BALOGH
ISTVÁN:
Bél Mátyás: Szabolcs vármegye című munkájáról A h e l y t a r t ó t a n á c s 1736. augusztus 1 7 - é n kelt l e i r a t á v a l f e l s z ó l í t o t t a Szabolcs megye k ö z ö n s é g é t , hogy a k o r á b b a n m á r m e g k ü l d ö t t , B é l M á t y á s á l t a l összeállított m e g y e l e í r á s r a az é s z r e v é t e l e i t , ,,ha l e n n é n e k , je gyezze fel, a j a v í t a n d ó k a t benne j a v í t s a k i és a m e g k ü l d ö t t m ű v e t a h e l y t a r t ó t a n á c s n a k juttassa vissza." A z é r t s ü r g e t t e a m e g y é t , mert a s z e r z ő a j a v í t á s o k n é l k ü l m ű v é t n e m tudja befejezni addig, m í g a m e g y é k r é s z é r ő l a k é s e d e l m e s é s z r e v é t e l e k e t meg nem kapja. A tervezett m u n k á t a megye k ü l ö n l e g e s f i g y e l m é b e a j á n lotta.(l) A z ü g y r ő l t o v á b b i f e l j e g y z é s l e v é l t á r u n k b a n n e m t a l á l h a t ó , de a iratban jelzett m e g y e l e í r á s megmaradt.
le
A z e g y i k — k é t s é g t e l e n ü l m á s o l a t — m e g j e g y z é s e k n é l k ü l a Szabolcs megye l e v é l t á r á b a n (ma S z a b o l c s - S z a t m á r megye L e v é l t á r a , r ö v i d í t v e S z S z m L t ) t a l á l h a t ó , a m á s i k , az e l ő b b i v e l azonos s z ö v e g ű — v a l ó s z í n ű l e g eredeti, n é m i j a v í t á s o k k a l és p ó t l á s o k k a l — az O r s z á g o s S z é c h e n y i K ö n y v t á r (O. Sz. K . ) k é z i r a t t á r á b a n . ( 2 ) A k é z i r a t bizonyosan B é l M á t y á s nagy v á l l a l k o z á s á n a k , a M a g y a r o r s z á g teljes f ö l d r a j z i — t ö r t é n e t i l e í r á s á n a k , a Notitia H u n g a r i a c - n a k m e g y é n k e t i s m e r t e t ő r é s z e k é n t keletkezett. A l e v é l t á r n a k fentebb i d é z e t t a k t á j á b ó l k i d e r ü l , hogy 1736-ban m á r k é s z e n volt, az itt levő m á s o l a t á t a megye k i e g é s z í t é s r e megkapta, de azzal n e m foglalkozott. E z a r é s z , a n y o m t a t á s b a n öt k ö t e t b e n megjelent tíz m e g y e l e í r á s (1735—1742) mellett m i n d m á i g k é z i r a t b a n v a n . K e l e t k e z é s é n e k k ö r ü l m é n y e i r ő l a s z e r z ő v e l fog lalkozó feldolgozások a l a p j á n csak a n n y i t tudunk, hogy a m ű t e r v e z e t é t 1723-ban ismertette, u t á n a nagy a p p a r á t u s s a l és hivatalos t á m o g a t á s s a l is hozzáfogott az adatok g y ű j t é s é h e z . ( 3 ) A r r a sincs t á m p o n t u n k , hogy az itt f o r d í t á s b a n közölt, Szabolcs m e g y e t e r m é s z e t i — f ö l d r a j z i viszonyait, i g a z g a t á s t ö r t é n e t é t és ú t h á l ó z a t á t i s m e r t e t ő l e í r á s kitől s z á r m a z i k és m i k o r keletkezhetett. A Széchenyi K ö n y v t á r b a n l e v ő eredeti p é l d á n y b a n e l ő f o r d u l u g y a n k é t d á t u m (1724 é s 1728) de ezek legfeljebb az adatok g y ű j t é s é n e k vagy ö s s z e á l l í t á s á n a k i d ő p o n t j a i r a v o n a t k o z t a t h a t ó k , n e m az e g é s z leírás i d e j é r e . A z bizonyos, hogy az eredeti k é z i r a t 1735 v é g é n vagy 1736 elejére m á r v é g l e g e s f o r m á j á t elnyerte, és mintegy 10—11 é v i a n y a g g y ű j t é s előzte meg.(4)
Schemberger Ferenc a II. r é s z b e n k ö z ö l t k i e g é s z í t é s é b e n B é l M á t y á s : m e g y e l e í r á s á n a k k e l e t k e z é s é t 1738-ra teszi, de ennek az i d ő p o n t n a k a h e l y t a r t ó t a n á c s i rendelet ellentmond.(5) A z is b i z o n y o s r a v e h e t ő , hogy a m e g y e i s m e r t e t ő s z e r z ő j e elég j ó l i s merte Szabolcsct, j á r t is itt, e r r ő l n é h á n y s z ö v e g b e l i m e g j e g y z é s e á r u l k o dik. I b r á n y l e í r á s á n á l e m l í t i : „ l á t t a m , m e n n y i r e biztos ez a hely, a kas t é l y tornya messzire l á t s z i k . " E k k o r m é g á l l o t t a X V I I . s z á z a d b a n T h ö k ö l y Imre p a r a n c s á r a h í v e , I b r á n y i Ferenc b i r t o k á b a n l e v ő szigeten a m e gye k ö z m u n k á j á v a l é p í t e t t e r ő s s é g . J á r t a s z e r z ő N y í r b á t o r b a n is, mert n e m csak azt tudta, hogy a t e m p l o m é p í t ő B á t h o r i I s t v á n e r d é l y i vajda t e t e m é t 1719-ben h e l y e z t é k a s z a r k o f á g b a , h a n e m m é g l á t t a a m u m i f i k á l ó d o t t test á l l a p o t á t is. N é h á n y m e g y e i n e v e z e t e s s é g r e v o n a t k o z ó m e g j e g y z é s e (a s z e n t m á r toni erősség, R a k a m a z ezidőbeli pusztult á l l a p o t a , a t á j l e í r á s a ) megengedi azt a k o c k á z a t o s feltevést is, hogy B é l M á t y á s maga is j á r h a t o t t a m e g y é ben, de az v a l ó s z í n ű , hogy a r é s z l e t e s adatokat a m u n k a t á r s a i k ö z ü l v a l a k i g y ű j t ö t t e össze s z á m á r a , csak a s z ö v e g e z é s s z á r m a z i k t ő l e . Szabolcs megye l e í r á s a a m ű b ő l eddig k ö z ö l t e k k e l és i s m e r e t e k k e l teljesen azonos k o n c e p c i ó r ó l és s z e r k e s z t é s r ő l á r u l k o d i k . T a r t a l m a z z a a. táj t e r m é s z e t i és földrajzi j e l l e g z e t e s s é g e i t , leírja az itt folytatott g a z d á l k o d á s t , megadja az itt l a k ó k j e l l e m z é s é t , a megye v á z l a t o s t ö r t é n e t é t , j á r á s o n k é n t felsorolja a lakott falvakat ( n é h á n y nagyobb p u s z t á v a l ) , a l a k o s s á g n e m z e t i s é g e és nemes birtokosai f e l t ű n t e t é s é v e l . A földrajzi l e í r á s b a n k ü l ö n ö s figyelmet f o r d í t a talaj m i n ő s é g é r e , a. t e r m é s z e t i k ü l ö n ö s s é g e k r e (időszakos vízállások), a speciális termelési á g a k r a ( a l m a t e r m e s z t é s és tárolás), a t e r m e l é s t elősegítő és gátló t é n y e z ő k r e (a l a k ó k szorgalma vagy l u s t a s á g a , a n é p e s s é g c s e k é l y száma). A megye t ö r t é n e t é n e k l e í r á s a i n k á b b az egykor szerepet v i v ő nagy c s a l á d o k t ö r t é n e t é t és a megyei i g a z g a t á s s o r s á n a k a l a k u l á s á t t a r t a l m a z za. A l e v é l t á r a t nem h a s z n á l t a , e r r ő l ú g y v é l e k e d i k , hogy ,.a l e v é l t á r az: i d ő k v i s z o n t a g s á g a i miatt s z é t h o r d ó d o t t . " A z egyes helyek ( K i s v á r d a , N y í r b á t o r , Szabolcs) l e í r á s á n á l h a s z n á l t a a korabeli és á l t a l a kiadott elbeszélő f o r r á s o k a t . A h a j d ú k e r e d e t é r ő l a mostani k u t a t á s o k a t m e g k ö z e l í t ő helyes ismeretei vannak, de a B o c s k a i féle t e l e p í t é s ü k k ö r ü l m é n y e i t nem ismerte pontosan, c s u p á n a h a j d ú - t e l e p ü l é s e k r e v o n a t k o z ó X V I I . századi t ö r v é n y e k e t ismerteti. A Tiszacsege e r e d e t é r ő l í r o t t f e j t e g e t é s e t u d ó s k i t a l á l á s , a r a k a m a z i s á n c o k h u n erede t é r ő l í r o t t a k f o r r á s a alighanem a n é p h a g y o m á n y volt. A z t jól sejti, hogy a m a i B a l m a z ú j v á r o s a X V . s z á z a d b a n j e l e n t ő s hely és m e z ő v á r o s volt, de erre csak a h e l y n é v e l e m z é s e r é v é n k ö v e t k e z t e t e t t . A z egyes falvak t e r m é s z e t i , a lakosok n e m z e t i s é g i és földesúri b i r t o k -
lási v i s z o n y a i r ó l í r o t t a k k é t s é g t e l e n ü l j ó l t á j é k o z o t t n a k m u t a t j á k az ada tok ö s s z e g y ű j t ő j é t .
M e g j e g y z é s e k Schemberger Ferenc: Pótlás B é l Mátyás m ű v é h e z : A m á s o d i k r é s z b e n közölt k i e g é s z í t é s szerzője, Schemberger Ferenc a megye l e v é l t á r á n a k r e n d e z ő j e , r e g e s z t r á t o r a volt. N e k i k ö s z ö n h e t ő a l e v é l t á r 1849-ig f e n n á l l ó r e n d j é n e k m e g a l a p o z á s a , az 1335—1767-ig t e r j e d ő i r a t a n y a g á n a k r e n d e z é s e , m u t a t ó k k a l v a l ó e l l á t á s a . A k é z í r á s mellett a m ű c í m e is k é t s é g t e l e n n é teszi a s z e r z ő s é g e t . A B é l M á t y á s l e í r á s á v a l terjede lemben is v e t é l k e d ő k i e g é s z í t é s k e l e t k e z é s é n e k k ö r ü l m é n y e i r e m á r t ö b b adattal r e n d e l k e z ü n k . U g y a n i s a h e l y t a r t ó t a n á c s 1781. december 6 - á n nyomtatott — t e h á t n e m csak Szabolcs m e g y é h e z szóló, hanem á l t a l á n o s — k ö r r e n d e l e t e t adott k i , a m e l y b e n a B é l M á t y á s á l t a l e l k é s z í t e t t , m é g eddig meg n e m jelent m e g y e l e í r á s o k k i a d á s á r ó l való s z á n d é k a i t jelezte. F e l h í v t a a m e g y é t , hogy a jelzett m e g y e l e í r á s t a m e l l é k e l t öt k é r d ő p o n t szerint j a v í t s a és e g é s z í t s e k i ; vagy, ha m á r a j a v í t á s t e l v é g e z t e volna, a b ő v í t e t t és h e l y e s b í t e t t k é z iratot k ü l d j e fel. A k é r d ő p o n t o k az a l á b b i a k v o l t a k : I. h á n y j á r á s a v a n a m e g y é n e k , m i a n e v ü k ; II. a megye j á r á s a i n a k f e k v é s e , t e r ü l e t e ; III. a j á r á s o k b a n t a l á l h a t ó v á r a k , v á r o s o k , falvak, folyók, hegyek; I V . a megye t e r m é k e i , i p a r m ű v e k , m e s t e r s é g e k és V . a m e g y e b e l i n e v e z e t e s s é g e k . A z u t a s í t á s szerint B é l t é v e s adatait k i kellett i g a z í t a n i , ,,hogy a k ü l földiek ne h á n y t o r g a s s á k , m é g m i n d i g nincs a m a g y a r o k r ó l teljes és tudo m á n y o s földrajzi leírás."(6) A h e l y t a r t ó t a n á c s i s m é t e l t s ü r g e t é s é r e a k ö z g y ű l é s t ö b b m i n t egy é v m ú l v a V a y I s t v á n t és tolcsvai B ó n i s L á s z l ó t b í z t a meg a j a v í t á s és k i e g é szítés e l k é s z í t é s é v e l , m a j d amikor azok semmit s e m c s i n á l t a k , 1783. n o vember 24-én, E r d ő d y Lajos s z e m é l y é b e n egy h a r m a d i k tagot is v á l a s z tott m e l l é j ü k és elrendelte, hogy Schemberger Ferenc r e g e s z t r á t o r m e g h a l l g a t á s a u t á n a m u n k á l a t o t fejezzék be.(7) A k é z í r á s t a n ú s á g a szerint a m u n k á t teljes e g é s z é b e n Schemberger Ferenc v é g e z t e . A s z ö v e g b e n o l v a s h a t ó u t a l á s szerint ( „ N y í r e g y h á z á t har m i n c e g y é v v e l e z e l ő t t k e z d t é k m e g t e l e p í t e n i " ) a k i e g é s z í t é s 1784-ben k é szült, de az a k t á k k ö z t t o v á b b i n y o m a nincs, hogy ezt a h e l y t a r t ó t a n á c s nak v a l ó b a n fel is k ü l d t é k volna. A s ü r g e t é s e k n e k sincs nyoma, lehet, hogy t ö b b é n e m gondoltak a k i a d á s s a l . Schemberger alapos m u n k á t v é g z e t t . Nemcsak a B é l M á t y á s á l t a l k é s z í t e t t l e í r á s kisebb p o n t a t l a n s á g a i t j a v í t o t t a k i , hanem a megye é l e t é ben k ö z e l k é t é v s z á z a d alatt v é g b e m e n t v á l t o z á s o k a t is feljegyezte, to-
v á b b á b ő v í t e t t e a földrajzi és n é p é l e t i viszonyokat t á r g y a l ó fejezeteket. N a g y gondot f o r d í t o t t a megyei i g a z g a t á s r a és a m ú l t b a n a m e g y e t ö r t é n e t é b e n nagyobb szerepet j á t s z ó c s a l á d o k t ö r t é n e t é r e v o n a t k o z ó hiteles, — m a m á r r é s z b e n n e m is ismert — okleveles és e g y é b adatok ö s s z e g y ű j t é s é r e . N e k i m á r t ö b b adat á l l o t t r e n d e l k e z é s é r e , mert az á l t a l a rendezett m e g y e i l e v é l t á r a k a t — ugyanis Szabolcs mellett U n g és S z a t m á r v á r m e g y e l e v é l t á r a i t is ő rendezte — h a s z n á l h a t t a . J o b b a n is ismerte a m e g y é t , h i s z e n t ö b b é v t i z e d e n á t N a g y k á l l ó b a n élt. Schemberger F e r e n c 1767 előtt, t ö b b é v e n á t a leleszi k o n v e n t reg e s z t r á t o r a volt, keze n y o m á t az ottani l e v é l t á r e g y k o r i anyaga m a is őrzi.(8) Szabolcs megye l e v é l t á r á n a k 1335—1767 é v e k k ö z ö t t keletkezett i r a t a i t 1767—1787 k ö z ö t t rendezte. E g y é b m á s m e g b í z a t á s a mellett — t ö b b e k k ö z ö t t ő i n t é z t e a n a g y k á l lói m e g y e h á z (ma i d e g g y ó g y i n t é z e t ) é p í t é s é v e l kapcsolatos levelezést, — k é s z í t e t t e el a f o r d í t á s b a n k ö z ö l t kiegészítést, amelynek k é z i r a t a az u t á n a m a r a d t iratok k ö z ö t t lappangott, Szabolcs megye l e v é l t á r á n a k 1957-ben m e g k e z d ő d ö t t rendezéséig.(lO) A S c h e m b e r g e r - f é l e k i e g é s z í t é s nemcsak a z é r t é r t é k e s , m e r t ő m á r a rendezett l e v é l t á r a k t á i r a t á m a s z k o d v a adhatott v a l ó s á g o s a b b k é p e t a m e g y e t ö r t é n e t é r ő l , az egykor i t t s z e r e p l ő j e l e n t é k e n y e b b c s a l á d o k viselt d o l g a i r ó l , az egyes h e l y e k t ö r t é n e t é r ő l , hanem a z é r t is, m e r t főleg a gaz d á l k o d á s j e l l e g é n e k , a n é p e s s é g g y a r a p o d á s á n a k fél é v s z á z a d alatti v á l t o z á s á t is m e g ö r ö k í t e t t e . K ü l ö n ö s e n é r t é k e s e k a k i a l a k u l ó b a n l e v ő t á j t e r m e l é s i k ö r z e t e k közti t e r m é k c s e r é r e v o n a t k o z ó t u d ó s í t á s a és a megye k ö z g y ű l é s é t a X V I I I . s z á z a d f o l y a m á n m i n d v é g i g f o g l a l k o z t a t ó k é r d é s , a m e g y é t ő l elcsatolt, vagy e g y k o r elidegenedett t e r ü l e t e k (debreceni p u s z t á k , a h a j d ú - v á r o s o k ) és h e l y e k r e t á m a s z t o t t i g é n y e k igazolása. A k é t l e í r á s e g y ü t t nemcsak Szabolcs m e g y e X V I I I . s z á z a d i á l l a p o t á t t ü k r ö z i , de egyben a h e l y t ö r t é n e t i r á n t i e s z á z a d b e l i é r d e k l ő d é s t ü k r é n e k is t e k i n t h e t ő . Jegyzetek: 1. S z S z m L t . ( S z a b o l c s - S z a t m á r megye L e v é l t á r a ) , I V . A . 1. Fasc. 37. no. 156. 1736. 2. A z eredeti k é z i r a t jelzete O. Sz. K . (Országos S z é c h e n y i K ö n y v t á r ) k é z i r a t t á r . L a t . 3371. A Szabolcs megye L e v é l t á r á b a n l e v ő „ C o m i t a tus Szabolcsiensis, M e m b r u m I — V . " c í m e t viseli, és 59 quart a l a k ú l a p b ó l áll. E g y b e v a n k ö t v e a Schemberger Ferenc m e g y e i r e g i s z t r á
ló
3.
4.
5.
6. 7. 8.
9. 10.
tor á l t a l ö s s z e á l l í t o t t „ A d d e n d a ad opus h i s t o r i c u m M a t h i a e B e l i i " c í m e t viselő, folio alakú, ugyancsak 59 l a p b ó l álló k é z i r a t t a l , jelzete X V . 1.' X l i A ^ K o s á r y D o m o k o s : B e v e z e t é s a magyar t ö r t é n e l e m f o r r á s a i b a és i r o d a l m á b a . B p . 1951. II. 19., a h o l a v o n a t k o z ó i r o d a l o m f e l v a n sorolva. V . ö. m é g P r o k o p p G y u l a : B é l M á t y á s , F e j é r megye l e í r á s a . S z é k e s f e h é r v á r , 1977. (Fejér m e g y e i t ö r t é n e t i é v k ö n y v . 11. 83—118.) és W e l l m a n n I m r e : B é l M á t y á s . T ö r t . Szemle. 1979. 384—391. A z ú t h á l ó z a t o t i s m e r t e t ő s z ö v e g v é g é n l a t i n u l : „ B e v é g e z v e 1724. no vember 2-án h a t s z á z m á s m u n k a k ö z ö t t . " A z a l i s p á n o k n é v s o r a u t á n pedig: „ Ö s s z e s z e d t e S. Sze. D . Pozsony 1728. szeptember 28., 29. és 3 0 - á n " A k é z í r á s m i n d k é t esetben azonos a m e g y e l e í r á s á t t a r t a l m a z ó r é s z é v e l . A z eredeti k é z i r a t b a n l e v ő p ó t l á s o k m á s k é z t ő l valók, f e l t e h e t ő , hogy a h e l y t a r t ó t a n á c s á l t a l k é r t k i e g é s z í t é s e r e d m é n y e k é n t j e g y e z t é k fel, de a Szabolcs megye l e v é l t á r á b a n l e v ő p é l d á n y o n nincsenek á t v e z e t v e . A szabolcsi p é l d á n y s z ö v e g e e g y é b k é n t azonos az eredetinek t e k i n t h e t ő S z é c h e n y i k ö n y v t á r i k é z i r a t á v a l . A l e v é l t á r t u l a j d o n á b a n l e v ő b ő l k é t lap — alighanem idő j á r t á v a l — e l k a l l ó dott. Schemberger m e g j e g y z é s e az a l m a á r a k r a v o n a t k o z ó a n : „ A z é r t 1738ban, — m i k o r B é l M á t y á s t ö r t é n e t í r ó a megye l e í r á s á t megszerkesz tette", igaz lehetett, de most m á r m á s k é n t áll a dolog. S z S z m L t . I V . A . 1. Fasc. 13. no. 6.1782. U . o. I V . A . 1. Fasc. 13. no. 9, 1. és Prot. 26. fol. 183. 13. 1782; P r o t . 26. fol. 198. no. 70.; f o l . 229. 229. no. 30. 1783. L e l e s z i m ű k ö d é s é r e 1. B a l o g h I.: L . K . ( L e v é l t á r i K ö z l e m é n y e k ) 44— 45 k. 1974. 34—35. (jegyzet). A konvent l e v é l t á r a jelenleg Pozsonyban (Bratislava) a S z l o v á k Á l l a m i L e v é l t á r b a n ( S t á t n y slovensky ú s t r e d n y archiv. F o n d . H o d n o v e r n é mesto Lelesz) t a l á l h a t ó . Id. h. 34. s k ö v . A Schemberger Ferenc u t á n maradt iratok most S z S z m L t . I V . A . 13. fond. 1. d o b o z á b a n vannak. — A z A d d e n d á t 1973-ban helyezte á t a l e v é l t á r a mostani fondba, B é l M á t y á s l e í r á s á v a l e g y b e k ö t v e . Ü g y l á t szik, hogy k é s ő b b m á r a h e l y t a r t ó t a n á c s letett a k i a d á s r ó l , e z é r t nem s ü r g e t t e a p ó t l á s o k és j a v í t á s o k e l k ü l d é s é t .
