opgegroeid in verschillende gezinscontexten, toch zijn er enkele gemeenschappelijkheden waar te nemen. Deelnemers van wie de ouders gescheiden zijn refereren automatisch naar de periode voor en na de scheiding van hun ouders. Acht van de respondenten kunnen nog steeds een duidelijk beeld vormen van hoe het er bij hen thuis aan toe ging op het moment dat ze inwoonden bij hun beide ouders. Een andere respondent geeft aan dat hij zes jaar was toen zijn ouders uit elkaar gingen maar dat hij zich de periode daarvoor nog moeilijk kan herinneren. Naast enkele traumatische gebeurtenissen die hij zich wel nog kan herinneren zou hij vele zaken uit die periode bewust verdrongen hebben. Eén van de respondenten geeft aan dat ze haar vader op jonge leeftijd nooit gekend heeft maar dat het voor haar heel moeilijk is te weten dat ze door haar vader werd achtergelaten bij haar middelenafhankelijke moeder. “Ik heb wel een paar momenten gehad dat ik kwaad was op hem omdat ik wist dat hij wist wie dat mijn moeder was en wist hoe zij was en dat hij mij daar toch bij heeft laten zitten. Omdat ik zo iets had van als ge een vader zijt en ge weet da ge u kind bij zo iemand achter laat. Sorry, ma dat versta ik niet. En dat heeft lang geduurd.” (J. vrouw – 26j) Wat hier opvalt is dat bij zeven van de acht respondenten de thuissituatie, gedurende de tijd dat zij bij hun beide ouders inwonen, gekenmerkt wordt door vele ruzies en soms ook door geweld. De aanleiding van de ruzies en het geweld waren volgens de respondenten meestal het gebruik van de afhankelijke ouder, doch dit was niet altijd de rechtstreekse oorzaak. “Ik zag hem wel maar bijna de enige momenten dat ik hem zag, zag ik hem zat. Dan kwam er altijd ruzie. Hij werd toch vaak agressief ook. Ik weet nog dat hij met mijn moeder ook zwaar

38

ruzie aant maken was, ik probeerde der tussen te komen en dan begint hij op mij echt te flashen enzo.” (D. man – 20j) De helft van de deelnemers zijn voor het grootste deel van hun leven opgegroeid bij beide ouders. Twee van deze gezinnen vormen echter op het ogenblik van het interview reeds nieuw samengestelde gezinnen. Bij nog twee andere gezinnen geven de respondenten aan dat hun ouders enkel samen blijven omwille van financiële redenen. De andere vijf groeiden grotendeels op bij één van hun ouders. Waarvan twee bij hun gebruikende en drie bij hun niet-gebruikende ouder. Drie van deze deelnemers hebben ook een groot deel van hun leven tot nog toe doorgebracht in instellingen. Nog twee van de deelnemers hebben ook voor een kortere periode ingewoond bij grootouders. Wanneer de respondenten vertellen hoe het voor hen was om op te groeien in hun gezin wordt duidelijk dat alle tien de gezinscontexten afwijken van wat we als een stabiele gezinssituatie kunnen beschouwen.

2.3

Regels en grenzen

Bij negen op de tien deelnemers wordt duidelijk dat er bij hen thuis weinig of geen regels en grenzen waren waaraan zij zich moesten houden. Twee respondenten geven aan dat ze enorm verwend werden en dat er weinig of geen zaken waren die zij niet kregen of waarvoor ze geen toestemming kregen. Ook geven ze beiden aan dat ze hier op een bepaald moment in hun leven gebruik van zijn beginnen maken. “Dat is gans mijn leven zo beetje geweest, ze lieten mij altijd maar doen. Als ik bij andere jongens zag dat ze voor het minste gestraft werden of geen tv of zo. Ik heb dat nooit niet mee gemaakt. Hoe meer ik uitstak hoe meer ik mocht precies.” (J. man – 36 jaar) Bij acht respondenten is het gebrek aan regels en grenzen hoogstwaarschijnlijk mede het gevolg van de afwezigheid van de ouder(s). Enkelen zijn afwezig omdat ze moeten werken, andere zijn afwezig omdat ze vaak op café zitten en steeds onder invloed zijn of omdat er constant ruzie is thuis. “Als ik bij mijn ma was, ok ik moest wel voor haar zorgen maja ik kon bij haar wel mijn goesting doen. Als ge een jaar of 14 zijt, ik kon uitgaan tot wanneer ik wou, mijn moeder keek daar allemaal nie achter.” (J. vrouw – 26 jaar) Ook geven verschillende respondenten aan dat het geen neen kunnen zeggen, het zichzelf niet kunnen opleggen van regels en zich daaraan houden een oorzaak vormt van hun verslaving. “De oorzaak van mijn verslaving? Geen nee kunnen zeggen is wel belangrijk. Daar heb ik het nog altijd moeilijk mee” (R. man – 39 jaar)

39

Uit negen van de verhalen kan ik concluderen dat er weinig duidelijke regels en grenzen binnen het gezin aanwezig waren. Bij het merendeel had dit te maken met een afwezigheid van de ouder(s). Dit brengt mij tot het volgende punt.

2.4

Straatleven

Van de acht respondenten die opgroeien in een gezin met afwezige ouder(s) zijn er zes die aangeven dat ze als gevolg hiervan gingen rondhangen op straat. Dit was hun manier om problemen te ontvluchten of ze gingen op straat naar iets op zoek dat ze thuis misten, zoals vier van de respondenten vertellen. “Ik zat graag op straat bij mijn kameraden, dat heeft dan de plaats overgenomen van de rest azo, mijn kameraden op straat dat was mijn leven. En skaten.” (W. man – 18 jaar) Zes van de deelnemers hebben voor de eerste maal gebruikt toen ze er binnen deze straatcontext via anderen mee in contact kwamen.

2.5

Steunfiguren

Op de vraag of ze met hun problemen bij iemand terecht konden wordt slechts drie keren positief geantwoord. Drie respondenten geven aan dat ze terecht kunnen bij hun niet-gebruikende ouder en dat zij met deze ouder ook over de problemen kunnen praten. Bij één van deze personen is ook de oudere broer een heel belangrijke vertrouwenspersoon. Het belang van deze steunfiguren wordt door de respondenten benadrukt. Twee jongeren geven aan dat doorheen hun verblijf in instellingen er wel enkele hulpverleners waren bij wie ze terecht konden met hun verhaal. Een derde jongere die verbleef in instellingen had dit gevoel niet. Daarnaast zijn er weinig of geen steunfiguren aanwezig bij de respondenten. Ook bij leeftijdsgenoten hebben ze niet het gevoel dat ze terecht kunnen met hun problemen. Eén van de respondenten echter geeft aan dat hij wel terecht kon bij een vriend die hetzelfde doormaakte. “Met mijn beste maat vroeger kon ik praten, zijn vader dronk ook zoveel en dat was een maatje van mijn pa. En wij begrijpen elkaar.” (W. man – 18 jaar) Ook verschillende anderen geven aan dat ze enkel met leeftijdsgenoten over deze zaken zouden praten wanneer dit personen zijn in een gelijkaardige situatie zitten.

2.6

Intra familiaal gebruik

Het is duidelijk dat het gebruik zich meestal niet beperkt tot de twee personen waar ik mij in dit onderzoek op focus. Bij acht van de tien deelnemers zijn er buiten zijzelf en hun gebruikende ouder(s) 40

ook nog andere familieleden die problemen blijken te hebben met alcohol en/of drugs. De overige twee deelnemers hebben nog weinig contact met hun familie buiten het gezin en zijn niet op de hoogte van mogelijk gebruik. “In elk deel van de familie zit er wel iemand die gebruikt, of gebruikt heeft of in een Therapeutische Gemeenschap heeft gezeten.” (D. man – 21 jaar) Meer specifiek zijn er drie deelnemers die aangeven dat er zussen en/of broers zijn van de gebruikende ouder(s) die ook problemen hebben met alcohol en/of drugs. Vier van de deelnemers geven aan dat hun eigen broer/zus ook middelenproblemen heeft. Ook zijn er drie respondenten die vertellen dat ze schrik hebben dat hun niet gebruikende broer of zus dit zou uitproberen en zou eindigen zoals hen. Daarnaast valt het op dat bij vier deelnemers de middelenproblemen reeds drie generaties aanwezig zijn. “Men papa zen papa was ook alcoholverslaafd, die is daar aan gestorven. Men papa heeft ook een alcoholverslaving, ik heb ook een verslaving, men zus heeft ook een verslaving. Ja ik weet niet, ik denk wel dat dat een link heeft met mekaar, ik denk dat wel.” (A. vrouw – 18 jaar) Op de vraag of zij zelf een link zien tussen hun eigen verslaving en die van hun ouders geven alle tien de deelnemers een bevestigend antwoord. Hoewel ze alle tien geloven dat er inderdaad een link aanwezig is, verschillen hun ideeën over wat die juist is. Sommigen geloven dat dit mede genetisch bepaald is, sommigen zien vooral een link in de thuissituatie, nog enkele anderen zien in een link in de persoonlijkheid van zichzelf en hun gebruikende ouder of sommigen geven aan dat zij beginnen gebruiken zijn omdat ze dit zagen bij hun ouder(s). Het valt wel op dat ze allemaal voorzichtig zijn in hun antwoord op deze vraag en dat ze de eindverantwoordelijkheid voor hun eigen gebruik steeds bij zichzelf leggen. “Ja dat kan. Da zit in da bloed. Mijn moeder heeft mij samen met hem gemaakt. Ma ik denk meer dat da mijn eigen schuld is. Mijn bloed maakt niet uit of ik ga gebruiken of niet, ik bepaal dat nog altijd zelf.” (M. man – 16 jaar)

2.7

Modeling

Alle respondenten geven aan dat ze geconfronteerd werden met het gebruik van hun verslaafde ouder(s). Dit gebeurde echter niet bij iedereen in dezelfde mate en op dezelfde manier. Zo is er één van de respondenten die aangeeft dat hij zijn vader nooit nuchter gekend heeft, dat zijn vader altijd zat was en dat hij hem heel vaak zag drinken. Een andere respondent geeft aan dat hij merkte dat zijn moeder ’s ochtends veel helderder was dan ’s avonds maar dat hij pas echt besef had van het gebruik op het moment dat hij niet meer thuis woonde. Bij drie respondenten ging het om een ouder die problemen had met zowel alcohol als drugs. Twee ervan zijn nooit geconfronteerd geweest met het 41

druggebruik en zijn hiervan op een later ogenblik op de hoogte gebracht. Eén respondent geeft aan dat ze haar moeder vaak zag drinken, ze heeft haar moeder nooit drugs zien gebruiken maar heeft wel verschillende keren materiaal terug gevonden in huis. Zoals hierboven reeds werd aangegeven zijn er verschillende respondenten die aangeven dat hun gebruik mede het gevolg is van de confrontatie met het gebruik van hun ouder(s). Verschillende deelnemers geven aan dat het drinken voor hen iets was dat ze als heel normaal beschouwden omdat ze er thuis zo vaak mee geconfronteerd werden en dat dit invloed had op hun eigen drinkgedrag. “Ge ziet ook het voorbeeld, ge ziet da en ge denkt dat is normaal, tuurlijk da ge da dan ook graag doet.” (Y. man – 24 jaar) Andere deelnemers spreken over een ‘waarom niet gevoel’, zij geven aan dat wanneer ze hun ouders zagen drinken hen dit het gevoel gaf dat zij ook het recht hadden om te gebruiken. “Ik moet zeggen dat mijn eigen verslaving vermeerderd is sinds dat ik echt goed besefte dat mijn moeder dronk. Dat ik mijn eigen de toestemming gaf om te gebruiken. Mijn moeder doet het , waarom zou ik het niet doen.” (R. man – 39 jaar) Daarnaast zijn er zes respondenten die op regelmatige basis samen met hun verslaafde ouder alcohol gedronken hebben. Opvallend hierbij is dat vijf dit zich herinneren als de betere momenten. Op die momenten werd geen ruzie gemaakt. “Ik weet nog dat, ale ze had zo een fles wodka gekocht, en da ze mij zo gewoon een glas kwam brengen. Als ze dan al eens iets kwam brengen was het da eh. Ik vond dat eigenlijk nog de betere momenten. Van zo gewoon samen op ons gemak in de zetel iets te drinken. En dan was ze zij altijd nog gewoon. Ik babbel uiteindelijk wel graag met mijn moeder en dan was zij wel ok. Dus dat waren eigenlijk wel goede momenten, ja.” (J. vrouw - 26 jaar) Voor één van de respondenten was het makkelijker om het gedrag van zijn vader te verdragen wanneer hij zelf mee dronk. Bij nog een andere respondent had de gebruikende vader ooit voorgesteld om samen “een lijn cocaïne te snuiven”. De respondent geeft aan dat hij er op dat moment geen bij zich had maar dat hij zich heel lang heeft afgevraagd of dit hen dichter bij elkaar had kunnen brengen. Bij twee andere respondenten heeft de vader enkele malen voorgesteld om samen te drinken maar hebben beiden dit geweigerd omdat alcohol hen niet aansprak. De overige twee hebben zelden of niet samen met hun ouder(s) gebruikt.

42

2.8

Gelijkenis met gebruikende ouder

De helft van de deelnemers geven aan dat ze op een bepaald moment in hun leven tot de vaststelling kwamen dat ze qua karakter op hun verslaafde ouder gelijken. Voor sommigen zijn de gelijkenissen met de gebruikende ouder de gemeenschappelijke factor van hun gebruik. Ik en men papa van aard lijken wij wel heel veel op mekaar. En ik merk dat men papa zen verslaving en als je mijn verslaving er naast zet waren wij twee druppels water eigenlijk. Helemaal tzelfde, gelijk hoe wij reageerden op dingen.” (A. vrouw – 18 jaar) Het idee dat zij veel gelijkenissen hebben met hun verslaafde ouder is voor hen heel confronterend. En voor sommigen was dit een reden om zichzelf te laten helpen. Ze willen niet eindigen zoals hun gebruikende ouder. “Ze heeft dat nooit gezegd ma ik vind van mezelf dat ik steeds meer op mijn pa begin te gelijken van verslaving. Ik begon ook agressief te worden. Dat heeft me de doorslag gegeven om naar hier te komen voor mijn verslaving, dat ik zo niet wil eindigen.” (W. man – 18 jaar)

2.9

Geweld

Zes van de deelnemers geven aan dat er in hun oorspronkelijke thuissituatie vaak geweld gebruikt werd. Twee respondenten geven aan dat hun niet gebruikende ouder vaak gewelddadig was tegenover hun gebruikende ouder omwille van de vele problemen dat het gebruik met zich mee bracht. Bij vier van de respondenten is het de gebruikende ouder die zich onder invloed agressief gedraagt. “Altijd als hij gedronken had was dat een hele agressieven en als hij nuchter was, was hij heel lief.” (C. vrouw – 21j) Meestal uit de agressie zich naar partner en kinderen. Soms worden kinderen slachtoffer van het geweld wanneer ze hun ouder trachten te beschermen tegen de agressie. Twee van de deelnemers hebben het contact met hun alcoholverslaafde vader verbroken omwille van dit geweld. “Ik ben dat beginnen beseffen toen dat mijn pa agressief begon te worden naar mijn ma en mij toe. Slaan enal. Vanaf mijn 12 jaar ben ik in opstand gekomen daartegen. Ben ik mijn ma beginnen verdedigen.” (W. man – 18 jaar)

2.10

Loyaliteit

De respondenten vertellen over heel wat problemen binnen hun gezin, veel ruzie en soms ook geweld. Verschillende respondenten vertellen dat ze door de situatie gekwetst, boos, verdrietig of teleurgesteld waren maar dat het wel hun ouders blijven of dat ze hun ouder(s) wel graag zien. Ondanks het gebruik en deze andere problemen blijven deze jongeren op de één of andere manier loyaal aan hun ouder(s).

43

“Ja tzal wel, ik ben vre kwaad voor sommige dingen. Ma jongens vreselijk kwaad. Ma langs de andere kant kan ik haar dat moeilijk kwaad nemen, ja ik zie haar graag he.” (J. vrouw – 26 jaar)

2.11

Parentificatie

In negen van de tien verhalen is een vorm van parentificatie te onderkennen. Zo zijn er respondenten die tussenkomen wanneer hun ouders ruzie hebben. Een respondent vertelt hoe hij zijn vader wel eens moest ondersteunen van het café naar huis. Twee vrouwelijke respondenten vertellen hoe zij de praktische zaken van het huishouden op zich moesten nemen. “In het begin hielp ik mijn papa heel veel. Ik ging werken, kocht eten, ik gaf geld aan papa. Maar op de duur ging ik zelf boodschappen doen omdat er uiteindelijk toch geen eten was gekocht met het geld dat ik hem gaf dus ben ik dan zelf boodschappen beginnen kopen.” (A. vrouw – 18 jaar) Maar wat vooral opmerkelijk is, is dat acht van de respondenten, vanuit een bepaald verantwoordelijkheidsgevoel naar hun ouders toe, tijdelijk een zorgende houding hebben aangenomen tegenover hun gebruikende ouder. Zo vertellen bijvoorbeeld enkele respondenten hoe ze hun ouder probeerden op te beuren wanneer die in een depressieve bui zat of hoe ze hun ouder(s) hebben proberen te verplichten om hulp te zoeken. Het opnemen van deze zorgende rol ging echter vaak ten koste van zichzelf. “Mijn moeder kan ik niet meer veranderen daar is het te laat voor, hoe graag ik het ook zo willen. Want dat heb ik regelmatig ook geprobeerd, mijn moeder willen helpen maar het ging ten koste van mijn eigen. Op dat vlak moet ik er afstand van nemen.” (J. man – 36 jaar)

3

Hulpverlening

Drie van de deelnemers hebben een groot deel van hun leven tot nog toe doorgebracht in instellingen. Eén van de deelneemsters beschouwt de instellingen als haar ‘thuis’. Een andere deelnemer beschouwt de instellingen als de start van zijn verslavingsprobleem. En de derde deelnemer vertelt dat de vele slechte herinneringen van de instellingen ervoor hebben gezorgd dat het heel lang geduurd heeft voor hij zich wou laten opnemen voor zijn drugproblemen. Naast de instellingen zijn er weinig of geen vormen van hulpverlening die van belang zijn geweest voor de respondenten. Voor sommigen is de huidige residentiële opname het eerste contact met de hulpverlening. Bij anderen was er wel reeds contact met hulpverlening. Maar vaak was dit vanuit een verplichting die opgelegd was door ouders, was dit van korte duur en de respondenten beschouwen deze als niet constructief.

44

De meeste van de jongeren geven echter ook aan dat er weinig zaken waren die hen hadden kunnen helpen. Enkele vertellen dat ze vinden dat politie had moeten ingrijpen wanneer hun ouder(s) heel gewelddadig waren. Als tips naar hulpverleners vinden de jongeren dat er vooral niet beoordelend geluisterd moet worden. Het geven van duidelijke informatie over de problemen van hun ouders of over de gevolgen van middelengebruik zou volgens sommigen kunnen helpen. Een aantal respondenten geven aan dat contact met lotgenoten voor hen wel waardevol zou kunnen zijn.

45

Hoofdstuk 4: Discussie Deze studie richt zich op de manier waarop jongvolwassen drugverslaafden het opgroeien in een verslaafd

gezin

ervaren

hebben.

Daarnaast

wordt

aandacht

besteed

aan

risico-

en

beschermingsfactoren die invloed kunnen hebben op het ontwikkelen van een intergenerationele verslavingsproblematiek. De belangrijkste uitkomsten van het onderzoek worden hier besproken met daaropvolgend enkele beperkingen van het onderzoek en aanbevelingen voor verder onderzoek.

1

Belangrijkste bevindingen

Hoe de jongeren het opgroeien in een gezin waarvan één of beide ouders te kampen hadden met verslaving beleefd hebben, verschilt van respondent tot respondent. Toch lijken de verhalen enigszins op elkaar. Het middelengebruik van de ouders en de daarmee gepaard gaande problemen binnen het gezin hebben bij de respondenten een diepe indruk nagelaten en hebben vast en zeker een invloed gehad op wie ze nu als persoon zijn. De pijn en het verdriet waardoor deze verhalen gekenmerkt worden, hebben volgens de jongeren een grote invloed gehad op het ontwikkelen van hun eigen verslaving.

1.1

Vaardigheden

Er blijkt bij de groep respondenten uit het onderzoek een duidelijk tekort te zijn aan communicatievaardigheden. Noch met hun ouders, noch met leeftijdsgenoten kunnen ze praten over hun problemen. Het merendeel van de respondenten geeft aan dat ze dit nooit aangeleerd hebben maar dat ze tijdens hun huidige opname wel het belang hebben leren inzien van communicatievaardigheden en dat dit hen eventueel in het verleden had kunnen helpen. Daarnaast geeft het merendeel van de respondenten aan dat het niet neen kunnen zeggen een belangrijke oorzaak vormt van hun eigen middelenprobleem. Ook dit is een vaardigheid die bij velen ontbreekt. Uit onderzoek blijkt dat het leren uitdrukken van gevoelens via metaforen, beelden, symbolen en het aanleren van vaardigheden zoals leren nee zeggen en weerstaan aan groepsdruk belangrijke beschermde factoren zijn voor jongeren die opgroeiden bij minstens één verslaafde ouder (Geeraerts, 2013). Ook is het heel opvallend hoe alle respondenten aangeven dat hun eigen gebruik een vorm van coping is. Het is een manier om met de verschillende problemen, waar ze tijdens het opgroeien tot jongvolwassenen mee te maken kregen, om te gaan. Ze kunnen even alles vergeten en voelen zich dan ook beter. Dit komt overeen met het onderzoek van Tiplett en Payne (2004) waaruit blijkt dat adolescenten druggebruik vaak zien als een manier om hun problemen op te lossen. Volgens de onderzoekers heeft dit probleemoplossend denken weinig invloed op initieel gebruik maar wel op voortzetting van gebruik. De resultaten uit het eigen onderzoek sluiten daarbij aan. Het eerste gebruik is omdat ze het eens willen proberen of omdat ze bij de groep willen horen. Het verdere gebruik is omdat ze het gevoel hebben dat dit hen helpt wanneer ze zich niet goed voelen. 46

Volgens Tripplet en Payne (2004) heeft dit te maken met de overtuigingen en verwachtingen rond middelengebruik die de jongeren overnemen van hun ouders. Dit brengt ons bij een risicofactor voor het ontwikkelen van middelengerelateerde problemen bij kinderen van ouders met een verslaving.

1.2

Modeling

Modeling of het aanleren van gedrag door het observeren en imiteren van gedrag van ouders vormt een risicofactor voor middelengebruik bij jongeren (Biederman et al., 2000). Hoewel alle deelnemers uit dit onderzoek de eindverantwoordelijkheid van hun gebruik bij zichzelf leggen, zijn er toch verschillende respondenten die aangeven dat de confrontatie met het gebruik van hun ouders ook een invloed heeft gehad op het eigen gebruik. Sommigen beschouwen het drinken van grote hoeveelheden alcohol als iets heel normaals omdat ze het thuis nooit anders gezien hebben. Anderen zien het gebruik van hun ouders als een soort van toestemming om zelf ook te mogen gebruiken. In tegenstelling met het onderzoek van Melchior et al (2011) dat stelt dat de problemen bij kinderen van ouders met middelenproblemen eerder het gevolg zijn van factoren die gepaard gaan met gebruik, bijvoorbeeld financiële problemen en verwaarlozing, dan van het gebruik zelf (Melchior et al., 2011), wijst mijn masterproef uit dat het gebruikersgedrag van de ouders op zich ook een grote invloed kan hebben op het gebruikersgedrag van hun kinderen. Verschillende andere onderzoeken sluiten bij het huidig onderzoek aan en wijzen uit dat dit vooral te maken zou hebben met de verwachtingen die de kinderen en jongeren creëren door het observeren van positieve gevolgen of het uitblijven van negatieve gevolgen bij het middelengebruik van hun ouder(s)

(Bahr, Hoffman, & Yang, 2005;

Brysbaert, 2006; Petraitis et al., 1995). Daarnaast blijkt ook dat verschillende respondenten samen met hun ouder hebben gebruikt. In de meeste gevallen gaat dit over het samen drinken van alcohol. Ze herinneren zich deze momenten ook vooral als de betere momenten. Dit kan een invloed hebben op de verwachtingen die de jongeren rond alcohol creëren. Uit onderzoek blijkt dat positieve verwachtingen naar alcohol een risicofactor kunnen zijn voor het ontwikkelen van middelengerelateerde problemen (Melchior et al., 2011). Dit onderzoek bevestigt dat de confrontatie met het gebruik van hun ouders of het vinden van materiaal om te gebruiken, zoals spuiten en zilverpapier, een risicofactor vormt voor later middelengebruik bij de kinderen. Ook kan de confrontatie met gebruik leiden tot bepaalde positieve verwachtingen van gebruik bij de kinderen die dan op hun beurt een risicofactor vormen voor later middelengebruik (Ellis & Zucker, 1997; Velleman 2007).

1.3

Het gezin en ouderschap

Uit de verhalen blijkt dat deze jongeren zijn opgegroeid in gezinnen waar de gezinsrelaties ernstig zijn aangetast. De jongeren geven vaak het middelengebruik op als oorzaak hiervan. Dit sluit aan bij onderzoek dat stelt dat ontwrichting van het gezin het gevolg kan zijn van de verslaving van de 47

ouder(s) (Velleman, 2011). Bepaalde gezinskenmerken zouden vaak aanwezig zijn bij gezinnen waarvan minstens één ouder te kampen heeft met middelenproblemen (Geeraerts, 2013). Bij deze groep is elk van deze vier kenmerken van kracht. Het gaat in dit onderzoek om gezinnen met een laag cohesieniveau, een hoog conflictniveau, minder probleemoplossende vaardigheden en een problematische communicatie. Daarnaast vormt ook het gedesorganiseerde en chaotische gezinsleven waarin deze jongeren zijn opgegroeid, een risicofactor voor ontwikkelingsproblemen (Velleman, 2007). Volgens Velleman en Templeton (2007) zorgen structuren en rituelen binnen het gezin voor bescherming van het kind. In het geval van de respondenten uit dit onderzoek is meestal weinig of geen structuur aanwezig, rituelen zijn er niet of worden niet meer uitgevoerd. Dit heeft vooral te maken met de afwezigheid van de ouder(s). Volgens Vanderplasschen et al (2010) zijn er vier aspecten van ouderschap die belangrijk zijn voor een goede ontwikkeling van het kind. Deze aspecten zijn: betrokkenheid, fysieke en emotionele beschikbaarheid, responsiviteit en grenzen stellen. Bij alle deelnemers echter van dit onderzoek ontbreekt minstens één van deze aspecten, soms ook meerdere. De ouders van deze jongeren waren om verschillende redenen niet beschikbaar, sommigen toonden weinig of geen betrokkenheid. Heel opvallend was dat deze jongeren zijn opgegroeid zonder al te veel regels en grenzen. Bij sommige jongeren uit het onderzoek wordt niet voldaan aan hun fundamenteel fysische noden. De emotionele behoeften worden niet erkend of worden verwaarloosd, bij de meesten is er geen aandacht bij de ouders voor de schoolsituatie. Ook bleek al dat grenzen en routines vaak ontbreken. Het is niet uitzonderlijk dat de afhankelijkheid van de ouders centraal komt te staan binnen een gezin, doch de noden van het kind mogen hierdoor niet verwaarloosd worden (Newcastle Area Child Protection Comittee, 2002). De aanwezigheid van een niet-gebruikende ouder kan een belangrijke beschermende factor zijn. Dit is echter enkel op voorwaarde dat deze ouder goed functioneert (Ronel & Haimoff-Ayali, 2010; Velleman, 2007). Uit het huidig onderzoek blijkt het belang van een niet-gebruikende ouder als steunfiguur voor enkele van de jongeren. Doch verschillende van deze niet-gebruikende ouders hebben psychische problemen of zijn bijvoorbeeld vaak afwezig door het werk. In dit onderzoek echter is de betrokkenheid en beschikbaarheid van ouders naar hun kinderen toe in het algemeen beperkt. Bijgevolg kan men hier spreken over afwezige ouder(s).

1.4

Regels en grenzen

Als gevolg van de afwezige ouder(s), zijn er bij alle respondenten weinig of geen regels en grenzen geweest tijdens de periode waarin ze opgroeiden van kind tot jongvolwassene. Het ontbreken van regels en grenzen vormt een risicofactor voor ontwikkelingsproblemen (Velleman, 2007). Meer specifiek naar middelen toe is het belangrijk dat ouders hier duidelijke regels rond stellen. Ook

48

wanneer zij zelf middelen gebruiken kan het stellen van regels, op voorwaarde dat hierover communicatie is, een beschermende functie hebben (Koning et al., 2012). De beperkte ouderlijke controle en ondersteuning waarmee het grootste deel van de jongeren zijn opgegroeid komt overeen met wat men de verwaarlozende opvoedingsstijl noemt. Dit komt overeen met literatuur die aantoont dat deze opvoedingsstijl het risico op middelenmisbruik bij de kinderen en jongeren zou verhogen (Adalbjarnardottir & Hafsteinsson, 2001; Weiss & Schwarz, 1996).

1.5

Verbondenheid

De afwezigheid van de ouder(s) en het gebrek aan regels en grenzen leidt bij de meeste respondenten uit dit onderzoek tot een leven dat zich grotendeels afspeelt op straat. Jongeren geven aan dat ze vluchten van de situatie thuis en dat ze op straat op zoek gingen naar zaken die ze thuis mistten. Ook gaan ze op straat contacten opzoeken waarbij ze zich op dat moment aanvaard voelen. Ronel en Haimoff-Ayali (2010) spreken in dit geval over ‘belonging’. Volgens hen gaan jongeren van verslaafde ouder(s) op zoek naar een gevoel van verbondenheid, aanvaarding en veiligheid. Sommigen vinden dit in een wereld van misdaad en verslaving of bij peer-relaties die gepaard gaan met vroeg alcohol- en druggebruik

(Ronel & Haimoff-Ayali, 2010; Velleman & Templeton, 2007). Het

achterhalen van de aanwezige kaders van verbondenheid en de uitbouw van veilige kaders moet onderdeel zijn van de hulpverlening van kinderen met ouder(s) met een verslavingsproblematiek (Ronel & Haimoff-Ayali, 2010).

1.6

Loyaliteit en parentificatie

Tijdens het interview werden door de respondenten verschillende uitspraken gedaan die duidelijk maken dat, ondanks de vele problemen waar de kinderen en jongeren mee opgroeiden, de gebruikende ouder toch een heel belangrijke rol voor hen blijft spelen. Dit komt overeen met onderzoek waaruit blijkt dat jongeren een voortdurende relatie blijven hebben met hun ouders, ook wanneer zij problematisch middelen gebruiken (Bancroft & Wilson, 2007). Böszörményi-Nagy spreekt in dit geval over loyaliteit (Boszormenyi-Nagy, 1987). Volgens Nagy zijn kinderen fundamenteel op twee manieren met hun ouders verbonden. Ten eerste is het zo dat ouders er voor gekozen hebben om hun kind op de wereld te zetten, zij zijn existentieel verantwoordelijk voor hun kinderen. Ten tweede zouden de kinderen er zonder ouders niet zijn, kinderen hebben hun leven te danken aan hun ouders, dit leidt tot een bepaalde kinderlijke loyaliteit (Onderwaater, 1989). Deze loyaliteit ontstaat vanuit een schuld die de kinderen voortdurend trachten af te lossen. Kinderen hebben bepaalde loyaliteitsverplichtingen aan hun ouders die ze niet kunnen negeren of weigeren. Het gaat om een zijns- of basale loyaliteit, een blijvende onverbreekbare band tussen het kind en de ouder(s). Doch er kunnen conflicten ontstaan. Eén daarvan is de gespleten loyaliteit. Dit conflict ontstaat wanneer er tegenstrijdige eisen aan het kind gesteld worden en een kind gedwongen wordt om

49

een kant te kiezen. Het kind wil loyaal zijn aan beide ouders en geraakt dan innerlijk verscheurd. Het kind kan dan enkel loyaal zijn aan één ouder ten koste van de loyaliteit aan de andere ouder. Loyaliteiten kunnen niet verdwijnen, ze kunnen enkel naar de achtergrond verschuiven en onzichtbaar worden (Onderwaater, 1989). Het is verbazingwekkend hoe loyaal kinderen aan hun ouders blijven ondanks de vele problemen, de pijn en het verdriet. Dit onderzoek bevestigt in die zin de onverbreekbare loyaliteit waar BöszörményiNagy het over heeft. Binnen de gezinnen is ook soms sprake van een gespleten loyaliteit wanneer beide ouders ruzie hebben met elkaar of bijvoorbeeld uit elkaar gaan en de jongere dan een kant moet kiezen. In enkele gevallen was geweld de doorslaggevende factor om contact met de gebruikende ouder(s) stop te zetten. Geweld lijkt een invloedrijke factor om de loyaliteit naar de achtergrond te schuiven en deze onzichtbaar te maken. Binnen de hulpverlening is het belangrijk om met deze onverbreekbare band rekening te houden. Kinderen zullen altijd loyaal blijven aan het gezin van oorsprong. Als hulpverlener mag je namelijk nooit kinderen of volwassenen verplichten tot het innemen van een deloyale houding tegenover het oorspronkelijk gezin (Onderwaater, 1989). Deze jongeren bevestigen ook het onderzoek waaruit blijkt dat binnen deze gezinnen vaak parentificatie optreedt (Velleman & Templeton, 2007). Verschillende jongeren vertellen hoe ze vanuit een bepaald verantwoordelijkheidsgevoel of vanuit de basale loyaliteit een verzorgende rol op zich zijn gaan nemen naar hun ouders en soms ook naar broers en zussen toe. In dit onderzoek ging het vooral om een vorm van parentificatie waarbij de jongeren hun verslaafde ouder(s) proberen op te beuren of te helpen bij hun problemen. Dit gebeurde vaak ten koste van zichzelf.

2

Preventie en hulpverlening

Over het algemeen geven de jongeren aan dat op het moment dat zij reeds aan het gebruiken waren er nog weinig was dat hen kon helpen. Ze vertellen dat het op dat moment reeds te laat was. Doch enige kwaadheid en teleurstelling dat niemand hen ooit geholpen heeft is te bemerken. Wanneer ze alsnog in contact komen met hulpverleners vinden ze het belangrijk dat deze vooral een luisterend oor bieden, hen niet zegt wat ze moeten doen, een onbevooroordeelde houding aannemen en dat er in hen geloofd wordt. Daarnaast zou contact met lotgenoten het enige voor hen zijn dat echt verandering teweeg kan brengen. Het is duidelijk dat preventie en hulpverlening voor deze doelgroep nog te weinig uitgewerkt is en voor enkele uitdagingen staat. Op basis van dit onderzoek kunnen reeds een aantal suggesties gedaan worden om preventie en hulpverlening voor deze doelgroep te organiseren. In de hulpverlening moet aandacht gegeven worden aan het aanleren van communicatievaardigheden aangezien die vaak niet aangeleerd zijn en ontbreken

50

in deze gezinnen. Het aanleren van deze communicatieve vaardigheden en het leren neen zeggen kan een preventieve functie vormen voor kinderen en jongeren die opgroeien bij middelenmisbruikende ouder(s). Het is belangrijk dat kinderen geen onjuiste verwachtingen creëren rond middelengebruik. Om dit te voorkomen kunnen hulpverleners ouders ondersteunen om met hun adolescente kinderen in gesprek te gaan over de voor- en nadelen van gebruik en om concrete regels en grenzen omtrent middelengebruik vast te leggen. Daarnaast is het van belang dat de jongeren met tegenslagen en problemen leren om te gaan zonder hiervoor naar het gebruik van middelen te grijpen. Hulpverleners kunnen samen met de kinderen en jongeren, en eventueel samen met een niet-gebruikende ouder, op zoek gaan naar positieve copingsmechanismen die hen helpen om zich beter te voelen. Gezien de sterke loyaliteit tussen ouder en kind en het gebrek aan het gevoel van verbondenheid en veiligheid bij deze jongeren is het van cruciaal belang om voor hen een veilig kader te creëren waarbinnen ze relaties kunnen opbouwen die bijdragen tot het gevoel van verbondenheid. Een nietgebruikende ouder en veilige peer relaties kunnen hierin een belangrijke rol spelen. Informatie over de problematiek voor zowel kinderen als voor ouders is reeds voorhanden. Doch de informatie lijkt vaak de ouders en kinderen nog niet voldoende te bereiken. Het blijft dan ook een uitdaging voor de hulpverlening om deze moeilijk te bereiken doelgroep te benaderen.

3

Beperkingen en aanbevelingen voor verder onderzoek

Er werd voorop gesteld om een tien tot twintig tal respondenten te bevragen binnen twee instellingen. Op het moment van het afnemen van het interview waren er twaalf personen die binnen de doelgroep vielen en die wilden deel nemen. Twee daarvan hebben hun deelname op een later ogenblik geannuleerd waardoor slechts tien respondenten overbleven. Een grotere steekproef zou de betrouwbaarheid van het onderzoek vergroten. Er werd slechts gebruik gemaakt van één meetinstrument: een eenmalig diepte-interview. Het combineren van meetinstrumenten zou de kwaliteit van het onderzoek kunnen vergroten. Door middel van de open vragen en het waarborgen van anonimiteit aan de respondenten werden sociaal wenselijke antwoorden zoveel mogelijk vermeden. Doch valt dit niet volledig uit te sluiten en de onderzoek moet hiermee rekening houden. Om een volledig beeld te verkrijgen van de intergenerationele verslavingsproblematiek moet het hele gezin bij het onderzoek betrokken worden. Naar verder onderzoek zou het interessant zijn om eveneens de ouders hierover te bevragen. Ook de vergelijking met broers of zussen van de deelnemers, of met jongeren van verslaafde ouders, die geen middelenproblemen hebben, zou onderwerp moeten zijn van verder onderzoek. Het naast elkaar leggen van risico- en beschermingsfactoren van deze twee groepen zou voor interessante inzichten kunnen zorgen.

51

De causale relaties in dit onderzoek zijn niet te onderscheiden. Zo is het niet duidelijk of het middelenmisbruik bij de jongeren het gevolg is van een erfelijke kwetsbaarheid, van modeling van het gebruikersgedrag van hun ouders of van de problematische omstandigheden waarin ze zijn opgegroeid. Welke risico- en beschermingsfactoren concreet leiden tot het wel of niet ontwikkelen van een eigen verslavingsproblematiek bij de jongeren is niet duidelijk. Het is bijgevolg ook niet mogelijk om specifieke oorzaken van intergenerationele verslaving naar voor te schuiven.

4 De

Conclusie risico-

en

beschermingsfactoren

voor

het

ontwikkelen

van

(middelengerelateerde)

ontwikkelingsproblemen bij jongeren die zijn opgegroeid bij minstens

één ouder

met

middelenproblemen uit dit onderzoek, komen overeen met wat de literatuur hierover zegt. Doch zijn er in dit onderzoek, dat zich richt op de beleving van de jongeren, enkele factoren die meer op de voorgrond staan dan andere. Vanuit de beleving van de jongeren blijkt dat vooral het gebrek aan regels en grenzen, het niet nee kunnen zeggen, modeling van de gebruikende ouder, het nooit leren praten over problemen met anderen en het probleemoplossend denken over gebruik, een invloed heeft gehad op het ontwikkelen van hun eigen verslaving. De verhalen in dit onderzoek worden gekenmerkt worden door veel pijn en verdriet en het gaat veelal om ontwrichte gezinnen binnen problematische gezinssituaties. De vele ruzies en soms het geweld, zijn voor de kinderen en jongeren een grote risicofactor. Het onderzoek bevestigt dat verslaving nooit het gevolg is van één enkele oorzaak. Verslavingen zijn het gevolg van een mogelijke aangeboren kwetsbaarheid en verscheidene persoons- en omgevingsgebonden factoren. De oorzaakgevolg relatie tussen verschillende factoren is nog steeds niet geheel duidelijk. De factoren beïnvloeden elkaar en kunnen het risico op of de bescherming tegen het ontwikkelen van middelengerelateerde problemen vergroten. Uit dit onderzoek blijkt dat zowel de middelengerelateerde factoren zoals modeling, als de niet rechtstreeks middelengerelateerde factoren zoals het gebrek aan regels en grenzen een invloed kunnen hebben op het ontwikkelen van verslavingsproblemen.

52

Bibliografie Adalbjarnardottir, S., & Hafsteinsson, L. G. (2001). Adolescents’ Perceived Parenting Styles and Their Substance Use: Concurrent and Longitudinal Analyses. Journal of research on adolescence , 11 (4), 401-423. Agrawal, A., & Lysnkey, T. M. (2008). Are there genetic influences on addiction: evidence from family, adoption and twin studies. Addiction , 103, 1069-1081. Andrews, J. A., Hops, H., & Duncan, S. C. (1997). Adolescent Modeling of Parent Substance Use: The Moderating Effect of the Relationship With the Parent. Journal of Family Psychology , 11 (3), 259270. Bahr, S. J., Hoffman, J. P., & Yang, X. (2005). Parental and Peer Influences on the Risk of Adolescent Drug Use. The Journal of Primary Prevention , 26 (6), 529-551. Bancroft, A., & Wilson, S. (2007). The 'risk gradient' in policy on children of drug and alcohol users: Framing young people as risky. Healt, Risk & Society , 9 (3), 311-322. Bancroft, A., Wilson, S., Cunningham-Burly, S., Backett-Milburn, K., & Masters, H. (2004). Parental drug and alcohol use: Resilience and transition among young people. York : Joseph Rowntree Foundation. Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs : Prentice-Hall. Barnard, M., & Barlow, J. (2003). Discovering Parental Drug Dependence: Silence and Disclosure. Children & Society , 17, 45-56. Biederman, J., Faraone, S. V., Monuteaux, M. C., & Feighner, J. A. (2000). Patterns of Alcohol and drug use in Adolescents Can Be Predicted by Parental Substance Use Disorders. Pediatrics , 106 (4), 792-797. Bool, M. (2011). Casemanagement voor kinderen van verslaafde ouders: een literatuurverkenning gevolgd door een inventarisatie van case management-praktijken in Nederland. Utrecht : Trimbos Instituut, Ontwikkelcentrum Sociaal Verslavingsbeleid. Borawski, E. A., Ievers-Landis, C. E., Lovergreen, L. D., & Trapl, E. S. (2003). Parental Monitoring, Negotiated Unsupervised Time, and Parental Trust: The Role of Perceived Parenting Practices in Adolescent Health Risk Behaviors. 33, 60-70. Boszormenyi-Nagy, I. (1987). Foundations of contextual therapy / collected papers of Ivan BoszormenyiNagy. New York: Brunner/Mazel.

53

Broeckaert, E., Vanderplasschen, W., Soyez, V., Vandevelde, S., De Wilde, J., Derluyn, I., et al. (2005). Drughulpverlening. In E. Broekaert, & G. Van Hove, Handboek Bijzondere Orthopedagogiek (pp. 301-309). Antwerpen-Apeldoorn: Garant. Brysbaert, M. (2006). Psychologie. Gent : Academia Press. Choquet, M., Hassler, C., Morin, D., Falissard, B., & Chau, N. (2007). Perceived parenting styles and tobacco, alcohol and cannabis use among french adolescents: gender and family structure differentials. Alcohol & Alcoholism , 43 (1), 73-80. Copello, A. G., Velleman, R. D., & Templeton, L. J. (2005). Family interventions in the treatment of alcohol and drug problems. Drug and Alcohol Review , 24, 369-385. Corbin, J., & Morse, J. M. (2003). The Unstructured Interactive Interview: Issues of Reciprocity and Risks when Dealing with Sensitive Topics. Qualitative Inquiry , 9 (3), 335-354. Crews, F. T., & Boettiger, C. A. (2009). Impulsivity, frontal lobes and risk for addiction. Pharmacology, Biochemistry and Behavior , 93, 237-247. Dearnly, C. (2005). A reflection on the use of semi-structured interviews. Nurse Researcher , 13 (1), 19-28. Donalek, J. G. (2005). The Interview in Qualitative Research. Urologic Nursing , 25 (2), 124-125. Dunn, M. G., Tarter, R. E., Mezzich, A. M., Vanyukov, M., Kirisci, L., & Kirrillova, G. (2002). Origins and consequences of child neglect in substance abuse families. Clinical Psycology Review , 2002, 10631090. Easton, K. L., McComish, J. F., & Greenberg, R. (2000). Avoiding Common Pitfalls in Qualitative Data Collection and Transcription. Qualitative Health Research , 10 (5), 703-707. Eckert, M. (2012, Februari 15). Een op de drie drugsverslaafden heeft een kind. De Standaard , p. 7. Eckert, M. (2012, Maart 29). Verslaafde moeders best geholpen door opname van moeder en kind. De Standaard , pp. 10-11 & 22-23. Ellis, D. A., Zucker, R. A., & Fitzgerald, H. E. (1997). The Role of Family Influences in Development and Risk. Alcohol Health & Research Worl , 21 (3), 218-226. Epple, D. M. (2006-2007). Intergenerational Addiction and Child Abuse: Treatment and Policy Approaches. Illinois child welfare , 3 (1&2), 86-102. Fergus, S., & Zimmerman, M. A. (2005). Adolescent Resilience: A Framework for Understanding Healthy Development in the Face of Risk. Annual Review of Public Health , 26 (1), 399-419.

54

Forrester, D., & Harwin, J. H. (2006). Parental substance misuse and child care social work: findings from the first stage of a study of 100 families. Child and Family Social Work , 11, 325-335. Fraser, C., McIntyre, A., & Manby, M. (2009). Exploring the Impact of Parental Drug/Alcohol Problems on Children and Parents in a Midlands County in 2005/06. The British Journal of Social Work , 39, 846866. Fryling, M. J., Johnston, C., & Hayes, L. J. (2011). Understanding Observational Learning: An Interbehavioral Approach. The Analysis of Verbal Behavior , 27, 191-203. Geeraerts, G. (2013, April 30). Namiddagseminarie: Wegwijs in preventie en hulp aan kinderen van ouders met een afhankelijkheidsprobleem. Brussel: VAD . Goethals, I. (2013). The impact of treatment processes on retention in therapeutic communities for substance abusers. Proefschrift ingediend tot het behalen van de academische graagd van Doctor in de Pedagogische Wetenschappen, Universiteit Gent, Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, Gent. Gorin, S. (2004). Understanding what children say: Children's experiences of domestic violence, parental substance misuse and parental healt problems. Londen: National Children's Bureau. Groenendaal, J. H., & Yperen, T. (1994). Beschermende en bedreigende factoren. In J. Rispen, Preventie van pscyhosociale problemen bij kinderen en jeugdigen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Haggerty, K. P., Skinner, M., Fleming, C. B., Gainey, R. R., & Catalano, R. F. (2008). Long-term effects of the focus on families project on substance use disorders among children of parents in methadone treatment. Addiction , 103, 2008-2016. Heitzeg, M. M., Nigg, J. T., Wendy Yau, W.-Y., Zubieta, J.-K., & Zucker, R. A. (2008). Affective Circuitry and Risk for Alcoholism in Late Adolescence: Differences in Frontostriatal Responses Between Vulnerable and Resilient Children of Alcoholic. Alcoholism: Clinical and Experimental Research , 32 (3), 414-426. Hogan, D. M. (1998). Annotation: The psychological Development and Welfare of Children of Opiate and Cocaine Users: Review and Research Needs. Jounral of Child Psychology and Psychiatry , 39 (5), 609-620. Hopfer, C. J., Crowley, T. J., & Hewitt, J. K. (2003). Review of Twin and Adoption Studies of Adolescent Substance Use. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry , 42 (6), 710-719.

55

Howitt, D. (2011). Qualitative interviewing. In G. Van Hove, & L. Claes, Qualitative research and educational sciences: a reader about useful strategies and tools (pp. 77-109). Hampshire: Pearson education limited. Jacob, T., & Johnson, S. (1997). Parenting Influences on the Development of Alcohol Abuse and Dependence. Alcohol Health & Research World , 21 (3), 204-209. Kilpatrick, D. G., Acierno, R., Saunders, B., Resnick, H. S., Best, C. L., & Schnurr, P. P. (2000). Risk Factors for Adolescent Substance Abuse and Dependence: Data From a National Sample. Journal of Consulting and Clinical Psychology , 68 (1), 19-30. Koap. (2004). Als jouw vader en/of moeder problemen heeft met alcohol, dan is deze website voor jou. Opgeroepen op mei 20, 2012, van Koap: http://www.koap.be/index2.html Koning, I., Engels, R., van den Eijnden, R., Vandurmen, J., & Vollebergh, W. (2012). Hebben ouders invloed op het alcoholgebruik van hun kind? studiedag over alcohol en andere drugs . Brussel: VAD. KOPP-Vlaanderen. (2010). Kop(p)loper in zorg. Werkmodel voor vroegdetectie en preventie bij KOPP. Kroll, B. (2004). Living with an elephant: Growing up with parental substance misuse. Child and Family Social Work , 9, 129-140. Lam, W. K., Cance, J. D., Eke, A. N., Fishbein, D. H., Hawkins, S. R., & Williams, C. (2007). Children of African-American Mothers Who Use Crack Cocaine: Parenting Influences on Youth Substance Use. Journal of Pediatric Psychology , 32 (8), 877-887. Lloyd, C. (1998). Risk Factors for Problem Drug Use: Identifying vulnerable groups. Drugs: Education, Prevention and Policy , 5 (3), 217-232. Lynsky, M. T., Agrawal, A., & Heath, A. C. (2010). Genetically Informative Research on Adolescent Substance Use:Methods, Findings, and Challenges. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry , 49 (2), 1202-1214. McMahon, T. J., Winkel, J. D., Suchman, N. E., & Luthar, S. S. (2002). Drug dependence, parenting responsibilities, and treatment history: why doesn’t mom go for help? Drug and Alcohol Dependence , 65, 105-114. Melchior, M., Choquet, M., Le Strat, Y., Hassler, C., & Gorwood, P. (2011). Parental alcohol dependence, socioeconomic disadvantage and alcohol and cannabis dependence among young adults in the community. European Psyciatry , 26, 13-17.

56

Newcastle Area Child Protection Comittee. (2002). Partental substance misuse and the effects on children: practice guidance for agencies in contact with children and young people. New Castle: Newcastle upon tyne area child protection. Niccols, A., Miligan, K., Sword, W., Thabane, L., Henderson, J., & Smith, A. (2012). Integrated programs for mothers with substance abuse issues: A systematic review of studies reporting on parenting outcomes. Harm Reduction Journal , 9 (14). O'Brien, C. P., Volkov, N., & Li, T.-K. (2006). What’s in a Word? Addiction versus Dependence in DSM-V. American Journal of Psychiatry , 163 (5), 764-765. Onderwaater, A. (1989). De onverbrekelijke band tussen Boszormenyi-Nagy en Helm Stierlin. Lisse: Swets en Zeitlinger. Pagan, J. L., Rose, R. J., Viken, R. J., Pulkkinen, L., Kaprio, J., & Dick, D. M. (2006). Genetic and Environmental Influences on Stages of Alcohol Use Across Adolescence and into Young Adulthood. Behavior Genetics , 36 (4), 483-497. Petraitis, J., Flay, B. R., & Miller, T. Q. (1995). Reviewing Theories of Adolescent Substance Use: Organizing Pieces in the Puzzle. Psychological Bulletin , 117 (1), 67-86. Polkinghorne, D. E. (2005). Language and Meaning: Data Collection in Qualitative Research. Journal of Counseling Psychology , 52 (2), 137-145. Ronel, N., & Haimoff-Ayali, R. (2010). Risk and resilience: the Family Experience of Adeloscents With an Addicted Parent. International journal of offender therapy and comparative criminology , 54 (3), 448472. Rosiers, J. (2007). Dossier middelengebruik en suïcide. Brussel : VAD. Skinner, M. L., Haggerty, K. P., Fleming, C. B., & Catalano, R. F. (2009). Predictin Functional Resilience Among Young-Adult Children of Opiate-Dependent Parents. Journal of Adolescent Health , 44, 283290. Stanger, C., Dumenci, L., Kamon, J., & Burstein, M. (2004). Parenting and Children's Externalizing Problems in Substance-Abusing Families. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology , 33 (3), 590-600. Tarter, R. E., Kirisci, L., Kirillova, G., Reynolds, M., Gavaler, J., Ridenour, T., et al. (2013). Relation among HPA and HPG neuroendocrine systems, transmissible risk and neighborhood quality on development of substance use disorder: Results of a 10-year prospective study. Drug and Alcohol Dependence , 127, 226-231.

57

Taylor, A., & Kroll, B. (2004). Working with Parental Substance Misuse: Dilemmas for Practice. British Journal of Social Work , 32, 115-1132. Templeton, L., Velleman, R., Hardy, E., & Boon, S. (2009). Young people living with parental alcoholmisuse and parental violence: 'No-one has ever asked me how I feel in any of this'. Journal of Substance Use , 14 (3-4), 139-150. Triplett, R., & Payne, B. (2004). Problem solving as reinforcement in adolescent drug use: Implications for theory and policy. Journal of Criminal Justice , 32, 617-630. Tunnard, J. (2002). Parental problem drinking and its impact on children. research in practice . VAD. (2011, December 20). Als je ouder drinkt of andere drugs gebruikt… PERSBERICHT . Opgeroepen op Mei 15, 2012, van VAD: http://www.vad.be/media/779608/als%20je%20ouder%20drinkt%20of%20andere%20drugs%20gebru ikt_persbericht.pdf VAD. (sd). Feiten en cijfers over illegale drugs. Opgeroepen op Mei 27, 2013, van VAD: http://www.vad.be/alcohol-en-andere-drugs/feiten-en-cijfers/illegale-drugs.aspx van den Brink, W. (2005). Verslaving, een chronisch recidiverende hersenziekte. Verslaving , 1, 47-53. van Dijk, W. (1979). De miskende alcoholist. Nederlands tijdschrift voor geneeskunde , 123 (29), 1228-1236. Vanderplasschen, W., Autrique, M., & De Wilde, J. (2010). Drugverslaafde ouders. In Kinderen & adolescenten: problemen en risicosituaties: Gezin. (pp. 208-227). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Vanderplasschen, W., Derluyn, I., & Broekaert, E. (2002). Opvoedingsondersteuning van drugverslaafde ouders en hun jonge kinderen. In W. Buisman, & e. a. (red), Handboek verslaving: hulpverlening, preventie en beleid (pp. c3130 1-24). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Vanderplasschen, W., Mostien, B., Claeys, P., Raes, V., & Van Bouchaute, J. (2001). Conceptnota organisatiemodel zorgcircuit middelenmisbruik (Vol. Orthopedagogische Reeks 12). Gent: Universiteit Gent, Vakgroep Orthopedagogiek. Velleman, R. (2007). Risk, Protective and Resilience factors for children. Opgeroepen op mei 18, 2012, van Encare : http://www.encare.info/riskyenvironments/resilience/factors Velleman, R. (2011). Substance Misusing Families: Drug and Alcohol use in children and parents. AdapthYouth September 2011. Brussels, Belgium.

58

Velleman, R., & Reuber, D. (2007). Domestic Violence and Abuse experienced by Children and Young People living in Families with Alcohol Problems: Results from a Cross-European Study . Bath/Cologne: Encare. Velleman, R., & Templeton, L. (2007). Understanding and modifying the impact of parent's substance misuse on children. Advances in psychiatric treatment , 13, 79-89. Volkov, N., Fowler, J., Wang, G.-G., & Swanson, J. (2004). Dopamine in drug abuse and addiction: results from imaging studies and treatment implications. Molecular Psychiatry , 9, 557-568. Wallace, J. M., & Bachman, J. J. (1991). Explaining Racial/Ethnic Differences in Adolescent Drug Use: The Impact of Background and Lifestyle. Social Problems , 38 (3), 333-357. Weiss, L. H., & Schwarz, C. J. (1996). The Relationship between Parenting Types and Older Adolescents' Personality, Academic Achievement, Adjustment, and Substance Use. Child Development , 67, 21012114. Wollin, S., & Wollin, S. (1995). Resilience among youth growing up in substance-abusing families. Pediatric Clinics of North America , 42 (2), 415-429. Zinberg, N. E. (1984). Drug, Set, and Setting. New Have & London: Yale University Press.

59

Bijlagen 1

Geïnformeerde schriftelijke toestemming

Deelname aan onderzoek naar intergenerationele verslavingsproblematiek. Ondergetekende………………………………………………………………. (NAAM), verleent toestemming voor het afnemen van een diepte-interview. Ik verklaar hierbij dat ik, 1) Begrijp dat de afname van dit interview kadert binnen de masterproef van deze student Orthopedagogiek. 2) Voldoende schriftelijke en mondelinge informatie verkregen heb over het onderzoek. 3) De mogelijkheid heb gekregen om bijkomende informatie te verkrijgen en dat ik elke vraag in verband met het onderzoek heb kunnen stellen. 4) Geheel vrijwillig deelneem aan dit onderzoek. 5) Mijn toestemming geef om het interview te laten opnemen. En op de hoogte ben dat deze opname enkel dient ter ondersteuning van de student. De opname zal enkel gebruikt worden door de student voor het verwerken van informatie en zal nadien vernietigd worden. 6) Mijn toestemming geef aan de onderzoeker om anoniem en vertrouwelijke de verkregen informatie te bewaren, verwerken en te rapporteren. 7) Op de hoogte ben van het feit dat ik te allen tijde en zonder opgave van reden mijn deelname aan het onderzoek kan stopzetten. En dat geen gegevens meer zullen verwerkt worden wanneer mijn toestemming wordt stop gezet. 8) Ervan op de hoogte ben dat ik op aanvraag een samenvatting van de onderzoeksbevindingen kan krijgen. 9) De persoonlijk verkregen informatie zal niet langer dan één jaar worden bijgehouden. Deze informatie wordt vernietigd bij afronden van deze masterproef. Dit zal doorgaan ten laatste januari 2013. 10) Ik ben er mij van bewust dat dit project ter beoordeling en controle aan het Ethisch Comité van het UZ Gent en aan het Ethisch Comité Spes et Fides, dat gekoppeld is aan het ziekenhuis Sint-Camillus, werd voorgelegd en ik deze goedkeuring niet moet beschouwen als een motivatie tot deelname aan deze studie. Plaats en datum, ………………….. Plaats en datum, …………………..

Naam en handtekening deelnemer ………………………………………................... Naam en handtekening onderzoeker/student ………………………………………................... 60

2

Inlichtingen brief voor eventuele deelnemers

Beste, Ik ben Eva Van Hoecke, een studente Orthopedagogiek aan de universiteit Gent. Momenteel zit ik in mijn laatste jaar. Tijdens het eerste semester liep ik stage op KasteelPlus (de verslavingsafdeling) van het psychiatrisch ziekenhuis Sint-Camillus. Momenteel ben ik bezig met het schrijven van mijn masterproef. Deze masterproef gaat bij mij over intergenerationele verslavingsproblematiek. Intergenerationele verslavingsproblematiek richt zich op het idee dat verslavingen over verschillende generaties heen kunnen worden doorgegeven. Ik ben daarom op zoek naar mensen die zijn opgegroeid in een gezin waar één of beide ouders of eventueel inwonende stiefouders te kampen hadden of nog steeds hebben met een verslaving. Deze mensen zou ik graag interviewen. Het interview zal zich richten op hoe het is om te leven in een gezin waar ouders met een verslaving kampen. En of dit dan ook een invloed heeft gehad op het ontwikkelen van jouw verslaving. Zo hoop ik tot een aantal belangrijke inzichten en een geheel van risico- en beschermingsfactoren te komen. Op deze manier hoop ik zelf veel bij te leren over deze problematiek. En ik hoop om met dit onderzoek de aandacht te vestigen op deze groep mensen en om een aanzet te geven tot verdere ontwikkeling van hulpverlening voor jongeren in deze situatie. Bij eventuele deelname is het belangrijk om van enkele zaken goed op de hoogte te zijn. Mits jullie toestemming zal het interview worden opgenomen zodat ik deze informatie op een later ogenblik kan verwerken. De informatie zal, in overeenstemming met de Belgische wet van 8 december 1992 en de Belgische wet van 22 augustus 2002, echter volledig anoniem verwerkt en gerapporteerd worden. De opnames van de interviews zullen enkel worden gebruikt door de student met het oog op de masterproef en zullen nadien gewist worden. De specifiek verkregen informatie zal anoniem zijn, zal verwerkt worden in één geheel, zal enkel gebruikt worden voor wetenschappelijke doeleinden en zal niet worden doorgegeven aan de instelling. Tijdens het interview is het vooral de bedoeling om jullie aan het woord te laten. Ik zal enkele vragen voorbereiden, vooral met het oog op het creëren van een bepaalde structuur. Deelnemen aan het interview betekent niet dat jullie verplicht zijn om op de vragen te antwoorden, jullie beslissen zelf wat jullie wel en niet wensen te vertellen. Het deelnemen is op geheel vrijwillige basis. Dit houdt in dat hier geen vergoeding tegenover staat. Dit houdt ook in dat u op elk moment van het onderzoek uw deelname stop kan zetten. Wanneer u de deelname wilt stopzetten hoeft u hiervoor geen enkele reden op te geven en dit zal geen negatief effect hebben op de relatie met het behandelende team. Het stopzetten van deelname betekent ook meteen dat uw gegevens niet meer zullen verwerkt worden vanaf het moment van terugtrekken van de toestemming. Deze studie werd goedgekeurd door een onafhankelijke Commissie voor Medische Ethiek verbonden aan UZ Gent, na raadpleging van de ethische commissies, verbonden aan andere deelnemende centra; Spes et Fides, verbonden aan het Psychiatrisch ziekenhuis Sint-Camillus. De studie zal worden uitgevoerd volgens de richtlijnen van ICH/GCP opgesteld in de verklaring van Helsinki opgesteld ter bescherming van individuen deelnemend aan klinische studies. Deze studie wordt uitgevoerd onder supervisie van Prof. Dr. Vanderplasschen.

61

De experimentenwet van 7/05/2004 verplicht ons om deelnemers aan wetenschappelijke projecten te verzekeren voor de deelname en het risico (hoe klein ook) dat men loopt. De waarschijnlijkheid dat u door deelname aan deze studie enige schade ondervindt, is extreem laag. Indien dit toch zou voorkomen, wat echter zeer zeldzaam is, werd er een verzekering afgesloten conform de Belgische wet van 7 mei 2004, die deze mogelijkheid dekt. Wanneer u vragen hebt kan u deze altijd stellen aan de onderzoekers via onderstaande contactgegevens. Elke deelnemer kan een samenvatting van de onderzoeksresultaten opvragen aan de student.

Het zou fantastisch zijn als een aantal van jullie hieraan kunnen en willen deelnemen. Bedankt, Met vriendelijke groeten, Eva Van Hoecke

Contactgegevens; Onderzoekster mail adres: [email protected]

Hoofdonderzoeker: Prof. Dr. Wouter Vanderplasschen telefoonnummer: 09 331 03 12 fax: 09 331 03 15 E-mail: [email protected]

Of eventueel bij dringende zaken via het secretariaat van de faculteit: Secretariaat universiteit Psychologische en Pedagogische Wetenschappen Begijnhoflaan 464, 9000 Gent Tel secretariaat: 09/331.03.12 mail secretariaat: [email protected]

62

3

Diepte interview

Er zijn 7 thema’s die ik met de respondent zal trachten uit te diepen. Ik zal proberen een zo open mogelijk gesprek te voeren over deze thema’s. Ik wil vooral de respondent zelf aan het woord laten en ze hun eigen verhaal laten vertellen. Op die manier hoop ik een antwoord te krijgen op het grootste deel van mijn vragen, die vooral dienen al leidraad voor het interview. Het verloop van het interview zal in sterke mate afhankelijk zijn van de respondent. 1) Onderdeel Europ-ASI-vragenlijst; familiale geschiedenis 2) Vragen over de respondent. -

-

-

Wie ben je? Hou oud ben je? Waar woon je en hoe ziet je woonsituatie er nu uit? Hoe was het naar school gaan voor jou? → ging je graag naar school of niet? → had je er veel vrienden? → hoe waren je resultaten Hoe vul jij het grootste deel van je vrije tijd in? Hoe zie jij jezelf? Hoe zou jij jezelf omschrijven? Heb je een positief zelfbeeld? Ben je een sterk persoon? Heb je humor? Ben je iemand die graag alleen is of liever in groep? Wat zijn voor jou je sterke en zwakke kanten? Wat zijn voor jou de belangrijkste (positief en negatief) gebeurtenissen in je leven geweest?

3) Over de familie van de respondent -

-

Heb je (stief) broers of zussen? Kan je mij vertellen hoe jouw gezinssituatie er algemeen uit zag toen je opgroeide? →Bij wie woonde je in; beide ouders, één van de ouders met eventueel partner, bij andere familieleden of is er sprake geweest van plaatsing? →Was er steeds contact met beide ouders? Of bvb 1 van beide ouders overleden/ nooit gekend,… → Waar woonden jullie? In een grote stad, een klein dorp, in een buitenwijk? In een huis, een appartement of bijvoorbeeld inwonend bij andere familieleden? Met wie binnen het gezin had jij de beste band? Hoe was je band met de andere gezinsleden? Waren er andere familieleden buiten jullie gezin waar jij een goede band mee had? Hebben je ouders ooit iets verteld over hun verleden, over hun kindertijd en gezin?

4) Vragen over de (verslaafde) ouder(s) -

Kan je mij wat meer vertellen over de verslavingsproblematiek bij jullie thuis? →Welke persoon van het gezin kampte met verslavingsproblemen en aan wat was deze persoon verslaafd?

-

Hoe en wanneer heb jij dit ontdekt? → Kan jij je nog herinneren wat je dacht en hoe jij je voelde toen je dit ontdekte?

-

Was er een directe aanleiding voor het gebruik van deze middelen?

-

Hoe ervoer jij op de ouder in kwestie op het moment dat die onder invloed is/was? Hoe gedraagt de ouder in kwestie zich op dat moment tegenover jou?

63

-

Werd je met het gebruik geconfronteerd? Rechtstreeks : gebruikten jouw ouder(s )in jouw bijzijn? Heb jij je ouder(s) soms betrapt tijdens het gebruiken? Onrechtstreeks : het vinden van drank/drugs of het vinden van materiaal zoals bijvoorbeeld snuifbuisjes, spuiten en zilverpapier of andere personen die bij jullie thuis kwamen gebruiken? → Hoe kijk je nu op die momenten terug?

-

Had je het gevoel dat je ouders voldoende betrokken, beschikbaar, en responsief waren? Konden zij voldoende grenzen stellen? → Waren je ouders vaak weg bvb op zakenreis? →Kon jij bij je ouders terecht voor steun op moeilijke momenten? → Had je het gevoel dat je ouders luisterden naar jou wanneer je met hen wou praten. →Mocht jij van je ouders meer dan andere leeftijdsgenoten?

5) opgroeien in een “verslaafd gezin” -

Hoe werd er in jullie gezin naar verslaving gekeken? → werd dit als normaal beschouwd of eerder als een probleem? →Heb jij deze visie op een bepaald moment ook overgenomen? Of heb je altijd een ander idee hierover gehad?

-

Waren er behalve der verslaving ook nog andere problemen thuis? → mishandeling/misbruik, financiële problemen, …?

-

Hoe kijk je nu terug op jouw kinderjaren/hoe kijk jij naar jouw gezin? Waren dit jaren waar je goede of slechte herinneringen aan hebt over gehouden? Is er veel spanning binnen jullie gezin?

-

Voel jij je goed binnen het gezin? Wanneer niet? (bvb wanneer ouder(s) onder invloed was) Wanneer wel? (bvb wanneer jullie samen aan tafel zaten of iets anders leuk deden)

-

Had je toen je opgroeide het gevoel dat je anders was dan andere kinderen, dat het er bij jullie thuis anders aan toe ging dan bij andere kinderen? → Wat gaf jou dan juist dit gevoel?

-

Was er buiten het gezin iemand op de hoogte van deze problemen? Of was dit iets dat binnen jullie gezin werd gehouden?

-

Kon je met deze zaken ergens terecht? Kon je met iemand over deze problemen praten? Vond je ergens steun en waar was dit? → Wat was voor jou zo belangrijk aan die steun? Wat was hetgeen dat jij op dat moment nodig had?

-

Hoe ging jij met de problemen om? Wat gebeurde er als jij je slecht voelde? →Hoe probeerde jij hier dan mee om te gaan? je kon bijvoorbeeld op dat moment terecht bij iemand van de familie, of je ging naar vrienden om er niet te hoeven aan denken, je ging naar je kamer,…

64

-

Heb je ooit in die periode contact gehad met een hulpverlener of enige vorm van hulpverlening gehad? → Was dit voor jou iets positief of negatief? Hoe heb jij dit ervaren?

6) de verslaving van de jongere -

Welk middel(en) gebruik jij?

-

Wanneer was de eerste keer dat je zelf gebruikte? → Hoe herinner jij je dit moment? → Was er een specifieke oorzaak voor dit eerste gebruik?

-

Had je specifieke kennis over deze middelen? Wat wist je over deze middelen? Vanwaar kwam deze kennis?

-

Heb je ooit samen met je ouder(s) gebruikt? → Hoe herinner jij je deze momenten?

-

Welke factoren hebben volgens jou een invloed gespeeld op de ontwikkeling van jouw verslaving?

-

Welk gevoel heb je wanneer je denkt aan je eigen verslaving?

7) de vicieuze cirkel doorbreken -

Zijn er bepaalde zaken die voor jou moeten veranderen om terug thuis te kunnen gaan wonen? of Welke zaken had je graag in het verleden anders gezien om van de thuissituatie een leefbare situatie te maken?

-

Wat zou jij als ouder van jouw kinderen anders doen?

-

Denk je dat het zou kunnen helpen om te praten met lotgenoten?

-

Steeds meer diensten binnen de hulpverlening bieden verschillende diensten aan voor verslaafde ouders en hun kinderen. Zo zijn er bijvoorbeeld sociaal werkers die aan huis komen om ondersteuning te bieden, er zijn mogelijkheden voor drugverslaafde ouders met jonge kinderen om zich samen te laten opnemen,… Hoe sta je hier tegenover? Denk je dat dit voor jullie een eventuele uitweg had kunnen bieden? Waarom wel/niet?

-

Als ik je vertel dat er een hulpverlener aan huis zou komen om ondersteuning aan te bieden. Wat moet die hulpverlener in jouw ogen doen, hoe moet die tewerk gaan en wat voor iemand moet deze persoon zijn?

-

Als ik je vertel dat je één grote wens mag doen, om het even wat. Wat zou jij op dit moment wensen?

Zijn er nog zaken die je graag wil vertellen? Heb jij nog vragen voor mij? Hartelijk dank!

65