BELEIDSNOTA KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN

BELEIDSNOTA_KONINKLIJK_MUSEUM__ANTWERPEN

BELEIDSNOTA KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN MINISTERIE VAN DE VLAAMSE GEMEENSCHAP 2006 - 2010 Au t e urs : D r. P a ul H u ve n n e, Y ola n d e D ec ke rs, Do ri n e Ca r dy n -O om e n, H er wi g To d ts, Ma rj o li jn Ba r bi e r

1


W o or d v o ora f Op 7 mei 2004 werd het decreet houdende de organisatie en subsidiëring van een cultureelerfgoedbeleid, kortweg het Erfgoeddecreet, bekrachtigd en afgekondigd door de Vlaamse regering. Het Besluit van de Vlaamse Regering ter uitvoering van het Erfgoeddecreet van 7 mei 2004, voor wat betreft de musea, de cultureel-erfgoedpublicaties en de projecten cultureel erfgoed, dateert van 14 januari 2005. Beide documenten bepalen dat het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen een beleidsplan aan de administratie bezorgt om het aan de bevoegde Beoordelingscommissie voor te leggen. Een goedgekeurd model voor het opstellen van een dergelijk beleidsplan is nog in de maak, het KMSKA besliste daarom de gangbare indeling van de beleidsplannen die totnogtoe door andere musea werden voorgelegd aan de beoordelingscommissie van de Vlaamse Gemeenschap te volgen. Deze indeling stemt niet volledig overeen met de feitelijke organisatie van de werking van het KMSKA in 4 afdelingen, met name: Bedrijfsvoering (veiligheid en beveiliging inbegrepen); beheer en behoud (collectieregistratie en bibliotheek inbegrepen), collectieonderzoek (inhoudelijke ontsluiting, documentatiecentrum), publiekswerking, en een directoraat dat rechtstreeks onder de algemeen directeur ressorteert (informatiemanagement, interen communicatie, fundraising). Het beleidsplan werd opgesteld aan de hand van (en verwijst voortdurend naar): de Krijtlijnen voor een beleid voor het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen 1998-2002 die dealgemeen directeur aan de directieraad van het KMSKA voorlegde, Het eindrapport betreffende de ontwikkeling van een strategisch plan voor het KMSKA dat door McKinsey &Company in overleg met de directie werd opgesteld.

2


Beleidsnota Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

..........................................1

Ministerie van de Vlaamse gemeenschap .......................................................................................1 2005 - 2009 .................................................................................................................................1 SWOT .............................................................................................................................. 12 Horizon 3 ......................................................................................................................... 14 Horizon 2 ......................................................................................................................... 14 Horizon 1 ......................................................................................................................... 14 HORIZON 1 ........................................................................................................................ 14 Krachtlijnen...................................................................................................................... 14 Voorwaarden.................................................................................................................... 14 HORIZON 2 ........................................................................................................................ 14 Krachtlijnen...................................................................................................................... 14 Voorwaarden.................................................................................................................... 14 HORIZON 3 ........................................................................................................................ 14 Krachtlijnen...................................................................................................................... 14 Voorwaarden.................................................................................................................... 14 2. Beheer van de collectie – De vier basisfuncties van de museumwerking ........................................ 16 Afdeling 1. ................................................................................................................................. 16 Verwerven van de collectie.......................................................................................................... 16 1.1 Beleidsvisie – verwervingsbeleid..................................................................................... 16 2.1.2 het profiel en het actueel bestand van de collectie................................................... 17 Wijze van verwerving........................................................................................................ 17 materiaal en techniek voor zover geregistreerd: ................................................................. 17 verhouding collectie OM MM (doorgaans geboren voor of na 1748 ...................................... 17 2.1.3 toekomstplannen.................................................................................................... 18 2.1.4 samenwerking....................................................................................................... 19 Afdeling 2: Bewaren van de collectie - behoud en beheersfunctie .................................................. 21 2.1. Beleidsvisie ...................................................................................................................... 21 2.2 Collectiebeheer.................................................................................................................. 21 2.3/2.4 Restauratie en conservatie ........................................................................................... 23 2.3 Conservatie....................................................................................................................... 24 2.3.1 Passieve conservatie.................................................................................................... 24 2.3.2 Actieve conservatie .................................................................................................... 24 2.4 Restauratie ....................................................................................................................... 25 2.5 Beveiligings- en rampenplan .............................................................................................. 26 2.5.1. Missie en visie dienst veiligheid en beveiliging .............................................................. 26 2.5.2.Bewaking en organisatie van de dienst ......................................................................... 26 2.5.3. Procedures................................................................................................................. 27 2.5.4. Opleidingen ............................................................................................................... 27 2.5.5. Beveiligingsplan ......................................................................................................... 27 2.5.6. Noodplan (calamiteitenplan) ....................................................................................... 28 2.5.7. Toekomstvisie ............................................................................................................ 28 2.6 Bruiklenen......................................................................................................................... 29 2.6.1 In bruikleen geven ...................................................................................................... 29 2.6.2 In bruikleen nemen ..................................................................................................... 30 2.7 Samenwerking .................................................................................................................. 30 Afdeling 3. ................................................................................................................................. 31 Onderzoeken van de collectie – wetenschappelijke functie ............................................................ 31 3. 2 Collectieregistratie/collectiedocumentatie ........................................................................... 32 3.3 wetenschappelijk onderzoek............................................................................................... 35 3.4 wetenschappelijke bibliotheek ............................................................................................ 36 3.5 centraal documentair archief .............................................................................................. 38 3


3.6 samenwerking................................................................................................................... 38 Afdeling 4. ................................................................................................................................. 40 Presenteren van en informeren over de collectie: Publieksgerichte functies .................................... 40 4.1. Beleidsvisie : Publiekswerking = tentoonstellingen en presentaties, educatie en publieksbegeleiding, communicatie en marketing ...................................................................... 40 4.2. Algemene toegankelijkheid voor het publiek....................................................................... 47 4.3. Diensten voor het publiek: ................................................................................................ 48 4.4. Presentatie van de museumverzameling ............................................................................ 48 Een stapsgewijze vernieuwing van de presentatie van de vaste collectie ................................. 48 Tijdelijke presentaties van de museumverzameling ................................................................ 51 4.5. Tijdelijke tentoonstellingen................................................................................................ 52 Collecties te gast ................................................................................................................ 53 In confrontatie..................................................................................................................... 53 Tijdelijke tentoonstellingen ................................................................................................... 53 Receptieve projecten ........................................................................................................ 56 4.6. Publieksbegeleiding – educatieve activiteiten...................................................................... 57 Interpretatieinstrumenten .................................................................................................... 58 Educatieve activiteiten ......................................................................................................... 59 4.7. Publiekswerving (promotie, marketing, public relations, pers) ............................................. 61 website............................................................................................................................ 64 Huisstijl............................................................................................................................ 64 Pers................................................................................................................................. 65 Persinfo verzamelen ......................................................................................................... 66 4.8. Samenwerking ................................................................................................................. 66 3. Beheer van Beheer van het museum als bedrijf – bedrijfstaken .................................................... 67 Afdeling 1. Organisatie – Het bestuur van het museum .................................................................... 70 Afdeling 2. Huisvesting van het museum ......................................................................................... 75 2.2.1. Dienst infrastructuur van het KMSKA ........................................................................... 76 Daartoe zal de dienst:....................................................................................................... 76 2.2.2 Dienst gebouwen en het Fonds voor culturele infrastructuur .......................................... 76 2.3. Masterplan ....................................................................................................................... 77 2.4. Korte termijn oplossing voor dringende problemen ............................................................. 77 2.5. Milieuzorg ........................................................................................................................ 78 3.2. Verzekeringen .................................................................................................................. 79 3.2.1. Verzekering collectie................................................................................................... 80 3.2.2. Overheidswaarborg .................................................................................................... 80 Afdeling 4. Personeel ................................................................................................................. 81 4.1. Beleidsvisie en uitdagingen ............................................................................................... 81 4.1.1. Eenvormig statuut ...................................................................................................... 81 4.1.2. PIP/PEP (Proces en -personeelsplan) ........................................................................... 81 4.1.3. Heterogeniteit en diversiteit ........................................................................................ 82 4.1.4. Sociaal beleid............................................................................................................. 82 4.1.5. Procedures................................................................................................................. 82 4.1.6. Klantvriendelijk personeelsbeleid ................................................................................. 83 4.2. Samenwerkingsprotocol met de Vlaamse Administratie ....................................................... 83 4.2.1. Samenwerking ........................................................................................................... 83 4.2.2 VLIMPERS (Vlaams Intermodulair Personeelssysteem) en intranet.................................. 83 4.2.3. Het PersoneelsResultatenOnderzoek (PRO).................................................................. 83 4.2.4.PLOEG ........................................................................................................................ 83 4.3. Personeelsbestand............................................................................................................ 84 4.4. Vrijwilligers ...................................................................................................................... 84 4.5. Vorming, loopbaan en opleidingen..................................................................................... 84 Afdeling 5 Financiering .............................................................................................................. 85 5.1. Visie en uitdagingen ......................................................................................................... 85 5.2. Begroting en boekhouding ................................................................................................ 85 5.3. Inkomsten van het museum.............................................................................................. 86 5.3.1. . Exploitatie................................................................................................................ 86 4


Overzicht dotatie .............................................................................................................. 86 5 3.2. Ondersteunende instelling – vriendenvereniging........................................................... 87 5.3.2. Sponsoring ............................................................................................................... 87 5.3.4. Subsidies ................................................................................................................... 87 5.3.5. Verhuur van zalen voor culturele evenementen ............................................................ 87 5.3.5. Bookshop en beeldrecht ............................................................................................ 87 KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN ......................................................... 89 BEGROTING 2005 .......................................................................................................................... 89 Inclusief memorie van toelichting.................................................................................................... 89 Saldo 01.01.2005 ................................................................................................................... 91 ONTVANGSTEN ............................................................................................................................ 92 Omschrijving ...................................................................................................................... 92 UITGAVEN ................................................................................................................................... 92 ESR Code ................................................................................................................................. 92 Omschrijving ................................................................................................................................ 92 2004 (BC1) ..................................................................................................................................... 92 2005 .......................................................................................................................................... 92

5


1. MISSIE EN DOELSTELLINGEN In l ei di n g Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen (KMSKA) is een instelling van de Vlaamse Gemeenschap en draagt zorg voor het museaal beheer van een unieke verzameling beeldende kunst. Deze bestaat overwegend uit Vlaams werk, versterkt door een boeiende pléiade werken uit andere scholen. Het museum is behuisd in een notoir negentiende-eeuws monument, dat als museum werd ontworpen en in1890 zijn deuren opende voor het publiek op het Antwerpse Zuid. Binnen de organisatie van de Administratie van de Vlaamse Gemeenschap is het KMSKA ietwat een buitenbeentje en zijn beheerstructuur is - ten gevolge van zijn historiek - niet erg transparant. Het KMSKA is ( nog steeds) een wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Gemeenschap, o.l.v. een algemeen directeur en een directieraad. Het is een buitendienst van de Administratie Cultuur/WVC (Welzijn-Volksontwikkeling en Cultuur), met het regime van een DAB (Dienst Afzonderlijk Beheer). Het is voor zijn personeelsadministratie en rechtsbijstand aangewezen op de bovenbouw van WVC; voor zijn behuizing op de afdeling gebouwen van de Vlaamse gemeenschap AZF (departement Algemene Zaken en Financiën); voor zijn verzekering op AZF; voor het onderhoud van zijn tuin op de Stad Antwerpen. Tenslotte heeft het KMSKA een patrimonium met een eigen rechtspersoonlijkheid waarin zijn collectie in onverdeeldheid met de Stad Antwerpen is ondergebracht. Als museum staat het KMSKA in voor de zorg, het behoud en beheer en het verder uitbouwen van de collectie; het ontsluiten en de wetenschappelijke studie ervan; het tentoonstellen van de objecten en de publiekswerking eigen aan een museum. Het KMSKA draagt daarbij een bijzondere verantwoordelijkheid als cultuurmotor in het Vlaams museumlandschap. Het heeft door zijn buitengewone collectie en zijn naar landelijke normen goed uitgebouwde infrastructuur alles in huis om op het internationale forum een belangrijke rol te spelen. Na a m e n Fa a m Voor het internationale grote publiek is het KMSKA een museum waar je vooral Rubens kan bewonderen, naast Van Dyck en Jordaens en al het mooie wat op het vlak van de beeldende kunst in ‘het land van Rubens’ is voortgebracht. Maar het bezit ook enkele Vlaamse en Italiaanse primitieven van wereldformaat. Kenners weten er uiteraard de Madonna van Fouquet te vinden, een kunsthistorisch icoon van het gehalte van de Mona Lisa in het Louvre te Parijs. Reeds bij de oprichting en de bouw van het museum in de negentiende eeuw beschouwde men de werken uit de Rubensschool als het puik van de collectie. Maar door de sterke revival die de Vlaamse schilderkunst in de 19de eeuw kende en een doordacht verzamelbeleid dat daarbij aansloot, verwierf het museum een indrukwekkende collectie 19de - eeuwse en moderne meesters, met namen als Ensor, Wouters en Permeke – en het vele talent dat daarbij aansluit. In de loop der jaren is deze groep – met ruim twee derden – het overwicht gaan vormen van de verzameling. De kerncollectie vertoont de typische trekken van een academiemuseum dat zijn ontstaan dankt aan de inbeslagname van ( overwegend Vlaamse) kunstwerken tijdens de Franse revolutie: een verzameling die initieel diende als didactische ondersteuning van academiestudenten. Gaandeweg vonden er ook enkele meesterwerken uit de Europese schilderkunst hun plaats. Zij dragen sterk bij tot de internationale reputatie van het museum maar blijven uitzonderingen in het algemeen collectiebeeld. ( denk aan de Titiaan, Hals, Ingres, Cabanel, Modigliani... ) Het KMSKA is niet alleen een schilderijenmuseum, maar het heeft ook een mooie collectie beelden en het bezit ook belangrijke fondsen tekeningen en grafiek.

6


Het museum heeft in een aantal opzichten een goede binding met het eigen Antwerpse publiek. De 1.500 leden van de vriendenvereniging getuigen hiervan. De verbondenheid met het publiek beperkt zich uiteraard niet alleen tot de Antwerpse en Vlaamse omgeving maar geldt voor een internationaal forum. Toeristisch ligt het KMSKA net iets te veel uit het oude centrum van de stad Antwerpen om deel te hebben aan de publieksstroom die er de Onze-Lieve-Vrouwe Kathedraal en het Rubenshuis bezoekt. De ontwikkeling van de wijk het Zuid, als museumcentrum, met het MUHKA, het Provinciaal Museum voor Fotografie, de werking van het Zuiderpershuis, de activiteiten van Zuiderzinnen, NICC, de galerijen, en ook de nabijheid van het Modemuseum, bieden dan weer op het vlak van de publiekswerking nieuwe perspectieven die evenwel nog onvoldoende zijn uitgewerkt. Omwille van zijn collectie geniet het museum een mooie internationale reputatie, maar deze bekendheid vertaalt zich niet direct in een imposant bezoekersstroom. Voor een aantal doelgroepen heeft het museum nog een te hoge drempel. Daarbij komt dat de doorsnee Vlaming slechts een museum bezoekt naar aanleiding van een megatentoonstelling of als hij of zij op vakantie is in het buitenland. H e t K MS K A a ls mu s e um Het ‘museum’ zoals we het nu kennen met zijn meervoudige functies van bewaarplaats, bezinningsplek en maatschappelijk forum is een uitvinding van de 19deeeuwse burgercultuur. De museumformule heeft, als methode om zorg te dragen voor cultureel erfgoed en collectief geheugen en mee te spelen in het publieke culturele leven, ruimschoots bewezen dat het museum als instelling ook na 200 jaar nog steeds actueel en operationeel is. Dit komt niet in de minste mate omdat het museaal leven doorheen die tijd mee is geëvolueerd met het maatschappelijk gebeuren waarin het is ingebed. Er is een uitgebreide literatuur over de museumkunde voorhanden: de museologie groeide de laatste decennia uit tot een vak op academisch niveau. Maar de theoretische benadering blijft gestoeld op de praktijk – en die wordt nog steeds het best verwoord door de internationale spreekbuis van het werkveld: ICOM/UNESCO. De ICOM-definitie heeft als richtlijn voor de goede werking van een museum geenszins aan betekenis ingeboet en vormt dan ook de grondslag van het Vlaamse museumbeleid. Ze is de hoeksteen van het Vlaamse museumdecreet van 1997 en het Vlaamse erfgoeddecreet 2004 en vraagt om een uitgebalanceerde aandacht voor de kerntaken van het museumwezen. De recente ontwikkelingen in het veld hebben ertoe geleid dat er bij de realisatie van deze kerntaken voldoende aandacht wordt besteed aan de rol van het museum als cultuurmotor binnen de maatschappij. Het belang van de betrokkenheid van het publiek, publieksparticipatie en publieksbereik gaan hier hand in hand met de kerntaak om onvervangbaar erfgoed te conserveren, te bestuderen en zinvol aan te vullen. Ma na ge m e n t Uitgaande van deze premissen werd in de voorbije zeven jaar een ingrijpend nieuw beleid uitgetekend voor het KMSKA. Dit gebeurde stapsgewijs. Uitgaand van een beleidstekst (de krijtlijnen 1998-2004 ), werd in overleg met de museumploeg, de administratie en het beleid, een strategisch plan ontwikkeld voor de komende jaren. Dit plan werd onderworpen aan een externe toetsing en op professionele wijze opnieuw geformuleerd door het adviesbureau Mc. Kinsey ( december 2001). Het houdt in dat er op verschillende fronten zal moeten worden gewerkt met als doel: terug gaan naar de kerntaken van het museum met een maatschappelijke publieksgerichte invalshoek.

7


De uitwerking van dit plan impliceert het reorganiseren van het management en een nieuw organigram dat uitgaat van de museale kerntaken: verzamelen, conserveren, registreren, bestuderen en ontsluiten voor het publiek. Dat dit moet gebeuren met de nodige administratieve en logistieke ondersteuning, is de logica van ieder modern bedrijf. De organisatiestructuur bestaat dan ook uit een directoraat en vier afdelingen. Ook het museumgebouw en zijn infrastructuur vereisen een vernieuwde aanpak en dit vooronderstelt het uitwerken en realiseren van een Masterplan voor het museumgebouw. Van cruciaal belang is de Open Oproep van de Vlaamse Bouwmeester die in het voorjaar 2003 hiertoe deed en die leidde tot de selectie van het architectenbureau Claus en Kaan. De eerste ramingen maken duidelijk dat enkele substantiële investeringen noodzakelijk zijn wil men in de nabije toekomst rampen voorkomen. Met de dienst gebouwen werden prioriteitenprogramma’s opgesteld die het beleid moeten toelaten om binnen de beschikbare financiële middelen het Masterplan stapsgewijs uit te voeren. Op deze wijze kunnen enkele acute problemen snel, ingrijpend en planmatig aangepakt worden: P ro j ec t ma ti g e w e rk i ng , m e t m ee t b a r e r e s ul t a te n Het museum werd de voorbije zeven jaar aan ongeveer evenveel audits, doorlichtingen en rapporteringen onderworpen: als wetenschappelijke instelling in 1998; als overheidsinstelling door het Rekenhof (mei 2001); als museum door McKinsey (december 2001); door Cap Gemini (2000 i.v.m. personeelsplanning); een PIP/PEP voor de kerntaken, ondersteund door WVC 2004; als ‘eigen’ Vlaamse cultuurinstelling door Nike-Consultancy 2004. Daarenboven wordt het beleid van de algemeen directeur jaarlijks geëvalueerd door Hansen&partners. Een informatiemanagement in de schoot van het directoraat (sinds 2003 ) levert de basis voor een permanente audit in het bedrijf. Het strategisch plan dat werd opgesteld in samenwerking met McKinsey ( december 2001), werd door de Vlaamse overheid als beleidsplan goedgekeurd. ( nota aan de minister van de directeur generaal Cultuur-WVC dd. 26 augustus 2002).1 Zoals blijkt uit de pers en externe evaluaties (Hansen & partners, McKinsey 2001, Nike-consultancy 2004…) is het KMSKA er de voorbije zes jaar in geslaagd in Vlaanderen opnieuw erkenning te vinden als een uniek en dynamisch museum voor beeldende kunst met een opmerkelijke maatschappelijke relevantie. Al blijft het een museum met zijn collecties oude en moderne kunst inhoudelijk eerder op het verleden gericht, toch kiest het bij de interne professionele werking maar ook in zijn communicatie met het publiek voor een uitgesproken eigentijdse aanpak. (Een recente didactische video van de afdeling publiekswerking illustreert dit ; maar evenzeer de VRT opnamen van de "Kartonnen doos", de publicaties, de publieksopvang, enz. ). Er is veel geïnvesteerd in de uitbouw van een nieuwe mentaliteit en teamgeest. De museummedewerkers leerden werken rond een duidelijk beleidsplan. Het was een basisvereiste dat ze zich de inhoud ervan en de bijbehorende strategieën eigen maakten. Dit kwam de motivatie en de responsabilisering van de meeste betrokkenen ten goede. Ke rn t a k e n e n a s pi ra ti es Nu een aantal van de doelstellingen die we ons gesteld hadden in de Krijtlijnennota voor het KMSKA zijn gerealiseerd, is het moment gekomen om te evalueren waar we staan en welke ambities realistisch zijn voor de komende jaren. We kunnen hiervoor terugvallen op enkele basisprincipes van het mission 1

Kopie in bijlage (3)

8


statement: stapsgewijs werken; eerst zorg dragen voor de museale basisfuncties, conform het erfgoeddecreet, om op (middel)lange termijn een kwalitatieve voorbeeldfunctie voor het landelijk museumlandschap te gaan vervullen en een trekkersrol te spelen bij de realisatie van een koepel voor de collectie beeldende kunst in Vlaanderen, de VlaamseKunstcollectie. Dit moet het uitgangspunt worden om te werken aan een uitgesproken internationaal profiel. Als wetenschappelijke instelling kan het KMSKA zijn voortrekkersrol in Vlaanderen ten volle waarmaken, als het hiervoor de ruimte en de middelen krijgt. Toetsing aan andere sectoren en gelijkaardige musea in het buitenland is daarbij aangewezen. Om niet stil te vallen, wordt waar het strategisch belangrijk is voorlopig projectmatig personeel ingehuurd op de DAB in afwachting van de implementering van het organigram, nu de goedgekeurde PIP/PEP voor de kerntaken van het museum voorligt. En k el e k e rn p un t e n i n h e t be l ei ds p la n 1. Om werkbaar te blijven en de vrij ondoorzichtige beheerstructuur van het KMSKA uit te klaren moet de instelling haar juiste plaats krijgen binnen de reorganisatie voor een Beter Bestuurlijk Beleid (BBB) van de Vlaamse gemeenschap. Een EVA ( extern verzelfstandigd agentschap) lijkt het meest voor de hand te liggen. Het nodige dient te gebeuren voor de voorbereiding van een beheerovereenkomst. Het is duidelijk dat, wil het Museum zich verder ontplooien als een modern overheidsbedrijf hieraan de grootste zorg zal moeten worden besteed. 2. Om een juist inzicht te krijgen in de reële en haalbare personeelsbehoeften is na een doelmatigheidsanalyse en het in kaart brengen van de werkprocessen eigen aan de bedrijfsstructuur van het huis conform de richtlijnen van de overheid een PIP/PEP doorgevoerd voor de kerntaken en het veiligheidsmanagement van het museum.Deze is door de minister principieel goedgekeurd. Een PIP/PEP voor de ondersteunende processen is gestart. 3. Er is in de eerste plaats gestreefd naar een organisatiestructuur die rekening houdt met de noodwendigheden en uitdagingen van een hedendaags museum. Dit vroeg de medewerkers om af te stappen van de vertrouwde werkindeling, verantwoordelijkheid op te nemen en te werken binnen een volledig nieuw organigram. Voortaan werden de interne structuur en de professionele werking van het KMSKA bepaald door de basistaken die een museum volgens de ICOM-definitie moet vervullen. De vier afdelingen zijn: ‘collectiebehoud en -beheer’, ‘collectieonderzoek’ en ‘publiekswerking’ ondersteund door 'administratie en logistiek'. De horizontale werking moet zorgen voor een intense samenwerking tussen afdelingen en diensten. Regelmatig overleg, seminaries en vormingssessies moeten er voor zorgen dat de medewerkers zich deze manier van werken kunnen eigen maken. Binnen deze heldere en beheersbare structuur kan een lijnmanagement worden uitgezet dat beantwoordt aan de structuren die de Vlaamse overheid voor haar wetenschappelijke instellingen heeft bedacht. Met dit instrument kan de algemeen directeur de dagelijkse leiding van het museum voeren, het beleid uittekenen en het beheer van de collectie, het gebouw (met infrastructuur) en het personeel in goede banen leiden. Voor een aantal processen -personeel, vorming, juridische bijstand, maar ook begroting ,DAB- is hij aangewezen op de administratie van de Vlaamse overheid (WVC). Hiervoor zijn protocollen afgesloten. Voor het onderhoud en in stand houden van het gebouw is het KMSKA aangewezen op de administratie van de gebouwen. De directieraad, samengesteld uit de Directeur Generaal van de dienst cultuur, de museumleiding en een aantal notoire buitenstaanders met een internationale reputatie, vormt de denktank voor de instelling, begeleidt de algemeen directeur in zijn functie als ‘manager’ en geeft hem voortdurend advies, steun en kritiek. 4. Omdat niet alles ineens kan gebeuren werd gekozen om de nieuwe organisatiestructuur stapsgewijs operationeel te maken. Dit leidde tot het opzetten van nieuwe deelprojecten die al volop in de steigers staan. Hiervoor wordt procesmatig gewerkt in welomschreven trajecten, die zowel financieel als voor de personeelsinzet zijn begroot. Zo wordt gewerkt aan (a) een duidelijk omschreven collectieplan, dat maar mogelijk is dankzij een wetenschappelijk verantwoord en technisch onderbouwd beleid voor behoud en beheer; (b) een duidelijke herprofilering van de wetenschappelijke bedrijvigheid en expertise in het museum; (c) een 9


strategisch plan voor een professionele publiekswerking, met oog voor een zo groot mogelijke participatie door een breed publiek, een kwaliteitsvolle communicatie en museologie, een sterke educatieve omkadering en een wijdvertakte promotie- en pr-dienst binnen en buiten de landsgrenzen, (d) een personeelsplan; (e) een veiligheidsplan (f); een informatiemanagement en analytische boekhouding; (g) maar daarnaast moet er dringend werk worden gemaakt van een masterplan voor het museumgebouw voor restauratie, accommodatie, circulatie, klima, infrastructuur, veiligheid…. 5. Vooral de keuze voor een doordacht en boeiend tentoonstellingsbeleid zorgde voor een positieve beeldvorming van het KMSKA in de pers en bij het publiek, en creëerde vertrouwen bij heel wat nationale en internationale partners. ‘Antoon van Dyck 1599-1641’ (van 15 mei tot 15 augustus 1999) was als blockbuster ongetwijfeld de absolute topper [325.108 bezoekers]. Maar naast grote tentoonstellingen wordt er ook gewerkt rond de vaste collectie: door de bovenverdieping volledig te wijden aan de topstukken van Van Eyck tot De Braeckeleer en de rechter benedenvleugel te wijden aan Ensor en de Modernen, kon de permanente collectie dichter bij het publiek worden gebracht. Het werk rond de eigen verzameling wordt nu ook vlotter met het publiek gecommuniceerd in dossiertentoonstellingen.Verder werden enkele reizende tentoonstellingen opgezet om het museum in het buitenland bekendheid te geven: Polen, Chili, Japan, Quebec,Spanje,Luxemburg, Nederland…. Er is een programmatie van collecties op bezoek o.m. Brugge en Rijsel en er zijn terugkerende samenwerkingsverbanden met musea in het buitenland: Londen,Oxford, Rotterdam, Haarlem,Maastricht, Arnhem, Berlijn, Keulen, Munchen, Washington, Boston…. Het KMSKA is door een doelgericht bruikleenbeleid actief aanwezig in heel wat grote internationale tentoonstellingsevenementen. 6. Er is ook actief geïnvesteerd om de cultuurdrempel te verlagen en door vernieuwende initiatieven en evenementen nieuwe publieken voor het museum aan te trekken. In het kader van voormelde tijdelijke tentoonstellingen werden tal van educatieve activiteiten- ateliers, lezingen - en evenementen - theater, muziek , nocturnes, avondopeningen, concerten - op het getouw gezet. Ruim 25% van het vaste publiek werd bereikt door gidsbeurten, cursussen of andere vormen van publieksbegeleiding. Ook via de ‘dossiertentoonstellingen’ werden nieuwe doelgroepen aangesproken. Er werd volop geïnvesteerd in een eigentijdse infrastructurele omkadering zoals de bookshop, vestiaire, cafetaria en auditorium. 7. Het museum geniet vandaag niet alleen het vertrouwen van het publiek en de pers, maar ook van (buitenlandse) instellingen en partners. Dit kon bereikt worden door het zorgvuldig investeren in netwerking. De inspanningen die werden geleverd voor het uitbouwen van een netwerk voor kunsthistorische documentatie voor Vlaamse beeldende kunst en de uitbouw van een koepel voor de grote collecties beeldende kunst in Vlaanderen staan hier voorop in de agenda. Het is de bedoeling dat hierdoor, vertrekkend van de eigen collecties, een landelijk kenniscentrum wordt uitgebouwd, waarbij de academische wereld nauw betrokken moet worden -er wordt gedacht aan een masters of Flemish Art . Maar belangrijk voor de netwerking zijn ook: de trekkersrol van het KMSKA in CODART, een netwerk dat alle verzamelingen met Vlaamse en Nederlandse kunst wereldwijd verbindt; de wereldwijde bruiklenen van werken uit het depot en de vaste collectie; de (wetenschappelijke) medewerking aan internationale tentoonstellingsprojecten, de vertegenwoordiging van museummedewerkers in internationale organisaties (zoals ICOM…), het aantrekken van buitenlandse expertise bij de concrete uitwerking van deelprojecten ( restauratie, veiligheid,communicatie…); het verwerven van gegevens voor een internationale benchmarking (met McKinsey) . De huisvesting van de Vlaamse Museumvereniging - heeft het KMSKA in de voorbije jaren, ook landelijk weer dichter bij de andere musea gebracht. Opmerkelijk is de samenwerking die intussen met de stedelijke en provinciale musea tot stand kwam en waardoor het KMSKA zijn kerntaken op lokaal vlak bewuster is gaan invullen. Het museum heeft een trouwe, zeer talrijke en vrijgevige Vriendenvereniging, waaruit bovendien een ploeg vrijwilligers kan gerekruteerd worden. 8. Prioritair voor de netwerking is de participatie van het KMSKA aan de koepel van de VlaamseKunstcollectie, een samenwerkingsverband met het Groeningemuseum te Brugge en het Museum voor Schone Kunsten te Gent. Het gaat hier niet alleen om een verhoogde 10


coördinatie van kunstcollecties in openbaar bezit, maar ook om de uitbouw van kenniscentra met betrekking tot het erfgoed dat er wordt bewaard. In de komende jaren zal voldoende ruimte en aandacht zijn voor de uitbouw van een koepelstructuur ‘Collectie beeldende kunst Vlaanderen’ in samenwerking met de kunstmusea in Gent en Brugge 9. Financieel moet nog heel wat worden uitgeklaard. De aanstelling van een zakelijk directeur (mei 2003) maakte de weg vrij voor de uitbouw van een degelijke afdeling voor administratie en logistiek . Zonder een verdere gestage financiële groei (cfr Nike-Consultancy 2004) zal het KMSKA zijn maatschappelijke opdracht nooit ten volle kunnen waarmaken. Onbetaalbaar is dat het KMSKA vandaag kan rekenen op de inzet en het vertrouwen van het merendeel van de eigen mensen ín de instelling. De middelen en de mogelijkheden om het nieuwe beleidsplan en het bijbehorende organigram in werking te laten treden, werden zorgvuldig bestudeerd en afgetoetst. Concreet betekent dit dat het museum zich in Vlaanderen duidelijk(er) wil profileren en het ook aandurft om een taak op zich te nemen die het landelijke niveau duidelijk overstijgt. Om voormelde opdrachten en ambities verder te kunnen realiseren zijn evenwel de nodige financiële en personele middelen vereist. Het nieuwe beleidsplan en organigram kunnen pas ten volle werkzaam zijn, als – naast een zakelijk leider – zo snel mogelijk afdelingshoofden worden aangesteld, die de algemene directeur in staat stellen een echt lijnmanagement te voeren. 10. Voorts zal ook dringend in het gebouw (met infrastructuur) en de omgeving moeten worden geïnvesteerd: op de hoogdringendheid van het masterplan voor het gebouw is reeds gewezen. 11. Het debat rond de kerntaken moet worden verruimd: naar het ‘Internationaal niveau’ dat in het museumdecreet (1996) nog ontbrak. Daarom zal bijzondere aandacht worden besteed aan hoe de werking van het KMSKA momenteel worden ingeschreven in het ministerieel beleid en een sleutelrol krijgen bij het erfgoedbeheer. De McKinsey nota biedt de ruimte om dit trapsgewijs te doen., wil het KMSKA het lokale niveau overstijgen. Maar het maatschappelijk en urbanistisch draagvlak moet nog verder worden onderzocht. De rol en de plaats van het museum kunnen hier niet los worden gezien van zijn stedelijke context op het zogeheten ‘museumeiland’ in het Antwerpse Zuidkwartier en moet dus samen met het M HKA, het Fotomuseum , het Zuiderpershuis en het galerijencircuit worden bekeken.

11


SWOT2 • • • • •

•

De kwaliteit van de collectie is zeer hoog. De locatie is prominent: een historisch waardevol gebouw in een culturele buurt in ontwikkeling Een sterk ontwikkelde educatieve werking. Expertisevorming in behoud, beheer en informatiemanagement Ambitieus maar realistisch management.

• • • •

Strong

Weak

Opportunity • • • • • • •

2

Onthaal en gebouw zijn onvoldoende publieksvriendelijk Flexibele werking is binnen het huidige statuut niet makkelijk Samenwerking met diverse potentiële partners is nog onvoldoende uitgewerkt: Toerisme Vlaanderen enz. Wetenschappelijk netwerk wordt onvoldoende gebruikt Relatie met de overheid is nog onvoldoende transparant

Threat •

EVAstatuut VlaamseKunstcollectie Nieuwe leiding bij Antwerpse musea, M HKA enz. Vlaamse museummarkt is nog onderontwikkeld Aanzienlijk deel van het publiek hongert naar meer kwaliteit Uitgebreide sponsorwerking en ledenwerking mogelijk Marketingdeskundigheid kan de prestaties vebeteren

• • • •

Cfr. McKInsey&C°

12

Concurrentie op de markt van de vrijetijdsbestedingen (het aantal musea blijft stijgen enz.) Toekomstige stijging van de overheidsmiddelen blijft beperkt De mogelijkheden om zakelijke expertise aan te trekke blijven beperkt Commercialisering is niet onbeperkt mogelijk De bereidheid tot verandering bij het personeel is af en toe beperkt


MISSIE Het KMSKA is een museum dat het nationale en internationale publiek langs museale weg een representatief overzicht biedt van de beeldende kunst uit de Zuidelijke Nederlanden van de 14de tot de eerste helft van de 20ste eeuw in een Europese context. We streven ernaar deze uitgelezen collectie, het historisch gebouw en de uitgebreide kennis maximaal toegankelijk en uitnodigend te maken voor een zo breed en divers mogelijk publiek van huidige en toekomstige kunstliefhebbers en hierdoor een belangrijke bijdrage te leeren aan de ontwikkeling en de internationale uitstraling van Vlaanderen. As p ir a ti es •

•

•

•

Voor de huidige en toekomstige generaties willen we onze uitgelezen collectie, die een belangrijk deel van het cultureel erfgoed uitmaakt, selectief uitbreiden, professioneel beheren, in optimale omstandigheden bewaren, volledig documenteren, vakkundig restaureren, wetenschappelijk onderzoeken en maximaal toegankelijk maken. We willen een actieve dialoog initiëren met een breed en steeds groeiend publiek, gaande van de geïnteresseerde leek tot de gespecialiseerde kenner, en dit publiek blijvend boeien en beroeren met een aangename, actuele en aangepaste presentatie van onze collectie en kennis en met spraakmakende en vernieuwende tentoonstellingen. Onze uitgebreide publiekswerking wil hen helpen om kritische kunstliefhebbers te worden. We wensen het best gerunde museum van de Benelux te worden, zowel in de ogen van het eigen personeel, de bezoeker, de sponsors, de overheid als de andere musea. Dit impliceert een regelmatige communicatie met alle belangstellenden op basis van correcte en duidelijke informatie. We wensen een actieve sleutelrol te spelen binnen een netwerk van Vlaamse (kunst)musea, onderzoekscentra en universiteiten. Een intense onderlinge samenwerking moet dit netwerk in staat stellen om haar ambitie te realiseren om tot de internationale top te behoren en de wetenschappelijke autoriteit te worden op het vlak van de beeldende kunst uit de Zuidelijke Nederlanden.

13


Dri e ho ri z o n t en ASPIRATIENIVEAU

Horizon 3 Internationale groei Horizon 2 Meer kwaliteit door samenwerking en koepelvorming Horizon 1 Professioneel en publieksgericht TIJD

HORIZON 1 Professioneel en publieksgericht Krachtlijnen • Een aangenaam en gastvrij museum creëren • Interregionaal imago en de bekendheid van het museum verbeteren • Regelmatig evenementen voornamelijk op basis van de eigen collectie organiseren • Professioneel beheer en deugdelijk bestuur introduceren Voorwaarden • EVA • Zelfstandig kunnen aantrekken van nieuwe vaardigheden • Samenwerking tussen de afdelingen op basis van een eenduidige visie en beleid HORIZON 2 Meer kwaliteit door samenwerking binnen de koepel Krachtlijnen • Intense samenwerking met andere Vlaamse kunstmusea voor vb. behoud en beheer, collectiemanagement, bibliotheek, overhead functies, PR en wetenschappelijk onderzoek (met universiteiten) • Gezamenlijke tentoonstellingskalender met plaats voor vb. een grote internationale tentoonstelling per jaar • Collectie van deelnemende musea beheren als een geheel Voorwaarden • Koepel werkt goed samen op nationaal en internationaal niveau • Samenwerkende musea staan allen dezelfde bevoegdheden af naar expertcentra binnen de koepel • Akkoord over de plaats van individuele collecties binnen koepel HORIZON 3 Internationale groei Krachtlijnen • Internationale promotie en PR van de «VlaamseKunstcollectie» • Actieve deelname aan de belangrijkste internationale museale netwerken met wetenschappelijke bijdragen op gebied van behoud en beheer, collectieonderzoek, publiekswerking enz. • VlaamseKunstcollectie wordt “producent” van internationaal spraakmakende tentoonstellingen Voorwaarden • Samenwerking binnen koepel loopt goed • Koepel groeit uit tot “moederhuis” met individuele musea als afdelingen

14


P ri or i ta i r e d o el s te ll i ng e n Fundamentele verbetering van de uitstraling van het museum door: • Gefaseerde vernieuwing van de presentatie van de vaste collectie die haar in al haar glorie laat schitteren • Meer evenementen voor een breed en divers publiek, in samenwerking met anderen, ondersteund door creatieve pers- en promotiecampagnes • Volledige vernieuwing van een publieksvriendelijk onthaal binnen en buiten • Professionele voorbeeldfunctie die respect afdwingt binnen de internationale museumsector Voortrekkersrol op vlak van collectie- en documentatiemanagement in de koepel door: • “State of the art” beheer van het erfgoed • Centrum voor Kunsthistorische Documentatie op internationaal niveau • Collectie Vlaanderen Structurele verhoging van de eigen inkomsten die een verdere groei kunnen ondersteunen door: • Hoger aantal bezoekers • Commerciële initiatieven • Professionele sponsorwerving Aangepaste professionele organisatie en beheerstructuur door: • Omvorming tot Extern Verzelfstandigd Agentschap inclusief de aanstelling van een Raad van Beheer en een Management Comité • Nieuw organogram • Nieuwe vaardigheden ontwikkelen of aanwerven in bedrijfsvoering en publiekswerking

15


2. BEHEER VAN DE COLLECTIE – DE VIER BASISFUNCTIES VAN DE MUSEUMWERKING

AFDELING 1. VERWERVEN VAN DE COLLECTIE 1.1

BELEIDSVISIE – VERWERVINGSBELEID

"Collectievorming is meer dan het verleden bewaren: het is zelf geschiedenis maken" (ministeriële 'Beleidsbrief / Musea 1996-1999'). Het KMSKA heeft hier een bijzonder verleden en een voorbeeldfunctie voor de Vlaamse musea. Het aankoopbeleid is in het KMSKA steeds een prerogatief geweest van een bijzondere commissie, die besliste over voorstellen van de hoofdconservator. Met het besluit over de wetenschappelijke instellingen (1997) wordt dit de directieraad . Deze bekrachtigt in overleg al dan niet de voorstellen van de algemeen directeur, die zich op zijn beurt steunt op de suggesties en het onderzoek van zijn staf. De aanwinsten moeten passen in het collectieprofiel dat het KMSKA in het verloop van zijn geschiedenis verkreeg. Bij voorkeur moet aan de bestaande lacunes in de verzameling worden gedacht. De verzameling heeft een bijzondere eigenheid. Ze bestaat uit twee belangrijke kernen oude kunst die van grote betekenis zijn geweest bij het ontstaan van het museum en het verwerven van zijn verzameling 19de-eeuwse ‘academisten’ en moderne meesters. Het museum heeft daarbij een wezenlijke rol gespeeld in de geschiedenis van het Vlaamse cultuurleven. Een degelijke introductie op de geschiedenis van de verzameling vindt men in de inleidingen van J.F. Van den Branden en A.J.J. Delen in: W. Vanbeselaere, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Beschrijvende Catalogus, Oude Meesters, Antwerpen 1959; en verder in Leen de Jong, Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen . Een historisch overzicht, Antwerpen 1983 en Paul Huvenne en Els Maréchal (red.), Het museumboek. Hoogtepunten uit de verzameling, Antwerpen 2003. Gezien de eersterangs rol van het museum in het Vlaamse museumlandschap moet een bijzonder hoge museale kwaliteit van het kunstwerk een noodzakelijke voorwaarde zijn van iedere verdere aankoop of verwerving. Naarmate de werking van de koepelwerking tussen de Vlaamse kunstmusea, Antwerpen, Gent en Brugge, concreter wordt, moeten aanwinsten ook gezien worden in het perspectief van de VlaamseKunstcollectie. Ook het Topstukkendecreet krijgt de nodige aandacht in het collectiebeleid van het Museum. Een aantal topwerken in de museumcollectie zijn dan ook – symbolisch - in de lijst van het decreet opgenomen. 16


2.1.2

HET PROFIEL EN HET ACTUEEL BESTAND VAN DE COLLECTIE

Enkele cijfers: Wijze van verwerving aankoop schenking legaat anderen

2011 2751 510 351

materiaal en techniek voor zover geregistreerd: grafiek, tekeningen en collages assemblage, beeldhouwwerk of installatie medailles schilderij foto glasraam wandtapijt

4010 570 260 2841 29 2 2

verhouding collectie OM MM (doorgaans geboren voor of na 1748 MM OM

‘5000’ ‘2000’

Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen herbergt een wondermooie collectie beeldende kunst -overwegend schilderijen maar ook tekeningen en sculpturen. Het is gevestigd in een prachtig 19e-eeuws museumgebouw, midden in de wijk het Zuid. De stad Antwerpen bouwde er in de 19de eeuw tot tweemaal toe een gloednieuwe cultuurtempel voor: in 1841-43 aan de Venusstraat en in 1883-90 op de plaats waar eeuwenlang een citadel, het Zuidkasteel, de stad militair had beheerst. Vandaag wordt het museum beheerd door de Vlaamse Gemeenschap, maar het ontstond als een typisch stedelijk academiemuseum in de napoleontische tijd, toen de kunstwerken die onder het Franse revolutionaire bewind in beslag waren genomen, in depots werden verzameld als studiemateriaal voor de academiestudenten. Het museum is dan ook in de eerste plaats een spiegel van het kunsthistorische gebeuren in de Scheldestad, want onder de geconfisqueerde werken bevonden zich niet alleen de schilderijen uit de schilderskamer van het Antwerpse Sint-Lukasgilde maar ook de kunstschatten die eeuwenlang de Antwerpse kerken en kloosters hadden getooid tot de afschaffing ervan aan het eind van de 18e eeuw. Het betreft de zeldzame schilderijen die de Beeldenstorm van 1566 hadden overleefd, meesterwerken van Van Orley en Metsys, Floris en anderen, maar vooral de tientallen altaarstukken die tijdens de Contrareformatie waren ontstaan, met de schilderijen van Rubens en zijn school als absolute hoogtepunt. Rubens, Van Dyck en Jordaens kregen van meet af aan een ereplaats in het KMSKA, met als apotheose de Rubenszaal die je via een monumentale trap bereikt. Die kern met overwegend laat-16e en 17e-eeuwse werken werd al in 1840 aangevuld met het legaat van ridder Florent van Ertborn, burgemeester van Antwerpen onder Willem I. Hij had een voor zijn tijd vooruitstrevende voorliefde voor Primitieven en quatrocento-meesters: dankzij hem deden kunstenaars als Van Eyck, Van der Weyden, Memling, maar ook Simone Martini, Antonello da Messina en Jean Fouquet hun intrede in het museum -telkens met werken die vandaag wereldfaam genieten. Daarmee was de basis van de collectie oude meesters gelegd. In de loop der jaren werd dat ensemble met schenkingen, legaten en aankopen verrijkt, onder meer met een pléiade Hollandse meesters, waaronder belangrijk werk van Frans Hals. Ook het oudste gesigneerde schilderij van Titiaan is in het KMSKA te zien. Het KMSKA inspireerde in de 19de eeuw als academiemuseum generaties kunstenaars. Inmiddels beleefde de havenstad Antwerpen een enorme heropbloei. Die welvaart stimuleerde de artistieke activiteit en de academie ging in Europa een belangrijke rol spelen. Haar invloed was voelbaar in 17


andere kunstscholen, zoals die van Düsseldorf en Hamburg, en strekte zich uit tot Parijs. Toen Ingres op late leeftijd het lidmaatschap van de Antwerpse academie aanvaardde, schonk hij die instelling zoals gebruikelijk een zelfportret -het was zijn laatste portret. Uiteraard stonden ook leraars en leerlingen van de academie werken aan het museum af: qua aantal overtrof de collectie 19e-eeuwse meesters spoedig die van de vorige eeuwen. Aanvankelijk was de Antwerpse barok, en bovenal Rubens, de grote inspiratiebron voor de schilderstijl van talloze romantisch bewogen meesters. De monumentale vestibuledecoratie van Nicaise de Keyser getuigt daarvan. De bewondering voor het historische verleden opende echter ook andere wegen en vormde geen belemmering voor vernieuwende creativiteit. Het oeuvre van Henri de Braekeleer, dat in het KMSKA beter dan waar ook vertegenwoordigd is, illustreert dat. Aan het einde van de 19e eeuw begonnen de jongeren tegen het academisme van hun voorgangers te reageren. Zij legden de basis van het modernisme. Ook die evolutie komt goed tot uiting in het museumbestand. Dankzij belangrijke schenkingen, onder meer die van François Franck, bezit het KMSKA de mooiste Ensor-collectie ter wereld en verwierf het de rijkste verzameling werken van Rik Wouters. Gaandeweg vormde zich een boeiende collectie moderne kunst, met schilderijen van Vlaamse impressionisten, symbolisten, surrealisten, expressionisten, intimisten en abstracten - Gustave van de Woestyne, Jakob Smits, Constant Permeke, Jean Brusselmans, René Magritte, Jozef Peeters …- en daaromheen een aantal beroemde buitenlandse kunstenaars, zoals Grosz, Chagall en Modigliani, met vaak uitzonderlijke mooie werken. Het belang van de collectie van het KMSKA staat buiten kijf, ze heeft een bijzonder profiel en kan de vergelijking doorstaan met heel wat internationale collecties, zoals het museum in Rijsel, dat in Kopenhagen of schilderijencollectie van het Rijksmuseum te Amsterdam. De ontstaansgeschiedenis van het KMSKA als stedelijk academiemuseum in 1810 is bepalend geweest voor de verdere collectievorming. Hierdoor werd het KMSKA een museum van 'Rubens en zijn tijd'. Maar ook de later verworven fondsen Vlaamse primitieven, het 16de-eeuws werk en een sterk 19deeeuws en modern fonds bepalen het karakter van de verzameling. Het is ook een uitgesproken 'Vlaams' museum met de geringe aanwezigheid van andere 'scholen' maar ook binnen dit profiel vertonen bepaalde fondsen opvallende leemtes. Zo is het profaan werk van Rubens bijvoorbeeld niet in verhouding tot zijn religieuze vertegenwoordigd en is de verzameling Van Dycks niet representatief voor diens ganse oeuvre. Opmerkelijk is ook de aanwezigheid van enkele heel bijzondere collectiestukken, die niet zo direct binnen het coherente patroon van de collectie passen, maar door hun buitengewoon belang op de internationale scène de verzameling van het KMSKA een aanzienlijke meerwaarde geven: de Simone Martini's, de Madonna van Fouquet, het vroegste schilderij van Titiaan ... Voor een deel van de collectie stelt zich nog steeds het probleem dat voor een aantal fondsen de eigendomstitel door de stad Antwerpen wordt opgeëist. Dit probleem is juridisch nog steeds niet uitgeklaard.

2.1.3

TOEKOMSTPLANNEN

Het verwervingsbeleid zal naarmate de werkzaamheden aan de bestandscatalogus vorderen, preciezer worden ingeschreven in een document dat inzicht verschaft in de opbouw van de collectie. In het licht van het onderzoek dat voor een beredeneerde catalogus wordt gedaan en moet worden afgerond tegen 2005, zal de staf conservatoren zich verdiepen in de eigenheid van de collectie. Als toetssteen wordt het verzamelbeleid van de voorbije jaren in kaart gebracht om na te gaan waarom voorstellen al dan niet werden afgewezen en om de consistentie van het aankoopbeleid te evalueren. Om te vermijden dat men zich al te passief laat leiden door het aanbod van de markt worden door de conservatoren lijsten met de desiderata aangelegd.

18


Een belangrijke uitdaging is alvast het vervolledigen van kunsthistorische entiteiten, zoals pendanten of veelluiken waarvan er een deel ontbreekt, maar ook voorstudies versus verdere getuigenissen van het productieproces, dit omvat ook archieven e.d.m. Voor de oude kunst zal, gezien het overwicht aan religieuze kunst een bijzondere voorkeur gaan naar profaan werk. Maar ook op het vlak van bozetti en ontwerpschetsen is er nog ruimte voor aanvullingen. Voor de afdeling moderne kunst wordt een beleidspolitiek uitgetekend analoog met die van het Groeningemuseum te Brugge: deze is toegespitst op meesters waarvan het oeuvre is afgesloten of die kunnen terugblikken op afgesloten periodes. Rond het toekomstig verwervingsbeleid van de afdeling moderne kunst zullen afspraken worden gemaakt in overleg met het M HKA. Hoe dan ook zullen enkel werken met een hoogstaande museumkwaliteit in aanmerking komen voor aanwinst. De huidige dotatie voor aankoop en onderhoud van kunstwerken laat geen ruimte voor spectaculaire aanwinsten. Daardoor is het museum aangewezen op de middelen van haar patrimonium en eventuele sponsorgelden. Gezien de achterstand in de algemene conserveringstoestand van de collectie zal de hoofdinspanning voorlopig daarop gericht worden, tenzij de overheid bereid is hiervoor met extra dotatiemiddelen over de brug te komen. Een te weinig benutte mogelijkheid is het gebruik van de langdurige bruikleen. Na de kater die het vertrek van Ensors Christus’ Intrede in Brussel naliet is dit begrijpelijk. Maar het topstukkendecreet biedt in deze voor langdurige bruiklenen nieuwe perspectieven. Een soepele borgstelling door de overheid (indemnity) voor de verzekering van werken in langdurig bruikleen uit andere collecties is een noodzakelijke voorwaarde om van echte collectie-uitwisseling wek te kunnen maken.

2.1.4

SAMENWERKING

Naast verwerven blijven ruil en bruikleen belangrijke mogelijkheden bieden om de collectie te versterken. De onverdeeldheid van de eigendom van een deel van de collectie met de stad Antwerpen heeft hier een positieve kant. Mits een goede procedure kan dit bij het collectiebeheer een goede samenwerking met de stedelijke musea in de hand werken. Bijzonder voor wat het Rubenshuis betreft is een samenwerking aangewezen, maar bij de realisatie van het Museum aan de Stroom kan het KMSKA door bruiklenen het zijne bijdragen. Een substantieel deel van de collectie monumentale moderne sculptuur wordt permanent in het Middelheimmuseum tentoongesteld. Samenwerkingsverbanden moeten wat dat betreft worden geoptimaliseerd. Samenwerking met het MUHKA dringt zich op voor wat het beleid rond kunst na 1970 betreft. De afspraken die gemaakt werden voor het overdragen van een deel van de bibliotheek over hedendaagse kunst (dat voorheen in het ICC bewaard werd) aan het MUHKA, zullen daarbij als leidraad dienen. Een bijzondere stap voor de hereniging van bij elkaar horende kunstwerken werd reeds gezet met de Antwerpse Kathedraal. Een ruimer actieplan ligt voor, en wordt uitgewerkt naarmate de middelen het mogelijk maken. Maar ook andere samenwerkingsverbanden met kleinere musea dienen zich aan, zoals b.v. het Jakob Smitsmuseum of het museum van Lier. Bij aanwinsten, of het nu om aankopen, schenkingen of legaten gaat, ligt overleg met de stedelijke en provinciale musea voor de hand naar gelang de aard van het aangebodene.

19


Een samenwerking met de Koning Boudewijnstichting, zoals die voor de bozetti van de Van Herckverzameling tot stand kwam, is uiteraard voor herhaling vatbaar. Op lange termijn wordt gewerkt aan een intenser en structureel samenwerkingsverband tussen de grote musea voor beeldende kunst in Vlaanderen, met name die van Brugge en van Gent, de VlaamseKunstcollectie. Dit zou echter moeten gebeuren op een niveau dat het lokale stedelijke beheer overstijgt en de ruimte schept om de bijhorende museale en kunsthistorische expertise te ontplooien.

20


AFDELING 2: BEWAREN VAN DE COLLECTIE BEHOUD EN BEHEERSFUNCTIE 2.1. BELEIDSVISIE De beheerstaak omvat het vastleggen van de feitelijke gegevens(nummeren, beschrijven, ontsluiten en documenteren) van alle museale objecten. Een nauwgezet beheer van de collectie vormt de basis voor een weloverwogen beleid betreffende het behoud van de collectie. De behoudstaak staat voor de directe zorg voor de collectie, die er op gericht is de verzameling onder zo verantwoord mogelijke omstandigheden te conserveren, zodat de collectie – voor zover mogelijk – voor verder verval wordt behoed. De opsplitsing - zoals voorgesteld in opgelegde structuur - maakt dat de behoud- en beheerstaken onder verschillende punten moeten worden geplaatst. De visie vindt men bij de verschillende onderdelen.3

2.2 COLLECTIEBEHEER Mis s i e Door het professionele beheer van de collectie een referentie worden op het vlak van collectiemanagement. Deze expertise promoten op nationaal en internationaal niveau via actieve deelname aan museale organisaties. In l ei di n g Een goed beheer veronderstelt inzicht in de collectie, met andere woorden: wij moeten weten wat we hebben, waar het zich bevindt en welke de materiële toestand van de objecten is. Aan al deze aspecten werd door de afdeling collectiebehoud en –beheer in de voorbije jaren gewerkt. Collectieregistratie/documentatie is een onderdeel van collectiebeheer en wordt behandeld onder punt 3.2 Hierna worden andere aspecten in zake collectiebeheer zoals beheersprocedures, bruikleen- en standplaatsadministratie en depotbeheer verder uitgewerkt. (zie ook punt 2.6) H ui di g e s it ua t i e Tot medio 2004 werden de bruikleen- en standplaatsadministratie gevoerd in het oude collectieregistratiesysteem TINreg. Dit had te maken enerzijds met de grote werkdruk van de registrators en het gebrek aan tijd om zich in te werken in TMS, anderzijds met vertraging in het ontwikkelen van op maat gemaakte rapporten in TMS. De achterstand die hierdoor werd opgelopen in het nieuwe registratiesysteem werd projectmatig ingehaald. Bijna 90% van de werktijd van de registrators (2) gaat naar bruikleenadministratie (inkomend en uitgaand, langdurig en kortlopend). Waarbij de nadruk ligt op kortlopende in– en uitgaande bruiklenen. De belangrijkste reden voor bruiklenen zijn tentoonstellingen. Het KMSKA is zelf organisator van vele tentoonstellingen die elkaar snel opvolgen, daarnaast is de collectie van het museum internationaal gerenommeerd en wordt ze druk gesolliciteerd. Enkele cijfers van 2004 ter verduidelijking: Langdurig inkomende bruiklenen Kortlopend inkomende bruiklenen kortlopend uitgaande bruiklenen

=241 =235 (+184 uit eigen collectie) =261 (65 dossiers)*

(*deze cijfers geven het aantal toegezegde bruiklenen)

3

De organisatiestructuur van het KMSKA houdt in dat bepaalde verantwoordelijkheden worden toegewezen aan afdelingen en diensten. De door de overheid voorgestelde indeling voor het opstellen van een beleidsplan maakt het in bepaalde gevallen moeilijk om een beleidsvisie over de basisfuncties van de museumwerking. Zo hoort bijv. punt 2.5 beveiligings- en rampenplan tot de bevoegdheid van de veiligheidsmanager die ressorteert onder de afdeling bedrijfsvoering. De andere punten van afd. 2 ressorteren onder de bevoegdheid van de afdeling collectiebehoud en –beheer. Missies werden bijgevolg bij het begin van ieder punt geformuleerd. De punten die niet werden opgenomen in het overzicht werden bijgevoegd bijv. collectiebeheer.

21


De uitgaande bruiklenen worden ingevoerd in TMS. Momenteel beperkt de registrator zich tot die velden die ook in TINreg werden ingevoerd. Meer bepaald gaat het over de identificatiegegevens van de bruikleennemer, gekoppeld aan de tentoonstellingsgegevens en de objectgegevens. Een correcte behandeling en opvolging van de bruiklenen is complex en tijdrovend. Het vraagt om inzicht in de museale werking. In tegenstelling tot de uitgaande bruiklenen die in TMS worden geadministreerd, wordt de administratie van kortlopende inkomende bruiklenen gevoerd in een eigen ontwikkelde databank in Access. Dit komt tegemoet aan de vraag van de conservatoren naar een flexibele manier van werken in zake tentoonstellingen. De gegevens van objecten die aan het museum voor verwerving worden aangeboden worden geregistreerd in een eigen ontwikkelde databank. In de toekomst zullen deze objectengegevens naar TMS worden geconverteerd en verder opgevolgd. P ro ce d ur es In de voorbije jaren werd aandacht besteed aan procedures die een goed beheer van de collectie nastreven. Voor de periode 2005-2008 voorzien wij updating en uitbreiding. Voor het uitwerken van deze procedures baseren wij ons op een internationaal aanvaarde standaard voor museale documentatie en beheer(SPECTRUM). Wij wensen in de vooropgestelde periode in het bijzonder te werken aan de implementatie van de ontwikkelde procedures. De p o t Depotbeheer is tot op heden minimaal uitgebouwd. Oorzaken hiervoor zijn in hoofdzaak van structurele aard: de depots liggen verspreid over het ganse gebouw, zij zijn soms moeilijk bereikbaar, niet altijd geklimatiseerd. Het gebrek aan stockbeheer voor andere materialen maakt dat deze dikwijls verzeilen in de depots voor kunstwerken. (zie ook passieve conservering punt 2.3.1). Toch is het depot een essentieel onderdeel van het museum. Het is een samenstellend bestanddeel van de museale collectie. Er verblijven meer dan 5600 kunstwerken in depot en worden er slechts een 600-tal getoond op zaal, een aanzienlijk deel van de collectie wordt nu reeds extern bewaard. De uitvoering van het masterplan zal een grote interne mobiliteit van de kunstwerken doen ontstaan waardoor het optimaliseren van een centraal depot een prioriteit zal worden omdat vele werken er (tijdelijk) zullen moeten ondergebracht worden. In opdracht van de Vlaamse Gemeenschap werd in 1999 reeds een studie gemaakt van de haalbaarheid van de bunkerruimte als centraal depot. Het masterplan zal hier verder vorm aan geven. P la n va n a a np a k Het museum draagt de verantwoordelijkheid voor alle objecten die tijdelijk of permanent in het museum verblijven. Een goed collectieregistratiesysteem is bijgevolg een absolute voorwaarde. De overstap naar TMS maakt een accurate opvolging van de verschillende facetten van collectiebeheer mogelijk. (collectieregistratie zie punt 3.2) Het huidige collectiebeheer zal binnen de vooropgestelde periode zodanig worden uitgebouwd, dat het KMSKA op dit vlak een voorbeeldfunctie zal vervullen. Deze expertise wordt dan gedeeld met andere musea in Vlaanderen. De vooruitgang van het project zal uiteraard afhankelijk zijn van de beschikbare personele middelen. Een sluitend sleutelbeheer in het bijzonder in functie van het optimaliseren van het depotbeheer wordt . Het aanstellen van een depotbeheerder, zoals voorzien in het nieuwe organigram zou hierbij een aanzienlijke hulp betekenen.

22


2.3/2.4 RESTAURATIE EN CONSERVATIE Mis s i e Borg staan voor een kwaliteitsvol behoud van de collectie. As p ir a ti e • •

Ontwikkelen van een conserveringsplan voor de ganse collectie. Uitbouwen van een expertcentrum op vlak van restauratie van schilderijen van de 14de tot de 20ste eeuw. In l ei di n g

Het KMSKA beschikt sinds 1999 over een eigen restauratieatelier voor schilderijen. Voor wat de andere verzamelgebieden betreft, doet het museum beroep op de expertise van externe restauratoren. Tot die tijd waren de conservatie- en restauratie- achterstanden enorm. De conditie van een groot deel van de collectie was zorgwekkend. Enkele pijnpunten die bij de start van het atelier werden gesignaleerd waren o.m. de geblokkeerde parketten bij vele van de panelen; een slechte inlijsting van de meeste schilderijen; het niet aanwezig zijn van conditierapporten; het totale gebrek aan aandacht voor passieve conservering; het ontbreken van een goed geoutilleerd atelier. Voor de oprichting van een eigen atelier werd met de hulp van studenten van de Stichting Restauratie Atelier Limburg (SRAL) een eerste conserveringsactie uitgevoerd op de schilderijen op zaal. Deze werden afgestoft en indien nodig werden bladders geconsolideerd. Een expert werd ingehuurd voor het deblokkeren van het parket van enkele paneelschilderijen. Dank zij een conserveringsprogramma van de overheid werden een twintigtal schilderijen van een klimabox voorzien. Veel van de op zaal getoonde objecten bevinden zich nu in redelijke staat. Er is een projectmatige aanpak voorgesteld voor het wegwerken van de achterstanden. Deze bleek in realiteit niet haalbaar. Hoofdoorzaken hiervoor zijn enerzijds de budgettaire beperkingen, anderzijds het snel toenemende bruikleenverkeer en een strakke tentoonstellingsprogrammatie. Deze elementen en de groeiende aandacht voor de passieve conservering maken dat de dagelijkse zorg voor de aan de restaurator toevertrouwde collectie een steeds grotere rol in diens werkzaamheden speelt. Daarbij komt dat de collectie is ondergebracht in een museumgebouw met een verouderde infrastructuur. De voorbije jaren werd de collectie herhaaldelijk geteisterd door wateroverlast. Recent trof een brand een van de depots. Het gebrek aan een eigen ruimte voor het restauratieatelier is op zo’n moment nog schrijnender. Een versnelde uitwerking van het masterplan komt hier aan tegemoet. Het oprichten van de afdeling collectiebehoud en –beheer, is ingegeven door noodzaak om voor het bewaren en presenteren van kunstvoorwerpen een zo optimaal mogelijke omgeving te scheppen en te handhaven. Op dit gebied van passieve conservering wordt er nog steeds te weinig voortgang gemaakt, meer bepaald op het gebied van licht- en klimaatbeheersing. De toestand van de infrastructuur is ronduit dramatisch. Voor de algemene attitude van het museumpersoneel ten overstaan van de zorg voor de collectie zullen programma’s worden uitgewerkt. In de voorbije decennia heeft zich binnen de restauratiediscipline een accentverschuiving voorgedaan van restauratie naar conservatie. Meer dan vroeger moeten wij bewust zijn van de factoren die verval bij kunstvoorwerpen in de permanente opstelling en bij tentoonstellingen kunnen veroorzaken. Te veel licht en het slecht functioneren van klimaatbeheersing vormen een directe bedreiging voor voorwerpen. Maatregelen op dit gebied vragen aanzienlijke investeringen. Hierdoor ontstaat er een onverantwoorde achterstand en dreigt de vooruitgang, geboekt door conserveringsacties van de restauratoren, terug te worden te niet gedaan. Het is dweilen met de kraan open. Toch zou passieve conservatie de hoogste prioriteit moeten genieten omdat dit de meest effectieve manier is om het behoud van de collectie te waarborgen. Ook hier zal een snelle uitvoering van het masterplan een aanzienlijke vooruitgang bieden.

23


2.3 CONSERVATIE 2.3.1 PASSIEVE CONSERVATIE Het werd in de voorbije jaren steeds duidelijker dat de beheersing van het klimaat (vochtigheid en temperatuur), van het lichtniveau (ook UV-filtering), van de luchtzuiverheid en de kwaliteit van de materialen gebruikt voor vitrines en voor al dan niet tijdelijke presentaties, van wezenlijk belang is zijn zowel voor het behoud van de tentoongestelde voorwerpen als voor de voorwerpen bewaard in depots. De klimaatbeheersing in het KMSKA leidt onder een verouderde infrastructuur, zowel in de zalen als in de depots. In de tentoonstellingszalen functioneren de sterk verouderde installaties vaak gebrekkig, in de bovenzalen zelfs helemaal niet. Ook kunnen sommige installaties niet meer worden hersteld omwille van een asbestprobleem. Sommige depots en de in- en uitpakruimte zijn helemaal niet geklimatiseerd. Voor drie bovenzalen wordt momenteel gewerkt aan een tijdelijke oplossing. Deze zal uitgebreid worden over de ganse bovenverdieping. Deze actie werd begroot en kan prioritair worden doorgevoerd. Bij de uitwerking van het masterplan wordt voorrang gegeven worden aan een goede klimaatbeheersing. Hoewel uit een (kleinschalig) onderzoek naar de luchtzuiverheid in het museum is gebleken dat de luchtkwaliteit voldoende is, al ook het gebrekkige en verouderde filteringsystemen zo snel mogelijk worden aangepast. Wat de depots betreft vormt de verspreiding van de depots een belemmering voor een efficiënt depotbeheer. Ook de bereikbaarheid van sommige depots is ontoereikend. Daarnaast is er een gebrek aan adequate opbergmogelijkheden. Het grote schilderijendepot op de bovenverdieping, waar voorlopig ook het restauratieatelier werd ondergebracht, is klimatologisch ontoereikend. Bovendien bevindt het zich onder het dak, dat ernstige lekkageproblemen vertoont en al verscheidene malen ernstige waterschade heeft veroorzaakt. Een studie toonde aan dat de bunkerruimte geschikt zou zijn om de volledige collectie te herbergen met uitzondering van enkele zeer grote werken en mits behoud van twee aanpalende depots, nl. het prentenkabinet en depot 36. Naast de hierboven genoemde materiële aspecten heeft passieve conservering ook een niet te verwaarlozen personele kant. De dagelijkse zorg voor de collectie beperkt zich niet tot de restauratoren en registrators, maar ook de conservatoren en de andere medewerkers van het museale bedrijf kunnen schade aan kwetsbare objecten voorkomen door deskundige behandeling. In die zin werd recent, in functie van het calamiteitenplan, een cursus art handling voor een grote groep museummedewerkers georganiseerd. Het is aangewezen dat op dit gebied voor zaalwachters, technici en andere medewerkers kortere vervolgopleidingen worden voorzien. Enkele procedures die ten goede komen aan de passieve conservering werden uitgewerkt: alle interne verplaatsingen gebeuren gecontroleerd en worden geregistreerd; zaalwachters melden mogelijke beschadigingen via een standaardformulier.

2.3.2 ACTIEVE CONSERVATIE Onder actieve conservatie verstaan we het verrichten van handelingen, waardoor de toestand, waarin het voorwerp zich bevindt, zoveel mogelijk wordt bestendigd en verval zo veel mogelijk tot staan wordt gebracht. De aanwezigheid van restauratoren vormt een garantie voor een regelmatige inspectie van kunstvoorwerpen in depots en tentoonstellingsruimten en voorziet in een eerste hulpbehandeling in geval van urgentie. Het verzorgen van de uitgaande bruiklenen en de controle van de eigen collectie en van de inkomende bruiklenen zijn het belangrijkste deel van de tijdsbesteding van een van de restauratoren. Voor het inhalen van conservatieachterstanden is een (tijdelijke) versterking van het restauratorenteam noodzakelijk. Hiervoor wordt een project uitgewerkt. Een belangrijk hulpmiddel bij het wegwerken van de achterstanden op het gebied van conservatie zijn de conditierapporten. Voor de collectie op papier werd op projectmatige basis inzicht verworven in de conditie van deze collectie. In 2005 zal dit resulteren in het opstellen van een conserveringsplan, waardoor de middelen, vrijgemaakt voor conservatie, efficiënter kunnen worden besteed. Een gelijkaardige actie voor de schilderijen- en 24


beeldencollectie zou én tijdbesparend werken voor de restauratoren én uiteindelijk leiden tot het opstellen van een volledig conserveringsplan van deze deelcollecties, wat op lange termijn bovendien kostenbesparend zal werken.

2.4 RESTAURATIE Restauratie is te omschrijven als het verrichten van handelingen, waardoor gepoogd wordt - binnen bepaalde grenzen – de oorspronkelijke toestand van het voorwerp te benaderen. Over het algemeen kan men stellen dat er een steeds grotere terughoudendheid is om in het voorwerp in te grijpen. Het voorwerp moet er niet als nieuw uitzien, de tand des tijd en latere ingrepen mogen zichtbaar blijven. Binnen de verschillende deelcollecties zijn er nog steeds enorme achterstanden, ook in de vaste opstelling. Om zichtbaarheid te geven aan de restauratie activiteit in het KMSKA werd de omvangrijke en prestigieuze restauratie van een van de topstukken uit de collectie, Christus omringd door zingende en musicerende engelen van Hans Memling, bewust zichtbaar gemaakt voor het grote publiek. Op jaarbasis wordt getracht – met hulp van externe restauratoren - enkele topstukken te restaureren. Meer dan vroeger moet worden gedacht aan de samenwerking tussen restaurator en conservator. Interdisciplinaire samenwerking kan leiden tot betere inzichten, ondermeer over de wordingsgeschiedenis van een kunstwerk. In de toekomst zal verder gewerkt worden om deze materie voor een groter geïnteresseerd publiek kenbaar te maken. Hierover wordt gerapporteerd in dossiers en zaalpresentaties of dossiertentoonstellingen. Er zal getracht worden dit ook uit te breiden naar andere restauratiegebieden zoals papier. Samenwerking met vakgenoten in binnen- en buitenland wordt als belangrijk ervaren. Op het gebied van behoud en beheer moet binnen het samenwerkingsverband van de VlaamseKunstcollectie naar meer overleg en samenwerking worden gestreefd. R es ta ura t i ea t el i er Decennia lang was de zorg voor de collectie in handen van een privé-bedrijf dat in het KMSKA was gevestigd. De ethiek en vakkundigheid van dit bedrijf waren gestagneerd en beantwoordden geenszins aan de geldende normen op het gebied van conservatie en restauratie. Het huidige restauratieatelier werd in 1999 opgericht, er werken goed opgeleide restauratoren. Zij worden in hun werkzaamheden gesteund door een behoudsmedewerker. Hun deskundigheid beslaat de schilderkunst van de 14de tot de 20ste eeuw. Het ligt in de bedoeling van het KMSKA dit restauratieatelier een adviserende functie te geven voor instellingen in Vlaanderen die niet over die kennis beschikken. Bovendien kan het atelier in de praktijkopleiding van nieuwe generaties restauratoren een belangrijke rol spelen. Zo worden momenteel op jaarbasis gemiddeld twee stagiaires voor minimaal drie maanden aangetrokken.

Een absolute voorwaarde om deze opdracht waar te maken is een volwaardig statuut van de medewerkers en een goed geoutilleerd atelier dat voldoet aan alle eisen van een hedendaags restauratieatelier. Na tu u rw e t en s c ha pp el ij k o n d erz o ek In de afgelopen decennia heeft natuurwetenschappelijk onderzoek in functie van conservatie aan belang gewonnen. Hierbij kunnen twee soorten problemen worden onderscheiden: de optimale bewaaromstandigheden van kunstvoorwerpen, en conservatie en restauratieproblemen en methoden. Aan verschillende grotere musea in het buitenland zijn onderzoekslaboratoria verbonden, die op deze gebieden fundamenteel onderzoek verrichten en restauratoren bijstaan in hun werk. Een dergelijk onderzoekslaboratorium voor het KMSKA lijkt wel te verantwoorden binnen een groter consortium als de VlaamseKunstcollectie.

25


2.5 BEVEILIGINGS- EN RAMPENPLAN In l ei di n g B ev e il i gi n g Het KMSKA heeft een risico-analyse over alle mogelijke veiligheidsaspecten uitgevoerd. In samenwerking met het Rijksmuseum Amsterdam heeft het al tweemaal de MUSAVE-methode toegepast. De eerste analyse, in 1998, was met een score van 2 op 10 ontluisterend. Zij vroeg dringende maatregelen voor de beveiliging van het gebouw, organisatorische ingrepen en een betere bedrijfscultuur inzake veiligheidszorg. De analyse was de basis voor een veiligheidsplan. Daar het KMSKA een integrale veiligheidsanalyse uitvoerde, heeft het een volwaardig veiligheidsplan: het heeft een veiligheidsverantwoordelijke aangewezen en een stappenplan opgesteld om aan tekortkomingen te voldoen. Een werkgroep Beveiliging begeleidde het veranderingstraject met externe inbreng van de security manager van het Rijksmuseum Amsterdam. Het museum heeft op enkele jaren tijd dan ook belangrijke verbeteringen kunnen realiseren. Zo blijkt uit geïntegreerde veiligheidsanalyses in 1998 en 2000 dat het algemeen veiligheidsniveau was toegenomen van 20% tot 60%. Constant wordt gewerkt aan de verhoging van deze score en niet enkel in het kader van de voorbeeldfunctie die het KMSKA heeft. Er werd een veiligheidsmanager aangeworven en verder planning van de veiligheid en beveiliging werd verder uitgewerkt.

2.5.1. MISSIE EN VISIE DIENST VEILIGHEID EN BEVEILIGING De dienst veiligheid van het KMSKA is belast met de bescherming van de collectie en het museumgebouw, en de veiligheid van bezoekers en personeel. Om die missie te kunnen volbrengen zorgt de dienst veiligheid voor de ontwikkeling en implementatie van veiligheidsrichtlijnen en ziet ze toe op de naleving ervan. Naast deze organisatorische maatregelen zorgt de dienst veiligheid ook voor ondersteunende bouwkundige, mechanische en elektronische beveiligingsmaatregelen. Aan de hand van het risicoprofiel van het museum en een uitgevoerde risicoanalyse worden de prioriteiten bepaald in de aanpak (beheersing) van de verschillende risico’s. Instaan voor de persoonlijke veiligheid van bezoekers en personeel en het vermijden van beschadigingen en diefstal van de collectie worden in het KMSKA prioritair aangepakt. Naast preventie wordt er eveneens veel aandacht besteed aan crisisinterventie en nazorg. Omdat een kwalitatief hoogstaand veiligheidsbeleid voornamelijk bepaald wordt door de inzet van goed opgeleid beveiligingspersoneel en een hoog veiligheidsbewustzijn bij het personeel in het algemeen wordt er in het KMSKA veel aandacht besteed aan opleiding van de beveiligingsmedewerkers en sensibilisering van het overig personeel.

2.5.2.BEWAKING EN ORGANISATIE VAN DE DIENST De dienst veiligheid is een onderdeel van de afdeling Bedrijfsvoering, geleid door het afdelingshoofd. Het KMSKA is onderverdeeld in onthaal- en bewakingsposten. Voor de bemanning van bovenstaande posten beschikt het KMSKA over beveiligingsmedewerkers. De beveiligingsmedewerkers behoren allen tot de dienst veiligheid van het KMSKA, geleid door het diensthoofd veiligheid. Het baliepersoneel verzorgt het onthaal, het sleutelbeheer, de crisiscommunicatie en de telebewaking aan de receptie aan de dienstingang. De balieverantwoordelijke staat in voor de controle van de taken en de organisatie (planning) van het baliepersoneel. De suppoosten staan in voor de bewaking van de tentoonstellingszalen, het onthaal in de publieke ruimten en de bemanning van de kassa en bookshop. De hoofdsuppoosten (2) staan in voor de controle van de taken en de organisatie (planning) van de zaalbewaking en nachtwakers, en de shopmanager staat in voor de controle van de taken en de organisatie van de kassa en bookshop. De continuïteit van de zaalbewaking en het onthaal in publieke ruimten wordt verzekerd door een ploegensysteem. 26


Het diensthoofd veiligheid staat in voor het ontwikkelen en implementeren van een beveiligingsbeleid en het brandveiligheidsbeleid. Dit omvat het uitwerken en implementeren van veiligheidsrichtlijnen en het voorzien in de nodige organisatorische, bouwkundige en/of elektronische beveiligingsmaatregelen. Voor de aankoop en de implementatie van verschillende systemen (oa. toegangscontrolesysteem, branddetectiesysteem) werkt het KMSKA samen met de Administratie gebouwen en het Fonds voor Culturele Infrastructuur.

2.5.3. PROCEDURES • • •

• •

• •

Het beveiligingspersoneel voert zijn taken uit aan de hand van veiligheidsprocedures. De veiligheidsprocedures voor het beveiligingspersoneel bestaan uit verschillende procedures, nl.: Algemene veiligheidszorginstructie: bevat algemene veiligheidsrichtlijnen voor het personeel van het KMSKA. De beveiligingsmedewerkers zien toe op de handhaving en naleving ervan en zijn er zelf ook aan gebonden. De richtlijnen hebben onder meer betrekking op de toegang tot het gebouw, de registratie en identificatie van personen en het sleutelbeheer. Taakomschrijving voor suppoosten: is enkel van toepassing op de suppoosten en hoofdsuppoosten en bevat richtlijnen betreffende de manier van bewaken, het voorkomen en de kledij, de aanwezigheid en verlofregeling en het dienstoverleg. Het suppoostenboek: is, ondanks de benaming, een werkinstrument voor alle beveiligingsmedewerkers. Het lijvige boek dient als leidraad voor de museale beveiligingsmedewerker in onderwerpen zoals communicatie, wetgeving, beveiliging, noodgevallen en conservering. De calamiteitenwijzer: bevat korte en duidelijke richtlijnen voor de beveiligingsmedewerkers in geval van nood (calamiteiten). De procedure branden sluitronde: geeft richtlijnen mee aan de nachtwakers voor wat betreft de controleronde vooraleer zij het gebouw volledig onder alarm plaatsen.

2.5.4. OPLEIDINGEN Specifieke opleidingen zijn voorzien inzake veiligheid en beveiliging: • Wet op de Private Veiligheid: ingevolge de Wet op de Private Veiligheid (WPV) is het leidinggevend personeel en het uitvoerend personeel van een interne bewakingsdienst verplicht bepaalde opleidingen te volgen en te slagen voor de examens. • Bedrijfshulpverlening (EHBO): Eén hoofdsuppoost en 1 suppoost zijn reeds in het bezit van het getuigschrift bedrijfshulpverlener. • Eerste interventie brand: de beveiligingsmedewerkers die deze opleiding hebben gevolgd maken deel uit van de twee brandinterventieploegen van het KMSKA. • Arthandling: Een opleiding arthandeling werd georganiseerd.De deelnemers maken deel uit van een ploeg collectiehulpverleners (CHV) die bij calamiteiten zorgen voor een eventuele evacuatie van de collectiestukken en boeken.

2.5.5. BEVEILIGINGSPLAN Het beveiligingsplan is er ten behoeve van: • het personeel: de veiligheid van het personeel is prioritair; • de collectie: daarbij moet niet alleen rekening worden gehouden met tentoongestelde voorwerpen, maar ook met de voorwerpen in depot en geleende voorwerpen; • het gebouw: dit is niet altijd ontworpen voor het doel waar het tegenwoordig voor wordt gebruikt, wat extra beveiligingsproblemen kan meebrengen; • de reputatie: een instelling met een slechte reputatie op het gebied van beveiliging zal niet gemakkelijk objecten kunnen lenen ten behoeve van een tentoonstelling. Het beveiligingsplan omvat volgende elementen:

27


•

• • • • • •

camerabewaking (CCTV): de directe perimeter van het museumgebouw, de infrastructuur worden bewaakt door camera’s. Er wordt een zogenaamd recordingsysteem gebruikt waarbij de beelden digitaal worden opgeslagen en voor een bepaalde tijd worden bewaard. De beelden kunnen centraal bekeken worden aan de balie aan de dienstingang; inbraakbeveiliging en –detectie: alle buitendeuren en alle ruimte grenzend aan deze buitendeuren van het museumgebouw zijn voorzien van inbraakdetectie In alle buitendeuren zijn speciale sloten gemonteerd en er wordt gebruik gemaakt van een sleutelplan; toegangscontrole: alle strategische deuren (bv. naar depots of de museumzalen) zijn uitgerust met elektronische sloten; sleutelbeheer; brandbeveiliging en –detectie: In bijna het gehele museumgebouw is branddetectie aanwezig. Het KMSKA beschikt eveneens over voldoende kleine blusmiddelen (haspels en blussers) en twee opgeleide interventieploegen brand; evacuatie: in het KMSKA zijn er voldoende vluchtwegen en nooddeuren aanwezig. Het personeel wordt bij brand of andere calamiteiten door middel van het evacuatiesignaal op de hoogte gebracht; noodverlichting: verspreid over het ganse gebouw is er noodverlichting aanwezig. Bij stroomuitval garandeert dit voldoende zichtbaarheid gedurende een bepaalde periode.

2.5.6. NOODPLAN (CALAMITEITENPLAN) Een noodplan moet het KMSKA in staat stellen snel en adequaat te reageren op incidenten of calamiteiten. Aan de hand van een risicoanalyse is bepaald voor welke calamiteiten richtlijnen dienden ontwikkeld te worden. In onderling overleg werd de inhoud van die richtlijnen vastgesteld. In geval van nood kan het personeel terugvallen op de calamiteitenwijzer. Daarin staan zoals reeds vermeld korte en duidelijke richtlijnen die bepalen wat te doen bij: • Schade aan gebouw of vitrines • Schade aan (kunst)voorwerpen • Zuuraanval • Diefstal • Stroomstoring of –uitval • Overstroming of waterschade • Ontploffing • Medische noodsituaties • Evacuatie van de dienstruimten • Evacuatie van tentoonstellingszalen • Brand

2.5.7. TOEKOMSTVISIE Be wa ki n g Herziening en bundeling van de verschillende procedures in het veiligheidsplan van het KMSKA. Het veiligheidsplan van het KMSKA zal bestaan uit 3 delen, met name een bewakingsplan, een beveiligingsplan en een calamiteitenplan (noodplan). Tegen eind 2005 zal het veiligheidsplan volledig zijn. De opleiding van het beveiligingspersoneel wordt opgevoerd. In 2005 zal een volgende groep van een tiental suppoosten de basisopleiding tot bewakingsagent en de opleiding persooncontrole lange type volgen. Verder wil de dienst veiligheid al haar medewerkers de opleiding bedrijfshulpverlening (EHBO) laten volgen binnen een termijn van 2 jaar. Voor de onthaalmedewerkers aan de balie en de dienstingang en in de publieke ruimten wordt samen met de dienst marketing gezocht naar een opleiding onthaal.

28


In 2005 zullen de eerste stappen worden gezet om voor de bewaking van de tentoonstellingszalen over te schakelen van een tweeploegenstelsel naar een drieploegenstelsel. Daarmee kan het probleem van de onderbezetting in het weekend worden opgelost. Be v ei li gi n g • •

Uitbreiding van de camerabewaking naar alle museumzalen en depots. Vernieuwen van de bestaande inbraakdetectie en –beveiliging en uitbreiding van ervan naar alle museumzalen en depots. • Uitbreiding van het toegangscontrolesysteem om het gebruik van traditionele sleutels terug te dringen. • Uitbreiding van de branddetectie naar alle ruimten waar dit nog niet aanwezig is. • Integratie van de veiligheidssystemen (brand, inbraak en toegangscontrole) in één beheerssysteem. • Vernieuwing van het branddetectiesysteem om over te schakelen naar puntdetectie. Uitbreiding van het evacuatiesignaal naar plaatsen waar dit nog moeilijk hoorbaar is en van de noodverlichting waar dit nodig blijkt te zijn.

2.6 BRUIKLENEN Het bruikleenbeleid maakt deel uit van het collectiebeleid. (zie ook punt 2.2) Alle bruiklenen worden geregistreerd hetzij in TMS (kortlopend en langdurig uitgaande - en langdurig inkomende bruiklenen), hetzij in een access databank. Voor wat uitgaande bruiklenen betreft is het noodzakelijk een doordacht bruikleenbeleid te ontwikkelen dat rekening houdt met de specifieke eigenschappen van elk object, zijn bestemming en de context waarin het zal worden getoond. Als algemene beleidslijnen kunnen we stellen dat: • kunstwerken, die deel uitmaken van de kerncollectie, niet of slechts uitzonderlijk zullen worden uitgeleend. • musea in Vlaanderen en Brussel de mogelijkheid wordt geboden het erfgoedverhaal beter te brengen door middel van langdurige bruiklenen. • transporten tentoonstellingsklaar maken wordt aangerekend aan de bruikleennemer • niet-museale instellingen gevraagd worden huurgeld te betalen

2.6.1 IN BRUIKLEEN GEVEN • Kortlopende uitgaande bruiklenen 261 Iedere bruikleenaanvraag wordt voorgelegd aan de verschillende afdelingen/diensten. Deze adviseren de algemeen directeur vanuit hun eigen expertise/opdracht. Op basis van deze adviezen neemt de algemeen directeur de uiteindelijke beslissing. • Langdurig uitgaande bruiklenen 343 Het KMSKA heeft 5% van haar collectie in langdurig bruikleen, hoofdzakelijk aan openbare gebouwen. Dit gegeven is historisch gegroeid. De controle en de administratieve opvolging van deze dossiers is moeilijk en tijdrovend. Omwille van andere prioriteiten en van personeelstekort is een jaarlijkse controle onmogelijk. Vele van deze bruiklenen aan openbare instellingen hangen in minder goede, om niet te zeggen slechte omgevingsfactoren. In het verleden werden nagenoeg alle kunstwerken tot 1800 (zgn.‘oude meesters’) teruggehaald naar het museum. Toch is deze maatregel onvoldoende om belangrijke werken te beschermen tegen verder verval. Ac ti e pu n t e n • oplijsten van een depot en studiecollectie • systematische controle van alle bruiklenen • in huis controle, opstellen conditierapport, basisbehandeling • verspreiden lijst naar zusterinstellingen, musea in Vlaanderen

29


Deze actie komt tegemoet aan de beleidsnota van de minister om het erfgoedverhaal beter te vertellen. Hiervoor werd een samenwerkingsproject met alle erkende musea in Vlaanderen en Brussel uitgewerkt. Langdurige uitgaande bruiklenen zijn een onderdeel van het collectiebeleid, nl. een collectiebeleid door selectie. Een andere manier van selectie is afstoting. Een van de voorwaarden hiervoor is een grondige kennis van de (deel)collecties. Bij andere musea is bij voorbeelden van afstoting, verkoop of ruil, achteraf vaak gebleken dat zij gebeurden zonder grondige kennis van het belang van het object. Afstoting kan enkel bij uitzondering worden toegepast en mits er strikte richtlijnen worden gevolgd. Op dit moment heeft het museum nog geen uitgeschreven procedure ter zake.

2.6.2 IN BRUIKLEEN NEMEN Op verzoek van de bruikleengever kan het KMSKA een geactualiseerd facility report voorleggen, geënt op het format van de AAM (American Association of Museums). • Kortlopend inkomende bruiklenen 235 Deze bruiklenen zijn hoofdzakelijk bruiklenen in functie van tentoonstellingen. De dossieropvolging en de planning van de open afbouw van de tentoonstelling gebeurt door collectiebeheer, de conditiecontrole door een van de restauratoren. • Langdurig inkomende bruiklenen 207 Op enkele uitzonderingen na is het momenteel niet zo dat belangrijke onderdelen van een collectie in bruikleen werden gegeven aan het KMSKA. Toch kunnen langdurige bruiklenen zoals die van het Catalaans retabel (IB 33) en het Rijksmuseum Amsterdam verrijkend zijn voor de eigen collectiepresentatie. Door aanvulling met langdurige bruiklenen of door uitwisseling van bruiklenen (ook internationaal) moet er in de toekomst naar gestreefd worden om lacunes in de collectie in te vullen en de presentatie kwaliteitsvol te verbeteren. Er moet even wel nauwlettend toegekeken worden op de herkomst, de historische samenhang van de objecten. Binnen het verzamelen presentatiebeleid heeft het langdurig in bruikleen nemen van kunstwerken uit privé bezit zin wanneer het bruikleen niet op ieder willekeurig moment kan worden teruggevraagd en de mogelijkheid tot verwerving bestaat. Men zou kunnen stellen dat minimaal een periode van twee jaar en een gegarandeerd eerste recht op koop.

2.7 SAMENWERKING Voor wat conservatie en restauratie betreft ligt samenwerking met het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium voor de hand, maar dit verliep in het verleden niet altijd bevredigend. Daarom werd gezocht naar andere samenwerkingsverbanden zoals met het Instituut Collectie Nederland. Voorlopig beperken de contacten zich tot het inroepen van hulp van individuele medewerkers, eerder dan institutionele samenwerking. Zo wordt op dit moment voor een specifieke casus samengewerkt met het laboratorium van de National Gallery, Londen. In voorbereiding van een diptiekententoonstelling in 2006 zal een portretschilderij van Rogier van der Weyden, inv.nr. 254 gerestaureerd worden door de National Gallery, Washington. In samenwerking met de Universiteit Antwerpen en de opleiding conservatie/restauratie van de Hogeschool Antwerpen wordt onderzocht of - op langere termijn - het KMSKA op dit gebied een portaalfunctie zou kunnen vervullen.

30


AFDELING 3. ONDERZOEKEN VAN DE COLLECTIE – WETENSCHAPPELIJKE FUNCTIE Mis s i e Het kunsthistorisch documenteren en bestuderen van de collectie van het KMSKA is kerntaak van de afdeling collectieonderzoek. Hierdoor wordt inzicht verkregen in de aard van de collectie, wat de basis vormt voor het collectiebeleid. Ook in de ontsluiting van de collectie door ontwikkeling en uitwerking van projecten gebaseerd op nieuw wetenschappelijk onderzoek is de rol van de afdeling collectieonderzoek cruciaal. In koepelverband (VlaamseKunstcollectie) wil de afdeling collectieonderzoek de drijvende kracht zijn bij de creatie van een wetenschappelijk kennis-en documentatiecentrum voor beeldende kunst uit de Zuidelijke Nederlanden met internationale uitstraling.

As p ir a ti es • • •

• • • •

De hele collectie van het KMSKA (schilderijen, beelden, tekeningen en grafiek) dient volledig en op een hedendaagse manier te worden ontsloten. Het vervolledigen van het geïntegreerd elektronisch bestand met kunsthistorische en wetenschappelijke gegevens wordt in 2005-2008 verder uitgewerkt en afgerond. Op het vlak van de uitwerking van een geïntegreerd collectiebeleid op niveau van de Vlaamse Kunstmusea werden reeds enkele stappen gezet. Voor een verdere structurele uitbouw van dit samenwerkingsverband zijn echter een aantal factoren, die buiten collectieonderzoek liggen, bepalend. De uitbouw van een wetenschappelijk kennis- en documentatiecentrum loopt samen met het onderzoek van de collectie van het KMSKA. De basis werd gelegd voor een centraal documentair archief i.v.m. de collectie en de historiek van het KMSKA. Het vervolledigen en uitbouwen van een centraal documentair archief wordt in 2005-2008 verder doorgevoerd. De verdere uitbouw tot Bureau voor Kunsthistorische Documentatie Vlaanderen (BKDV). Samenwerking met de universiteiten en andere kenniscentra in het licht van de verdere ontplooiing van de VlaamseKunstcollectie.

31


3. 2 COLLECTIEREGISTRATIE/COLLECTIEDOCUMENTATIE Mis s i e Het is de betrachting van elk museum de collectie(s) in alle facetten zo goed mogelijk te documenteren. Deze documentatie moet betrouwbaar zijn. Alleen dan kunnen de cultuurhistorische en kunsthistorische waarde van een object en de prioriteiten binnen het collectiebeleid bepaald worden. De KMSKA beleidsnota 1998-2002 stelt dat er binnen de afdeling collectiebehoud en beheer onder meer snel werk moet worden gemaakt van het actualiseren van geautomatiseerde registratie en het ontsluiten van wetenschappelijke documentatie. Daarenboven stelt het Mc Kinsey rapport de uitwerking voor van een elektronisch kunsthistorisch documentatiebestand. De uitbouw van een kunsthistorische accesdatabank toegankelijk voor een breed publiek blijft een betrachting voor de periode 2005-2008. Het uitbreiden van dit elektronisch kunsthistorisch documentatiebestand naar de koepel Vlaamse Kunstcollectie is een betrachting van het KMSKA, maar hangt uiteraard af van de gemeenschappelijk bepaalde prioriteiten en de mogelijkheden om dit samenwerkingsverband verder te structureren en uit te bouwen. Ook voor de afdeling collectieonderzoek is de uitvoering van het project collectiecatalogus prioritair. Op langere termijn kadert dit project in de uitwerking van een geïntegreerd collectiebeleid op het niveau van de Vlaamse kunstmusea.

In l ei di n g De geautomatiseerde collectieregistratie startte in 1989 in een eigen applicatie van het Dos programma TINman. Enige tijd later werd overgestapt naar een meer algemeen verspreide applicatie van dit programma, TINreg. Het KMSKA bekleedde hiermee een pilootfunctie in Vlaanderen. Toen in 2003 werd uitgekeken naar een meer actueel programma onder een nieuw besturingssysteem, werkte deze voorsprong eerder belemmerend. De keuze en de overstap naar het programma The Museum System (TMS) verliep over een tijdspanne van ruim 2 jaren (2002-2003). Medio 2004 werd de conversie afgerond. R eg is t ra ti e gr a a d Op het moment van de conversie waren de basisgegevens van de volledige collectie geregistreerd. De invoer van collectiegegevens startte medio 1989. Bij gebrek aan een centrale inventariskaartenbak werden de nodige gegevens gehaald uit gepubliceerde bestandscatalogi. De invoer startte met eigen personeel (1 vrijgestelde suppoost). Hoofdzakelijk werd de invoer echter uitbesteed. Volgende basisgegevens werden ingevoerd: inventarisnummer, vervaardiger, titel, objectnaam, afmetingen, materiaal, verwerving, standplaats, verzekering. In de loop der jaren werden deze gegevens aangevuld met tentoonstellingsgegevens, die ingevoerd werden op basis van de jaarverslagen. Bij gebrek aan een gepaste organisatiestructuur werden de ingevoerde gegevens slechts occasioneel gecontroleerd en indien nodig aangepast. Het registratiesysteem werd nauwelijks geconsulteerd. Na de vernieuwing van de museumorganisatie in 1997 en het oprichten van een afdeling collectiebehoud en –beheer werd het collectieregistratiesysteem vanaf 1998 intensief gebruikt als beheersinstrument, in het bijzonder voor de toenemende bruikleenadministratie en voor de standplaatsregistratie. In functie van het samenstellen van een deelcatalogus schilderijen startten de conservatoren met de controle van de ingevoerde gegevens. Zo werden in een eerste fase volgende velden geschoond en aangevuld: kunstenaarsnaam, titel en verwerving. In functie van de voortgang van dit project controleerden zij ook reeds de opschriften op voor- en achterkant.

32


In v oe r i n T MS Na de conversie van TINreg naar TMS spitst de actie zich toe op het controleren, verfijnen en uitbreiden van de collectiegegevens. De afstudeerscriptie van Karina Brokken (The Museum System als centraal collectieregistratiesysteem in het KMSKA, Reinwardt Academie Amsterdam, 2004) handelt over de integratie van de verschillende mogelijkheden op gebied van bruikleen- en standplaatsregistratie, conservering- en restauratiegegevens, gegevens voor publieksbegeleiding en tentoonstellingen. Ze bevat tevens een stappenplan voor een gefaseerde invoer van deze gegevens. Een gefaseerde aanpak dringt zich op. Enerzijds als gevolg van de bijna onbegrensde mogelijkheden van TMS zelf, anderzijds omwille van de budgettaire/ personele beperkingen. Op korte termijn 2005-2006 voorzien we volgend invoerplan: Consolideren basisgegevens • controle en aanvullen reeds ingevoerde basisgegevens, meer bepaald inventarisnummer, vervaardiger, titel, materiaal, afmetingen (deelcollectie schilderijen) • controle en aanvullen gegevens i.v.m. verwerving (deelcollectie schilderijen) • controle en aanvullen gegevens signatuur, datering en opschriften (deelcollectie schilderijen) • controle koppeling en kwaliteit beeldmateriaal (deelcollectie schilderijen) Invoer • • • •

nieuwe gegevens in de module objecten herkomst (deelcollectie schilderijen) tentoonstellingsgegevens (deelcollectie schilderijen) iconografische gegevens (deelcollectie schilderijen) aanvullen met nieuwe archiefgegevens over restauratie (voor 1997)

In de periode 2006-2008 zullen de modules gebeurtenissen, verzekeringen, en media (o.a. beeldmateriaal) verrijkt worden in functie van de beoogde doelstelling. TMS biedt tevens veel mogelijkheden in zake collectiebeheer. De verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de gegevens in het centrale registratiesysteem, met name voor de objectgegevens, ligt bij de afdeling collectieonderzoek. Het formele aspect van de invoer ressorteert onder de verantwoordelijkheid van collectiebeheer. Hiervoor worden afspraken gemaakt in zake beschrijving en terminologie. Samen met de conservatoren zullen de registrators een belangrijke taak vervullen bij het bewaken van de kwaliteit van de gegevens. De eindverantwoordelijkheid voor het aanbrengen van veranderingen in de inhoudelijke gegevens moet binnen de afdeling collectieonderzoek worden vastgelegd. De wijze van invoer en de hierover gemaakte afspraken worden door collectiebeheer gedocumenteerd en resulteren in een op maat gemaakte handleiding. Deze handleiding wordt elektronisch ter beschikking gesteld en wordt aangevuld naar mate de invoer vordert. Het voorbereidend onderzoek, gericht op de actualisering en het vervolledigen van de informatie over de kunstwerken, is lopend. Door een systematische controle van de basisgegevens en aanpassing aan de internationale thesauri en archiefonderzoek wordt een degelijke basis gelegd voor dieper wetenschappelijk onderzoek. Voor de verzameling schilderijen is dit voorbereidend onderzoek grotendeels afgerond. Collectieonderzoek actualiseerde en vervolledigde, in afspraak met de afdeling Beheer en Behoud, volgende gegevens: inventarisnummers, kunstenaarsnamen (cfr.RKD), titels, inscripties recto/verso, datering, onderwerp (cfr.AAT) en verwerving; een gedetailleerd overzicht is opgenomen in de Jaarverslagen van het KMSKA. In 2005 worden de eerste resultaten zichtbaar: • De presentatie van de verzameling schilderijen op het net (eerste fase van ‘collectiecatalogus on line’) is gepland voor 2005. De gecontroleerde en aan internationale thesauri aangepaste basisgegevens van de schilderijen in het KMSKA worden via deze weg voor iedereen ontsloten. • In het centraal documentair archief worden de mappen op inventarisnummmer (schilderijen) aangevuld met kopieën van essentiële objectgebonden archiefstukken. Op deze manier wordt deze belangrijke informatie vlot toegankelijk voor studenten en onderzoekers.

33


In 2005 staan het onderzoek naar pedigree en de vervolledigen van de tentoonstellingsgeschiedenis ( na verwerving) op de agenda. Bibliografische referenties worden aangevuld en gepreciseerd, terwijl ook de ICONCLASS-classificatie lopend is. Belangrijk is ook het onlangs opgestarte overleg met de bibliotheek van het KMKSA in verband met de integratie van bibliotheekbestand en collectiebestand on line. Het voorbereidend onderzoek voor de verzameling beeldhouwwerken en assemblages kreeg in 2004 een eerste aanzet. De systematische controle en aanpassing van de basisgegevens wordt in 2005 afgerond. Begin 2006 kunnen ook hier de eerste resultaten worden getoond, via -presentatie, met gecontroleerde gegevens, op het internet of website -aanvulling in mappen per kunstwerk in het documentatiecentrum met kopieën van essentiële objectgebonden archiefstukken Het voorbereidend onderzoek, systematische controle en aanpassing van de basisgegevens, voor de verzameling tekeningen, aquarellen en prenten krijgt alle aandacht vanaf 2006. De afronding van dit onderzoek, met zichtbare resultaten, is gepland tegen einde 2007.

C on s u l t ee r ba a rh e i d /O n ts l ui t i ng Een belangrijk actiepunt is het uitbouwen van het collectieregistratiesysteem naar een kunsthistorische accessdatabank die bruikbaar is voor een breed publiek, zowel intern als extern. Momenteel is de database beperkt beschikbaar voor de museummedewerkers. Enkel zij die gegevens invoeren en schonen (collectieonderzoek en collectiebehoud en –beheer en het informatiemanagement) hebben rechtstreeks toegang tot de database. Via Collection Connection is de huidige database door alle medewerkers die over een PC beschikken consulteerbaar. Via de websites van de VlaamseKunstcollectie, Codart en het KIK/IRPA zijn delen van de collectie beperkt beschikbaar voor externen. Toch is het online raadpleegbaar maken van de collectie via de eigen website, in de eerste plaats van de deelcollectie schilderijen, een prioriteit. In ha l en a c h t er s ta n d en Een van de inhaalbewegingen situeert zich op het gebied van fotografische registratie. In de voorbije jaren werd op systematische wijze de collectie papier digitaal gefotografeerd. Dit bestand wordt momenteel gecontroleerd op volledigheid. Deze actie was gekoppeld aan een conserveringsactie. Dergelijke acties zullen voor de andere deelcollecties ook worden opgestart, een projectmatige aanpak is voorzien. Daarnaast wordt onder meer door de restauratoren ontzettend veel fotomateriaal gegenereerd waardoor een beter beheer van dit materiaal en ook van andere digitale en elektronische bestanden dringend wordt. Dit werd opgenomen in het plan informatiemanagement. S a m e nw er ki n g Wat collectieregistratie/documentatie betreft dringt interne samenwerking zich op: in de eerste plaats tussen de afdeling collectiebehoud en –beheer en de afdeling collectieonderzoek. In een latere fase zal ook de afdeling publiekswerking bij de invoer betrokken worden. Externe samenwerking zien we in de eerste plaats met de partners van de VlaamseKunstcollectie. Op dit moment worden de afspraken in functie van de gemeenschappelijke website verder verfijnd. De website beschikt momenteel over een beperkt aantal gegevens die op langere termijn kunnen worden aangevuld/uitgebreid. Binnen de TMS belangengroep bestaat samenwerking tussen de verschillende gebruikers van eenzelfde software. Bedoeling hiervan is om het gebruik en de invoer te standaardiseren en om expertise ter zake uit te wisselen. 34


3.3 WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK Het voorbereidend onderzoek van de verzamelingen in het KMSKA resulteert in een geactualiseerd collectiebestand dat via elektronische ontsluiting voor iedereen toegankelijk is. Dit voorbereidend onderzoek legt tevens de basis voor verder fundamenteel onderzoek van de collectie, door de museumstaf en externe actoren, universiteiten en andere kenniscentra. De resultaten hiervan worden ontsloten in wetenschappelijke deelcatalogi, zoals dat voor de 14de/15de en de 18de eeuw reeds gebeurde. Een volgende stap wordt gezet met de belangrijke Rubensverzameling in het KMSKA , deze wetenschappelijke deelcatalogus is gepland tegen begin 2008, jaar waarin het KMSKA in samenwerking met de Royal Academy, Londen, de tentoonstelling ‘Rubens en zijn tijd’ organiseert. Een aantal voorbereidende stappen werden reeds gezet: • relevante externe archieven werden gelokaliseerd • in een tijdelijk samenwerkingsverband met het Rubenianum werd bibliografisch materiaal over deze kunstwerken opgelijst • een eerste contact werd gelegd met het Getty In 2005 wordt het archiefonderzoek (externe archieven) verder uitgediept. Tevens worden in 2005 samenwerkingsverbanden uitgebouwd met externe specialisten (Rubenianum, Arcobaleno, wetenschappelijk comité tentoonstelling ‘Rubens en zijn tijd’, Getty). Onderzoeksresultaten worden tevens ontsloten via inhoudelijke bijdragen aan tentoonstellingen. In 2004 leverde de afdeling collectieonderzoek inhoudelijke bijdragen over kunstenaars en kunstwerken voor de tentoonstellingen ‘Van Courbet tot Delacroix’ (KMSKA), ‘De uitvinding van het landschap’ (KMSKA), ‘La tentation du regard’ (Luxemburg) en ‘De kleuren van De Keyser’(Tienen). In 2005 gaat in het PSK, Brussel, de tentoonstelling ‘Ensor tot Bosch’ door. De tentoonstelling belicht het ontstaan en de groei van de VlaamseKunstcollectie, en is het eerste gezamenlijke tentoonstellingsproject van de drie grote kunsthistorische musea in Vlaanderen, het KMSKA Antwerpen, het MSK Gent en het Groeningemuseum Brugge. Dit samenwerkingsproject is, in het kader van ‘175 jaar België”, te zien in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel. Ook in kleine dossiers worden specifieke kunstwerken toegelicht en/of gesitueerd in een bepaalde context. In 2005 verschijnt het dossier ‘H.Dymphna’; een studie over ‘De legende van de H.Dymphna’ door Goswin Van Der Weyden (permanente bruikleen) is eveneens gepland in 2005. In 2005 wordt een aantal kunstwerken uit de verzameling van het KMSKA speciaal belicht in een samenwerkingsproject met Amnesty International, ‘Vrouwenrechten geweld aangedaan’.

Een vaste opdracht is de publicatie van de Jaarboeken. Deze wetenschappelijke publicaties met bijdragen van interne en externe onderzoekers zijn belangrijk voor de wetenschappelijke uitstraling van het museum. Bij de keuze en samenstelling wordt ingespeeld op specifieke thematische tentoonstellingsprojecten in het KMSKA. Op gezette tijden wordt ruimte gegeven aan miscellanea van kunsthistorisch onderzoek. De opgelopen achterstand in het verloop van de publicatie wordt met ingang van 2005 bijgewerkt, het tempo is uiteraard afhankelijk van de beschikbare financiële middelen.

35


3.4 WETENSCHAPPELIJKE BIBLIOTHEEK In l ei di n g De museumbibliotheek van het KMSKA is een speciale, wetenschappelijke bedrijfsbibliotheek. Deze telt momenteel 50.000 volumes en 800 tijdschriften, waarvan 200 lopend. Men vindt er monografieën, naslag- en referentiewerken, tentoonstellingscatalogi, collectiecatalogi van musea, cd-roms, on line databanken, microfiches, enz. Zij beschikt over veel publicaties uitgegeven aan het einde van de negentiende eeuw en in de eerste helft van de twintigste eeuw. Verder bezit de museumbibliotheek een belangrijke, historisch gegroeide collectie veilingcatalogi vanaf het midden van de achttiende eeuw tot heden (een deel hiervan is opgenomen in The Getty Provenance Index, een project van de J.Paul Getty Trust, zie http://www.getty.edu/research/conducting_research/provenance_index/ ). Een deel van het KMSKA archief is in gedigitaliseerde vorm en op microfiche beschikbaar. Het gaat om vroege inventarisboeken van de museumcollectie en verslagen van de zittingen van de raad van beheer van het museum. Ook de reeks jaarboeken van het KMSKA voor de periode 1921 – 2001 is omgezet naar een digitale versie. Er is een boekscanner, kleurenkopieerder en microfichelezer beschikbaar. Daarnaast worden er 3 terminals met Internetaansluiting aangeboden. Er is de mogelijkheid tot het aanvragen van materialen uit andere bibliotheekcollecties via interbibliothecair leenverkeer. De bibliotheek verzamelt de gepubliceerde collectiedocumentatie, d.w.z. informatie over de museumcollectie, met het oog op het ondersteunen van wetenschappelijk onderzoek naar deze collectie. Inhoudelijk richt de museumbibliotheek zich op de Westers georiënteerde kunsten cultuurgeschiedenis, met als zwaartepunt de periode 1200 tot 1970, naar analogie met de museumcollectie. Dit vormt de kerncollectie en de voornaamste bestaansreden van de museumbibliotheek. Verder is er een ruim aanbod museumwetenschappelijke literatuur. In november 2003 is de museumbibliotheek overgeschakeld naar het softwaresysteem Brocade van de Universiteit Antwerpen voor de geautomatiseerde bibliotheekcatalogus. Hierdoor wordt het eigen bibliotheekbestand definitief in een on line beschikbare, centrale bibliotheekcatalogus geïntegreerd. ( zie http://anet.ua..ac.be/services.phtml?desktop=anet&service=opacanet&extra=wks=ANET~lg=N ) Van een interne bibliotheek, qua dienstverlening vooral gericht op het eigen wetenschappelijke personeel, groeide de museumbibliotheek van het KMSKA langzamerhand uit tot één van de belangrijkere kunsten museumbibliotheken in Vlaanderen. Zij richt zich tot wetenschappers, doctorandi, studenten en de geïnteresseerde meerwaardezoeker. Op die manier bouwt de bibliotheek mee aan het wetenschappelijke imago van de instelling.

Ac ti es op k or t e t e r m ij n • •

• •

een degelijke klimaatregeling - met vaste temperatuur en vochtigheidsgraad - in de bibliotheekruimten; een degelijke formele en inhoudelijke ontsluiting van de bestaande bibliotheekcollectie, met als extra aandachtspunten: i. het makkelijk traceerbaar maken van de reeds aanwezige collectiedocumentatie, ii. het gebruiken van een systematische classificatie bij de ontsluiting en opstelling van naslag- en referentiewerken in de leeszaal, iii. het volledig traceerbaar maken van het legaat Oscar Nottebohm; met daarbij aansluitend: het inhoudelijk ontsluiten van bibliotheekmaterialen, gebaseerd op de Engelstalige Art & Architecture Thesaurus (AAT); dit impliceert de tijdelijke versterking van de bibliotheekploeg met een halftijdse of voltijdse bibliothecair geschoolde catalograaf;

36


•

• •

•

• • •

het toepassen van het collection policy plan van de bibliotheek voor de periode 2003-2007 met o.a. het retrospectief opvullen van lacunes wegens omissies bij de verwerving van documenten voor de kerncollectie van de bibliotheek of wegens ontvreemding, met speciale aandacht voor de collectiedocumentatie – hierbij speelt de Afdeling Collectieonderzoek een belangrijke begeleidende rol; de verdere uitbouw van een proactieve verwervingspolitiek van publicaties over Vlaamse en Nederlandse Oude Meesters; digitalisering en mogelijkheid tot elektronische raadpleging van oude/kwetsbare documenten uit de bibliotheekcollectie, met speciale aandacht voor de publicaties van het KMSKA zelf en het KMSKA archief (dit laatste in samenwerking met Afdeling Collectieonderzoek en het KMSKA documentatiecentrum); een actieve attendering en een verder op maat gesneden documentleverantiepolitiek naar de interne, wetenschappelijke museummedewerkers toe; duurzaam beheer en behoud van bibliotheek- en archiefmaterialen (in samenwerking met Afdeling Collectieonderzoek, het KMSKA documentatiecentrum en de Diensten Collectiebeheer en Collectiebehoud): zuurvrije kartonnen opbergdozen en –mappen op maat, herstellen van beschadigde materialen, enz. het minstens jaarlijks houden van opendeurdagen naar het museumpubliek toe (in samenwerking met de Afdeling Publiekswerking); het gericht verwerven van gespecialiseerde vakliteratuur rond restauratie en conservatie voor de Dienst Collectiebehoud; het ondersteunen van tentoonstellingsprojecten met gerichte verwerving en/of beschikbaarstelling van de nodige documentaire informatie.

Ac ti es op la ng e t er mi j n • • • • • • • • • • •

het gericht uitbreiden van het via de bibliotheek raadpleegbare assortiment databases; retrospectief catalogiseren van de steekkaartencatalogus voor monografieën naar de geautomatiseerde bibliotheekcatalogus, eventueel via outsourcing; het aanstellen van een reference librarian om een systematische service te kunnen leveren aan interne en (mits betaling) externe gebruikers: met name bibliografisch onderzoek en voorbereidend literatuuronderzoek; integratie van het bibliotheekbestand met het collectieregistratiebestand; integratie van het bibliotheekbestand met het bestand van het KMSKA documentatiecentrum, dat veel ongepubliceerde collectiedocumentatie bevat; geïntegreerd aanbod van gedrukte en elektronische informatie via de geautomatiseerde catalogus. het herinrichten van de leeszaal: nieuwe bibliotheekbalie, nieuwe tijdschriftenrekken, meer zitplaatsen, meer terminals; het uitbreiden van het magazijn voor veilingcatalogi; het maximaal benutten van de bestaande ruimte binnen het huidige bibliotheekmagazijn via een ergonomischere opstelling van de materialen; het verder uitbreiden van het bibliotheekmagazijn; het schrijven van een collection policy plan voor de bibliotheek voor de periode 2008-2011, met een groep waarbij vertegenwoordiging is van alle betrokken afdelingen.

37


3.5 CENTRAAL DOCUMENTAIR ARCHIEF De uitbouw van een centraal documentair archief i.v.m. de verzameling en de historiek van het KMSKA is prioritair. In de laatste jaren kon hiervoor een basis worden gelegd, en dit ondanks de uiterst minimale personele middelen; sinds 2002 1 voltijdse A1 en één halftijdse logistieke medewerkster.

-Materiaal dat her en der verspreid zat werd grotendeels gecentraliseerd -Dossiers op inventarisnummer werden geordend en worden systematisch aangevuld. -In overleg met externe specialisten (VUB, GAS cultuurmanagement Antwerpen UFSIA) werd bekeken hoe, rekening houdend met de uiterst beperkte middelen, het centraal documentair archief kon worden uitgebouwd volgens algemeen geldende normen. -Twee onderzoeksprojecten werden opgestart en resulteerden in de scripties “Een documentatiecentrum voor het KMSKA: beleid, beheer en ontsluiting” (UFSIA, 2003) en “De archiefvorming en de historische waarde van de series in het KMSKA” (VUB, 2003). -Belangrijk was het doorvoeren van een systematische interne ordening. Hierdoor werd een globaal overzicht verkregen van de archieven in het KMSKA. De grote archiefseries werden opgemaakt en enkele essentiële archiefstukken konden via informatisering ontsloten worden. Ook konden de noden voor het ruimtelijk beheer van- en toegangen tot het archief in kaart worden gebracht. Gedetailleerd overzicht en stand van zaken uitbouw van het centraal documentair archief zijn opgenomen in de Jaarverslagen van het KMSKA. Een eerste basis werd gelegd voor het centraal documentair archief. -De goede interne samenwerking met de andere afdelingen en vooral met de bibliotheek wordt in de volgende jaren verder uitgebouwd. -Externe contacten met andere documentatiecentra worden eveneens verder uitgebouwd. -De minimale personele en financiële middelen blijven echter een probleem Sinds 2004 kon een halftijdse medewerkster op vrijwillige basis worden aangetrokken. Zij maakte in 2003 een scriptie “De archiefvorming en de historische waarde van de series in het KMSKA”(VUB). Haar kennis in de materie en haar inzet zijn bijgevolg bijzonder nuttig en nodig. Ook werden en worden stagiairs vanuit verschillende universiteiten in binnen-en buitenland aangetrokken voor het uitwerken van beperkte deelprojecten i.v.m. inventarisering en voorbereiding van ontsluiting. De noden en behoeften voor de uitbouw van een moderne ontsluiting blijven echter zeer reëel. In een eerste fase is overleg i.v.m. digitale ontsluiting, met de bibliotheek van het KMSKA (integratie bibliotheek-en archiefbestand) prioritair. Opvallend is het toenemend aantal gerichte vragen aan het centraal documentatiecentrum. Om publiek en onderzoekers een beeld te geven van wat dit centrum inhoudt wordt in 2005 een dossier gepland. In een publicatie en via presentatie van enkele archiefstukken en documenten wordt een idee gegeven van belang en betekenis van dit materiaal voor studie en onderzoek van de collectie en de historiek van het KMSKA.

3.6 SAMENWERKING Samenwerking zowel binnen het veld als veldoverschrijdend, die moet resulteren in een verdere lokale, bovenlokale en internationale positionering en profilering, is essentieel en wordt verder uitgebouwd. De uitbouw van de VlaamseKunstcollectie, het samenwerkingsverband tussen de drie grote kunsthistorische musea in Vlaanderen, is een belangrijk aandachtspunt. 38


In 2004 leverde collectieonderzoek de basisgegevens van 100 kunstwerken uit in de verzameling van het KMSKA, met oog op opstarten van gemeenschappelijke website. In 2005 komen de drie musea voor het eerst naar buiten met een gezamenlijk tentoonstellingsproject, ‘Ensor tot Bosch’ (PSK, Brussel). De samenwerking met universiteiten wordt verder uitgebouwd. Jaarlijks worden studenten en stagiairs aangetrokken en begeleid bij kleinere deelprojecten die kaderen in het onderzoek voor de collectiecatalogus en/of de uitbouw van het centraal documentair archief. Opvallend is hierbij de toenemende belangstelling van buitenlandse studenten. Een overzicht van de deelprojecten en thesissen is opgenomen in de Jaarverslagen van het KMSKA. Vanuit zijn pilootfunctie werkt het KMSKA ook aan samenwerking met kleinere musea. Dit resulteert o.a. in de uitwerking van kleinere tentoonstellingsprojecten zoals ‘Kunst in de tijd van Liedts’ (19de eeuwse reproducerende prenten) in Oudenaarde (2003) en ‘De kleuren van De Keyser’( naar aanleiding van restauratie altaarstuk van Nicaise De Keyser) in Tienen (2004-2005). Samenwerking met externe specialisten wordt ook projectmatig opgestart en uitgebouwd, o.a. voor de deelcatalogus over de Rubensverzameling in het KMSKA. Ook veldoverschrijdende samenwerking is belangrijk en nodig. De samenwerking die het KMSKA sinds enkele jaren heeft opgebouwd met Gynaika (tentoonstellingsprojecten) is hiervan goed voorbeeld. In 2005 is een project gepland in samenwerking met Amnesty. Ook hier gaat het om veldoverschrijdende samenwerking die verruimend is voor beide partijen.

39


AFDELING 4. PRESENTEREN VAN EN INFORMEREN OVER DE COLLECTIE: PUBLIEKSGERICHTE FUNCTIES 4.1. BELEIDSVISIE : PUBLIEKSWERKING = TENTOONSTELLINGEN EN PRESENTATIES, EDUCATIE EN PUBLIEKSBEGELEIDING, COMMUNICATIE EN MARKETING 70 ja a r pu b li e ks ge ri ch t e m us e u mw er ki n g i n K MS KA In het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen startte de organisatie van doelbewuste publieksgerichte museumactiviteiten in de loop van de jaren 1920 met een volledige vernieuwing van de presentatie van de vaste collectie. Enkele jaren later werden winterlezingen, geleide bezoeken, concerten en rondleidingen voor schoolkinderen geïntroduceerd. Na de Tweede Wereldoorlog maakte de moderne “educator” zijn opwachting: in 1960 werd een “opvoedkundige dienst” opgericht. In de jaren ’70 werd de werking van deze educatieve dienst intensief uitgebouwd: museumateliers voor kinderen, museumlessen die aansluiten bij de leerprogramma’s voor het secundair onderwijs zijn de meest opvallende voorbeelden van een educatieve dienstverlening op maat van een groeiend aantal 4 specifieke doelgroepen. In de loop van de jaren ‘90 werden nieuwe media zoals de “audioguide of –tour” en een “elektronische vraagbaak” (zgn. publiekssysteem) voorgesteld, terwijl het traditioneel educatief aanbod werd uitgebreid met relevante podiumactiviteiten voor kinderen en volwassenen. Alle kwesties met betrekking tot de externe communicatie van het museum in de breedste betekenis van de term werden sedert de jaren ’60 eveneens aan de educatoren toevertrouwd – de dienst begon in 1987 met de publicatie van een nieuwsblad, de museumkrant, en beheert sedert het midden van de jaren ’90 de website. Deze gewijzigde toestand werd in 1993 bezegeld met een nieuwe naam: dienst pers, voorlichting en educatieve programmatie. Vanaf de jaren 1970 gaat het museum aan verhoogd tempo tentoonstellingen organiseren. Een gang van zaken die veelal vanuit een louter kunsthistorisch-wetenschappelijk standpunt gelegitimeerd werd: de tentoonstelling als sluitstuk van een wetenschappelijk onderzoeksproject. Aldus werd de functie van de tentoonstelling als kunsthistorische terreinverkenning (i.p.v. conclusie), en als sterk publiekswervend educatief en zelfs recreatief instrument onderschat. De groei van het tentoonstellingsbedrijf dwingt musea wereldwijd tot het bundelen van de krachten. In 2001 werd daarom beslist om de verantwoordelijkheid voor de presentatie van kunstwerken uit de eigen museumverzameling en externe bruiklenen voor tijdelijke tentoonstellingen toe te vertrouwen aan een afzonderlijke “tentoonstellingscel” of een “exhibition office”. Datzelfde jaar werd de organisatie van alle publieksgerichte geïntegreerd in een enkele afdeling, de afdeling publiekswerking, die sedertdien verantwoordelijk is voor tentoonstellingen en presentaties, publieksbegeleiding en educatie, communicatie en marketing.

4

Leen de Jong en Els Maréchal, Tussen kunst en publiek. Educatief werk in het Koninklijk Museum Antwerpen, (een speciale en volledige aflevering van) Museummagazine, 1993/nrs. 9-10, 131 blz.

40


In de loop van de jaren ’30 ontving het museum gemiddeld 60 000 bezoekers per jaar. Sedert 1996 is dit gemiddelde gestegen tot 165.000 en daalt het jaarlijks aantal bezoekers nooit meer onder de 100.000 bezoekers. De grafiek toont uiteraard de gunstige invloed van tijdelijke tentoonstellingen (97: Het volk ten voeten uit - 98: Bruegel-Breughel - 99: Antoon Van Dijck - 2001: Kinderen op hun mooist; 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0

2003

2002

2001

2000

99

98

97

96

95

tentoonstelling

totaal

Venus vergeten mythe) maar in 2002 en 2003 leverden de inspanningen om het publieksbereik voor de eigen museumverzameling te vergroten, voor het eerst afgetekende positieve resultaten. P u bl i eks o n de rz o ek Gegevens betreffende de omvang en de “aard” van het museumbezoek worden in het KMSKA bewaard sedert de 19de eeuw. Een statistisch overzicht kan worden gegeven vanaf 1928. De gegevens zijn vaak onvolledig en niet altijd betrouwbaar. Sedert 2004 wordt gedetailleerde informatie betreffende de redenen van het museumbezoek en de museumdoelgroepen geregistreerd waardoor de analyse van het KMSKA-publiek aanzienlijk zal verbeteren. Het KMSKA maakt gebruik van een commercieel beproefde kassa die toelaat om iedere museumbezoeker op basis van het transactietype (vaste collectie, tentoonstellingen, …), producten of diensten (bezoek, atelier, lezing, audioguide, …) en klantentype (reductie voor kinderen, tijdelijke promotieacties enz.) te registreren. Ook het gebruik van de audioguide kan achteraf statistisch verwerkt worden. Belangrijke gegevens betreffend het publiek van het KMSKA leveren: M.Alofs, C. Boullart en G. De Brabander, Cultuurtoerisme in Vlaamse steden : stedelijke revitalisatie en

draagkracht : het profiel van de museumbezoeker (deelrapport 7) ; De autonome aantrekkingskracht van de musea (deelrapport 11); de nevenactiviteiten van de museumbezoekers (deelrapport 12) en Monografie Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (deelrapport 46), uitgevoerd door SESO-UFSIA in samenwerking met ISEG-KUL, gepubliceerd in 1999. In samenwerking met GAS-Cultuurmanagement Universiteit Antwerpen (voorheen UFSIA) verrichtte Hilde Cuyt, Een publieksonderzoek in het KMSKA waarbij de relevante elementen aangereikt worden in functie van het ontwerpen van een toegepast computerprogramma, (2000). Letty Ranshuysen, Publieksonderzoek in de Vlaamse musea 2001 (ministerie van de Vlaamse Gemeenschap) 2001, bevestigt de resultaten van De Brabander en Cuyt, en situeert het publiek van het KMSKA in het Vlaamse museumlandschap al naar gelang het museumgenre.5 Het participeerde het afgelopen jaar eveneens in het onderzoek van het Steunpunt Toerisme en Recreatie naar het “Bezoek Vlaamse Attracties” . De dienst Planning en Onderzoek van Toerisme Provincie Antwerpen verzamelt bezoekcijfers voor tal van culturele instellingen en toeristische attracties en staat in voor het actualiseren van de gegevens tijdens de volgende jaren.

5

Specifieke resultaten voor het KMSKA werden aan de instelling bezorgd maar niet gepubliceerd. Iris Rooman, Analyse van de evolutie in de bezoekersaantallen in het KMSKA en de (mogelijke) invloed en werking van het aspect publiekswerking,GAS 2003, is een poging om al de beschikbare resultaten te bundelen.

41


Het KMSKA beschikt aldus over een voldoende gekwantificeerd inzicht in het profiel van de huidige museumbezoeker. Vanaf 2004 wordt het kwantitatief onderzoek aangevuld met kwalitatieve steekproeven. Marie-Paule Geeraerts, Tevredenheidsonderzoek bij het publiek van de tentoonstelling Anversa-Genova van O4.10.2003 tot 04.01.2004 in het KMSKA, (Stageverslag Museologie) Vrije Universiteit Brussel 2004, levert nuttige inzichten met betrekking tot de doelmatigheid van de presentatie en de publieksbegeleiding in de genoemde tentoonstelling. Lucy Edmonds bezorgde in 2004 een zeer grondige, kritische en persoonlijke appreciatie van de volledige tentoonstelling van oude kunst op de bovenverdieping van het museum. Geneviève Tellier zal aan de Université Libre de Bruxelles promoveren op een vergelijkend onderzoek naar de publieksbegeleidende instrumenten in de presentatie van de kunst van de Vlaamse primitieven in Amerikaanse en Europese musea. Een deel van haar onderzoek zal zij als stagiaire in de loop van 2005/06 in het KMSKA verrichten. Doel van dit kwantitatief en kwalitatief onderzoek is uiteraard niet enkel met meer succes de promotie van museumactiviteiten te organiseren, maar evenzeer met een grotere kennis van zaken de presentatie van museumobjecten en de begeleiding van het publiek te optimaliseren. De marketingverantwoordelijke van de afdeling publiekswerking wordt verantwoordelijk voor de organisatie van alle publieksonderzoek. P ro fi el e n e n p u b li e ke n De resultaten van de diverse publieksonderzoeken laten ons toe het profiel van de KMSKA-bezoeker en de aard van de diverse publiekssegmenten of doelgroepen te omschrijven en de sterkten en zwakten, de kansen en bedreigingen van de huidige museumwerking in kaart te brengen. Aldus wordt duidelijk op welke wijze het KMSKA de beleidsopties van de Vlaamse Regering kan invullen, en welke de missie en de doelstellingen van de afdeling publiekswerking moeten zijn. Iedere beleidsoptie met betrekking tot de participatie van het publiek zal evenwel rekening moeten houden met het feit dat cultuurparticipatie in uitzonderlijk hoge mate een gevolg is van wat “een socialisatieproces” wordt genoemd: cultureel actieve ouders leren hun kinderen op hun beurt cultureel actief te worden en te blijven. Deze gang van zaken beïnvloedt de scholarisatie van deze kinderen, die vaker voor een voortgezette opleiding zullen kiezen, terwijl omgekeerd de invloed van culturele “instructie” in het lager, secundair en hoger onderwijs op culturele activiteitsgraad gering blijft.6 MOEDERTAAL EN HERKOMST KMSKAPUBLIEK Nederland 20 %

Nederlandstalig Vlaanderen 17 % 54 %

Antwerpen 17 %

België 6%

Franstalig Frankrijk e.a. 8% 14 %

Engels

Duits

Sp I Jap Kor Rus

24 %

9%

13 %

40 %

Het KMSKA oefent in de eerste plaats een grote aantrekkingskracht op bezoekers uit Antwerpen en de omgeving van de stad in Vlaanderen en Nederland. Iets meer dan de helft van de bezoekers is Nederlandstalig, maar meer dan een derde van deze groep bestaat uit Nederlanders – in Nederland ligt het museumbezoek zoals bekend 10% hoger dan in België. Het merendeel van de KMSKA bezoekers is niet afkomstig uit België – naarmate de afstand toeneemt worden bezoekers ongetwijfeld vooral door de vaste collectie aangetrokken, dit in tegenstelling tot een grotere belangstelling voor tijdelijke tentoonstellingen en occasionele activiteiten bij het publiek uit de driehoek Lille-Brussel-Amsterdam. Voor het overgrote deel van het Vlaamse KMSKA publiek vormt een bezoek aan het museum het hoofddoel van de verplaatsing. Een drankje, etentje of winkelen kan er bij horen, maar het bezoek wordt veel minder gecombineerd met een bezoek aan een ander monument of museum (dit in tegenstelling met bv. bezoekers van het Brugse Groeningemuseum). Korte bezoekjes, minder dan 60 minuten zijn zeldzaam. De doorsnee bezoeker blijft 90 tot 180 minuten: de tijd om een tijdelijke tentoonstelling grondig te bekijken – en voor nieuwe bezoekers meteen ook de vaste collectie te bekijken -, een bezoekje aan de museumshop en een drankje in het museumcafé. Bezoekers voor de vaste collectie worden in de eerste plaats aangetrokken door Rubens, en in gelijke mate door de Vlaamse primitieven en de kunst van Ensor en de modernen. 6

Ineke Nagel, Cultuurdeelname in de levensloop, Interuniversity Center for Social Science Theory and Methodology, (2004), nuanceert, completeert en bevestigt P. Bourdieu’s klassieke, L’amour de l’art, 1969.

42


Het Vlaamse KMSKA-publiek wijkt niet grondig af van het doorsnee Vlaamse museumpubliek wat geslacht, leeftijd, opleiding, vrijetijdsbesteding en belangstelling betreft. Het KMSKA-publiek is evenwel nog net iets vrouwelijker, ouder en hoger opgeleid, wat overeenstemt met de waardering van dit segment van het publiek voor het inspirerende, informatieve, gezellige maar veeleer traditionele imago van de instelling – collega’s uit de culturele sector en jongeren (tot 45) zijn doorgaans nieuwsgieriger naar het reilen en zeilen in de wereld van de actuele kunst, mannen en mensen die geen universitaire opleiding hebben genoten, koesteren vaker belangstelling voor cultuurhistorische en technische museumgenres, of geven de voorkeur aan natuur en sport in plaats van boeken, kwaliteitsbladen, concerten, theater en musea. Opvallend is evenwel het feit dat het KMSKA-publiek voor 10 tot 16% uit kinderen en tieners bestaat, wat het gevolg is van een decennialange investering in de kwaliteit van de educatieve activiteiten. Los van de daadwerkelijke omvang van het KMSKA-publiek, geniet de instelling in de Benelux, Vlaanderen en Antwerpen een vrij grote bekendheid: in Antwerpen is “‘tmuseum” ook een geografisch referentiepunt, en een van de populairste fotogenieke decors. PARTICIPATIE, COMPETENTIE, DIVERSITEIT EN CULTUUR ALS MAATSCHAPPELIJKE K A T A L Y S A T O R : B e le i ds no t a cu l tu u r 20 04 - 200 9 De beleidsnota cultuur 2004-2009 van de heer Bert Anciaux, Vlaams minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, bestendigt het pleidooi voor een groter bereik voor vele culturele en artistieke activiteiten, diensten of producten. Gelijktijdig wordt evenwel gewezen op het gevaar om erfgoedactiviteiten louter als mediamieke cijferevenementen te evalueren en aldus de kerntaken uit het oog te verliezen. De beleidsnota pleit daarom veeleer voor het creëren van maximale kansen tot participatie en het slechten van participatiedrempels (cultuur kan immers een instrument van (elitaire) sociale distinctie zijn). Het verhogen van de competentie, de verdieping, vormt uiteraard één van de sleutels tot een geslaagd participatiebeleid. De beleidsnota vraagt om de educatieve werking niet te beperken tot een programma voor schoolkinderen. Cultuur kan verder een forum zijn waar maatschappelijke kwesties aan de orde worden gesteld. Diversiteit (in meerdere opzichten) moet worden beschouwd als een noodzakelijke maatschappelijke en menselijke waarde. Tenslotte wijst de beleidsnota op het belang van de internationale dimensie. Met een gestaag stijgend aantal binnen- en buitenlandse bezoekers, een sterk uitgebouwde educatieve werking op maat van kinderen, tieners, specialisten en leken, een tentoonstellingsprogrammatie met oog voor kritische kwesties, vaak in samenwerking met buitenlandse partners, en tentoonstellingsbeleid dat internationale kansen te baat neemt, beantwoordt het KMSKA reeds in niet geringe mate aan de beleidsopties van de Vlaamse Regering. Naast de vele troeven om dit beleid met toenemend succes verder te zetten moeten alle betrokkenen zich uiteraard ook bewust zijn van onvermijdelijke of tenminste hardnekkige beperkingen.

43


S W OT • • • • • •

(sterkten-zwakten, kansen-bedreigingen)

De waardering voor de kwaliteit van de collectie & de “sfeer” van het museum is zeer hoog. De competentie van de KMSKA-bezoeker is zeer hoog. Een sterk ontwikkelde educatieve werking. Hoge algemene bekendheid van de instelling. Het museum is een “fotogeniek” monument op een prominente locatie. De bereikbaarheid van de instelling is uitstekend.

• •

Strong

Weak

Opportunity • • • •

•

Onthaal en gebouw zijn onvoldoende publieksvriendelijk De belangstelling van jongeren en bezoekers die zelf werkzaam zijn in het culturele veld gaat veeleer uit naar “moderne” en “hedendaagse”kunst.

Threat

Marketingdeskundigheid zal leiden tot een planmatige aandacht voor vraag en aanbod met het oog op het verhogen en verdiepen van de participatie. De instrumenten om op een creatieve wijze een rol van maatschappelijke katalysator te spelen zijn aanwezig. Het KMSKA als bron van cultuurhistorische of “technische” informatie is onderontwikkeld. Het recreatieve karakter van een museumbezoek wordt in Vlaanderen (in vergelijking met Nederland) onvoldoende benadrukt (veeleer een plek voor informatie of inspiratie dan “ontspanning”). De samenwerking in het kader van de VlaamseKunstcollectie of “koepel” biedt tal van mogelijkheden om de publieksgerichte museumwerking te optimaliseren.

• • • •

Concurrentie op de markt van de vrijetijdsbestedingen (het aantal musea blijft stijgen enz.) Eigenheid van de instelling en kerntaken Vergrijzing van het publiek, afname van competentie door acculturatie (wie weet nog wat religieuze kunst is?) Dreigende commercialisering

Mis s i e : De afdeling publiekswerking ontwikkelt en organiseert alle publieksgerichte activiteiten die de toegang tot, de interpretatie van, de appreciatie voor en de dialoog met de collectie bevorderen. Door de verschillende nationale en internationale media en publieksegmenten te informeren en hen aangepaste instrumenten en diensten aan te bieden, slaagt de afdeling publiekswerking erin de bezoekerservaring te verrijken, het genot en de kennis van het publiek te vergroten, nieuwe binnen- en buitenlandse bezoekers aan te trekken en herhalingsbezoek te stimuleren. As p ir a ti es : Evolueren van een educatieve dienst met een uitgebreid takenpakket naar een volwaardige afdeling publiekswerking, dankzij de integratie van alle publieksgerichte activiteiten en diensten binnen een zelfstandige afdeling, en het ontwikkelen of aantrekken van bijkomende expertise op het vlak van presentatie, communicatie en marketing. Het museum en zijn collectie aantrekkelijker maken voor een gediversifieerd publiek. Het uitbouwen en vernieuwen van een uitgebreid pakket aan bezoekersdiensten op maat van diverse publieksegmenten. Het ontwikkelen van een doelmatig communicatieplan. Stijging van de waardering van de museumbezoeker, een stijging van het aantal bezoeken per bezoeker (herhalingsbezoek) en een stijging van het aantal museumbezoekers, inzonderheid bezoekers uit de eigen regio (Vlaanderen, België, BeNeLux).

44


Do e ls t ell i ng e n en S t ra te g is c h e i ni t ia ti e v en :

Horizon 1 Vernieuwing van de presentatie van de eigen museumverzameling, en een aangepast promotiebeleid. Optimaliseren en diversifiëren van de publieksbegeleiding. Een gestructureerd tentoonstellingsbeleid. Onthaalfuncties klantvriendelijk maken. Communicatieplan uitwerken. Doelgroepenplan uitwerken.

Horizon 2 Gecoördineerd publieksgericht beleid in samenwerking met de koepel “VlaamseKunstcollectie”. Aantrekken internationale tentoonstellingen naar koepelmusea. Uitbouw expertcentra PR en Marketing, communicatie en presentatie voor de ganse koepel.

Horizon 3 Internationale promotie van de VlaamseKunstcollectie als het “Flanders Museum of Fine Arts”. Ontwikkelen in samenwerking met de koepel van “grote” tentoonstellingen met internationale weerklank.

45

2002 PRESENTATIE museumverzameling

2003

2004

2005

2006

Ensor & de modernen

Permanent Brouwer tot De Braekeleer 1600 tot 1900 prentenkabinet, Rijksmuseum aan de Schelde

ONTHAAL

16de eeuw

Rubenszaal

VroegNederlandse diptieken

Rubens en tijdgenoten

Installatie integraal gereorganiseerd onthaal, museumshop enz.

Meertalige ondersteuning van de nieuwe presentatie van de museumverzameling Pocket multimedia “tool” Gefaseerde vernieuwing van publieksbegeleidend aanbod: “kidstour”

COMMUNICATIE MARKETING

Communicatieplan uitwerken en uitvoeren

46

PUBLIEKSBEGELEIDING

Intensieve doelgroepenbenadering ontwikkelen

2010

De Gouden Eeuw van Antwerpen

P la n n in g E N MIJ L P A L EN

Voorlopige reorganisatie “onthaalfuncties”

2008


Tentoonstellingsbeleid

2007


4.2. ALGEMENE TOEGANKELIJKHEID VOOR HET PUBLIEK Bez o e ke rs a d re s : Leopold De Waelplaats, Antwerpen C or re s po n d en t i ea dr es s e n: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Plaatsnijdersstraat 2 B-2000 Antwerpen 32(0)3 238 78 09 (t) 32(0)3 248 08 10 (f) [email protected] Op e ni n gs ur e n:

• • • • •

dinsdag tot zaterdag van 10 tot 17u zondag van 10 tot 18u schoolgroepen krijgen voor een geleid bezoek na voorafgaandelijke afspraak vanaf 9.30 toegang. Nocturnes worden georganiseerd op aanvraag. Gesloten: maandag, 1 en 2 januari, 1 mei, hemelvaartsdag en 25 december To e ga ng s p ri jz e n:

Museumverzameling, audiotour of kidstour inbegrepen

• •

• • •

6 euro 4 euro: groepen > 15, 60+, studentenkaart, Openbaar Kuntbezit, CJP, b-dagtrips, ANWB gratis: kinderen en jongeren tot 18 jaar, ICOM, VMV, Vrienden van het KMSKA, de laatste woensdag van de maand is het museum gratis toegankelijk voor iedereen. Leerkrachten kunnen het museum gedurende 2 jaar gratis bezoeken mits aanschaf van een leraarskaart (5 euro) Be r ei k ba a rh e id :

• •

• • • • • •

Antwerpen internationale Luchthaven: bus 16 tot het Centraal Station, Station Berchem: tram 8 (de zgn. Museumlijn via het trammuseum, Bourlaschouwburg nabij Rubenshuis, Kathedraal en monumenale kerken, MoMu, Plantin-Moretusmuseum, tot de musea op het zuid: MuHKa, Fotografie en “schone kunsten”. Leopold de Waelplaats Station Centraal: tram 12 en 24 (Amerikalei), bus 1 en 23 (Verbondstraat) Zuid Station: tram 4 (De Vrièrestraat) Auto (ruime parkeergelegenheid op de nabije Vlaamse en Waalse Kaai, en aan de Scheldekaaien) Fietsstalling (onbewaakt) voor het museum Wandelafstand van het historisch stadscentrum (Stadhuis, Kathedraal), musea op het zuid (fotografie en M HKA) en de Schelde Het museum on line: http://museum.antwerpen.be/kmska/

47


4.3. DIENSTEN VOOR HET PUBLIEK: •

• • • • •

• • •

•

Er is een afzonderlijke ingang voor bezoekers voor wie het gebruik van de hoge ingangstrap op de Leopold De Waelplaats een onoverkomelijk probleem stelt zoals gebruikers van een rolstoel, naast deze trap (pictogram mindervalide, aanmelden) of in de Plaatsnijdersstraat (achteraan met voorbehouden parkeerplaatsen). Een lift voor alle verdiepingen. Toiletten en toiletten voor andersvaliden (gelijkvloers en benedenverdieping). Vestiaire (zelfbediening met gesloten kasten en kapstokken) aan het museumcafé en de museumshop. Afzonderlijke vestiaire desgevallend op het gelijkvloers. Een groot auditorium voor 120 personen (kan tevens gehuurd worden). Museumcafé “CaMu” met zomerterras aan de ingang van het museum en met een eigen ingang aan de Beeldhouwersstraat. Zondagmiddag live muziek. Reservaties voor groepen mogelijk. Dranken en kleine gerechten in een apart en aangename kader. Elke dag open, behalve maandag, van 10 tot 20u. Info: 32(0)3 216 40 94 Museumshop met een uitgelezen selectie kunstboeken, ook voor kinderen, catalogi, prenten wenskaarten, posters en spellen, T-shirts, tassen en andere snuisterijen, bij de ingang naast het museumcafé, is gratis toegankelijk en heeft dezelfde openingstijden als het museum. De museumbibliotheek is een wetenschappelijke bedrijfsbibliotheek en is beperkt toegankelijk voor externen, na afspraak, op dindsdag- en woensdagnamiddag van 13 tot 16 u. Wetenschappers kunnen na afspraak, elke werkdag van 9 tot 12 u en van 13 tot 16 u de bibliotheek raadplegen. Faciliteiten o.a. boekscanner, kleurenkopie. Bezoek via de dienstingang van het museum Plaatsnijdersstraat 2. Voor een afspraak: 03.242.04.26

4.4. PRESENTATIE VAN DE MUSEUMVERZAMELING EEN STAPSGEWIJZE VERNIEUWING VAN DE PRESENTATIE VAN DE VASTE COLLECTIE Sedert de jaren ’70 werd de verzameling Oude kunst (14de-18de eeuw) getoond op de bovenverdieping van het museum en werden kunstwerken uit de 19de en 2Oste eeuw getoond in de tentoonstellingszalen op de benedenverdieping. Voor iedere tijdelijke tentoonstelling werden de zalen voorbehouden voor de verzameling moderne kunst, geheel of gedeeltelijk ontruimd. Omwille van de grote Van Dijcktentoonstelling in 1999 werden de 20 tentoonstellingszalen op de bovenverdieping gebruikt om een overzicht te tonen van de hele museumverzameling, van Simone Martini tot Alechinsky. De benedenzalen werden vrijgehouden voor de tijdelijke tentoonstelling en een aantal faciliteiten zoals de vestiare, museumcafe en museumshop kregen een betere plaats op de benedenverdieping. Ook voor het overzicht van het werk van vrouwelijke kunstenaars in de Nederlanden sedert 1500, “Elck zijn waerom”, werden alle tentoonstellingszalen op de benedenverdieping gebruikt. Inmiddels werd duidelijk dat de rijkdom van de verzameling moderne kunst, en in mindere mate van de verzameling oude kunst, op de bovenverdieping onvoldoende tot haar recht kwam. De kwaliteit van de verfraaiingwerken op de bovenverdieping, die in 1999 werden uitgevoerd, bleek bovendien van korte duur – door waterschade is het uitzicht van een aantal tentoonstellingszalen bovendien nog maar nauwelijks aanvaardbaar te noemen . Hoewel het “masterplan voor het museumgebouw” voorziet in een uitbreiding en reorganisatie van de ruimte, werd in 2002 besloten om de presentatie van de eigen museumverzameling meer ruimte te geven en dit project gefaseerd uit te voeren. Naast een voorlopige opknapbeurt van de ruimte moet ook voor het probleem van de verlichting in de zalen op de boven- en benedenverdieping dringend een oplossing worden gevonden. Sedert 1925 streefde het museum naar een quasi-encyclopedisch overzicht van nationale scholen en artistieke stijlen. De collectie van het KMSKA weerspiegelt evenwel noch de Europese kunstgeschiedenis maar evenmin de geschiedenis van de beeldende kunsten in Antwerpen, Vlaanderen 48


of de huidige Benelux. De verzameling weerspiegelt veeleer de smaak van de lokale en regionale liefhebber sedert de 16de eeuw. Een museumbezoeker kan in het KMSKA wel degelijk kennismaken met de lokale, regionale en zelfs Europese artistieke productie maar in een encyclopedisch overzicht worden de vele hiaten benadrukt en kunnen de troeven van de collectie onvoldoende tot hun recht komen. De presentatie zal in de toekomst aan de hand van kunsthistorische, cultuurhistorische, iconografische en thematische en technische criteria worden georganiseerd. Bovendien moet de inspirerende, dramatische en poëtische kracht van kunstwerken enerzijds, en de recreatieve en plezierige mogelijkheden van het tentoonstellingsparcours anderzijds veel meer aandacht krijgen. De vraag naar informatie op maat van de verschillende doelgroepen moet door de dienst publieksbegeleiding en educatie op gepaste en doelmatige wijze worden beantwoord. In de loop van het traject wordt geëxperimenteerd met verschillende interpretatie-instrumenten: al dan niet geïllustreerde objectlabels, al dan niet geheel of volledig meertalig, informatieve en inspirerende zaalteksten, infobrochures, multimedia, ateliers voor 18+, enz. De ervaring leert bovendien dat de uitvoering van een deel van dit project met succes kan opgevat worden als een evenement en als een “tijdelijke tentoonstelling” naar pers en publiek toe gecommuniceerd moet worden. Het uitvoeringstraject ziet er zo uit: Zomer 2002 Voorjaar 2003 Najaar 2004 Winter 2006 Voorjaar 2007 2008

Memlingrestauratie en Vlaamse primitieven Ensor en de modernen Integratie Rijksmuseum aan de Schelde Prentenkabinet benedenverdieping Brouwer tot De Braekeleer (17de-19de eeuw) 16de eeuw Rubens en de barok 200 2: H e er li jk e pr i m it i ev e n

Onder deze titel werd in de zomer van 2002 in een samenwerking van het KMSKA met enkele stedelijke musea aandacht besteed aan de kunst van de Vlaamse primitieven. In het KMSKA werd een tentoonstellingszaal in gereedheid gebracht om er de ambitieuze restauratie van Memlings monumentale panelen met “Christus en de musicerende en zingende engelen” onder het oog van het publiek uit te voeren. Deze zaal sluit aan bij de twee zalen waarin een keuze van 14de en 15de eeuwse werken wordt getoond. Voor het eerst krijgt het publiek de kans om voor en achterzijde van sommige werken te zien in speciale vitrines. 200 3: Ens o r e n d e m o de r ne n - a a n da c h t vo o r d e p o ëz i e va n he t b e el d Alvorens in 2005 de renovatie en herinrichting van de bovenzalen kan worden aangevat diende een aanzienlijk deel van de verzameling moderne kunst naar de benedenverdieping te verhuizen. Om te vermijden dat sommige zalen opnieuw moeten worden ontruimd voor tijdelijke tentoonstellingen, worden op de benedenverdieping 8 zalen, of ca. ¼ van alle tentoonstellingszalen, vrijgehouden voor allerlei tijdelijke presentaties. Wat de selectie betreft werd gekozen om 19de eeuwse kunstwerken die esthetisch nog sterk aansluiten bij de traditie van renaissance en barok, niet te verhuizen en de presentatie op de benedenverdieping aan te vangen met de kunst die onder invloed van het Franse impressionisme opvallend breekt met de traditie. De ensembles werden vervolgens geselecteerd aan de hand van bekende namen die sterk in de verzameling aanwezig zijn: Ensor, Wouters en het impressionisme, Modigliani en het naakt, Van de Woestyne, Permeke en de invloed van het kubisme, Alechinsky, Fontana en het schilderij als gebaar of “ding”. In samenwerking met interieurarchitecte Gilberte Claes werd naar een vorm en esthetiek gezocht die de poëtische kwaliteiten van ieder kunstwerk recht doet. In het parcours werd veel aandacht besteed aan afwisseling. 49


In de pers werd deze vernieuwde presentatie begroet als een van de opmerkelijke museale activiteiten van het jaar 2003. 200 4: Ri jk s m us e u m a a n de S ch e ld e - e e n k un s th is t or is c h e l a cu n e Het Rijksmuseum Amsterdam is tot 2008 gesloten voor het publiek voor renovatie. Het KMSKA beantwoordde de vraag van het Rijksmuseum om tijdelijk als één van de “satellieten van het Rijksmuseum” te fungeren positief. Een veertigtal laat16de en 17de-eeuwse schilderijen werden geselecteerd. Kunstenaars als Spranger, Goltzius of Cornelisz van Haarlem vertegenwoordigen het laat16de eeuwse maniërisme dat in de verzameling van het KMSKA onvoldoende sterk aanwezig is, ofschoon het een belangrijke rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van de barok in Vlaanderen. Ook de keuze van een aantal Hollandse navolgers van de Italiaanse kunstenaar Caravaggio sluit aan de bij de aanvang van de barokschilderkunst in Vlaanderen. De selectie wordt getoond in drie museumzalen die onmiddellijk volgen op laat-16de eeuwse schilderkunst van Maarten De Vos, en die voorafgaan aan de zalen met de schilderkunst van Rubens en zijn tijdgenoten.

200 5/6 : B r ou w er to t D e B ra ek e le e r - d e c ul t u ur his t oris ch e i nva ls h oe k De zalen op de bovenverdieping waar voorheen de kunst van de 19de en 20ste eeuw te zien was, werden na de inrichting van “Ensor en de modernen” tijdelijk heringericht en moet dus prioritair aangepakt worden. Hier krijgt het niet-monumentale aspect van de beeldende kunsten van de 17de tot de 19de eeuw een plaats: de 17de een 18de –eeuwse terracotta ontwerpen voor grote beelden, schetsen en studies van Rubens en zijn tijdgenoten kunnen als in een 17de eeuwse werkplaats een informele presentatie krijgen; cultuurhistorische overwegingen krijgen aandacht wanneer aan de hand van portretten en stillevens de burger en zijn (materiële) wensdromen wordt voorgesteld; burgerlijke normen en waarden staan centraal in een zaal gewijd aan het genrestuk; de continuïteit in de voorstelling van het landschap van de 17de tot de 19de eeuw en de invloed van het pleinairisme op de hele 19de eeuwse schilderkunst krijgen afzonderlijk aandacht; in een denkbeeldige reconstructie van een typisch 19de eeuwse tentoonstellingszaal kan de bezoeker voor zichzelf het theatrale of melodramatische kaf van het koren scheiden; het parcours besluit met monumentale naturalistische voorstellingen; in een aparte zaal moet tenslotte de historiek van de verzameling op een beknopte en aanschouwelijke wijze getoond worden.

200 6/7 : D e k u ns t va n d e 1 6d e e eu w - R e na i s s a nc e e n i n no va ti e De verzameling schilderkunst van de 16de eeuw illustreert treffend de geleidelijke integratie van klassieke motieven en thema’s, en de assimilatie van een nieuwe vormgeving, Antwerpen was bovendien de bakermat van enkele fundamentele artistieke vernieuwingen inzonderheid de uitvinding van het landschap, het genre en het stilleven. 200 8: D e m on u m en t a l e k uns t va n R u b en s en z ij n ti j dg e n o t e n De monumentale pracht van Rubens’ Antwerpse altaarstukken vormt ongetwijfeld één van de unieke troeven voor een bezoek aan het KMSKA. Sedert de bouw van het nieuwe museum (1890) werden twee in menig opzicht prominente zalen gereserveerd als erezalen voor de drie klassieke “vedetten” van de “Antwerpse school” en de barok: Rubens, Jordaens en Van Dijck. Zonder deze voorstelling van zaken overboord te gooien moet een wat genuanceerder beeld van de 17de eeuwse schilderkunst op groot formaat worden gegeven. De uitvoering van deze fase is uiteraard sterk afhankelijk van de stand

50


van zaken in de uitvoering van het “masterplan” – de mogelijkheden om kwetsbare, grote formaten veelvuldig te verplaatsen zijn immers zeer beperkt.

TIJDELIJKE PRESENTATIES VAN DE MUSEUMVERZAMELING H e t a l l er m oo is t e u i t h e t pr e n t en ka bi n e t De nieuwe presentatie van “Ensor en de modernen” voorzag een permanente afzonderlijke ruimte in het tentoonstellingsparcours voor het tonen van werken op papier – het tentoonstellingsbudget (6 / 60 maanden) van deze zeer kwestbare, lichtgevoelige werken is immers beperkt. Met het oog op de installatie van een dergelijk prentenkabinet werden mobiele wanden gerealiseerd voor de presentatie van prenten in de tentoonstelling “De uitvinding van het landschap” (2004), die vervolgens verhuisde naar de tentoonstellingszalen aan de overzijde van het gebouw, waar ze een verrassend intieme ruimte vormen tussen de feestelijke Wouterszaal en de naakten. Sedert het einde van de 19de eeuw hebben kunstenaars zelfstandige werken op papier gemaakt die in de mate van het mogelijke een plaats verdienen naast schilderijen of sculpturen. Het KMSKA beschikt over meer dan 3000 werken op papier. Drie maal per jaar zal hier een selectie van een 30-tal tekeningen en prenten van de 19de en 20ste eeuw hier worden getoond: gestart wordt met twee keuzes van topstukken (Chagal, Spiliaert, …), in de toekomst zullen Ensors jeugdige belangstelling voor de “caballero” (het museum beschikt over tientallen jeugdtekeningen), Goya’s “disparates” (het museum beschikt over een uiterst zeldzame proefdruk) en andere selecties worden voorgesteld. Deze plaats zal ook worden gebruikt om documentaire presentatie tijdelijk onder te brengen. Kleine “reizende” dossierpresentaties die door de verschillende leden van de koepel VlaamseKunstcollectie worden ingericht kunnen hier evenzeer aan bod komen, met het Antwerpse Stedelijk Prentenkabinet werden eveneens verkennende gesprekken aangeknoopt. R es ta ura t i es en a n d er e do s s i e rp r es en t a ti es De belangstelling van de regelmatige en occasionele museumbezoeker wordt ongetwijfeld gewekt door de presentatie van “nieuws”. Restauratiewerkzaamheden en/of wetenschappelijk onderzoek worden bij voorkeur in het parcours van de vaste collectie tijdelijk getoond. In het verleden werd aldus aandacht besteed aan de eerste vaststellingen met betrekking tot de restauratie van Memlings “Christus tussen de zingende en musicerende engelen”, de voorstelling van muziekinstrumenten op deze schilderijen (o.a. de vreemde klank van een tromba marina), de restauratie van Van Eycks “Madonna bij de fontein”, Titiaan, De Keyser, infraroodonderzoek van enkele werken van Rubens, de herontdekking van Willy Finchs’ “Landschap te Seneffe”. Ook andere belangwekkende restauratie-, conservatie- en onderzoeksprojecten zullen in de toekomst de gepaste aandacht krijgen.

De ko n in g t e ri jk Uit het volledige bestand van schilderijen en beelden worden een 600-tal werken opgenomen in de permanente presentatie. Onder de titel “de koning te rijk” worden vanaf 2005 in de zalen voor tijdelijke tentoonstellingen samenhangende ensembles getoond uit de museumreserves: een eerste ensemble belicht o.m. de schilderkunst van de zonen en navolgers van Bruegel. Voor de toekomst worden gelijkaardige projecten rondom de 17de eeuwse schilderkunst na de dood van Rubens op het getouw gezet. H e t K on i nk li jk Mu s e um in h e t b u it e nl a n d Het KMSKA wordt geregeld aangezocht voor de organisatie van tentoonstellingen in het buitenland. In het verleden werden aldus rondreizende tentoonstellingen rondom de 16de en 17de eeuwse schilderkunst georganiseerd in Chili, Japan en Spanje (“Los grandes maestros de la pintura Flamenca 51


en el siglo de Rubens” in Salamanca (2002)). Ensor werd op verzoek van de stad Antwerpen in Sint Petersburg voorgesteld in 2003. Luxemburg ontving in 2004 “La tentation du regard”. De tentoonstelling “De kleuren van Nicaise De Keyser” werd in 2004 in het Stedelijk Museum het Toreken in Tienen geopend. De tentoonstelling “Copyright Rubens” werd in Quèbec en Antwerpen getoond, ter zake worden momenteel ook gesprekken met Spaanse collega’s gevoerd. Onder de titel “De noche cartografiaba mis suenos” wordt in samenwerking met het Museum voor Schone Kunsten Oostende een Ensortentoonstelling in Salamanca en Sevilla georganiseerd in 2004 en 2005, “Ensor. From Japonism to Modernism” gaat in 2005 in Japan op reis. Terecht wordt Brussel door de Vlaamse Gemeenschap beschouwd als de “vitrine” voor een internationaal cultuurbeleid. De VlaamseKunstcollectie organiseert in samenwerking met BOZAR/Paleis voor Schone Kunsten in de zomer van 2005 een tentoonstelling gewijd aan het ontstaan van de grote Vlaamse kuntshistorische collecties in Brugge, Gent en Antwerpen. On t he m ov e : c oll e c ti e m o bi li t e i t

Door de grote omvang van de museumverzameling en de beperkte tentoonstellingsruimte verblijft een aanzienlijk deel van de kunstwerken in opslagruimten die niet publiek toegankelijk zijn. Om dit deel van de verzameling voor het publiek toegankelijk te maken, werkt het KMSKA een plan uit waarbij een aantal homogene ensembles van kunstwerken in langdurig bruikleen kunnen worden gegeven aan de Kathedraal te Antwerpen en de musea van Lier, Mechelen, Kortrijk, Oostende en Hasselt. Er wordt ook onderzocht of met andere musea (Rijksmuseum Amsterdam, MSK Gent) geen langdurige ruilbruiklenen kunnen worden overeengekomen die de lacunes in de verzameling van het KMSKA kunnen opvullen. Hoewel de promotionele troeven van dit project niet uit het oog zllen worden verloren, gaat het er niet in de eerste plaats om “dépendances” van het Koninklijk Museum te creëren. Een gedurfd uitwisselingsbeleid ook in het kader van de VlaamseKunstcollectie kan immers ook de aantrekkingskracht van het KMSKA vergroten. Door het lot van de geschiedenis bezit het KMSKA een aantal grote altaarstukken, die oorspronkelijk uit de Antwerpse Kathedraal afkomstig zijn. Een aantal onder hen behoren tot de topwerken van het museum. Andere altaarstukken zijn niet uitzonderlijk genoeg en te groot om in de vaste collectie te worden opgenomen. De schilderijen maken echter deel uit van de oorspronkelijke historische aankleding van de Kathedraal en een langdurig bruikleen aan de kathedraal zou de werken opnieuw in hun oorspronkelijke context brengen. Sedert de voltooiing van de restauratiewerkzaamheden voldoet de kerk overigens aan de conservatorische voorwaarden. Ook uit Liers kerkelijk bezit zijn er werken in de verzameling van het KMSKA. Deze werken, voorstellingen van het Kempische volksleven en landschap kunnen eventueel in het Museum Wuyts-Van Campen en Baron Caroly worden getoond. Negentiende-eeuwse historiestukken die markante bladzijden uit het zestiende-eeuwse Vlaanderen illustreren kunnen de historische betekenis van de stad Mechelen illustreren. Om het culturele aanbod in Hasselt te versterken, kan worden kan worden gedacht om een kleine, maar coherente groep Vlaamse expressionisten onder te brengen in de Stedelijke Musea van de Limburgse hoofdstad.

4.5. TIJDELIJKE TENTOONSTELLINGEN

Tijdelijke presentaties van bruiklenen blijven een aangewezen instrument om het profiel van het KMSKA als het museum van de Vlaamse Gemeenschap voor Rubens en de barokkunst bij een breed publiek, in binnen- en buitenland, in de verf te zetten. In onderling overleg is immers beslist dat het Groeningemuseum zich immers veeleer zal profileren als een museum voor de kunst van de Vlaamse primitieven, en het Museum voor Schone Kunsten van Gent, als een museum voor de (klassieke) modernen. Dit betekent dat de drie leden van de VlaamseKunstcollectie elkaar op het terrein waarop zij 52


zich wensen te profileren voorrang verlenen, zonder dat dit moet leiden tot een eenzijdige programmatie. Tentoonstellingen kunnen wat het KMSKA betreft, immers de ervaren museumliefhebbers met een voorkeur voor het cultuurhistorische, het technische of de actualiteit bereiken, de banden aanhalen met het verenigingsleven, of onervaren museumbezoekers over de drempel halen. Tenslotte kunnen tentoonstellingen het instrument zijn om als katalysator voor maatschappelijke kwesties, meer dan een vrijblijvende erfgoedinstelling te zijn. Deze overwegingen zijn doorslaggevend voor het tentoonstellingsbeleid van het KMSKA, wat in die zin kan worden samengevat als een beleid dat geen kansen onbenut wil laten.

COLLECTIES TE GAST Het KMSKA kan om veeleer pragmatische redenen onderdak bieden aan een omvangrijk ensemble bruiklenen die afkomstig zijn uit een enkele collectie. In 2003 was een overzicht van de schilderkunst van de late 15de tot de vroege 19de eeuw uit het Groeningemuseum te gast, naar aanleiding van de verbouwing in het Brugse museum. Het Palais des Beaux-Arts in Lille stelde een gelijkaardig project voor naar aanleiding van de grote Rubenstentoonstelling die het museum dwong om de tentoonstellingszalen tijdelijk te ontruimen. Een selectie schilderijen van Delacroix tot Courbet werd in het KMSKA getoond aansluitend bij de grote Rubensverzameling, die immers in 1854 door Eugène Delacroix en in 1861 door Gustave Courbet bezocht werd. Dit project kreeg wat meer gewicht door de publicatie van een catalogus en doordat het project onder de titel “Rubens ter discussie” werd opgenomen in het samenwerkingsproject LilleAntwerpen “Herontdek P P Rubens 2004”. Rijksmuseum aan de Schelde beantwoordt de vraag van het Rijksmuseum Amsterdam dat voor enkele jaren nagenoeg volledig gesloten zal zijn omwille van grondige renovatiewerken. De presentatie blijft indien de realisatie van het masterplan het toelaat, tenminste tot 2006 in Antwerpen. In 2005 zullen de beroemde of beruchte (want gemiste topstukken voor Vlaanderen) drie Jordaensportretten uit het Rijksmuseum gedurende enkele maanden in de Jordaens-Van Dyckzaal worden getoond.

IN CONFRONTATIE In het kader van het stadsproject Orbis terrarum, presenteerde Thomas Hirschhorn, “Rubens Challenge”, in 2001 in de Rubenszaal van het museum. De jongste jaren tracht het museum occasioneel plaats te bieden aan dergelijke projecten die de museumbezoeker vanuit een andere, actuele, invalshoek kennis laten maken met de vaste collectie. In 2003 werden 12 illustratoren uitgenodigd om de confrontatie aan te gaan met de museumverzameling onder de titel “Wie zoet is krijgt lekkers”. In 2004 werd in samenwerking met M HKA aandacht besteed aan China en confronteerde het KMSKA Oud-Chinese “schilderkunst” met de West-Europese kunst van de 15de tot de 17de eeuw onder de titel “Alles onder de hemel”. In 2006 zal Jan Fabre in het Koninklijk Museum een aantal recente sculpturen tonen.

TIJDELIJKE TENTOONSTELLINGEN 15. 10. 20 05 to t 15. 0 1.2 006 Ex t ra va gAN T ! A n tw e rps e s ch il d er k uns t v o or de Eu r op es e ma rk t 1 500 -15 25 In samenwerking met het Bonnefantenmuseum in Maastricht, besteedt deze tentoonstelling aandacht aan de massaproductie van religieuze schilderijen voor de export die in diverse Antwerpse ateliers ontstonden tussen 1500 en 1525. De schilders die deze werken maakten en hun medewerkers bleven tot dusver anoniem. De grote Duitse kunsthistoricus Friedländer gaf hen noodnamen: de meester van Amiens, de meester van 1518, de meester van de von Groote-Aanbidding. Hun kunst wordt overwoekerd door ornamenten, onderscheid zich duidelijk van de kunst van de Vlaamse Primitieven die 53


eraan voorafgaat, en de monumentalere kunst van Quinten Metsijs, zijn tijdgenoten en navolgers. De tentoonstelling, de eerste over dit onderwerp, omvat een zestigtal schilderijen en een dertigtal tekeningen uit Europees bezit. Curator: Peter Vandenbrink, Bonnefanten Maastricht, Nico van Hout Ok t o b er – d ec em b e r 2 006 : Gr en s v er b i nd i ng a ls h e e lh e id (Ver)stikken, (be)ademen en de matrix als grensverbindende omvormingszone in de kunst Hoe gaat een scheppingsproces, dus ook de kunstpraktijk om met (post)traumatische en met helende ervaringen? Hoe kan kunst zelf een (post)traumatische en helende ervaring zijn? Hoe opent de moderne en actuele kunst (al dan niet) een weg om om te gaan met ervaringen en gewaarwordingen die deze cultuur beheerst, maar gedeeltelijk of volledig wil ontvluchten? De tentoonstelling verlaat platgetreden kunsthistorische paden, laat zelfs de gangbare “gender-aanpak” achter zich en tracht aan de hand van oude en hedendaagse kunst een relevant alternatief aan te bieden voor de interpretatie en “beleving” van kunstwerken. Curator: Sofie Van Loo, Gynaika

3 ma a r t – 2 7 m ei 20 07: P ra y er s a n d P or t ra i t s : U nf o ld i ng t h e Ea r ly N e t he rl an d is h Di p ty ch ( N ed e rla n ds e d i p ti e ke n) In samenwerking met de National Gallery te Washington en Harvard Art Museums te Cambridge, MA, wordt een tentoonstelling van Vroeg-Nederlandse diptieken wordt georganiseerd. De tentoonstelling stelt zich tot doel om een veertig tot vijftig Vroeg-Nederlandse diptieken bijeen te brengen. Naast een aantal belangrijke werken die in hun origineel formaat bewaard bleven, zullen een groot aantal panelen in de tentoonstelling tijdelijk worden herenigd, vaak voor de eerste keer sinds hun verspreiding. Behalve uit Washington en Antwerpen zullen bijkomend bruiklenen worden gevraagd in publieke en private verzamelingen in Europa, USA en Australië. Curator: Ron Spronk, Harvard, Nico Van Hout 200 7 na ja a r: Ne o r ea lis m e e n n i eu w e z a k el ij k he i d i n B el gi ë e n E ur o pa Na een avant-gardistische periode rond W.O.I (dada, abstractie, futurisme, constructivisme, vorticisme, De Stijl, kubisme, enz.) komt er rond 1920 in vele West-Europese landen een terugkeer naar een meer klassieke kunst en krijgt een realistische schilderwijze weer belangstelling. Dit neorealisme is gegroeid uit de verworvenheden van de avant-garde, zoals de kunst van De Chirico, Douannier Rousseau en het kubisme en heeft weinig te maken met het oude naturalisme of impressionisme. Tegelijkertijd vertonen vele neorealisten een grote belangstelling voor de oude kunst van de Vlaamse Primitieven, de Duitse en Franse laatgotiek en voor de Italiaanse vroeg-renaissance, zowel stilistisch als technisch wordt deze schilderkunst bestudeerd. De tentoonstelling zal uitgaan van de Belgische neorealisten, zoals Gustave van de Woestijne, de leden van Nervia, Jos Albert, Georges Creten, Albert Crommelynck. Hun banden illustreren met Frankrijk (beweging van Le Retour à l’Ordre), de Duitse Neue Sachlichkeit, de Nederlandse magisch realisten, de Italiaanse Novecento-schilders is het tweede opzet van deze tentoonstelling. Voorbeelden en verwantschap met Engelse, Spaanse en andere Europese schilders zullen het neorealistisch beeld vervolledigen. De specifieke eigenschappen en de overeenkomsten onderling van deze “nationale “ scholen zullen worden aangetoond. Curator: Leen de Jong, Herwig Todts

54


200 8: D e t er u gk e er va n R u b ens ( R u b en s en z ij n ti jd ) Tentoonstelling in samenwerking met de Royal Academy in Londen. Deze tentoonstelling vertrekt van de artistieke situatie die Rubens in 1600, na zijn vertrek naar Italië, achterliet, en opnieuw aantrof bij zijn terugkeer in 1608. De innovaties die hij introduceerde en zijn groeiende invloed, die vooral blijkt uit de kunst van zijn ex-medewerkers. Curator: Christopher Brown, Paul Huvenne, Nico Van Hout 200 9: O n vo l t oo i d V e rl e de n Schilderijen zijn het resultaat van een creatief proces dat begint in het hoofd van de kunstenaar en vervolgens een neerslag vindt in voorbereidende tekeningen, ontwerpen en olieverfstudies. De beslissende fase voltrekt zich op de uiteindelijke drager, het paneel, het doek. Heel wat schilderijen haalden die eindstreep niet en bleven achter in een onvoltooide toestand omdat de kunstenaar het werk staakte. Dergelijke schilderijen bieden de toeschouwers inzicht in de manier van werken van de kunstenaar, een blik in de interne keuken. De onderschildering, de ‘doodverf’, die in voltooide schilderijen aan het oog wordt onttrokken, blijft dan immers zichtbaar. Zo kan worden aangetoond dat er verschillende schildertradities bestonden die doorheen de eeuwen heen stand hielden (zoals het schilderen in meerdere lagen of het aanbrengen van een groene onderschildering onder huidstinten). Anderzijds blijkt ook dat talentvolle kunstenaars zich minder aan die vaste werkwijzen hielden en dat ze sommige schildertechnische conventies radicaal overboord gooiden: dan vierden ze hun creativiteit, onvoorbereid, bot op het doek. Van veel oude schilderijen merkt de hedendaagse kunstliefhebber niet eens dat ze onvoltooid zijn, omdat de begrippen voltooidheid en onvoltooidheid sinds de negentiende eeuw aan relevantie hebben ingeboet. Dat is het resultaat van een evolutie die ruwweg begon vanaf het midden van de zeventiende eeuw, toen kunstenaars elementen van onvoltooidheid bewust in hun werken opnamen. Onvoltooidheid wordt dan een eigenschap, een signatuur, een middel en soms een doel op zich. Deze tentoonstelling omvat slechts een vijftig tot zestig schilderijen. Het aantal is beperkt gehouden, want het onderwerp wordt vertelt aan de hand van belangrijke schilderijen van de hand van de grootste kunstenaars uit de Westerse kunstgeschiedenis: Van Eyck, Dürer, Leonardo da Vinci, Titiaan, Correggio, Rubens, Van Dyck, Rembrandt, Reni, Gainsborough, Picasso en Mondriaan. De werken komen uit Europese en Amerikaanse verzamelingen. Een tentoonstelling over dit onderwerp vond nooit eerder plaats. Curator: Nico Van Hout 200 9: A n tw e r pe n a l s c e n tr u m va n d e ba ro k b ee l dh o uw k uns t in he t No o rd e n : Qu el li n us en z ij n ti j d De 17de en 18de eeuwse beeldhouwkunst staat nog al te veel in de schaduw van de grote namen uit de schilderkunst. In een samenwerkingsverband tussen diverse erfgoedinstellingen die actief zijn in Antwerpen wordt voor het eerst ruime aandacht geschonken aan de barokbeeldhouwkunst in Vlaanderen. De familie Quellin brengt Antwerpen aan de top van de beeldhouwkunst voor heel het Noorden in de 17de eeuw en zal in dit project een ereplaats bekleden. 201 0: D e G o u de n E e uw v a n An t we r p en Aan de hand van een negentigtal schilderijen wordt de kunst in de glansperiode van de Antwerpse economie belicht, namelijk de zestiende eeuw (Meester van de Antwerpse Aanbidding, Jan de beer, Jan Wellens de Cock, Meester van Frankfurt, Quinten Metsys, Joachim Patinir, Matthijs Cock, Pieter Coecke, Pieter Aertsen, Jan van Amstel, Jan van Hemessen, Pieter Brueghel I, Frans Floris, Joachim Beuckelaer). De expositie wordt opgedeeld in drie periodes: 1500-1530; 1530-1549; 1549-1570. Curator: Paul Huvenne, Prof. Max Martens, Prof. Carl Van de Velde, Nico Van Hout

55


Receptieve projecten Het KMSKA biedt af en toe plaats in zaal 3, een tentoonstellingszaal buiten het circuit die aansluit bij de inkomhal, ruimte aan tentoonstellingsprojecten die volledig door derden worden georganiseerd. Het NICC heeft op die manier een reeks tentoonstellingen van hedendaagse kunstenaars onder de naam Free Space georganiseerd. In 2004 werd met groot publiek succes een tentoonstelling georganiseerd rondom de V&-bombardementen op het Zuid in Antwerpen. De zaal kan doorgaans probleemloos ter beschikking worden gesteld. Uiteraard waakt het KMSKA over de degelijkheid van de organisatie. Vraag is enkel of dergelijke tentoonstellingsprojecten niet kunnen worden gebruikt om onervaren bezoekers in de tentoonstellingszalen te loodsen. Dan moet het parcours of de locatie voor deze receptieve activiteiten evenwel worden gewijzigd.

56


4.6. PUBLIEKSBEGELEIDING – EDUCATIEVE ACTIVITEITEN H is to ri e k Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen was vanaf zijn oprichting in 1810 tot ruim na de Tweede Wereldoorlog een ontmoetingsplaats voor de cultuurminnende burger. Het museum toonde zijn kunstwerken en de conservatoren informeerden kenners, verzamelaars, liefhebbers, kunstenaars, handelaars en ervaren belangstellenden door middel van publicaties en kunsthistorische lezingen. Er was geen speciale aandacht voor onervaren museumbezoekers zoals kinderen, jongeren of oudere nietmuseumbezoekers. Jongeren die het museum wel bezochten, waren academiestudenten omdat in hun opleiding het kopiëren naar oude meesters belangrijk was. Na de Tweede Wereldoorlog begonnen de educatoren hun werk in de Europese musea. Zij stelden zich tot doel op een aangename manier kennis over te dragen voor alle mogelijke bezoekersgroepen. In deze context werd in 1960 in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen een educatieve dienst opgericht. Zijn activiteiten bestonden hoofdzakelijk uit de directe begeleiding van de bezoekers: rondleidingen voor volwassenen en leerlingen van de middelbare school gaven een overzicht van de Vlaamse schilderkunst van de primitieven tot de expressionisten. Vanaf 1973 veranderde de educatieve dienst grondig: het takenpakket werd uitgebreid, het programma geactualiseerd, de doelgroepen werden gedifferentieerd, de doelstellingen en werkvormen afgestemd op de verschillende bezoekersgroepen. Vanaf de jaren '90 werden de 'educatieproducten' uitgebreid: naast rondleidingen, museumlessen en -ateliers werden bvb. toneel en evenementen geprogrammeerd en werd ook aandacht besteed aan kennisoverdracht door middel van audiogidsen of computerpresentaties.

DEELNAME AAN EDUCATIEVE ACTIVITEITEN 2000

2000

deelnemers

groepen

Totaal

9387 118 4236 18 570 0 2001 2632 18962

591 12 242 1 30 0 115 153 1144

Totaal museumbezoekers

98000

Kinderen <12 Tieners 13 –18 Studenten in lerarenopleiding Volwassenen 19+

PC Tent Pc Tent Pc Tent Pc tent

2001

2001

2002

2002

2003

2003

2004

2004

8523 494 3996 2020 738 0 2785 15340 33896

531 33 192 101 27 0 86 767 1737

11337 540 3960 240 469 180 2671 5635 25032

603 28 198 12 18 9 130 277 1275

11459 912 3941 560 926 140 2471 11987 32396

568 48 195 28 33 7 12 601 1492

10330 0 4292 0 1000 0 2634 7009 25265

534 0 214 0 36 0 129 350 1263

173000

149000

148000

Gebruik audioguide

40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0

kinderen

130000 7000

11987

15340 5635 2632 4236

3996

3960

3941

4292

12371

10330

2003

2004

9505

9017

11877

2000

2001

2002

tieners PC

7009

tieners tent

studenten

57

19+ PC

19+ tent


Overheid en museumwereld verwachten vaak dat de educator als een missionaris voor de kunst optreedt, en dat educatieve activiteiten tot een kwantitatieve groei van het publiek (en de inkomsten) leiden – sommige educatieve activiteiten vormen overigens voor 10 tot 20.000 KMSKAbezoekers wel degelijk een doel op zich. Publieksonderzoeken wijzen uit dat enerzijds de recreatieve kwaliteiten van het museumbezoek in vergelijking tot andere landen, in België onderontwikkeld zijn, maar anderzijds blijft de honger naar meer informatie groot. Een museum zoals het KMSKA is niettemin voor alles een van de unieke plaatsen waar “eender wie” zichzelf met “eigen ogen” kan vergewissen van de waarde van een belangrijk deel van het artistieke erfgoed. Museumeducatie en publieksbegeleiding moeten de presentatie van de collectie of tijdelijke tentoonstellingen ondersteunen en verdiepen door op een zeer openhartige, vrijmoedige, creatieve, efficiënte en adequate wijze de instrumenten en activiteiten aan te bieden die de interpretatie en appreciatie van kunstwerken kunnen bevorderen. Mis s i e ' t o t l er in g en v e rm a a k ' Het museum is de plek bij uitstek om originele kunstwerken te bekijken, erover te praten en te denken, ervan te genieten, erdoor ontroerd te worden. De educatieve dienst zal er op een actieve en creatieve manier toe bijdragen om van het museum een plaats van reflectie, inspiratie en creativiteit te maken. Zinvolle informatie en relevante activiteiten voor verschillende doelgroepen zijn effectieve middelen om het publiek betrokken te laten raken bij de verzameling van het museum. Het moet de ambitie van een geïntegreerde presentatie, publieksbegeleiding en educatie zijn om de relatieve rijkdom van de museumverzameling aanzienlijk te versterken, zodat het KMSKA op dit vlak het verschil met gelijkaardige instellingen in binnen- en buitenland kan maken. Do e ls t ell i ng e n Ontwikkelen van alle benodigde informatiedragers: van objectlabel en zaalteksten tot informatiebrochures, audiotour en personal digital assistent. Instructieve en inspirerende activiteiten organiseren op maat van diverse doelgroepen, en in functie van uiteenlopende presentaties en evenementen.

INTERPRETATIEINSTRUMENTEN De stapsgewijze vernieuwing van de presentatie van de eigenmuseumverzameling en tal van tijdelijke tentoonstellingen laten het museum toe om te experimenteren met uiteenlopende bronnen van informatie in de tentoonstellingszalen (exhibition & gallery title, instructieve & inspirerende opschriften, beknopte, uitgebreide, geïllustreerde objectlabels), informatiebrochures (plan voor een snel bezoek aan de highlights, uitgebreide tentoonstellingswijzers), audioguide (langs de highlights, ten gronde of op maat van kinderen), een elektronische vraagbaak. Het aanbod moet op maat van diverse leeftijden, talen, belangstellingen en competenties worden gesneden. Vermits de middelen onvermijdelijk schaars zijn zal in de loop van 2005-06 een publieksbegeleidingsplan worden uitgewerkt en stap voor stap worden uitgevoerd. Het KMSKA introduceerde als eerste museum op het Europese vasteland in 1995 een audiogids in drie talen: Nederlands, Frans en Engels. Sinds 2002 is gestart met het updaten van de audiogids: in 2002 werden de commentaren bij de Vlaamse primitieven vernieuwd, in 2003 werd een Highlightstour voorgesteld, in 2004 een Kidstour. Op korte termijn dient het aantal commentaren uitgebreid te worden tot 200 (25 à 30 % van de tentoongestelde werken) en gezorgd te worden voor een Duitse versie. Met deze uitbreiding kunnen dan thematours aangeboden worden. Met de museumbibliotheek wordt onderzocht op welke wijze meer gespecialiseerde informatie aan de museumbezoeker kan worden aangeboden (een leeshoek met publicaties en cd-roms over de vaste en tijdelijke presentaties). Om de interactie tussen bezoeker en museum te stimuleren kan een ideeënwand geïnstalleerd worden waar bezoekers hun mening over kunst, kunstwerken, tentoonstellingen, enz. kwijt kunnen.

58


Vo o r e n na : w e bs i t e en pu b li ca ti es Naast praktische informatie wenst het museum ook educatieve informatie op de website te plaatsen die benut kan worden tijdens de voorbereiding van een museumbezoek: een rubriek met FAQ's voor leerlingen, studenten en anderen, lespakketten voor het onderwijzend personeel, zaalteksten en bezoekersgidsjes. De museumshop biedt de museumbezoeker catalogi bij tijdelijke tentoonstellingen aan, een koffietafelboek over de museumcollectie, andere publicaties over de collectie, conservatie en restauratieaangelegenheden, onderzoeksprojecten, enz. Met ingang van de tentoonstelling “Gekooid verlangen. Graverol en Baes” (2002) worden voor de openingsplechtigheid van dergelijke evenementen gastsprekers uitgenodigd, die het project niet zozeer als kunsthistorisch expert situeren, maar de actuele relevantie ervan ter discussie stellen. Bernard De Wulf,Kristien Hemmerechts, Bob Van Reeth, Kurt Van Eeghem, Annemie Van Kerckhoven, Henk Van Os en Benno Barnard voerden reeds het woord. Zo mogelijk worden merkwaardige teksten afzonderlijk gepubliceerd in quasi-bibiofiele boekjes in een beperkte oplage, in deze reeks werd ook de laatste tekst van wijlen Abraham Hammacher, Het geheim van hetberg-zijn, in 2004 gepubliceerd.

EDUCATIEVE ACTIVITEITEN Gi ds en w er ki n g Sedert vele decennia worden educatieve activiteiten uitgevoerd door gespecialiseerd of occasioneel museumpersoneel, en door zelfstandige of free lance-medewerkers. De professionalisering die zich ook op het vlak van de museumeducatie heeft doorgezet en gewijzigde socio-economische omstandigheden vereisen het ontwikkelen van een gepaste arbeidsformule. Voor het uitvoeren van de meeste educatieve activiteiten staan tientallen educatieve medewerkers kunsthistorici en geaggregeerden uit het kunstonderwijs - klaar. Omdat er geen professionele opleiding voor museumgidsen in Vlaanderen bestaat, verzorgt het museum zelf hun opleiding, vorming en evaluatie. Op korte termijn zal samengewerkt worden met de lerarenopleidingen van universiteiten en hogescholen om de expertise rond museumeducatie door te geven. Concrete afspraken werden terzake met de Katholieke Universiteit Leuven gemaakt. Vo o r ki n d er e n e n j o ng e r en : ti jd e ns en n a s ch o ol s

Met oog voor detail - het educatief programma voor de derde kleuterklas en het lager onderwijs - biedt een ruime keuze aan museumateliers aan. Inhoud en didactische werkvorm worden in 2005 geëvalueerd en herdacht om in het schooljaar 2006 - 2007 tot een nieuwe educatieve brochure te komen. Voor de tweede en derde graad van het lager onderwijs is er een zoektocht langs schilderijen met eetwaren. In 2005 wordt voor de derde graad van het lager onderwijs een nieuwe zoektocht opgesteld met kleding en mode als onderwerp. De zoektochten worden op de website geplaatst zodat onderwijzers en ouders samen met hun leerlingen of kinderen een gericht museumbezoek kunnen plannen. Sinds 2000 wordt de theatervoorstelling De Koekjesdoos over leven en werk van Rubens in de Rubenszaal voor de derde graad van het lager onderwijs opgevoerd. Samen met Oceaan vzw. die dit stuk heeft gemaakt, wordt overlegd over de productie van een nieuwe voorstelling voor deze doelgroep.

Kunst Kijken - het educatief programma voor alle richtingen van het middelbaar onderwijs - biedt een ruime keuze aan museumlessen aan. In deze lessen worden vragenlijsten of kijkwijzers gebruikt. In 2005 worden deze vragen aangepast en online geplaatst. Voor de derde graad van het middelbaar onderwijs wordt de toneelvoorstelling De Betonnen Muur over leven en werk van Rubens verder geprogrammeerd. Om het museumbezoek als een buitenschoolse leersituatie waar cognitieve en affectieve eigenschappen worden gestimuleerd te bevorderen worden workshops voor leerkrachten en toekomstige leerkrachten aangeboden. De syllabi Kinderen in het museum en Jongeren in het museum

59


worden in 2005 geupdated. In deze context wordt ook samengewerkt met Canon, de cultuurcel van het ministerie van Onderwijs, en worden er workshops gepland. Tijdens de schoolvakanties worden educatieve activiteiten georganiseerd: museumateliers, theaterateliers. Vanaf 2005 wensen we samen te werken met Art Basics for Children die mobiele studio's ontwikkelt waar kinderen (en ook volwassenen) zich in diverse kunstvormen in de museumcollectie kunnen initiëren of verdiepen. Vo o r v ol wa s s e n en Gevarieerd aanbod van themarondleidingen en andere evenementen zoals de toneelvoorstelling De

Betonnen Muur. Er zullen ook dagprogramma's i.s.m. andere musea of culturele instellingen worden aangeboden. Om het herhalingsbezoek te stimuleren worden nieuwe thema's en werkvormen uitgewerkt bvb. themarondleidingen voor de Vrienden van het Museum; ateliers o.l.v. van een beeldend kunstenaar; cursussen i.s.m. Amarant, Davidsfonds; lezingen door kunstkenners; spreekuur bij de restauratoren; wekelijkse themarondleidingen door stafleden. Sedert het begin van de jaren ’30 organiseert het KMSKA winterlezingen.

60


4.7. PUBLIEKSWERVING (PROMOTIE, MARKETING, PUBLIC RELATIONS, PERS) In l ei di n g Ook in het verleden heeft het KMSKA met het oog op het bereiken van “het publiek” aandacht gehad voor plaats-, prijs-, promotie- en productgebonden kwesties. De “de markt” en inzonderheid de wetten van vraag en aanbod hebben ongetwijfeld de ontwikkeling van het aantal tijdelijke tentoonstellingen en de ontwikkeling van een waaier aan educatieve activiteiten gestimuleerd. De wereld van de cultuur is zich gedurende lange tijd niet of onvoldoende bewust geweest van deze drijfveren en heeft zeer lang weerstand gekoesterd tegen een beleid dat geïnspireerd is door het bedrijfsleven. De jongste 15 jaar hebben culturele instellingen wereldwijd evenwel een geestdriftige attitude tegenover o.a. een doelmatige bedrijfsvoering of een efficiënte marketing ontwikkeld. Wanneer in 2001 de afdeling publiekswerking werd gereorganiseerd om op een geïntegreerde wijze alle publieksgerichte activiteiten te organiseren, werd Dominique Savelkoul ingehuurd om gedurende meer dan 1,5 jaar op te treden als adviseur. Mevrouw Savelkoul was destijds communicatie en marketingverantwoordelijke van de National Gallery in Londen. Inmiddels werden binnen de afdeling een aantal taken duidelijker gedefinieerd en is er ruimte gekomen om op een meer zelfstandige wijze aandacht te besteden aan de werving van ervaren en onervaren museumbezoekers. Het directoraat werd inmiddels versterkt met een marketingdeskundige die zich zal toeleggen op “fundraising”. De beleidsnota van de minister voor cultuur van de Vlaamse regering indachtig moeten de activiteiten met het oog op het verbeteren van de publiekswerving wel degelijk een grotere maar ook meer gediversifieerde publieksparticipatie nastreven, anderzijds dient men zich bewust te zijn van voor het gevaar om erfgoedactiviteiten louter als mediamieke cijferevenementen of commerciële successen te evalueren en aldus de kerntaken uit het oog te verliezen. P u bl i eks o n de rz o ek en ma rk e t in g mi x De eerste zorg bestaat er ongetwijfeld in om alle publieksgerichte activiteiten met meer kennis van zaken te ondersteunen door een heldere segmentering van het publiek te verbinden met het aanbod aan producten en diensten, en de gepaste beleidsopties inzake prijs, plaats, communicatie en promotie. In de eerste plaats moet alle beschikbare publieksinformatie geanalyseerd worden. In overleg met de informatiemanager moet een doelmatig systeem worden ontwikkeld om de informatie die de financiële transacties aan de kassa opleveren snel en bruikbaar te verwerken. In overleg met gespecialiseerde universitaire opleidingen moeten aanvullende en verdiepende onderzoeken worden opgestart. Steekproeven met oog voor de kwaliteit van de museumervaring moeten de evaluatie van publieksgerichte activiteiten en diensten in hogere mate gaan ondersteunen. Een grondige evaluatie van alle producten en diensten die het KMSKA aanbiedt en organiseert dringt zich op, zodat met oog voor de omvang, de diversiteit en de kwaliteit van het museumbezoek prioriteiten aan de directie kunnen worden voorgelegd.

61


Onderstaand schema zal het startpunt zijn voor een plan van aanpak. SPECIFIEKE

DIENSTEN

STAND VAN

(HUIDIGE

X

ZAKEN)

Tieners en schoolgaande jeugd Volwassenen met weinig museumervaring, wegens een grotere belangstelling voor sport, natuur, techniek, …, competentieachterstand (taal, opleiding, …)

(Kinderen en tieners van cultureel actieve ouders)

TIJDELIJKE

Kleuters en kinderen < 12

LINGEN

MUSEUMBEZOEKER

TENTOONSTEL

ERVAREN EN COMPETENTE

MUSEUMVERZ

AMELING

ONERVAREN PUBLIEK

Ateliers (interactief museumbezoek) Speurneuzen Podium: Koekjesdoos Website (?) Elektronische vraagbaak in tentoonstellingszaal Erfgoeddag Museumnacht Europese museumdag,

X

x

Liefhebbers van moderne X kunst Cultuurgeschiedenis, Oude kunst, uit binnen en – buitenland die eventueel X voor een of meerdere dagen in Antwerpen verblijven

x

X

Meertalige waaier aan interpretatie-instrumenten: Audiotour Rondleidingen Lezingen Concerten en podium Atelier 18+ Erfgoeddag, museumnacht, monumentendag

Cultureel minder actieve jonge gezinnen met kinderen

X

Kidstour Vakantieateliers

Nestklevers (25-35) Baby-boomers X

P ri js z e t ti n g Het KMSKA geniet het voorrecht als DAB om zelfstandig de prijs van producten te bepalen en op soepele wijze aan te passen aan steevast groeiende productiekosten of de wisselende belangstelling van het publiek. In vergelijking tot een bezoek aan opera, theater, klassiek of populair concert, filmbezoek, enz. is het museumbezoek in de Benelux aanzienlijk goedkoper. Hoewel de tarieven in het KMSKA in België niet tot de laagste behoren, rekenen de meeste musea in de omringende landen hogere tarieven aan. Onderzoek naar het consumptiegedrag in de museumsector leert dat de inkomprijs doorgaans slechts 10 % van de totale uitgave voor verplaatsing, eten, drinken en winkelen of verblijf bedraagt. Museumbezoekers hebben, zo blijkt eveneens uit enquêtes, geen problemen met de tarieven: het overzicht van de stijgende bezoekcijfers in het KMSKA leert ons dat het afschaffen van het gratis bezoek aan de museumverzameling sedert 1986 geen negatieve invloed heeft gehad. In 2003 werd beslist om het gratis bezoek op vrijdag te vervangen door de laatste woensdag van de maand. De ratio van deze beslissing werd erkend door de stedelijke musea in Antwerpen en in 2005 overgenomen. De ervaring leert evenwel dat flexibele en diverse tarieven een bijkomend promotiemiddel kunnen zijn, en potentiële bezoekers aanmoedigen om van hun “voordeel” gebruik te maken. Bovendien kunnen hier samenwerkingsverbanden worden aangegaan met belangrijke media en culturele verenigingen. Een combiticket voor Antwerpse musea en monumenten was in ontwikkeling. Het cruciale probleem 7 vormde de verdeelsleutel voor de inkomsten. De mogelijkheid om de tarieven zeer soepel in te zetten als marketinginstrument moet op alerte wijze worden ontwikkeld. Een mooi voorbeeld biedt de audioguide waarvan het gebruik aanvankelijk inbegrepen was in het ticket. Vervolgens werd 1,5 euro aangerekend. Het gebruik van de 50 toestellen die het KMSKA dagelijks ter beschikking stelt van de bezoeker bleef evenwel te laag, zodat beslist werd om met ingang van september 2004 de audioguide altijd gratis aan te bieden en het gebruik ervan actief aan te moedigen. Het compenseren van de stijgende productiekosten (bv. voor rondleidingen en ateliers, transport, verzekering of art handling en presentatie) en het verhogen van de financiële armslag van de instelling 7

Een mogelijkheid om uit de verdeelsleutelproblematiek te raken bestaat erin de verkoper van de kaart een zo laag mogelijke commissie te verlenen en de overige inkomsten te verdelen over deze musea of monumenten die kunnen bewijzen dat de kaart bij hen effectief is gebruikt om toegang te krijgen. Op die manier is de kaart een marketing-instrument voor alle partners, want de gebruiker kan zijn voordeel eender waar benutten, maar het risico dat instellingen die slachtoffer dreigen te worden van een verschuiving van de bezoekers voltarief of reductie naar bezoekers met de 2-dagenkaart, derven dan geen of bijna geen inkomsten ten koste van partners die wel deelnemen aan het project maar geen of weinig gebruikers van de museumkaart ontvangen. M.a.w. als marketinginstrument komt het alle partners ten goede maar de inkomsten zijn voor wie ze effectief verdient. Een dergelijke regeling verkleind het risico op inkomensverlies voor alle deelnemers effectief.

62


mogen het KMSKA evenwel niet verhinderen om haar publieke opdracht uit te voeren. Wat prijszetting betreft betekent dit dat creatieve oplossingen moeten worden gevonden om gebeurlijke financiële participatiedrempels – en die zijn er alleen al voor herhalingsbezoek, studenten boven de 18 of museumactiviteiten vanuit bv. assielzoekerscentra wel degelijk!- te slechten. P la a ts De bereikbaarheid van het KMSKA is zeer hoog en wordt door de museumbezoeker gewaardeerd. Hoewel de overheid het gebruik van het openbaar vervoer prioritair wil aanmoedigen gaat de voorkeur van vele museumbezoekers nog steeds uit naar individuele verplaatsingen met de auto. Het KMSKA zal de ruime parkeermogelijkheden in de directe omgeving beter onder de aandacht moeten brengen. Het KMSKA bevindt zich in een trendy woon- en uitgangswijk, met in de nabije omgeving het M HKA en het Fotografiemuseum, die een museumpubliek aantrekken dat doorgaans wat jonger is dan het gemiddelde KMSKA-publiek: deze publiekswervende troeven zullen ook in samenwerking met de horeca beter moeten worden ontwikkeld. Het KMSKA ligt op wandelafstand maar niettemin buiten het commerciële en cultuurhistorische centrum van Antwerpen. De inspanningen om in samenwerking met Toerisme Antwerpen de doorstroom van “Rubensbelangstellenden” (van de topstukken in de kathedraal en het woonhuis van de kunstenaar naar een van de merkwaardigste Rubensverzamelingen ter wereld in het KMSKA) moet verbeterd worden door gemeenschappelijke promotie, combitickets (de Antwerpse museumkaart is er nog steeds niet) en gepaste publieksgerichte evenementen en activiteiten: de kathedraal is wellicht een prioritaire partner. Publieksonderzoeken herhalen steeds weer de vraag naar openingsuren die rekening houden met de vrije tijd van de bezoeker. Het feit dat het behoedzaam, veeleer occasioneel dan systematisch, invoeren van latere openingstijden (nog ?) niet op massaal succes kan rekenen betekent niet dat het KMSKA deze kans om tenminste de kwaliteit van het museumbezoek te verbeteren, mag verwaarlozen – het KMSKA organiseert op vraag af en toe exclusieve nocturnes waar een beperkt aantal genodigden zichtbaar met volle teugen geniet van een unieke museumervaring. De praktijk leert dat het wijzigen van de openingsuren zich zeer moeizaam laat verzoenen met de zorg voor de vrije tijd van het museumpersoneel. Schoolgroepen kunnen zich sedert 2003 vanaf 9.15/30 hun museumbezoek aanvangen. Zondagnamiddag blijft het museum 1 uur langer open. De ervaring leert dat culturele activiteitsgraad seizoensgebonden is. Bij wijze van boutade kan me vaststellen dat de gemiddelde museumbezoeker in de zomer in het buitenland museumverzamelingen (in plaats van tijdelijke tentoonstellingen) bezoekt en behalve op regenachtige dagen liever aan het strand of in de natuur vertoeft dan in een tentoonstelling over “Venus” of de landschapschilderkunst. Wat de kwaliteit van de museumervaring betreft verdient de presentatie van de museumverzameling en de ontwikkeling van de allerbeste publieksbegeleiding en educatie prioritair aandacht. Publieksonderzoeken leren bovendien dat de museumbezoeker de efficiëntie van het onthaal en de welwillendheid van de museumsuppoosten waarderen. In het verleden werd vastgesteld dat het onthaal niet erg functioneel was georganiseerd in een onopvallend loket voor financiële verrichtingen en een balie voor info en dergelijke. Op advies van McKinsey&C° werd in 2002 een enkele balie gemaakt, die ook omwille van personeelstekort, slechts door een enkel personeelslid wordt bemand. Vervolgens werd het project samen met ontwerpbureau Bailleul verder uitgewerkt. Momenteel ligt een ontwerp klaar om de functionaliteit van de onthaalbalie te optimaliseren, de gepaste opleiding voor het baliepersoneel (momenteel eenzijdig gericht op het correcte verloop van financiële transacties) te verzorgen, en nieuwe infrastructuur te installeren. Deze operatie is dringend vermits ze als hefboom kan fungeren voor een grondige uitbreiding en vernieuwing van alle vormen van informatie ten behoeve van het museumbezoek. Aansluitend moet dringend werk worden gemaakt van eenvoudige hulpmiddelen die het bezoek makkelijker kunnen maken, zoals een leuning op trap die toegang biedt tot het museum, voor vele mensen is het een “long hard climb”. De ruimte waar het museumatelier wordt georganiseerd is niet optimaal, een groter en zichtbaar atelier zou het aantal gebruikers aanzienlijk kunnen doen toenemen. De uitrusting van het auditorium kan veel beter. De leeszaal bij het museumcafé zou een cyberplek kunnen worden.

63


C o mm u nic a ti e en pr o mo t i e De belangrijkste opdracht op het vlak van communicatie en promotie bestaat er in informatie aan te bieden. Het KMSKA beschikt daartoe over diverse kanalen. Informatie betreffende de activiteiten en diensten die het museum bezoekers aanbiedt en de werking van het bedrijf wordt verschaft op verzoek. Het moet tot op zekere hoogte mogelijk zijn om wat dit betreft de loketfunctie van bepaalde diensten beter te organiseren: balie & telefonie dienstingang, balie & kassa museumhal, secretariaat publiekswerking, secretariaat directoraat, en de afdelingen. Sedert 1987 beschikt het KMSKA over een Nederlandstalig blad, de museumkrant, die driemaandelijks verschijnt. Het blad is geëvolueerd van overwegend geschreven info betreffende aanwinsten, restauraties, tentoonstellingen, educatieve activiteiten of evenementen, naar een blad dat poogt voor visueel aantrekkelijk te zijn. De museumkrant wordt rechtstreeks verzonden aan 5000 correspondenten (o.a. leden van de vzw De Vrienden van het KMSKA, collega’s in de culturele sector, overheden, enz.) en wordt in een oplage van 12.000 exemplaren verspreid via commerciële kanalen in de culturele sector. In de toekomst wordt onderzocht of de publicatie ook als promotiemiddel voor specifieke activiteiten nuttig kan zijn, en of distributie voor verbetering vatbaar is. website Het KMSKA behoorde in de loop van de jaren ’90 tot de eerste musea in België die via een tweetalige (Nl en Engels) website informatie betreffende de instelling en haar activiteiten aanbood. De website blijft een geactualiseerde bron van informatie maar zowel betreft de rijkdom aan mogelijkheden als wat de “looks” betreft heeft het KMSKA tegenover vele andere instellingen een achterstand opgelopen. De aanpassing van de website dient rekening te houden met de noodzaak om de website in huis te beheren, de mogelijkheid om via de website toegang te verschaffen tot de collectie, tot de nodige informatie, de mogelijkheid om de website als een educatief instrument te ontwikkelen enz. De website is wellicht een van de aangewezen kanalen om tieners en jongeren te bereiken.

De communicatie en promotiebedrijvigheden omvatten verder de wijze waarop doormiddel van een intense perswerking en het inzetten van de gepaste promotiemiddelen het publiek succes van de diverse museumactiviteiten wordt ondersteund. De verworven expertise van de verantwoordelijke personeelsleden werd naar aanleiding van het stadsproject “Herontdek P P Rubens” in 2004 verbeterd: gedurende meer dan 6 maanden werkten 2 KMSKA-personeelsleden dagelijks bij de vzw “Antwerpen Open”, die op dit terrein sedert 1993 haar sporen verdiend heeft. Dit leverde o.a. een communicatieplan op dat als leiddraad voor pers- en promotieacties wordt gehanteerd. Dit plan start altijd met een analyse van sterkten-zwakten-kansen-bedreigingen (SWOT), formuleer de communicatiedoelstellingen in functie van de doelmarkten en doelgroepen, organiseer de interne communicatie zodat de doorstroom van informatie van meet af aan gegarandeerd is. Huisstijl Als instelling van de Vlaamse Gemeenschap is het KMSKA onderworpen aan de geldende regels van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap: het KMSKA presenteert zich als een instelling van de Vlaamse Gemeenschap. Daarnaast gebruik het KMSKA eveneens nog steeds een eenvoudig logo dat in de loop van de jaren ’90 in gebruik werd genomen. Enkele jaren geleden werd een project om de instelling een eigen “brand” en gepaste “nieuwe, frisse, …” huisstijl te geven opgestart en weer afgevoerd. Het bestaande logo wordt niet op autoritaire wijze gebruikt. De bekendheid, het imago van een zeer actief en degelijk huis van vertrouwen, worden niet gehinderd door de afwezigheid van een gevisualiseerd “merk”. Het KMSKA zal de vernieuwing van logo en het ontwikkelen van een overheersende huisstijl voorbereiden in functie van de uitvoering van het masterplan voor het gebouw en de infrastructuur. Promotiekanalen Bestaande relaties met de verschillende overheden en openbare dienstverlening zullen verder uitgebouwd en geoptimaliseerd worden. Promotie omvat de inhoud, vorm en frequentie van de boodschappen die gecommuniceerd worden naar de belanghebbenden over de organisatie en haar producten evenals de kanalen waarlangs deze worden verstuurd. Hiertoe behoort ook het gebruik van

64


en beleid naar gratis publiciteit (b.v., via persvoorstellingen). De promotionele aanpak voor de verschillende producten verschilt naargelang hun positionering op de markt. Op lokaal vlak zal intenser gewerkt worden naar de bekendheid van de collectie en het museum oa. door aanwezigheidspolitiek in de wijk, bv. ondersteunen van speciale evenementen in de buurt in ruil voor naamsvermelding. Omdat promotie gaat over de wijze waarop het KMSKA zich presenteert aan de markt, gaat het dus niet alleen om het maken van reclame. Promotie omvat vele mogelijkheden: advertentie plaatsen, billboards, foldertjes, affiches, banieren, het stimuleren mondelinge promotie bij feestjes en verenigingen, mond tot mond reclame (lever kwaliteit en goede service), direct mail (adressenlijst tegen betaling of gratis via internet), telefonisch contact, kortingsbonnen, persbericht, eigen website, sponsoring, beurzen (bezoeken of eigen stand) etc. De uitbouw van een goede perswerking is van groot belang voor het genereren van free publicity . We concentreren ons eerst en vooral op nationale, regionale en lokale media, gespecialiseerde kunsttijdschriften, gespecialiseerde niet-culturele magazines, toeristische magazines, reismagazines, agenda’s, joint promotions, betalende mediaruimte (wordt zo weinig mogelijk aangewend wegens het hoge prijskaartje), acties en events, zoals : Publieksopening tentoonstellingen, Cultuurmarkt, toeristische beurzen, direct mailings, naar culturele centra, bibliotheken, scholen, hogescholen en universiteiten. Het bestaande adressenbestand is echter niet gebruiksvriendelijk. Een doelstelling voor het evenementluwe 2005 is dan ook de geleidelijke aanvulling en aanpassing van het adressenbestand tot we een overzichtelijk, meer gebruiksvriendelijk systeem verkrijgen. Pers Als aanvulling op de hierboven vermelde promotiemiddelen, m.n. voor het genereren van free publicity, zal de perswerking verder uitgebreid en geoptimaliseerd worden. Door het systematisch bijhouden van informatieaanvragen en het actief contacteren van redacties zal het bestaande persbestand steeds aangepast en uitgebreid worden. Een mogelijkheid naar de toekomst toe is het creëren van een pagina op de website, uitsluitend bestemd voor pers: na het aanvragen van een paswoord kunnen journalisten persberichten en illustraties downloaden. De persoonsgegevens die op deze manier verkregen worden, helpen het persbestand up-to-date te houden. Daarnaast zullen de persoonlijke contacten verder onderhouden en uitgebreid worden; dit zowel tijdens de eigen persconferenties (cf. infra), persconferenties van derden in het KMSKA en persconferenties van de VlaamseKunstcollectie. Ook binnen- en buitenlandse journalisten die tijdens persreizen, georganiseerd door Toerisme Antwerpen of Toerisme Vlaanderen, een bezoek brengen aan het KMSKA, worden door de persverantwoordelijke ontvangen en worden op de hoogte gehouden van onze tentoonstellingen en activiteiten. De pers wordt op verschillende manieren geïnformeerd over de activiteiten binnen het museum. Op geregelde tijdstippen worden persberichten verstuurd. Nu reeds wordt rekening gehouden met de verschijningsfrequentie en deadlines van verschillende media: audiovisuele media, dagbladen, weekbladen, maandbladen en kwartaalbladen worden op verschillende tijdstippen en met een verschillende frequentie geïnformeerd. In de toekomst, en aansluitend bij het doelgroepenbeleid, zullen, naargelang de doelgroep van het medium, ook inhoudelijk aangepaste persberichten worden verstuurd. Een tijdige doorstroming van informatie aangaande de inhoud van tentoonstellingen, wijzigingen in de permanente collectie, educatieve activiteiten en evenementen naar de persverantwoordelijke is dan ook gewenst. Er wordt naar gestreefd om per jaar een overzicht van de projecten en de hieraan gekoppelde persacties, met vastgestelde data, op te maken. Naargelang de aard en de omvang van de activiteit, tentoonstelling of presentatie, wordt de pers uitgenodigd voor een persmoment of een persconferentie. Het initiatief tot informatieverstrekking komt in vele gevallen van het KMSKA zelf. Toch is de pers zelf ook vaak vragende partij. Er moet naar gestreefd worden dat aanvragen voor interviews, tv- en radio-opnames steeds via de persverantwoordelijke gebeuren, zodat deze een overzicht kan bijhouden en op zijn beurt de verschillende afdelingen binnen het museum op de hoogte kan brengen. Belangrijk in dit verband is het aanstellen van een woordvoerder bij een eventuele crisis. Een doelstelling voor 2005 is dan ook het uitwerken van een crisisplan waarin de gedragscodes naar de pers geformuleerd zijn.

65


Persinfo verzamelen Er zal naar gestreefd worden ook de opvolging van het hele persgebeuren nog beter uit te werken. Dagelijks wordt via de website van Mediargus gecontroleerd welke artikels verschenen zijn over het museumbeleid en musea in het algemeen, en het KMSKA in het bijzonder. Belangrijke artikels worden meteen doorgestuurd naar de algemeen directeur en de verschillende afdelingshoofden. Per jaar en per thema wordt een persknipselmap bijgehouden. Van radio- en tv-uitzendingen wordt een lijst bijgehouden. Om het media- en persknipsel informatiesysteem te optimaliseren zal vanaf 2005 samengewerkt worden met Auxipress. Via Mediargus kunnen enkel de grote Vlaamse kranten geraadpleegd worden. Auxipress biedt de mogelijkheid om de berichtgeving over het Koninklijk Museum uit veel meer dagbladen en tijdschriften te verzamelen, geleverd op een presentabele wijze en aangevuld met televisie- (VRT) en radioberichtgeving (VRT). Ac ti ev e d oe l gr o e pe n we rk in g Het KMSKA heeft in het verleden vele evenementen zoals het Boekenbal, Zuiderzinnen, de Erfgoeddag, de internationale museumdag, de Vlaanderendag, de nacht van de musea van de Vlaamse Gemeenschap, de Antwerpse museumnacht, de VMV-museumnacht enz. actief gesteund en getracht de deelname op een gepaste wijze in te vullen. Binnen de afdeling wordt een personeelslid verantwoordelijk om met ingang van 2005 dergelijke initiatieven niet alleen te ondersteunen, maar actief te onderzoeken wat voor soort evenementen aangewezen zijn om ervaren maar vooral minder of volstrekt onervaren museumbezoekers de weg naar de museumverzameling te leren kennen. Plan van aanpak voor 2005 • de analyse van de doelgroepen of marktsegmenten verfijnen; • alle publieksgerichte producten en diensten die het KMSKA aanbiedt, toetsen en adviezen geven die de geschiktheid ten aanzien van de doelgroepen kan verbeteren; • de bestaande marketinginstrumenten optimaliseren: het adressenbestand, de website, … • het opstarten van experimentele projecten zoals “zondag = kunstdag”. Een project dat wordt ontwikkeld in samenwerking met studenten van de Karel de Grotehogeschool Antwerpen en zal trachten doormiddel van allerlei woorden klankperformances van de “zondag” een “kunstdag” te maken.

4.8. SAMENWERKING Wat publiekswerking betreft ontwikkeld het KMSKA projecten in samenwerking met stedelijke partners koepel zoals Antwerpen Open, de Stedelijke en provinciale musea, particuliere partners zoals de Kathedraal, de Vzw Prospecta, Toerisme Antwerpen, de Antwerpse Erfgoedcel, De Vlaamse Museumvereniging, Culturele Biografie, Cultuurnet. Bijzondere aandacht zal ook worden besteed aan de wijze waarop het KMSKA het succes van de VZW De Vrienden van het KMSKA kan verbeteren. Het KMSKA verleent gastvrijheid aan het vormingswerk van het Kunsthistorisch Instituut van Antwerpen (KHI), de bekende VZW Amarant, lezingen van het Davidsfonds. Tentoonstellingen worden steeds meer in samenwerking met buitenlandse musea georganiseerd.

66


3. BEHEER VAN BEHEER VAN HET MUSEUM ALS BEDRIJF – BEDRIJFSTAKEN Mis s i e en a s p ira t i es va n d e a f d el in g b ed ri jfs v o e ri n g De afdeling bedrijfsvoering beheert de infrastructuur en het gebouw, de financiën en de personeelsadministratie, is verantwoordelijk voor de beveiliging en de veiligheid (en verzorgt publieksvriendelijke bezoekersdiensten). Zij vertaalt dit beleid naar richtlijnen en doelen. Zij staat ook in voor het uitbouwen en realiseren van specifieke commerciële opdrachten van het museum. Haar ondersteunende rol is elementair voor de andere afdelingen bij het optimaal uitvoeren van hun opdracht en staat borg voor een optimale bezoekerservaring. As p ir a ti es • • • • • • •

Een aangepaste beheersstructuur uitwerken (EVA) 8met volledige budgetverantwoordelijkheid onder de controle van een professionele Raad van Bestuur9, met integratie van de Wetenschappelijke Instelling (2007); De veranderingsprocessen optimaal integreren in de interne werking van het museum. De aanpak hangt af van de elementen waarop elk van de processen betrekking heeft; Het best gerunde museum van de Benelux worden, zowel in de ogen van het eigen personeel, de bezoeker, de overheid, als de andere musea (2006 – 2009); Over een museumgebouw beschikken dat de cultuurhistorische waarde van het gebouw combineert met de hedendaagse vereisten van een museumgebouw (Opstellen 2005 en realisatie van een Masterplan 2006 - 2015); Over een goed uitgebouwd éénvormig personeelskader beschikken waarbij de aandacht uitgaat naar kwaliteit en diversiteit en minder naar kwantiteit; Structureel verhogen van de eigen inkomsten van het museum door de verdere uitbouw van museumspecifieke commerciële ventures (verhuur zalen, beeldrecht, merchandising, sponsoring …): vanaf 2006; Het uitvoeren van een doelmatigheidsanalyse van de werking van de instelling in samenwerking met de informatiemanager. Dit kan gebeuren door registratie of metingen van welbepaalde gegevens. Deze moeten op continue basis worden geëvalueerd vanaf 2006.10

8 Audit in de grote Vlaamse culturele instellingen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement WVC – Administratie Cultuur (2003 – 2004), p. III - 3 9 McKinsey & Company “Ontwikkelen van een strategisch plan voor het KMSKA,” Eindrapport dd. 18 december 2001, p.39 10 Cfr. William M. SUKEL, E“Museums as organizations”, in Kevin MOORE (ed.), Museum management, London-New York, 2000, p. 262.

67


Do e ls t ell i ng e n en s t ra te g is c h e i ni t ia ti e v en

Horizon 1 (Professioneel gericht)

Aangepaste organisatie en beheersstructuur: EVA dat kadert binnen Beter Bestuurlijk Beleid (BBB). Beheersovereenkomst met prestatiedoelstelling en dotatie. Eenvormig personeelsstatuut. Aanpassen van het gebouw op korte termijn. Masterplan opstellen en realiseren. Structureel verhogen van de inkomsten door professionele sponsorwerving en commerciële ventures. Calamiteitenplan en veiligheidsbeleid

Samenwerking met kunstcollectie inzake bedrijfsvoering: afstemmen en Horizon 2 (Samenwerking) toetsen van veiligheidsbeleid, calamiteitenplan. Voorbeeldfunctie inzake zakelijk beleid. Horizon 3 (Internationaal

S W OT • • •

(sterkten-zwakten, kansen-bedreigingen)

De expertise op zakelijk vlak. Ambitieus maar realistisch management Nieuwe personeelsorganisatiestructuur (PIP/PEP: personeelplan) voor de kerntaken

• •

11

.

Strong

Weak

Opportunity • • • • • • • • •

11

Weinig autonomie inzake: financiën, (budgettering, boekhoudprogramma) en personeelsbeleid ( wervingsstop). Complex huidig statuut (WI, DAB. Buitendienst)

Threat

Eva- statuut Gewijzigde visieontwikkeling bij de overheid: kaderdecreet Bete Bestuurlijk Beleid. Relatie met de overheid en beleidscontext : transparant en geopitmaliseerd. Formele zakelijke leiding Alternatieve financiering: ontwikkelingen op het vlak van publiek private samenwerking. De samenwerking in het kader van de VlaamseKunstcollectie of “koepel” op alle terreinen

•

Toekomstige stijging van overheidsmiddelen (personeel, werkingsmiddelen, investeringen ) is beperkt .

Realisatie Masterplan PIP/PEP voor de overige beleidsondersteunende taken. Uitoefenen voorbeeldfunctie

Proces en personeelsplan Project WVC 04 Bet beheer van eigen kunstpatrimonium casus KMSKA Eindrapport, dd. 9 juni 2004.

68

2002

2003

2004

Beheersstructuur

2006

2008

2010

Aanduiding Masterplanner

Beëindiging ontwerp en realisatie van de eerste fase van het Masterplan (tot 2010)

Aanpak van dringende noden in voorbereiding van het Masterplan

Afgewerkt plan.

69 PIP/PEP kerntaken opgesteld

PIP/PEP van de beleidsondersteunende taken.

Realisatie eerst e Realisatie eerste Realisatie eerste fase Masterplan fase Masterplan fase Masterplan (dringende noden)

P la n n in g E N MIJ L P A L EN

Analyse en behoeftenstudie

Ondertekening contract en uitvoering ontwerp


Open oproep Masterplan

Calamiteitenplan

Personeelsplan

2007

Onderzoekscomité juridische rechtsvorm : Realisatie EVA voorbereiding EVA met integratie Wetenschappelijke instelling.

Masterplan infrastructuur

Dringende noden

2005


AFDELING 1. ORGANISATIE – HET BESTUUR VAN HET MUSEUM In l ei di n g Het KMSKA is een Wetenschappelijk Instelling met voor het financieel beheer het statuut van een Dienst Afzonderlijk Beheer (DAB) en administratief ondergebracht als buitendienst bij WVC – Cultuur Kunst en Musea. Geheel los daarvan beschikt het KMSKA over rechtspersoonlijkheid voor het beheer van de collectie, waarvan een gedeelte in onverdeeldheid met de stad Antwerpen. Tenslotte is het een monument dat beheerd wordt door de dienst gebouwen, de afdeling AZF van de Vlaamse Gemeenschap. Als wetenschappelijke instelling wordt het KMSKA geleid door een directieraad bevoegd op wetenschappelijk en administratief gebied en het instellingshoofd bevoegd voor de dagelijkse leiding. Als DAB wordt het KMSKA geleid door een algemeen directeur, die als hoofd van de instelling onbeperkt bevoegd is voor het financiële en dagelijks bestuur. Deze complexe structuur maakt een efficiënt en effectief beleid zeer moeilijk. Binnen de hervorming van de administratie Beter Bestuurlijk Beleid (BBB) worden de DAB’s afgeschaft . Het kaderdecreet legt het organisatorisch-administratieve kader vast voor het bestuurlijk beleid. Het voorziet o.m. in een gewijzigde administratieve indeling van de beleidsdomeinen (13) en de verzelfstandiging van entiteiten. In december 2004 keurde het ministerieel comité Beter Bestuurlijk Beleid de indeling in dertien beleidsdomeinen goed. Deze indeling wordt de nieuwe basisstructuur van de Vlaamse administratie. 12

1.1 . Vi s i e • •

•

•

Ingevolge de noodzakelijke autonomie en onafhankelijkheid van haar beleidsuitvoering pleit het KMSKA om de vorm van Extern Verzelfstandig Agentschap aan te nemen om volgende redenen: financieel: binnen de huidige juridische structuur is het niet mogelijk om een realistisch financieel plan op middellange en lange termijn te maken gezien de onzekerheid met betrekking tot de toekenning van dotaties en subsidies op termijn langer dan een jaar. Er dient dan ook prioritair een juridisch kader te worden gecreëerd; juridisch: in decreet Beter Bestuurlijk Beleid zijn verschillende vormen van verzelfstandigde agentschappen opgenomen voor beleidsuitvoerende taken. Het KMSKA, pleit voor een aangepaste beheersvorm in de vorm van een EVA met budgetverantwoordelijkheid onder de controle van een Raad van Bestuur; beleidsmatig: de beleidsuitvoering moet zoals aangegeven in “Het beleid t.a.v.de grote Vlaamse Culturele Instellingen ” stoelen op een beheersovereenkomst 13. Deze stelling wordt bevestigd door het erfgoeddecreet14. De decretale verankering is noodzakelijk voor de professionele groei, de verdere ontwikkeling en een kwalitatieve nationale en internationale samenwerking. Een decretale toewijzing van middelen op lange termijn gekoppeld aan een beheersovereenkomst biedt perspectief en maakt een toekomst mogelijk. De beheersovereenkomst bevat de krachtlijnen van de beleidsuitvoering en de afspraken over de inzet van middelen, infrastructuur en personeel.

Zoals Nikè consulting in haar rapport vermeldt ‘Logischerwijze ligt het voor de hand dat dergelijke eigen Vlaamse Instellingen het statuut zouden krijgen van een extern verzelfstandigd agentschap (EVA) en dat de afbakening van de bevoegdheden daarin verduidelijkt zou worden (statuut van de Raad van 12

Kaderdecreet Beter Bestuurlijk Beleid, 18 juli 2003, (B.S., 22 augustus 2003) Vr/2003/DOC.0722 en DOC 0722bis 14 Artikel 14 van het Besluit van de Vlaamse Regering tot uitvoering van het decreet van 7 mei 2004 houdende de organisatie en subsidiëring van een cultureel erfgoedbeleid voor wat betreft de musea, de cultureel-erfgoed publicaties en de projecten cultureel erfgoed. 13

70


Bestuur en de dagelijkse leiding)15.’, is de verzelfstandiging een noodzakelijke gegevenheid om de instelling de nodige slagkracht te geven om een dynamische toekomst tegemoet te gaan. De aangepaste organisatievorm, dient ook rekening te houden met de specifieke functie als wetenschappelijke instelling, dit is belangrijk om een efficiënte werking te kunnen uitbouwen. Overeenkomstig het Besluit ter uitvoering van het erfgoeddecreet zal het KMSKA een beheersovereenkomst met meerjarige prestatiedoelstellingen en een dotatiebepaling afsluiten16. De beheersovereenkomst die een verzelfstandigd agentschap moet afsluiten (kaderdecreet BBB) kan hierop aansluiten. Zoals de beleidsnota Cultuur vermeldt “De nieuwe erkenningsronde, zoals in de decreten bepaald, stelt het afsluiten van nieuwe beheersovereenkomsten sui generis aan de orde. Daarbij is het vanzelfsprekend dat de resultaten van de recent uitgevoerde audit in acht zullen worden genomen, dat de opdrachten helder worden omschreven en dat de verhouding tussen opdrachten en middelen in goed overleg wordt bekeken. We verwachten van de grote instellingen dat ze open en constructief in overleg treden met de subsidiërende overheid”.17

1.2 . H ui d i g j uri d is c h s ta t uu t : D i ens t Afz on d e rli j k B eh e er W e t ens ch a p p e li jk e I ns t el li n g Zoals hiervoor vermeldt is het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen een Dienst Afzonderlijk Beheer (DAB) en één van de 5 wetenschappelijke instellingen van de Vlaamse Gemeenschap. De instelling is niet hiërarchisch maar administratief ingedeeld bij de Administratie Cultuur van het huidige departement Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Organisatorisch is de positie van het KMSKA binnen de administratie van de Vlaamse gemeenschap niet erg logisch: het bengelt als buitendienst, ondergeschikt aan een afdeling van het departement WVC, waar men zou verwachten dat het op het niveau van zijn algemeen directeur zou ingeschakeld zijn. De algemeen directeur heeft geen inspraak in het bestuurscollege van het WVC dat de hem toegekende middelen verdeelt. Zoals hiervoor aangehaald zullen de DAB’s binnen Beter Bestuurlijk Beleid uitdoven en streeft het KMSKA naar de juridische vorm van een EVA van publiekrecht. De Beleidsnota Cultuur verwijst naar de oprichting van een comité met leden van de administratie, het KMSKA en het kabinet om de best mogelijk beheersvorm te ontwikkelen.Volgens een stappenplan moet de o.a. “werken haalbare organisatiestructuur en de daartoe vereiste basisfinanciering (vanuit een zakelijk oogpunt van bedrijfsvoering) worden gedefinieerd. Dit aspect moet door de overheid, eventueel met de hulp van externe experts en in overleg met elk van de betrokken instellingen, 18 Dit overleg startte op 25 januari 2005 met als streefdoel om op 1 januari 2007 bepaald worden”. een andere beheersstructuur te realiseren voor het KMSKA. 1.3 . S a m e ns t el li n g v a n h e t b es t uu r va n he t m us eu m : d e di r e ct i era a d 19 Het bestuursorgaan van de instelling is de directieraad. Ambtshalve buigt de directieraad zich over elk voorstel van bestuurlijke aard dat betrekking heeft op het personeel, het functioneren, de organisatie en de huisvesting van de instelling. De directieraad beraadslaagt over samenwerkingsverbanden en geschillen met andere instellingen, over de begrotingsvoorstellen en over algemene beleidsvoorstellen. De leden van de directieraad van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen zijn: 15

Audit in de grote Vlaamse culturele instellingen” p. III – 3 Besluit van de Vlaamse Regering van 14 januari 2005 ter uitvoering van het decreet van 7 mei 2004 houdende de organisatie en subsidiëring van een cultureel erfgoedbeleid, voor wat betreft de musea, de cultureel-erfgoedpublicaties en de projecten cultureel erfgoed 17 Beleidsnota 2004-2009 Cultuur Bert Anciaux, Minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, p.28 18 Idem, p. 28 19 Ministrieel Besluit 10 november 1998 16

71


Dr. Paul Huvenne Jos Van Rillaer

Mevr. Marjolijn Barbier Mevr. Dorine Cardyn-Oomen Mevr. Yolande Deckers Dhr.Herwig Todts Prof. Dr. Geert Bouckaert Prof. Dr. Christopher Brown Dr. Robert Hoozee Prof. Dr. Maximiliaan P.J. Martens Prof. Dr. Katelijne Van der Stighelen Prof. Dr. Carl Van de Velde

Algemeen directeur, voorzitter Directeur generaal Administratie Cultuur, departement Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, voorzitter bij werving en bevordering Financieel - administratief directeur vanaf 1 mei 2003 Wetenschappelijk directeur Afdelingshoofd collectieonderzoek wnd. Afdelingshoofd collectiebehoud en -beheer wnd. Afdelingshoofd publiekswerking wnd. Professor Katholieke Universiteit Leuven Director Ashmolean Museum Oxford Conservator Museum voor Schone Kunsten Gent Professor Rijksuniversiteit Gent Professor Katholieke Universiteit Leuven Professor emeritus Vrije Universiteit Brussel

Het besluit m.b.t. op de wetenschappelijke instellingen (1997) heeft op bestuurlijk vlak weliswaar orde geschapen onder de verschillende adviescommissies die vroeger het beleid van het museum bepaalden door ze te vervangen door één directieraad, maar juridisch blijft de positie van de algemeen directeur momenteel onduidelijk waar het onderscheid moet gemaakt worden tussen het KMSKA als instelling met een eigen rechtspersoonlijkheid en als buitendienst van de Administratie van de Vlaamse gemeenschap. 1.4 . Or ga nis a ti es t r uc t uu r

20

D IRECTIERAAD A LGEMEEN DIRECTEUR Directiesecretariaat D IRECTORAAT Cel Interne communicatie & klachtenbeheer Sponsoring en marketing Informatiemanagement A FDELING A FDELING A FDELING BEDRIJFSVOERING COLLECTIEBEHOUD EN COLLECTIEONDERZOEK

A FDELING P UBLIEKSWERKING

BEHEER

Financiën, personeel en logistiek Infrastructuur, techniek en onderhoud Beveiliging en veiligheid

Collectiebeheer

Onderzoek

Collectiebehoud

Collectiedocumentatie

Tentoonstellingsbureau (vaste collectie en tijdelijjke tentoonstellingen) Publieksbegeleiding en Educatie

Externe communicatie, pers, promotie en marketing (Evenementenbeheer) Bibliotheek

20

Zie ook McKinsey & Company Ontwikkelen van een strategisch plan voor het KMSKA, Eindrapport, Antwerpen 18 december 2001, p.41, p.68, p.94, p. 115, p.130 en p. 162

72


1.5 . H e t D ir ec t o ra a t

In fo r ma ti e ma na g em en t Musea en wetenschappelijke instellingen nemen een vooraanstaande plaats in in de hedendaagse kenniseconomie, waar intellectueel kapitaal de belangrijkste productiefactor is. Zij zijn bij uitstek kennisintensieve organisaties waar het creëren, aanleren, gebruiken en delen van kennis - gebaseerd op het verwerven, opslaan en ontsluiten van informatie - tot de corebusiness behoren. Bovendien zijn zij in hun kennisactiviteit uitdrukkelijk gericht op het publiek. Meer en meer worden musea en wetenschappelijke instellingen kenniscentra waar al dan niet gespecialiseerde klanten informatie en kennis kunnen uitwisselen. Bijgevolg is kennismanagement voor deze organisaties van cruciaal belang met het oog op het behalen van de strategische doelstellingen, in een sterk concurrentiële wetenschappelijke en vrijetijdsomgeving. Als strategisch programma, gesteund door het management, draagt kennismanagement rechtstreeks bij tot de creatie van meerwaarde, kostenbesparing, het sneller op de markt komen met nieuwe producten en sneller adequaat reageren op onvoorziene omstandigheden. Essentiële voorwaarden tot het welslagen van kennismanagement zijn een degelijk en uitgebalanceerd informatiemanagement enerzijds en een sterke en brede ICT-ondersteuning anderzijds. Deze zorgen er immers voor dat de razendsnel aangroeiende interne en externe informatieberg beteugelbaar blijft en de steeds complexer wordende informatiestromen door beheersen controlesystemen gekanaliseerd blijven. Voor het KMSKA betekent dit op het basisniveau nieuwe investeringen in digitalisering met o.a. de aankoop van een Digital Asset Management systeem (DAM). In het licht van BBB en meer specifiek de verzelfstandiging van de instelling wordt de implementatie van een geïntegreerd Enterprise Resource Planning (ERP) en Business Process Management (BPM) systeem voorbereid. Daarnaast worden de bestaande documentaire informatiesystemen - Brocade (bibliotheekinformatiseringssysteem) en TMS (The Museum System voor collectiemanagement) - verder ondersteund en uitgebouwd. Op het synergetische niveau houdt dit een investering in een Content Management System (CMS) in waarmee een private (intranet) en publieke (internet) portal wordt aangestuurd. Daarnaast worden een aantal bedrijfsprocessen, waaronder het maken van tentoonstellingen, ondersteund door de invoering van projectmanagement. Deze aspiraties worden waargemaakt door een bijkomende investering in en een herschikkig van personele middelen. In t e rn e c o mm u ni ca t ie De vierledige structuur gebaseerd op expertise in de respectieve vakdomeinen kan zonder voortdurende zorg voor interne communicatie verkokeren. Een intensieve opvolging van de coördinatie van de projectdossiers is hier de oplossing. Ook moet externe communicatie permanent intern worden vertaald. De cel die hiervoor zorg draagt zal tevens waken over alle aangelegenheden die te maken hebben met diversiteit en gelijke kansen (conform het Decreet van de Vlaamse Gemeenschap van 8 mei 2002) en het klachten management (conform het decreet van 1 juni 2001). Deze cel zal tevens de algemeen directeur ondersteunen bij PR en contacten in verband met aangegane verplichtingen.

1.6 . D eo n t ol o gi s ch e co d e Naast de bepaling van de Vlaamse gemeenschap de statuten en de omzendbrieven21 (zie www. vlaanderen. be/statuten) is ook de ICOM-code van toepassing op museumpersoneel. De ICOM-code voor de deontologie van het museumberoep werd op 4 november 1986 unaniem door de 15de Algemene Vergadering van de ICOM (International Council of Museums - Internationale Museumraad) aanvaard te Buenos Aires, Argentinië en aangepast in 2004 op de General Conference. Deze code is een algemene verklaring van de deontologische regels. Ze kan als een minimumrichtlijn 21

www.vlaanderen.be/statuten

73


gelden voor al zij die een professionele museumfunctie willen uitoefenen. In veel gevallen zal het mogelijk zijn deze code verder uit te werken om aan welbepaalde nationale of specifieke vereisten tegemoet te komen en ICOM wil dit ook aanmoedigen. Minimumnormen voor musea De voogdijoverheid of een ander controleorgaan van een museum heeft de morele plicht om alle aspecten van het museum, van zijn collecties en van zijn dienstverlening in stand te houden, en indien mogelijk uit te breiden. Elke voogdijoverheid moet er bovendien op toezien dat alle collecties die aan haar worden toevertrouwd op de gepaste wijze gehuisvest, bewaard en gedocumenteerd worden. De minimumnormen, met betrekking tot financiën, lokalen, personeel en dienstverlening kunnen variëren naargelang de omvang en de verantwoordelijkheden van elk museum.

74


AFDELING 2. HUISVESTING VAN HET MUSEUM

In l ei di n g Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen is een instelling van de Vlaamse Gemeenschap en het enige museum in Vlaanderen met een wetenschappelijk statuut. Het is sedert 1997 één van de vijf wetenschappelijke instellingen van de Vlaamse Gemeenschap. Het is behuisd in een negentiende-eeuws monument, dat in 1883 als museum werd ontworpen en zeven jaar later zijn deuren opende voor het publiek op het Antwerpse Zuid. Het museum is gevestigd in het museumgebouw aan de Leopold de Waelplaats. Het gebouw is eigendom van de Vlaamse Gemeenschap en wordt bestuurd door de Dienst Gebouwen. De huidige infrastructuur van het KMSKA is in slechte staat zo zijn o.a. de luchtkanalen van het KMSKA zijn verouderd, defect en gevaarlijk. Zij kunnen niet meer worden hersteld. Met als gevolg dat de luchtbevochtiging in de museumzalen slecht is. De verwarming stelt eveneens problemen, een gedeelte gaat immers via deze kanalen. Er is evenmin koeling aanwezig in de museumzalen van het Schoon Verdiep (Rubenszaal, Vlaamse primitieven,..). In afwachting van de realisatie van de eerste fase van het Masterplan moet er reeds ingegrepen worden, gezien de ernst van de toestand. Het is belangrijk dat de eerste fase van het Masterplan snel wordt gerealiseerd omdat de slijtage langzaam verder toeslaat en bij een snelle realisatie overbodige kosten en de schade worden beperkt. De Vlaamse Minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel stelt inzake culturele infrastructuur dat “Het onderhoud en de renovatie van de eigen gebouwen is de prioriteit van het infrastructuurbeleid tijdens deze regeerperiode”22 . 2.1 . B el ei ds vi s i e en mi s s i e ( ui t da gi n g en ) Als instelling staat het KMSKA in voor de museale zorg van een unieke verzameling beeldende kunst. Overwegend Vlaams werk, versterkt door een boeiende pleiade werken uit andere scholen. Zijn taak omvat: het behoud en beheer, het verder uitbouwen van de collectie, het ontsluiten en de wetenschappelijke studie ervan, het tentoonstellen van de objecten en de publiekswerking eigen aan een museum. De afdeling Bedrijfsvoering ondersteunt deze werking. Het museumgebouw is niet alleen het instrument voor het behoud en beheer van de collectie, maar het is ook een infrastructuur waarbij de maximale toegankelijkheid voor het publiek en de aandacht voor het comfort en de belevingswaarde uiterst belangrijk zijn. Het belang van een goede ontsluiting van de collectie is dikwijls tegengesteld aan het belang van een optimale conservatie van de collectie. De juiste koers tussen deze twee uitersten in de museologie is de opdracht voor iedere goede museumarchitectuur. Behalve een huis voor de collectie en het publiek is een museumgebouw tegelijk ook een werkplek voor de museumstaf. Daaraan worden vandaag hoge eisen gesteld inzake veiligheid en comfort.

22

Beleidsnota Cultuur 2004-2009, Bert Anciaux Vlaams Minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel

75


Het KMSKA draagt daarbij een bijzondere verantwoordelijkheid als cultuurmotor in het Vlaams museumlandschap. Het heeft door zijn buitengewone collectie en zijn naar landelijke normen goed uitgebouwde infrastructuur alles in huis om op het internationale forum een belangrijke rol te spelen. Ui t da g in g e n •

•

0pvolging en realisatie van een masterplan van infrastructrele aanpassingen en/of uitbreidingen op ruimtelijk en technisch vlak. Aspecten van technische infrastructuur en veiligheid zullen op elkaar afgestemd moeten worden. Het KMSKA moet beschikken over een optimale infrastructuur ingepland in een stedenbouwkundige omgeving waarbij het museum een hoofdrol moet spelen (trefpunt-functie). De opvolging en de realisatie moet gestuurd worden door een werkgroep specialisten die gestructureerd overleg plegen over de verschillende uitvoeringsfasen en de planning opvolgen, Opvolging van oplossingen voor dringende problemen (waterinsijpeling, luchtkanalen,…) 2.2 . S t r uc tu u r

Het KMSKA beheert niet zelfstandig het gebouw waarin het behuisd is. Het beschikt erover zoals een huurder t.o.v. een huisbaas (afdeling gebouwen). Als huisbaas treedt de dienst der gebouwen van de Vlaamse Gemeenschap op. Maar het budget voor de investeringen in het gebouw wordt dan weer via het WVC beheerd. Een goede samenwerking tussen alle betrokken diensten verheelt de omslachtige constellatie niet, waarbij het museum geen baas is in eigen huis en in het verleden vaak onvoldoende betrokken werd bij het beheer waar het door het publiek wel verantwoordelijk wordt voor geacht.

2.2.1. DIENST INFRASTRUCTUUR VAN HET KMSKA De dienst Infrastructuur staat in voor de organisatie en de coördinatie van het onderhoud, in de brede zin van het woord, van het gebouw en zijn infrastructuur. Dit ten dienste (ondersteunend) van de collectie, de bezoekers en het personeel. Onderhoud en instandhouding gebeurt deels door de gebruiker van het gebouw voor wat het normale huurdersonderhoud betreft en deels door het Fonds Culturele Infrastructuur (FoCI) voor wat het eigenaarsonderhoud betreft. Deze dienst werkt samen met de Dienst Gebouwen van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, zijnde de huisbaas, met als doelstelling de infrastructuur op een optimale manier te beheren. Daartoe zal de dienst: • • • • • • •

het gebouw en zijn infrastructuur beheren als goede huisvader (huurder) zowel op vlak van onderhoud als op vlak van veiligheid; de technische en klimatologische toestand van het gebouw en zijn infrastructuur opvolgen en de dienst Gebouwen betrekken bij herstellingen, wijzigingen of uitbreidingen (zowel tijdens de voorbereiding als tijdens de realisatie); de netheid en het in orde zijn van het gebouw en zijn infrastructuur verzekeren; onderhoudscontracten voorbereiden, onderhandelen en opvolgen (onderhoudsplan); externe bedrijven die technische werken uitvoeren, begeleiden; het museum vertegenwoordigen bij externe contacten in kader van onderhoud i.s.m. de Dienst Gebouwen; ondersteuning bieden bij de voorbereiding, opbouw en afbraak van tentoonstellingen en evenementen;

Naast deze taken, zoals heel kort beschreven hierboven, de eigen georganiseerde onderhouds- en andere werkzaamheden (oa. schoonmaakplan), zijn er nog werken (dossiers) die i.s.m. De dienst Gebouwen voorbereid, opgemaakt, uitgevoerd en opgevolgd moeten worden.

2.2.2 DIENST GEBOUWEN EN HET FONDS VOOR CULTURELE INFRASTRUCTUUR Het opstellen van een inventaris en een meerjarenplan voor het onderhoud van de eigen gebouwen en de supervisie van de uitvoering ervan ten behoeve van het FoCI worden toevertrouwd aan een ‘facility 76


manager’ (extern of intern) 23aldus de beleidsnota van Minister B. Anciaux. Deze draagt ook de verantwoordelijkheid voor de renovatie- en uitbreidingsprojecten waarover met de afdeling Gebouwen van de Vlaamse Gemeenschap of met externe partners duidelijke contracten zullen worden afgesloten. Hiermee wordt een nood gelenigd: de coördinatie van alle FoCI-dossiers op bouwtechnisch en financieel vlak vanuit de administratie Cultuur zelf, naast de bestaande administratieve afhandeling ervan.

2.3. MASTERPLAN M ot i ve ri n g 24

Zoals de behoeftenstudie aantoont is de ruimtebehoefte doorheen de tijd steeds gegroeid en moet het museumgebouw aan nieuwe behoeften en functionele eisen beantwoorden. In de loop van de tijd werden ook enkele bestemmingen toegevoegd en zo hebben vandaag ook een restauratieatelier, een jeugdatelier, een auditorium, een museumcafé en een museumwinkel een plaats in het gebouw gevonden. Een duurzame aanpak vereist een visie op lange termijn. Het Masterplan moet het museumgebouw van het einde van de 19de eeuw aanpassen en verbouwen tot een hedendaags museumgebouw dat beantwoordt aan de noden van een hedendaagse museumbezoeker. de

De opdracht voor het Masterplan luidde : “een museumgebouw van het einde van de 19 eeuw, de gelegen in een 19 eeuwse stadsuitbreiding, restaureren, aanpassen en verbouwen tot een hedendaags museumgebouw dat beantwoordt aan de eigentijdse noden van het museumbeheer. Dit veronderstelt een optimale infrastructuur om de eigen collectie op een professionele manier te bewaren, uit te bouwen, te onderzoeken en aan het publiek te tonen. Deze infrastructuur beantwoordt aan internationale normen voor uitwisseling van kunstwerken en het organiseren van grote tentoonstellingen”. Deze opdracht moet worden gerealiseerd door de opmaak van een Masterplan, een lange termijn visie en de fasering ervan. Het masterplan moet aangeven hoe vandaag een zinvolle bouwcampagne kan tot stand komen die tegemoetkomt aan de eerste prioriteit van veiligheid en klimatisatie van de collectie, maar tegelijk rekening houdt met toekomstige investeringen voor publiekswerking In overeenstemming met de Open Oproep van de Bouwmeester wordt het Masterplan met inbegrip van de studieopdracht voor de aanpassingswerken in functie van de dringende noden, toegekend aan Claus en Kaan Architecten. Het contract ligt ter advies bij de Inspectie van Financiën. Het Masterplan zal bijzondere aandacht besteden aan de duurzaamheid en de architecturale kwaliteit van elke ingreep. De zorg voor kwaliteitsvolle en vernieuwende architectuur zal een doorslaggevend element zijn in het infrastructuurbeheer en -beleid van de cultuuroverheid en de bouwheer25.

2.4. KORTE TERMIJN OPLOSSING VOOR DRINGENDE PROBLEMEN In afwachting van de realisatie van de eerste fase van het Masterplan moet er reeds ingegrepen worden, gezien de ernst van de toestand. Het is belangrijk dat de eerste fase van het Masterplan snel 23 24

25

Beleidsnota 2004 – 2009 Cultuur, Bert Anciaux Minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, p.59 Behoeftenstudie juli 2001, Thomaes architecten

Beleidsnota 2004 – 2009 Cultuur van, Bert Anciaux Minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, p. 21

77


wordt gerealiseerd omdat de slijtage langzaam verder toeslaat en bij een snelle realisatie overbodige kosten en de schade worden beperkt. Het onderhoud en de renovatie van de eigen gebouwen is de prioriteit van het infrastructuurbeleid tijdens deze regeerperiode (zie Beleidsnota cultuur). De omstandige inventaris van de onderhoudsnoden is aanwezig en wordt in samenwerking met de bevoegde diensten van de Administratie volgens een prioriteitenplan gerealiseerd. Schadedossiers worden nauw opgevolgd, behandeld en afgewerkt. De administratie wordt om advies gevraagd inzake onderhoudscontracten, technieken etc…

2.5. MILIEUZORG In l ei di n g Meer en meer groeit milieuzorg in bedrijven en organisaties uit tot een volwaardig onderdeel van het management. Duurzaamheid en efficiënte communicatie met belanghebbenden wordt dan ook een prioriteit. Aandacht voor het milieu wordt een voorwaarde voor het lange termijn succes. De Vlaamse overheid wenst inzake milieuzorg een voorbeeldfunctie te vervullen.26 Het KMSKA streeft ernaar om de doelstellingen van de Vlaamse overheid te integreren in haar beleid. Het KMSKA zal de milieuwetgeving en regelgeving en de specifieke doelstellingen realiseren door middel van de invoering van een milieuzorgsysteem en werkt aan een continue verbetering van de milieuprestaties. In samenwerking met de Vlaamse Administratie zal het KMSKA milieudoelstellingen en een milieuprogramma opstellen. In 2004 werd in samenwerking met de Centrale Coördinatiecel Milieuzorg (CCM) de voorbereiding getroffen voor het opstellen van een eerste actieplan. Dit plan wordt gefinaliseerd in 2005 en verder uitgewerkt. Het betreft o.a. actieplannen rond afvalproductie, waterverbruik en energieverbruik. De verantwoordelijke zal rapporteren aan het management en is verantwoordelijk voor het jaarlijks opstellen van het actieplan, het bewaken van de uitvoering, coördinatie van de informatie en sensibilisatie, organisatie van de opleidingen, overleg en de rapportering aan de CCM. Ook in de beheersovereenkomst die zal worden opgesteld zal de milieuzorg een belangrijk item zijn.

26

VR/2003/18.07/DOC.0734

78


•

3.2. VERZEKERINGEN In l ei di n g e n s it ua t i e s ch e ts Het museum vertegenwoordigt een zeer hoge culturele waarde waar tal van activiteiten plaatsvinden. Het is vanzelfsprekend dat er gedacht wordt aan het verzekeren van het erfgoed om het veilig te stellen voor de komende generaties.

In het verzekeren van de vaste collectie en tentoonstellingen gaat een belangrijk deel van het budget naar de verzekeringspremie. Door de waardestijging van kunstvoorwerpen in de laatste decennia zijn de kosten van verzekering zeer hoog opgelopen. Die middelen zouden beter kunnen worden ingezet en ook de veiligheid in het algemeen verbeteren. Daarom streeft het KMSKA samen met andere musea om een indemnity regeling (garantieregeling) uit te werken in overleg met de bevoegde ministrïele instanties. De subsidieregeling Indemniteit werd in verschillende ons omringende landen ingesteld om musea de mogelijkheid te bieden om voor o.a.tentoonstellingen indemniteit of schadeloosstelling aan te vragen ter beperking van de kosten van de organisatie ervan. Zo werd de Subsidieregeling Indemniteit

Bruiklenen in Nederland ingesteld om het musea mogelijk te maken voor tentoonstellingen met tijdelijke bruiklenen indemniteit of schadeloosstelling aan te vragen, ter beperking van de verzekeringskosten en daardoor de totale kosten van het organiseren van zulke tentoonstellingen.

In het museum is er heden een veelheid aan polissen die door verschillende personen op meerdere afdelingen beheerd worden. Tevens is het zo dat bepaalde polissen afgesloten werden door de centrale overheid, met name de Vlaamse Gemeenschap, en andere door de instelling, het KMSKA. De brandpolis voor het gebouw en de inboedel ressorteert onder de Vlaamse Gemeenschap die voor al haar gebouwen een gezamenlijke polis heeft afgesloten. De polis geeft dekking tot een waarde van 250.000.000 € (met een vrijstelling van 25.000 €) voor brand, bliksem, ontploffing en aanraking met lucht- of ruimtetuigen; alle andere schades aan de kunstwerken: 15.000.000 €. Door de herhaaldelijke waterschade weigert de verzekeraar dit risico, dat normaliter gedekt wordt door de brandpolis, nog verder te verzekeren. Het museum zelf heeft sinds 1999 een bijkomende verzekering afgesloten, uitsluitend voor de collectie. Deze biedt een dekking tot 25.000.000 € voor de specifieke risico’s die niet opgenomen werden in de brandpolis. Manipulatie, diefstal, onvrijwillige beschadiging en vandalisme worden door deze polis gedekt. De waterschade is echter niet gedekt door deze polis. Naast een polis voor de elektronica zijn er ook de personeelsverzekeringen en de aansprakelijkheidsverzekering. Er heerst enige onduidelijkheid welke risico’s hierin verzekerd worden door de Vlaamse Gemeenschap als werkgever en welke specifieke risico’s (zoals zendingen) bijkomend verzekerd zijn door de instelling zelf. Verder worden heel wat tijdelijke polissen afgesloten voor tentoonstellingen, conserverings- of restauratiebehandeling buiten het museum. P ro b l ee ms t e ll in g . Er is heden te weinig duidelijkheid en doorzichtigheid in de lopende verzekeringsdossiers. Een inventarisatie van alle bestaande polissen die voor en door de instelling werden afgesloten dringt zich op. Dit is niet enkel noodzakelijk vanuit de afdeling bedrijfsvoering maar evenzeer voor de andere afdelingen zoals de afdeling collectiebehoud en –beheer. Er moet klaarheid komen op de vraag welke risico’s er heden een dekking hebben door de bestaande polissen en welke niet. Hierbij hebben vrijwel alle materies belang met betrekking tot het collectiebeheer zoals brand, diefstal, vandalisme, manipulatie enzovoort. Zo moet de afdeling collectiebehoud en –beheer ook zicht en medezeggenschap 79


krijgen in de personeelsverzekering. Het personeel komt immers in aanraking met de collectie als het gaat om onderzoek, transport, manipulatie enzovoort. Dit geldt tevens voor alle risico’s m.b.t. de aansprakelijkheid.

3.2.1. VERZEKERING COLLECTIE Uitgaande van alle specifieke factoren en risico’s m.b.t. de collectie zullen de bestaande polissen onderzocht (bedrijfsvoering en collectiebehoud en –beheer) en opgevolgd worden (bedrijfsvoering en collectiebehoud en –beheer). Specifieke risico’s zoals omgevingsfactoren, manipulatie, transport, ongevallen, diefstaf, vandalisme en andere geven wellicht aanleiding tot aanpassing of uitbreiding van bestaande polissen. Misschien moeten bijkomende nieuwe polissen worden afgesloten of kunnen de specifieke problemen in een afzonderlijke polis opgenomen worden. Dit alles heeft op de eerste plaats te maken met risicobeheer. Naarmate de technische installaties beter functioneren en de veiligheid beter gewaarborgd is, zal er met de verzekeraars kunnen onderhandeld worden over goedkopere premies. Een vlotte samenwerking met de andere afdelingen en met het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap primeert hier en kan heel wat besparingen opleveren. De aansprakelijkheid met onder meer afstand van verhaal t.a.v. personen die beroepsmatig omgaan met de collectie – restauratoren, koeriers, art-handling – zal nauwkeuriger worden bepaald en omschreven in de polissen. De problematiek van de verzekering der inkomende en uitgaande tijdelijke bruiklenen voor tentoonstellingen en andere zal verder uitgediept worden waarbij alle risico’s worden doorgelicht om te komen tot betere polissen die al dan niet in de bestaande polissen kunnen worden opgenomen. De verzekering van langdurige uitgaande bruiklenen is aan een grondige herziening toe. Er zullen tevens een aantal procedures worden uitgeschreven m.b.t. de verzekeringsdossiers die het collectiebeheer aanbelangen. Deze procedures zullen de communicatie met andere afdelingen inzake de verzekering van de collectie stroomlijnen. Met de verzekeraars zullen ook procedures worden afgesproken en opgestart om tot een betere communicatie te komen inzake de te verzekeren collectiestukken, het risicobeheer en de transporten zowel binnen als buiten het museum. Voor het schadebeheer zullen duidelijke procedures worden uitgewerkt met de dienst veiligheid én de verzekeraars. Op korte termijn zal de afdeling collectiebehoud en –beheer de problematiek rond het opnieuw verzekeren van de mogelijke waterschade aankaarten. Met de verzekeraars zal moeten onderhandeld worden wat er nodig is om dit risico terug te kunnen opnemen in de bestaande polissen. De eisen zullen worden doorgespeeld aan de directie van het KMSKA.

3.2.2. OVERHEIDSWAARBORG Op termijn zal de het KMSKA meewerken aan voorstellen m.b.t. de zogenaamde indemniteitsregeling of overheidswaarborg. Hierbij zal worden nagegaan of alle risico’s gedekt kunnen worden en er een voldoende overheidswaarborg voorhanden is om de eventueel opgelopen schade daadwerkelijk te vergoeden. In het verzekeren van de vaste collectie en tentoonstellingen gaat een belangrijk deel van het budget naar de verzekeringspremie. Door de waardestijging van kunstvoorwerpen in de laatste decennia zijn de kosten van verzekering zeer hoog opgelopen. Die middelen zouden beter kunnen worden ingezet en ook de veiligheid in het algemeen verbeteren. Daarom streeft het KMSKA samen met andere musea om een indemnity regeling (garantieregeling) uit te werken in overleg met de bevoegde ministrïele instanties. De subsidieregeling Indemniteit werd in verschillende ons omringende landen ingesteld om musea de mogelijkheid te bieden om voor o.a.tentoonstellingen indemniteit of schadeloosstelling aan te vragen ter beperking van de kosten van de organisatie ervan. Zo werd de Subsidieregeling Indemniteit

80


Bruiklenen in Nederland ingesteld om het musea mogelijk te maken voor tentoonstellingen met tijdelijke bruiklenen indemniteit of schadeloosstelling aan te vragen, ter beperking van de verzekeringskosten en daardoor de totale kosten van het organiseren van zulke tentoonstellingen.

AFDELING 4. PERSONEEL In l ei di n g Het KMSKA stelt een 90-tal personeelsleden te werk. Het KMSKA is niet hiërarchisch maar administratief ingedeeld bij de Administratie Cultuur van het departement Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Er bestaat een diversiteit aan statuten. Er zijn statutaire personeelsleden die ressorteren onder het algemeen ambtenarenstatuut en anderen met een specifiek wetenschappelijk statuut. Daarnaast zijn er contractuele personeelsleden van de Vlaamse Gemeenschap. De instelling beschikt over een dotatie voor haar werking voor de dekking van haar recurrente kosten en de projecten. In principe worden voor projecten contracten voor bepaalde duur afgesloten. Deze tijdelijke contracten zouden enkel mogen gelden voor projecten (bvb. voor de tijdelijke tentoonstellingen). De realiteit is echter dat door het ontbreken van de invulling van een aantal sleutelfuncties en een middenkader in het vernieuwde organigram, bepaalde functies, zoals die van teamverantwoordelijke veiligheid, registrator en hoofdsuppoost, via de DAB worden ingevuld. Aangezien het hier om kernfuncties gaat die noodzakelijk zijn in een moderne museumorganisatie, moeten deze contracten jaarlijks worden verlegd, hetgeen tegenstrijdig is met de oorspronkelijke opzet van de DAB, nl. tijdelijke projectmedewerkers aanwerven.

4.1. BELEIDSVISIE EN UITDAGINGEN 4.1.1. EENVORMIG STATUUT Het is belangrijk een eenvormig statuut voor het personeel te verwezenlijken. Het is noodzakelijk om mee te werken aan de realisatie van een juridische vorm waarbij het onderscheid tussen de verschillende statuten wordt weggewerkt. Er moet een overgangsprocedure worden uitgewerkt in samenwerking met de administratie. Deze procedure wordt voorzien in 2005 in het kader van de verzelfstandiging van het KMSKA.

4.1.2. PIP/PEP (PROCES EN -PERSONEELSPLAN) PIP/PEP staat voor procesimplementatie/personeelsplanning. Het is een methodiek om de personeelsbehoeften te plannen op basis van procesbeschrijvingen, interne verbeteringen en externe trends. Via die oefening moet het KMSKA efficiënter gaan werken. Het PIP/PEP project kan ruwweg in 4 fasen worden opgedeeld: diagnose van de processen, zwakke en sterke punten aanduiden, beslissen welke processen voor verbetering vatbaar zijn en wat de kostprijs van die verbeteringen is en tenslotte hertekening van processen. “Interne kwaliteitszorg en procesbeschrijvingen” vormen kernbegrippen. Kwaliteitszorg helpt om in te spelen op de wensen van de klant en uw processen te richten op het beter creëren van waarde voor de verschillende stakeholders: aandeelhouders, klanten, personeel en de maatschappij in het algemeen. Investeren in kwaliteitszorg is investeren in de toekomst. Het is de bedoeling de kennis en de competenties te identificeren en het personeelsbestand kwantitatief en kwalitatief op regelmatige basis te toetsen. Het KMSKA stelde een PIP/PEP op voor de wetenschappelijke afdelingen. Momenteel wordt een PIP/PEP uitgevoerd voor de afdeling bedrijfsvoering. Uit de uitgevoerde PIP/PEP-analyse blijkt o.a. dat een aantal functies (statutaire en contractuele) beter projectmatig zouden worden ingevuld (bvb. een 81


aantal suppoosten, restauratoren). De budgettaire ruimte die vrijkomst bij het op pensioen gaan van deze personen, kan dan aangewend worden voor het invullen van specifieke kernfuncties en het middenkader in het nieuwe organigram. Op deze wijze worden de beschikbare financiële middelen optimaal besteed en kunnen projecten effectief en efficiënt worden ingevuld (bvb. per tijdelijke tentoonstelling zijn er extra personeelsleden nodig voor de duur van de tentoonstelling). Bovendien biedt het de mogelijkheid een door de omstandigheden scheef gegroeide situatie weer recht te trekken. Het KMSKA wenst op basis van de doorlichting van de personeelsbehoeften te komen tot de realisatie van een goed uitgewerkt personeelskader (uitgedrukt in voltijdse werktijdequivalent VTE) en volgt dit nauwgezet op.

4.1.3. HETEROGENITEIT EN DIVERSITEIT Het KMSKA wil inspanningen leveren om het personeelsbestand meer heterogeen samen te stellen. Deze doelstelling is zeer belangrijk en kadert binnen de visie van de Vlaamse Regering. De Vlaamse regering keurde het positieve actieplan ( PAP) in 2004 goed dat een evenredige vertegenwoordiging van mannen, vrouwen, allochtonen en personen met een handicap in de Vlaamse overheidsadministratie moet bevorderen. Evenals de Vlaamse overheid wil het KMSKA als werkgever immers een voorbeeldfunctie vervullen inzake gelijke kansen en diversiteit. Gelijke kansen voor mannen en vrouwen, voor allochtonen, voor personen met een handicap is één van de accenten in het personeelsbeleid. De personeelsdienst van het KMSKA naar evenredige vertegenwoordiging van de verschillende doelgroepen in het personeelsbestand. Recent werden kansengroepen aan het interne gelijkekansenbeleid toegevoegd door de Vlaamse Regering. Naast mannen-vrouwen, personen van allochtone afkomst en personen met een handicap, worden nu ook ervaren werknemers en kortgeschoolden als kansengroepen ingeschaald. Er zullen bestaande acties voor kortgeschoolden en ervaren werknemers worden uitgebouwd en geleidelijk ingebouwd in het gelijkekansen- en diversiteitsbeleid, in overeenstemming met het beleid van de Vlaamse Gemeenschap. Bij het voeren van dit beleid stelt de Vlaamse Regering een geïntegreerde aanpak dat het KMSKA eveneens zal nastreven. Er wordt gewerkt aan gelijke kansen voor alle personeelsleden. De dienst Emancipatiezaken van de Vlaamse Overheid spoort aan tot neutrale wervingen en selecties, goede begeleiding van nieuwe werknemers en een vangnet voor klachten over racisme en discriminatie. Verschillende acties zullen worden uitgewerkt: • om tot een evenwichtige verhouding tussen mannen en vrouwen, op alle niveaus en in alle arbeidsomstandigheden te komen; • om de positie van allochtonen en personen met een handicap in het totale personeelsbestand van het KMSKA te verstevigen en te ondersteunen worden uitgewerkt.

4.1.4. SOCIAAL BELEID Het KMSKA heeft aandacht voor aanwerving van personen die ingevolge langdurige werkeloosheid, ziekte ea. niet of moeilijk in het normale arbeidscircuit terecht kunnen. Door tewerkstelling draagt het KMSKA bij tot de reïntegratie in de maatschappij van deze doelgroepen. Het draagvlak van het KMSKA is de essentiële indicator tot aanwervingen in deze doelgroep. Het KMSKA sluit nauw aan bij het personeelsbeleid van de Vlaamse Gemeenschap en biedt dezelfde mogelijkheden inzake loopbaanonderbreking, deeltijdse tewerkstelling, etc..

4.1.5. PROCEDURES Het is belangrijk dat procedures verder worden uitgewerkt om tot nog efficiëntere en effectievere wervingen, evaluaties etc .. te evolueren. Evaluatie van de bestaande systemen en verbeteringsacties zijn voorzien. Voorbeelden van procedures zijn oa. een aanwervingsprocedure, procedures functie-omschrijvingen, evaluaties(PLOEG), conflictbemiddeling, klachtenbeheer, ...

82


4.1.6. KLANTVRIENDELIJK PERSONEELSBELEID Een personeelsbeleid dat klantvriendelijk is, is essentieel voor de werking van de personeelsdienst (intern) en de uitstraling van de instelling (extern). Het onthaal van nieuwe personeelsleden is een belangrijk aandachtspunt binnen de personeelsorganisatie.

4.2. SAMENWERKINGSPROTOCOL MET DE VLAAMSE ADMINISTRATIE 4.2.1. SAMENWERKING Tussen de Vlaamse Gemeenschap (personeelsdienst van WVC) bestaat een samenwerkingsprotocol inzake personeel. Naargelang het statuut van het personeelslid treedt het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap op als werkgever of vervult ze de functie van sociaal secretariaat waarbij een differentiatie optreedt in de taakverdeling naargelang het ambtenaren, contractuele personeelsleden of DAB personeelsleden betreffen.

4.2.2 VLIMPERS (VLAAMS INTERMODULAIR PERSONEELSSYSTEEM) EN INTRANET Het KMSKA is sinds kort aangesloten op Vlimpers. In 2000 ging het Vlimpersproject van start: de personeelsfunctie werd grondig doorgelicht en die analyse diende als basis. In 2001 werd het systeem ontwikkeld en de software afgestemd op de noden van het ministerie. Vlimpers en Intranet zal binnenkort toegankelijk zijn voor alle personeelsleden van het KMSKA. Momenteel beschikt het KMSKA nog over onvoldoende toegang tot het systeem (fysisch) om de vruchten van het systeem te plukken. In principe zal Vlimpers het huidige personeelssysteem gedeeltelijk vervangen en biedt daarnaast tal van nieuwe mogelijkheden (oa. loopbaan VIA) Het systeem zal ingrijpen in de werksituatie van personeelsleden, managers en personeelsdiensten en vereist een nieuwe houding ten opzichte van personeelszaken. Het personeel wordt geresponsabiliseerd wat betreft de opvolging van hun eigen gegevens. Heel wat gegevens kunnen via de module Selfservice individueel geraadpleegd en beheerd worden. Op basis van deze accurate en actuele gegevens, worden de overige modules Lijnmanagers hebben dan weer behoefte aan actuele gegevens..

4.2.3. HET PERSONEELSRESULTATENONDERZOEK (PRO) Het PersoneelsResultatenOnderzoek gaat bij de personeelsleden na hoe tevreden zij zijn over het fuctioneren van onze organisatie, het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Om trends te kunnen weergeven rond een aantal thema's werden er op basis van inhoudelijke gronden 10 indicatoren gedefinieerd ( functie, werkomgeving, werksfeer, evenwicht werk-privé, imago instelling, ontwikkeling, personeelsbeheer, leidinggeven, communicatie en personeelsdoorstroom). Elke indicator is samengesteld uit een aantal vragen uit de vragenlijst. Aan de hand van factoranalyse is elke vraag over de tevredenheid toebedeeld aan één van deze indicatoren. De tevredenheid per indicator is berekend door de gemiddelde tevredenheidsscore. Vervolgens worden al deze scores opgeteld en gedeeld door het aantal items. In 2004 nam het KMSKA deel aan een PRO. De resultaten worden momenteel grondig doorgelicht en geanalyseerd. De resultaten zullen opgevolgd worden en verwerkt met als doelstelling de tevredenheidsscore te verbeteren.

4.2.4.PLOEG Het KMSKA past sinds enkele jaren het PLOEG-evaluatiesysteem toe. De evaluatoren volgden een opleiding. Er werd ruimte gemaakt voor een functioneringstoelaf. Door een toelage toe te kennen kan de waardering effectiever zijn en dichter bij het evaluatiemoment worden gehaald. De evaluatie wordt ingebed in een volledige cyclus van prestatiemanagement ingebed. De evaluatie wordt voorafgegaan door een voorbereidings -(Planning) en uitvoeringsfase (Leiding geven en/of krijgen en Opvolging). 83


4.3. PERSONEELSBESTAND Zoals in de inleiding vermeld wordt bestaat er een diversiteit aan statuten. Er zijn statutaire personeelsleden die ressorteren onder het algemeen ambtenarenstatuut en anderen met een specifiek wetenschappelijk statuut. Daarnaast zijn er contractuele personeelsleden van de Vlaamse Gemeenschap en contractuele die via de dotatie worden betaald. 27 Een recent overzicht van het personeelsbestand biedt het jaarverslag 2003 .

4.4. VRIJWILLIGERS Het cultuurbeleid is bij uitstek de plaats waar vrijwilligerswerk en geprofessionaliseerde instellingen elkaar ontmoeten. Het biedt mogelijkheden om via een ondersteuningsbeleid het bestaande landschap te verrijken en te diversifiëren Met vele aspecten moet rekening worden gehouden:o.a. verzekeringen, contracten onkosten, bestaande tewerkstelling, … Ook de concurrentie tussen het vrijwilligerswerk en de professionele wereld moet in kaart worden gebracht. Het vrijwilligerswerk mag niet gebeuren ten koste van banen, en mag nieuwe aanwervingen niet in de weg staan. De Vrienden van het KMSKA stellen vrijwilligers aan om tijdelijk functies in te vullen aan de balie, het onthaal, de bookshop. De vraag dient gesteld op welke wijze het vrijwilligerswerk dient geïntegreerd te worden in de organisatie zonder dat er arbeidsplaatsen verloren gaan. Een planning wordt hiervoor opgesteld. Verder is het belangrijk dat er ook aandacht wordt besteed aan de begeleiding en vorming van de vele vrijwilligers.

4.5. VORMING, LOOPBAAN EN OPLEIDINGEN Levenslang en levensbreed leren is noodzakelijk in onze maatschappij. De bedrijven en organisaties die echter echt geloven in de kracht van hun mensen en die het potentieel van hun mensen optimaal wensen te beheren zijn de succesbedrijven van vandaag én morgen. Daarbij is een professioneel Human Resources Management van kapitaal belang. Een loopbaanplan en vormingsplan is essentieel en moet wordt gedetailleerd (individuele opleidings-plannen) Bestaande vormingsactiviteiten georganiseerd door de Vlaamse Overheid worden gevolgd in functie van de behoeften van het personeel, zoals VLIMPERS, mobbing, stress, gender, PLOEG, overheidsopdrachten en ORAFIN. Het gebruik van allerlei ICT-toepassingen wordt aangemoedigd door een gepast vormingsaanbod. Het Vormingsprogramma van het Vlaams Ministerie wordt samen met het managementontwikkelingsprogramma als een constante aangeboden aan het personeel.

Personeelsleden van de verschillende afdelingen werden uiteraard ook aangemoedigd om deel te nemen aan functiespecifieke vormingsactiviteiten betreffende: opleiding TMS en het bestuderen van gegevensbeheer, boekhouding, milieuzorg; onderzoekers en conservatoren nemen deel aan kunsthistorische en museologische congressen en studiedagen Goed weg Musea en kunsttransport, ICOM en CIDOC, infodagen betreffende informatie van musea, ondertekening en workshops betreffende de werking van bibliotheken, waterige schoonmaaksystemen,…

27

http://museum.antwerpen.be/KMSKA

84


AFDELING 5 FINANCIERING In l ei di n g Voor de financiële verrichtingen is aan het KMSKA het statuut van “Dienst Afzonderlijk Beheer (DAB) toegekend. De collectie is een kunstschat van een zesduizend items met een onvervangbare culturele waarde. Het betreft door de band oude zeer fragiele kunstwerken, waarvan het behoud en het beheer een constante zorg en investering vragen. Omdat van deze basisactiviteit – en evenmin van het fundamenteel wetenschappelijk onderzoek - geen directie financiële retour kan verwacht worden, is het KMSKA aangewezen op een dotatie. Naast de DAB bestaat de rechtspersoon Eigen Vermogen (patrimonium), deze rechtspersoon beheert de kunstwerken in onverdeeldheid met de stad Antwerpen. De uitvoering van de geplande projecten en acties is sterk afhankelijk van het resultaat van de jaarlijkse onderhandelingen over de dotatie of subsidie. Planning op langere termijn wordt vooral bemoeilijkt vooral, de onzekerheid over de middelen die de Vlaamse Gemeenschap ter beschikking zal stellen 28.

5.1. VISIE EN UITDAGINGEN “Het statuut van DAB verhindert een soepel beheer van de museale werking. Een volwaardig artistiek en financieel beleid op lange termijn is onmogelijk " .29 Binnen de huidige juridische structuur is het niet mogelijk om een realistisch financieel plan op middellange en lange termijn te maken gezien de onzekerheid met betrekking tot de toekenning van dotaties en subsidies op termijn langer dan een jaar. Er dient dan ook prioritair gezocht te worden naar een juridisch kader waarbinnen dit wel kan zoals aangegeven gaat de voorkeur van het KMSKA uit naar een EVA. Naast het streven naar verzelfstandiging en een doorzichtige financiële structuur streeft het zakelijk beleid naar: • coördinatie, controle en opvolging van de boekhouding via een systeem van dubbele analytische boekhouding; • financiële controle en doorlichting op gestelde tijden • realisatie van de financiële objectieven • bewaken budgetteringscyclus met algemeen directeur en Raad van Bestuur • begroting en toetsing van de begroting • subsidiemogelijkheden opvolgen en dossiers verzorgen • verlenen van advies en onderhoud van contacten

5.2. BEGROTING EN BOEKHOUDING

28

Doelmatigheid en transparantie van de beleidsuitvoering door de musea van de Vlaamse Gemeenschap. Verslag van het Rekenhof aan het Vlaams Parlement. Stuk 38 (2001-2002), nr. 1, p.12 29 Audit in de Grote Vlaamse culturele instellingen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement WVC – Administratie Cultuur, Nikè Consult p. III - 19

85


De DAB-reglementering leidt niet tot efficiënt beheer: de procedure voor begrotingsaanpassingen is log en weinig efficiënt en de beperking van de uitgaven en verbintenissen tot het bedrag van de goedgekeurde kredieten en ontvangsten, bemoeilijkt lange-termijnplanning 30. Wat de boekhouding betreft is het KMSKA verbonden aan de ORAFIN het boekhoudprogramma van de Vlaamse Gemeenschap. Het systeem is niet analytisch.

5.3. INKOMSTEN VAN HET MUSEUM 5.3.1. . EXPLOITATIE Zoals hoger vermeld is het KMSKA in grote mate afhankelijk van een dotatie om haar doelstellingen te verwezenlijken. De Vlaamse Overheid is de belangrijkste financiële ‘aandeelhouder’ van de grote culturele instellingen. Haar financiële ondersteuning is de conditio sin qua non voor het bestaan en de werking van de instellingen. 31De andere bronnen van inkomsten zijn de inkomgelden van tentoonstellingen en de vaste collectie, inkomsten van publicaties, huurgelden en (momenteel nog beperkt) sponsorgelden. Het KMSKA is momenteel niet gebonden door een beheersovereenkomst voor de aanwending van de inkomsten. Overzicht dotatie Dotatie

2001

2002

2003

2003-

2004

2005

2.086

2.313

2.341

2.335

aangepast

2.362

2.061

De werkingsmiddelen van het KMSKA worden verdeeld over vier afdelingen. Als men de behoefte van de afdelingen tegen elkaar afweegt dan valt het op dat alleen reeds de afdeling bedrijfsvoering bij constant beleid 35,63 % van de dotatie opslorpte in 2004. Dit zijn de uitgaven om tegemoet te komen aan de meest elementaire behoeften van de dagelijkse werking: energiekosten, onderhoudscontracten, beveiliging, bewaking, klimatisering, administratie, verzekeringen, frankering, telefonie, training van het personeel, uitbestedingen aan derden zoals: herstellingen, onderhoud van de infrastructuur, uniformen... Kortom wat hoogstnodig is om het gebouw open te houden voor het publiek, weliswaar met bewaking maar zonder enige verdere dienstverlening. De kosten voor restauratie en uitbreiding van de collectie zijn daar niet eens in begrepen, want die zijn begroot bij behoud en beheer. Het structurele tekort aan personeel, te wijten aan een onderbezetting van de vigerende personeelsformatie en het uitvoeren van bijkomende opdrachten op vraag van de minister, maakt het tijdelijk aanwerven van contractuelen voor museumspecifieke en projectgebonden taken noodzakelijk. Maar liefst 44, 31 % van de dotatie ging op die manier naar lonen en sociale lasten. De combinatie van beide elementen bedraagt 79,94 % van de dotatie. Dit betekent dat van de gebruikelijke dotatie (2.335,- euro (duizend euro)) voorzien in 2004 nog slechts 20,06 % voor de eigenlijke wetenschappelijke werking (tentoonstellingen, publicaties, restauraties, aankoop) van de instelling overschiet.

30

Doelmatigheid en transparantie van de beleidsuitvoering door de musea van de Vlaamse Gemeenschap. Verslag van het Rekenhof aan het Vlaams Parlement. Stuk 38 (2001-2002), nr. 1, p.11 31 Audit in de grote Vlaamse culturele instellingen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement WVC – Administratie Cultuur (2003 – 2004), p. IX -18

86


5 3.2. ONDERSTEUNENDE INSTELLING – VRIENDENVERENIGING De samenwerking met de “Vrienden van het KMSKA” dateert van 1995. De taak van de vrienden focust zich in de eerste plaats op ledenwerving en op het aanbrengen van vrijwilligers. Aan de infobalie en de boekschop leveren zij een belangrijke bijdrage. Zij vergroten het maatschappelijk draagvlak. Een verbeterde werking moet een grotere betrokkenheid bij de museumwerking realiseren. De leden genieten diverse voordelen zoals deelname aan previews, rondleidingen, vriendendiners, dagtrips en kunstreizen. Oorspronkelijk voorzag de samenwerking met de “Vrienden van het KMSKA” dat zij eveneens zouden instaan voor de fundraising. Na evaluatie werd er beslist dat het museum zelf ook sponsering zou aantrekken. Hiervoor werd één persoon in dienst genomen in 2004. De sponsorwerver werkt het beleid uit, identificeert sponsors en bouwt er een relatie mee uit. Sinds 2002 zijn bedrijfsleden verenigd in het “Van Ertborngenootschap”, als apart forum met specifieke returns. Met de oprichting van het Van Ertborngenooschap hoopt het KMSKA de bedrijven te motiveren voor de kunst en hen aan te zetten tot sponsoring of diverse vormen van mecenaat.

5.3.2. SPONSORING De tendens naar de commercialisering van cultuur wordt soms als bedreigend aangevoeld. Toch houdt het heel wat kansen in: we zien dat tal van creatieve partnerships mogelijk worden en ook effectief worden aangegaan. Tegelijk verscherpt het de vraag naar de rol van de cultuuroverheid als subsidieverstrekker en naar haar taak bij de ontwikkeling van het commercieel cultuuraanbod.32 Ook het KMSKA streeft ernaar om via professionele sponsorwerving haar inkomsten te verhogen. Eén persoon werd aangetrokken om deze functie in te vullen. Dit kadert in het Strategisch plan dat samen 33 (zie ook hiervoor). met McKinsey & Company werd opgesteld

5.3.4. SUBSIDIES het KMSKA vervult een taak van algemeen belang. “De gesubsidieerde sector heeft als voornaamste doel het dienen van het algemeen belang en besteedt daartoe de hem toegekende subsidies zo 34 optimaal mogelijk.” De subsidies vormen een belangrijk onderdeel van de werkingsmiddelen van het KMSKA. In het Besluit van de analyse van de financiële gegevens 35 van het Nikè rapport wordt gesteld dat “ Vanuit zowel de financiële als de organisatorische analyse blijkt de nood aan - een optimalisatiebeweging, zowel op het organisatorische, projectmatige als financiële vlak, …. - de optimalisatie van de subsidiebedragen”. Een vast groeipercentage wordt gelegitimeerd op basis van de nood aan een continu beleid.

5.3.5. VERHUUR VAN ZALEN VOOR CULTURELE EVENEMENTEN De infrastructuur kan gehuurd of via sponsorship ter beschikking worden gesteld. Een gedetailleerd plan van de beschikbare ruimtes wordt uitgewerkt. Het beleid is in ontwikkeling en wordt verder uitgewerkt samen met de sponsorwerver en de dienst publiekswerking.

5.3.5. BOOKSHOP EN BEELDRECHT

32

Beleidsnota 2004 – 2009 Cultuur van Bert Anciaux, minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, p.24 Ontwikkelen van een strategisch plan voor het KMSKA, Eindrapport p. 39 34 Beleidsnota 2004 – 2009 Cultuur van Bert Anciaux, minister van Cultuur, Jeugd, Sport en Brussel, p. 35 Audit in de grote Vlaamse culturele instellingen, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Departement WVC – Administratie Cultuur (2003 – 2004), p. IX -21 33

87


Door de verkoop van boeken ea. verwerft het KMSKA (beperkt) inkomsten. Via haar producten promoot het KMSKA de kunstwerken. Het aanbod zal worden gedifferentieerd en uitgebouwd. In samenwerking met de VlaamseKunstcollectie worden eveneens producten aangeboden. Het komt de internationale uitstraling van het KMSKA en de VlaamseKunstcollectie in het algemeen ten goede.

88


KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN BEGROTING 2005 INCLUSIEF MEMORIE VAN TOELICHTING

89


FICHE U1

UITGAVENBEGROTING 2005 DECREETSBEPALINGEN 2005

BEVOEGD MINISTER : ARTIKELNUMMER VAN DE BEGROTING 2005 : TEKST VAN DE OP TE NEMEN DECREETSBEPALING : Goedgekeurd wordt de bij dit decreet gevoegde begroting voor het jaar 2005 van de Dienst met Afzonderlijk Beheer “Koninklijk Museum voor Schone Kunsten – Antwerpen” (KMSKA). De begroting beloopt voor de ontvangsten 3 435 (in duizenden) De begroting beloopt voor de uitgaven 3 420 (in duizenden) in ordonnanceringen.

euro.

euro in vastleggingen en euro in 3.435 (duizenden)

De ontvangsten en uitgaven voor orde worden respectievelijk geraamd op 0 euro en 0 euro. De DAB kan aan het instellingshoofd van de DAB “Koninklijk Museum voor Schone Kunsten – Antwerpen” een kasvoorschot voor dringende uitgaven ter beschikking stellen van maximaal 12.000 euro. Het instellingshoofd is er toe gehouden de aanwending van dit kasvoorschot te verantwoorden. De Vlaamse minister bevoegd voor cultuur wordt gemachtigd om aan de DAB toestemming te geven om bijkomende verbintenissen aan te gaan ten belope van de eventueel door de DAB gerealiseerde meerontvangsten, voortvloeiend uit de werking van 2005.

VERANTWOORDING

De mogelijkheid om mits toestemming van de Vlaamse minister bevoegd voor cultuur bijkomende verbintenissen ten belope van de gerealiseerde meerontvangsten aan te gaan, geeft de beheersdienst van het KMSKA de mogelijkheid een efficiënter en vooral flexibeler financieel beheer te voeren.

Naam, handtekening, datum

90


Fiche U2 UITGAVENBEGROTING 2005 PER BASISALLOCATIE PROGRAMMA : 45.3 BASISALLOCATIE : 41.01 OMSCHRIJVING : Dotatie aan de dienst met afzonderlijk beheer KMSKA

Nieuwe basisallocatie : neen Wijziging in omschrijving : neen Voorstel in duizend euro Krediet Soort

2001 aangepast **

Realis. 2001 in %*

2002 aangepast

Realis. 2003 2002 in initieel %*

2003aangep ast

Ngk Gvk Gok Vrkv Vrko mac

2.362

100

2.061

100

2.313

2.086

2004 basis (excl. index) 2.341

2005 index (excl. Index 2.335

2005

*realisaties tov kredieten voor eventuele overdracht naar FFEU ** Kredieten 2001 en 2002 : cijfers voor overdracht naar FFEU *** Index: enkel in te vullen in zoverre niet akkoord met de berekening van de indexweerslag door ABAFIM Voor de variabele kredieten (VRK en VRKO) dient bijkomend onderstaand overzicht te worden ingevuld : Variabele kredieten

2005 VK

OK

SALDO 01.01.2005 Ontvangsten Uitgaven Saldo 31.12.2005 Naam, datum

91


KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN TE ANTWERPEN (KMSKA) Initiële begroting 2005 (in duizend euro) ONTVANGSTEN ESR Code

2004 (BC1)

Omschrijving

08.21

Overgedragen verbintenissen

16.01

Inkomgelden en rondleidingen

16.02

Publicaties

16.03

Diverse ontvangsten

38.01

Schenkingen en legaten

38.02

Sponsorgeld

46.10

Dotatie (PR 45.3 – BA 41.01)

46.40

Wep-plus Vitamine W tussenkomst RVA/VDAB

2005

293

Totaal ontvangsten

150

600

560

80

50

175

121

0

0

30

70

2.341

2 335

12

12

3.531

3.298

UITGAVEN OMSCHRIJVING

ESR CODE

11.00 12.11 03.20 74.20 74.50 Totaal uitgaven

2004 (BC1)

Lonen en sociale lasten Algemene werkingskosten Over te dragen belast saldo Verwervingen van overig materiaal:niet verdeeld Verwervingen van waardevolle voorwerpen

GVK GOK GVK GOK 1.102 1.002 986 941 2.216 2.166 1968 2028 n.v.t. 150 n.v.t. 145 72 82 112 102 111 131 82 82 3.501 3.531 3.148 3.298

ONTVANGSTEN RESERVEFONDS Omschrijving Overgedragen saldo Toewijzing Totaal ontvangsten ESR Code

ESR Code Totaal uitgaven

ESR Code Totaal saldo

2005

UITGAVEN RESERVEFONDS Omschrijving

2004

2005 37 0 37

2004

37 0 37

2005 0

SALDO RESERVEFONDS Omschrijving

2004

0

2005 37

37

Algemene toelichting Het KMSKA is één van de vijf wetenschappelijke instellingen van de Vlaamse Gemeenschap. Het is behuisd in een notoir negentiende-eeuws monument. Als instelling staat het KMSKA in voor de museale zorg van een unieke verzameling, overwegend Vlaamse Kunst. De opdracht van het KMSKA omvat: het behoud en beheer van de

92


collectie; het ontsluiten en de wetenschappelijke studie ervan; het tentoonstellen van de objecten en een publiekswerking eigen aan een museum. Als cultuurmotor vervult het KMSKA een belangrijke rol zowel ten opzichte van de andere musea in Vlaanderen dan ten opzichte van het internationale museale forum. De collectie van het KMSKA is een kunstschat van een zesduizend items met een onvervangbare culturele waarde. Het betreft door de band oude zeer fragiele kunstwerken, waarvan het behoud en beheer een constante zorg en een financiële investering vragen. Omdat van deze museale basisactiviteit - en evenmin van het fundamenteel wetenschappelijk onderzoek van de collectie - geen directe financiële retour kan verwacht worden, is de instelling aangewezen op een dotatie. Als men bedenkt dat de financiële waarde van de collectie voor 1,25 miljard Euro is verzekerd, haalt de voorgestelde dotatie geen twee pro mille. De werkingsmiddelen van het KMSKA worden verdeeld over vier afdelingen. Als men de behoefte van de afdelingen tegen elkaar afweegt dan valt het op dat alleen reeds de afdeling bedrijfsvoering bij constant beleid 35,63 % van de dotatie opslorpte in 2004. Dit zijn de uitgaven om tegemoet te komen aan de meest elementaire behoeften van de dagelijkse werking: energiekosten, onderhoudscontracten, beveiliging, bewaking, klimatisering, administratie, verzekeringen, frankering, telefonie, training van het personeel, uitbestedingen aan derden zoals: herstellingen, onderhoud van de infrastructuur, uniformen... Kortom wat hoogstnodig is om het gebouw open te houden voor het publiek, weliswaar met bewaking maar zonder enige verdere dienstverlening. De kosten voor restauratie en uitbreiding van de collectie zijn daar niet eens in begrepen, want die zijn begroot bij behoud en beheer. Het structurele tekort aan personeel, te wijten aan een onderbezetting van de vigerende personeelsformatie en het uitvoeren van bijkomende opdrachten op vraag van de minister, maakt het tijdelijk aanwerven van contractuelen voor museumspecifieke en projectgebonden taken noodzakelijk. Maar liefst 44, 31 % van de dotatie ging op die manier naar lonen en sociale lasten. De combinatie van beide elementen bedraagt 79,94 % van de dotatie. Dit betekent dat van de gebruikelijke dotatie (2.341,- euro (duizend euro)) voorzien in 2004 nog slechts 20,06 % voor de eigenlijke wetenschappelijke werking (tentoonstellingen, publicaties, restauraties, aankoop) van de instelling overschiet.

Omdat er op het vlak van behoud en beheer nog steeds een dringende inhaalbeweging nodig is, maar ook op het vlak van veiligheid, van publiekswerking en wetenschappelijk onderzoek de opdracht van het huis niet zonder bijkomende middelen kan gerealiseerd worden, wordt gepleit om de opgestarte initiatieven verder te zetten.

93


Toelichting bij de begroting

Dotatie In het verslag “Audit in de grote Vlaamse Instellingen” Nikè Consult , p. IX –28 schrijft het Consultant bureau “Om tijdens overbruggingsperiode de continuïteit in de werking van de culturele organisaties te ondersteunen, raden wij aan jaarlijks een groeipercentage van 4% op de laatst toegekende subsidie toe te passen”. De dotatie voor het volgende begrotingsjaar moet volgens het doorlichtingsrapport van Nikè Consult minimum met 4 % stijgen wil deze instelling verder kunnen werken op hetzelfde niveau. Uit de stijging van de loonkosten, kosten voor tentoonstelling en restauraties blijkt inderdaad dat deze stijging van de dotatie minimaal noodzakelijk is om de werking van het KMSKA op peil te houden en te garanderen. Een gestadige uitbouw van deze instelling op internationaal vlak zal op termijn een hogere investering vergen. De voortrekkersrol die de overheid beoogt voor het KMSKA kan slecht worden gerealiseerd mits aangepast middelen. De dotatie voor 2005 werd aangepast aan de richtlijnen van de Vlaamse Regering en daalt.

Algemeen Het werkjaar 2004 profileerde zich rond het Rubensproject. Een project rond “Rubens” samen met verschillende partners oa. de stad Antwerpen, Toerisme Vlaanderen en Antwerpen Open. Dit project kadert ook in de samenwerking met Rijsel, waar een grote Rubenstentoonstelling liep naar aanleiding van “Rijsel, Europese cultuurstad 2004”. In het KMSKA stonden volgende tentoonstellingen op het programma: de middelgrote tentoonstelling ‘Het Vlaamse landschap’, een samenwerking met Wenen en Essen en drie kleinere tentoonstellingen ‘Delacroix tot Courbet met werken uit het ‘Palais des Beaux-Arts te Rijsel’, ‘Copyright Rubens’ een samenwerkingsproject met Quebec en het Rijksmuseum aan de Schelde, een samenwerking met het Rijksmuseum van Amsterdam. In 2005 worden twee grote tentoonstelling gepland: één in samenwerking met ‘Jan Fabre’ en één in samenwerking met het Bonnefantenmuseum voorlopige werktitel ‘ Extravaganza’. Een samenwerking met Europalia is eveneens aan de orde, het thema is Rusland. Het bedrag aan overgedragen verbintenissen van 2004 is eigen aan de werking van de instelling (jaaroverschrijdende projecten, langlopende restauratie- en publicatieprojecten, uitbetaling weddes december DAB-contractuelen).

Inkomsten 08.21 Overgedragen saldo Bij de opmaak van de jaarrekening 2004 zal het definitief saldo bepaald worden dat overgedragen wordt naar 2005. Bij de eerste begrotingscontrole van 2005 zullen de nodige aanpassingen worden doorgevoerd.

16.01 Eigen inkomsten Omdat er in vergelijking met 2004 minder tentoonstellingsactiviteiten gepland worden, zijn de inkomsten uit inkomgelden en rondleidingen lager geraamd. Daar het concept van de rondleiding en de ateliers wordt gewijzigd, verwachten het KMSKA dat er in de aanvangsfase minder rondleidingen en ateliers zullen worden aangevraagd. Dit impliceert minder inkomsten bij het opstarten van het nieuwe concept.

94


16.02 Eigen publicaties Er worden minder inkomsten verwacht. De winstmarges worden steeds kleiner in het kader van de toenemende concurrentie met eveneens een dalende verkoop tot gevolg.

16.03 Diverse ontvangsten Het KMSKA verwacht een daling van de diverse ontvangsten. De geraamde diverse ontvangsten liggen binnen het normale verwachtingspatroon, zoals in andere begrotingsjaren. De rubriek diverse ontvangsten dient om (onverwachte) inkomsten die niet onmiddellijk ressorteren onder de andere hoofdrubrieken te registreren.

38.01 Schenkingen en legaten Er worden geen schenkingen en legaten verwacht.

38.02 Sponsorgeld Sponsoring wordt ingeschreven voor 70.000 euro op basis van de engagementen van de vrienden.

46.10 Dotatie Vlaamse Gemeenschap Zie punt 1. Dotatie.

46.40 Wep-plus / Vitamine W (tussenkomsten RVA / VDAB) Het Vitamine W of Wepplus initiatief wordt verder verlengd.

95


Uitgaven

11.00 Lonen en sociale lasten De voorziene loonlast daalt omdat er bespaard wordt op een aantal functies die vacant worden op de DAB. Deze functies werden bekostigd met andere middelen, nl. de middelen die voorzien worden door de sociale maribel. Zolang de federale overheid middelen ter beschikking stelt voor supplementaire aanwerving is het mogelijk om de loonkosten iets te doen dalen. Dit duurt uiteraard maar zolang het KMSKA via deze weg middelen kan ontvangen. Nog steeds blijven enerzijds de invulling van cruciale functies door DAB-contractuelen (o.a. bewaking, veiligheid) en anderzijds de invulling van museumspecifieke taken met functies die niet in de personeelsformatie van de instelling zijn voorzien bij de Vlaamse Gemeenschap, een groot deel van de dotatie opslorpen. Niettegenstaande de daling van het aantal functies op de DAB, stijgt de procentuele loonkost van de overige personeelsleden met een gemiddelde van 4%. Het KMSKA pleit voor een uitbreiding van het personeelsbestand bij het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. De uitbreiding is niet alleen noodzakelijk opdat het KMSKA open zou kunnen blijven, een aantal sleutelfuncties zijn niet voorzien, maar ook opdat ze de internationale voortrekkersrol zou kunnen vervullen.

12.11 Algemene werkingskosten De algemene werkingskosten liggen in dezelfde lijn als de werkingskosten in 2004.

74.20 Verwervingen van overig materieel : niet-verdeeld De investeringen (vooral vervanging van ICT-materiaal en meubilair) blijven noodzakelijk en daarom minimum op hetzelfde pijl.

74.50 Verwervingen van waardevolle voorwerpen De investeringen in aankoop van kunstwerken en restauraties blijven ongeveer gelijk in vergelijking met vorig begrotingsjaar. Gezien het op kruissnelheid komen van het stappenplan restauratie zal naar alle waarschijnlijk bijna het volledige budget van deze hoofdrubriek naar conservatie en restauratie van kunstwerken gaan. Er zijn geen middelen beschikbaar voor de aankoop van kunstwerken. Het KMSKA pleit voor een apart aankoopfonds.

96

BELEIDSNOTA KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN

Recommend Documents