Beheer-en onderhoudsplan Waterkeringen

Beheer-en onderhoudsplan Waterkeringen 2014-2018

14IT005710

Auteurs: Hanneke Kloosterboer, WS Aa en Maas Simone Schubert, WS Brabantse Delta

Inhoudsopgave 1.

Inleiding ............................................................................................................................... 4

1.1 Aanleiding ................................................................................................................................. 4 1.2 Doel en opzet Beheer- en onderhoudsplan ..................................................................................... 4 1.3 Kader ....................................................................................................................................... 5 1.4 Beleid, wet- en regelgeving ......................................................................................................... 6 1.5 Afbakening ................................................................................................................................ 6 1.6 Leeswijzer ................................................................................................................................. 7 2.

Uitwerking van beheer en onderhoud ................................................................................... 8

2.1 Organisatie .............................................................................................................................. 8 2.2 Beleids-en Beheerproces en Waterkeringszorg ................................................................................ 8 2.3 Beheerinstrumenten ................................................................................................................... 9 2.4 Vastgoedbeleid .......................................................................................................................... 9 2.5 Beheermethodiek ..................................................................................................................... 10 2.6 Onderhoud en inspectiestrategie ................................................................................................ 11 2.7 Communicatie ......................................................................................................................... 12 2.8 Informatiebeheer ..................................................................................................................... 12 2.9 Wijzigingen en signalen t.o.v. vorige planperiode .......................................................................... 13 2.10 Toekomstige ontwikkelingen .................................................................................................... 13 3.

Gebiedsbeschrijving ........................................................................................................... 16

3.1 Beheergebied .......................................................................................................................... 16 3.2 Waterkeringen en kunstwerken .................................................................................................. 17 3.3 Zonering ................................................................................................................................. 19 3.3 Eigendomssituatie .................................................................................................................... 20 4.

Streefbeelden en functie-eisen ........................................................................................... 21

4.1 Inleiding ................................................................................................................................. 21 4.2 Streefbeeld ............................................................................................................................. 21 4.3 Beheervormen ......................................................................................................................... 23 4.4 Functies .................................................................................................................................. 23 4.5 Vegetatietype .......................................................................................................................... 24 4.6 Groenonderhoud/VTA ............................................................................................................... 26 4.7 Plaagsoorten ........................................................................................................................... 26 4.8 Dijkbekleding .......................................................................................................................... 26 4.9 Elementen in, op of bij waterkeringen ......................................................................................... 27 4.10 Beheer en onderhoud op keringen in eigendom ........................................................................... 28 5.

Onderhoud .......................................................................................................................... 30

5.1 Flora- en Faunawet................................................................................................................... 32 5.2 Onderhoudsvorm ..................................................................................................................... 32 5.3 Beweiding ............................................................................................................................... 34 5.4 Groenonderhoud (VTA, snoeiwerk) ............................................................................................. 35 5.5 Plaagsoorten bestrijding ............................................................................................................ 35 5.6 Bekleding ................................................................................................................................ 36 5.7 Elementen in, op of nabij waterkeringen ...................................................................................... 36 5.9 Onderhoudspakketten ............................................................................................................... 38 1

6.

Monitoring grasmat ............................................................................................................ 39

Bijlagen ........................................................................................................................................ 43 Bijlage A: Begripsomschrijvingen ..................................................................................................... 43 Bijlage B: Kader van het Beheer- en onderhoudsplan vanuit beleid en wetgeving .................................... 45 Bijlage C: Beheerinstrumenten ........................................................................................................ 48 Bijlage D: Vastgoedbeleid m.b.t. waterkeringen (11IT017362) ............................................................. 50 Bijlage E: Organogram Waterschap Brabantse Delta ........................................................................... 52 Bijlage F: Bekleding ....................................................................................................................... 53 Bijlage G: Elementen in, op of nabij waterkeringen ............................................................................. 55 Bijlage H: Kalender gedragscode Flora- en Faunawet .......................................................................... 56

2

Deel 1: BEHEER

3

1.

Inleiding

1.1 Aanleiding Krachtens de Waterwet en het reglement voor het waterschap Brabantse Delta is het waterschap verantwoordelijk voor de waterstaatkundige verzorging van het gebied dat het beheert. Dit betekent onder andere dat het waterschap de verantwoordelijkheid heeft voor de waterveiligheid en de waterkeringen in dit gebied. Andere taken van het waterschap zijn de zorg voor het waterkwantiteitsbeheer, het waterkwaliteitsbeheer en de zuivering van afvalwater. Dit document richt zich op de zorg voor primaire, regionale en overige waterkeringen en de wijze waarop het waterschap deze zorg uitvoert. Vanuit het beleids- en beheerproces (BBP) is er een positie ingeruimd voor een beheerplan waterkeringen. Dit komt voort uit de behoefte aan een moderne sturingsfilosofie gericht op output. Er is behoefte aan eenduidige doelstellingen, normen en richtlijnen voor het beheer van waterkeringen. Bovendien dienen de resultaten van het beheer van de waterkeringen voor de middellange en langere termijn inzichtelijk te zijn. De noodzakelijke afstemming met bijvoorbeeld gemeenten, provincie, Rijkswaterstaat en overige belangengroepen verloopt ook gemakkelijker aan de hand van dit document. Het waterschap heeft verschillende instrumenten ter beschikking om invulling te geven aan haar taak, zoals de toetsing op veiligheid, keur, legger, beheerregister, beheer-en onderhoudsplan en het calamiteitenplan. Die beheersinstrumenten vinden hun basis in de wet. Door de instrumenten maximaal te benutten is het voor het waterschap mogelijk zijn beheertaken op een heldere, systematische, zorgvuldige en eenduidige wijze uit te voeren. De verschillende beheerinstrumenten hangen nauw met elkaar samen. De samenhang tussen deze bouwstenen wordt nader toegelicht in bijlage C, Beheerinstrumenten. Geschiedenis Dit plan omvat delen van de volgende voorgaande (deel)plannen: • Beheerplan waterkeringen 2004-2008 Waterschap Brabantse Delta, 2003 • AOWW (Algemeen onderhoudsplan waterlopen en waterkeringen). Waterschap Brabantse Delta, 2008 • Dijken op zicht. Visie op het beheer en onderhoud van dijken. Hoogheemraadschap van west-Brabant, 1997. • Visie op vegetatie, Streefbeelden voor de primaire waterkeringen in West-Brabant. Hoogheemraadschap West Brabant, 2003. • Dijkgraslandbeheer in West-Brabant. Erosiebestendigheid, huidige en potentiele natuurwaarde van primaire waterkeringen. Hazebroek, E. en Smits, N.A.C., Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte, 2001 • Onderhoudsplan waterkeringen Waterschap Brabantse Delta, 2006 (niet vastgesteld) 1.2 Doel en opzet Beheer- en onderhoudsplan Het doel van het beheer- en onderhoudsplan is planmatig onderhoud uitvoeren en efficiënt het beheer en onderhoud inrichten. Dit speelt een grote rol in het garanderen van veilige en goed onderhouden waterkeringen in het beheergebied van Brabantse Delta. De focus ligt dan ook op het instandhouden van de waterkering. Het beheer- en onderhoudsplan is aangevuld met een inspectieplan waarin efficiënte en doelgerichte inspecties worden beschreven. Met dit beheer- en onderhoudsplan worden de volgende doelstellingen nagestreefd: • • • •

Veilige dijken garanderen Realiseren van vegetatietypen t.b.v. EVZ Kosteneffectief werken Goed contact houden met de omgeving

Het hoofddoel van het beheer- en onderhoud van de waterkeringen is veiligheid. De primaire waterkeringen in het gebied moeten voldoen aan een norm van 1/2000 jaar en de regionale waterkeringen aan een norm van 1/100 jaar. Het beheer en onderhoud is er op gericht om deze veiligheid te kunnen waarborgen. Daarnaast zijn er nevendoelen, die ook naar voren komen in de streefbeelden. Het gaat hierbij om ecologie, LNC-waarden, recreatie, bewoning en infrastructuur (zie hoofdstuk 4).

4

Opzet Het voorliggende plan is te beschouwen als paraplu-document, waarin het totale beheersysteem voor de waterkeringen van het Waterschap Brabantse Delta in is vastgelegd. Om dit doel te bereiken is het plan als volgt opgezet. • Deel 1: Beheerplan • Deel 2: Onderhoudsplan • Deel 3: Bijlagen Het inspectieplan is een zelfstandig plan, maar is van belang bij een goede uitvoering van beheer en onderhoud. Er zal dan ook regelmatig naar verwezen worden. Het beheer- en onderhoudsplan is geschikt voor zowel intern als extern gebruik. • Heldere beleidsdoelen met duidelijke functie eisen. Hierdoor kan op bepaalde kenmerken gemonitoord worden. De doelen geven de normen en richtlijnen aan voor het beheer van waterkeringen, waarin een integrale afweging heeft plaast gevonden voor meerdere functies en aspecten; • Efficiëntie in het bepalen van de onderhoudspakketten en maatregelen • Interne afstemming, doordat de integrale en multifinctionele afwegingen in een document terug te vinden zijn; • Afstemming met derden, zoals bijvoorbeeld rijk, provincie, gemeenten, belanghebbenden, aanliggende waterschappen en eigenaren enz.; • Verantwoording afleggen naar het bestuur en de maatschapij over werkzaamheden/maatreglen in de afgelopen periode en in de toekomst; • Communicatie over het beheerproces. Bijvoorbeeld de vertaling van beleid naar concrete maatregelen, redenen voor werkzaamheden enz.; • Transparantie van de werkzaamheden en afwegingen/keuzes die gemaakt zijn. 1.3 Kader Dit beheerplan richt zich op waterkeringen die het achterliggende gebied beveiligen tegen hoogwater. De zorg voor waterkeringen omvat activiteiten zoals vaststellen van beleid, vertalen van dit beleid naar doelstellingen op basis van functie-eisen, het toetsen, het opzetten en bijhouden van een legger en een beheerregister, het opstellen van een keur, toezicht op activiteiten van derden, inspecteren, monitoren, plannen, ontwerpen, aanleggen, onderhouden, verbeteren enz. PDCA-cyclus Binnen het waterschap wordt gewerkt met de PDCA-cyclus (figuur 1-1). Hiermee wordt benadrukt dat de zorg voor de waterkeringen een cyclisch proces is. Dit beheer- en onderhoudsplan richt zich op de instandhouding wat een plaats heeft bij het uitvoeringsonderdeel van de PDCA-cyclus. De evaluatie kan aanleiding geven om het beleid te handhaven, het beleid aan te passen of om nieuw beleid te formuleren. Dit heeft invloed op het uit te voeren beheer en onderhoud.

Figuur 1-1: Processchema beheer- en onderhoud waterkeringen

5

Het beheer-en onderhoudsdeel bevat de grondslagen voor het te voeren beheer en onderhoud, deze worden voor 5 jaar vastgelegd. Redenen voor bijstelling kunnen zijn een aanpassing van beleid, wet- en regelgeving, wijziging van het beheerde areaal, en reorganisatie, wijziging van de randvoorwaarden (natuurlijke oorzaken, activiteiten van derden) en/of kennisontwikkelingen/nieuwe inzichten. Het onderhoudsdeel vormt de basis voor het maaibestek. Bij de maaibestekken bestaat de mogelijkheid tot verlenging van 2 maal een verlening van 1 jaar. Per jaar worden de genomen maatregelen geëvalueerd en de te nemen maatregelen voor het volgende jaar gepland. Het meest actuele kaartmateriaal is voor iedereen toegankelijk via de website van het waterschap. 1.4 Beleid, wet- en regelgeving Uitgangspunt voor het beheer van de waterkeringen is dat de veiligheid tegen overstromingen gegarandeerd wordt. Hiertoe is een aantal wetten van belang die taakstellend zijn voor de waterkering beheerder. Door de hogere overheid zijn daarnaast richtlijnen opgesteld waarmee de waterkering beheerder rekening dient te houden bij de uitvoering van zijn beheertaak. Voor een nadere toelichting op de invulling van het beleid en de wet- en regelgeving zie bijlage B Kader van het Beheer- en onderhoudsplan vanuit beleid en wetgeving. Voor een nadere toelichting over andere beheerinstrumenten die het waterschap tot zijn beschikking heeft zie bijlage C Beheerinstrumenten. 1.5 Afbakening Dit beheer- en onderhoudsplan is mede tot stand gekomen door de medewerking van Aa en Maas. In het kader van de Brabantbrede samenwerking op het gebied van waterkeringen is intensief afgestemd tussen waterschap Brabantse Delta en waterschap Aa en Maas. De opbouw en de afwegingen van beide waterschappen zijn daarmee hetzelfde. De inhoud is echter niet volledig gelijk aangezien er verschillen zijn in organisatie en enkele beleidskeuzes. Het streven is om dit in een volgend beheer- en onderhoudsplan waar mogelijk gelijk te trekken. In dit beheer- en onderhoudsplan is het beheerdeel al vrijwel gelijk met Aa en Maas, voor het onderhoudsdeel bleek dit niet overal mogelijk. Het plan richt zich op hoofdlijnen op alle waterkeringen in het beheergebied. De primaire en regionale waterkeringen zijn noodzakelijk voor de veiligheid in het gebied en de bescherming van economische belangen. De overige waterkeringen en de kades hebben een functie om te beschermen tegen wateroverlast. Voor deze waterkeringen worden voor zover mogelijk de richtlijnen in dit plan aangehouden. De compartimenteringskeringen hebben een aparte status. Deze waterkeringen beschermen het achterland wanneer een primaire kering categorie A doorbreekt en vertragen de overstroming. Voor dit soort waterkering geldt hetzelfde beschermingsregime als voor overige waterkeringen. In dit beheer- en onderhoudsplan is alleen bestaand beleid opgenomen. In de afgelopen jaren zijn er een aantal bestuurlijke keuzes gemaakt die voortborduren op het beleid dat is beschreven in het beheerplan waterkeringen 2004 - 2008. Een voorbeeld hiervan is het afbouwen van begrazing. Met de huidige beleidsafwegingen kan op een goede manier het beheer- en onderhoud worden uitgevoerd. Het dagelijks bestuur maakt wel een keuze maken welke onderhoudspakketten ingezet gaan worden, afhankelijk van de gewenste doelrealisatie. Dit plan richt zich met name op instandhouding. Het inrichten en plannen maken wordt wel op hoofdlijnen en als input meegenomen, maar wordt niet in detail uitgewerkt. In onderstaande figuur is de samenhang weergegeven. 1 In onderstaand procesmodel is de onderlinge relatie tussen de verschillende processen weergegeven.

1

Het jaarprogramma voor 2014 (en verder) is te vinden onder 13IT031095. Voor meer informatie over het betreffende project is daarin de betreffende projectleider/contactpersoon opgenomen.

6

Figuur 1-5: Procesplaat winnend samenwerken

1.6 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt de uitwerking van het beheer en onderhoud beschreven. Het gaat hierbij onder meer over de definities, totstandkoming, maar ook over toekomstige ontwikkelingen. In hoofdstuk 3 wordt het beheergebied beschreven en in hoofdstuk 4 de praktische invulling van de streefbeelden. Daarmee is het beheerdeel afgesloten. In het onderhoudsdeel wordt in hoofdstuk 5 invulling gegeven aan het onderhoud d.m.v. onderhoudspakketten en plus- en minpakketten. Hoofdstuk 6 is het afrondende hoofdstuk waarin de monitoring is beschreven.

7

2. Uitwerking van beheer en onderhoud 2.1 Organisatie Interne In bijlage E Organogram Waterschap Brabantse Delta is de ambtelijke en bestuurlijke organisatie van het waterschap weergegeven. Het waterkeringenbeheer neemt binnen het waterschap geen afzonderlijke plaats in. Met name het proces instandhouden bestaat uit een scala van deelprocessen, die bij een procesgerichte organisatie over diverse afdelingen zijn verdeeld. De kerntaken vallen onder de volgende afdelingen: • De afdeling Beleid en Planadvies is verantwoordelijk voor de beleidsvoorbereiding, planvorming excl. coordinatie en beoordeling van plannen van derden, de keur en de legger. • De afdeling Beheer & Bediening is verantwoordelijk voor het beheer, bediening van de kunstwerken/peilbeheer, inspectie, calamiteitenbestrijding inclusief de deelbestrijdingsplannen en het adviseren bij en beoordelen van plannen. • De afdeling Onderhoud en Muskusrattenbestrijding is verantwoordelijk voor het dagelijks onderhoud, het uitvoeren van groot onderhoud, dagelijkse toezicht, inspectie en het betsrijden van muskusratten. • De afdeling Kennis & Advies geeft niet-bindend advies aan afdeling vergunningen m.b.t. georechnische vragen die spelen bij vergunningen/projecten/plannen van derden, zijn procesmanager van het toetsproces, monitoren nieuwe ontwikkelingen op keringen gebied en zijn verantwoordelijk voor het databeheer. • De afdeling Ontwerp & Realisatie is verantwoordelijk voor de voorbereiding en realisatie van de dijkverbeteringen en het coordineren van interne en externe/gezamenlijke projecten. • De afdeling Vergunningen is verantwoordelijk voor de vergunningverlening en voor het maken van specifieke afpraken omtrent beheer- en onderhoud binnen een bepaald project. • De afdeling Handhaving is verantwoordelijk voor het controleren van verleende vergunningen (technisch toezicht), de schouw en het handhaven op ongewenste/illegale situaties. • De afdeling Bouwzaken is verantwoordelijk voor het uitvoeren van de verbeteringen aan kerende kunstwerken en in het dagelijks werk voor het oplossen van storingen. • De afdeling Juridische Zaken & Vastgoed is verantwoordelijk voor repressieve handhaving en juridische zaken betreffende eigendom en pacht, verwerving en zakelijke rechten. • De hoofdafdeling Financiën is verantwoordelijk voor de financiële planning en control. Externe Op het gebied van waterkeringen vindt op bestuurlijk en directie niveau structurele afstemming en overleg plaats met de provincie Noord-Brabant als toezichthouder op de regionale waterkeringen. Hierbij gaat het over de voortgang van werken, de financiering en de toetsing (werkgroep regionale waterkeringen onder de regiegroep water van de provincie en het waterschap). Daarnaast neemt het waterschap deel aan diverse inhoudelijke overlegfora op landelijk en provinciaal niveau op het gebeid van waterkeringen zoals bijvoorbeeld de Werkgroep Uni van Waterschappen. Verder wordt ad hoc overlegd met Rijkswaterstaat en de provincie over waterkeringsaspecten. 2.2 Beleids-en Beheerproces en Waterkeringszorg Het waterschap hanteert de besturings- en managementfilosofie volgens het Beleids- en Beheerproces (BBP). Het beleids- en beheerinstrumentarium vormt een cyclus die jaarlijks wordt doorlopen. De beheerplannen, waaronder het beheerplan waterkeringen, doorlopen niet de volledige cyclus. Voor de waterkeringszorg worden deelprocessen doorlopen die deels samen vallen met de BBP-cyclus. In figuur 2-1 worden deze schematisch weergegeven. 1. Continue worden inspecties en schouw uitgevoerd, waarbij in de eerste plaats op het onderhoud wordt gelet. Bij de inspecties is er ook toezicht op de activiteiten van derden. Verder vindt elke vijf jaar de verplichte toetsing van de primaire waterkeringen plaats.2 Door het uitvoeren van deze taken ontstaat een goed beeld van de actuele toestand van de waterkeringen, die wordt verwerkt in het beheerregister. Afhankelijk van de inspectie- en/of toetsresultaten wordt bepaald welke maatregelen nodig zijn. Wanneer blijkt dat groot onderhoud, aanleg of verbetering nodig is, wordt hiervoor een plan (van aanpak) opgesteld. 2. Het onderhouds-/verbeteringsplan wordt met een kostenraming opgenomen in de begroting van het waterschap. De betreffende afdeling (onderhoud/O&R) zorgt voor de kredietaanvraag, die nodig is voor dergelijke kapitaalswerken. 3. De afdeling Juridische Zaken & vastgoed draagt zorg voor een eventuele inspraak. 2

Per 1 januari 2014 zijn er veranderingen doorgevoerd in de Waterwet, waardoor de toetscyclus gaat veranderen. Zie hiervoor hoofdstuk 2.12 “Toekomstige ontwikkelingen”. 8

4. 5.

6.

7.

De afdeling Bouwzaken is verantwoordelijk voor het opstellen van een bestek en begeleiding van de uitvoering. Wanneer uit de inspectieresultaten blijkt dat het om meer routinematige werkzaamheden (normaal onderhoud) gaat, dan worden deze werkzaamheden meegenomen in het jaarlijks onderhoudsprogramma. Afdeling onderhoud zorgt in zulke gevallen zelf voor besteksvoorbereiding of opname in lopende bestekken. Deze werkzaamheden worden betaald uit de gewone dienst van de jaarlijkse onderhoudsbegroting. Gedurende de uitvoering vindt verantwoording plaats in de managament- en bestuursrapportages over kwaliteit, tijd en kosten. Na afloop van de werken worden de uitgevoerde projecten geevalueerd. Deze evaluaties worden ter kennis van het algemeen bestuur gebracht. In het jaarverslag vindt een waterschapsbrede verantwording plaats. De jaarlijkse evaluatie kan aanleiding geven om het beleid te handhaven, het beleid aan te passen of om nieuw beleid te formuleren. Door het (her)formuleren van beleid zal ook een bijstelling of toevoeging plaatsvinden van doelstellingen en functie-eisen.

1: Schouw, toezicht op derden, inspectie, monitoring en toetsing

6: Evaluatie en verantwoording in de jaarrekening

2: Plan (van aanaanpak)

5: Regulier onderhoud Financiering uit gewone dienst

4b: Uitvoering van aanleg, verbetering, onderhoud, handhavingstaken, vergunningverlening, etc.

3: Opnemen in kadernota en kredietaanvraag voor elk project

4a: Besteksvoorbereiding en aanbesteding

Figuur 2-1: Schematische weergave van de zorg van waterkeringen

2.3 Beheerinstrumenten Het waterschap heeft verschillende instrumenten ter beschikking om invulling te geven aan haar taak. Die beheersinstrumenten vinden hun basis in de wet. Door de instrumenten maximaal te benutten is het voor het waterschap mogelijk zijn beheertaken op een heldere, systematische, zorgvuldige en eenduidige wijze uit te voeren. In bijlage C Beheersinstrumenten worden de voornaamste instrumenten besproken. 2.4 Vastgoedbeleid Het waterschap heeft in de loop der jaren verschillende objecten in eigendom verkregen. Het gaat om het waterschap kantoor, loodsen, (dienst)woningen, zuiveringen en persleidingen, maar ook om oppervlaktewaterlichamen, waterkeringen, als ecologische zone ingerichte oevers, als waterberging ingerichte gebieden en ruilgronden.

9

In de afgelopen jaren heeft het waterschap stap voor stap beleid vastgesteld over hoe om te gaan met objecten. Voor het uitvoeren van de waterschapstaken is het eigendomsrecht niet altijd noodzakelijk. Daarnaast is er behoefte ontstaan aan een meer samenhangend en consistent beleid over hoe om te gaan met alle objecten die het waterschap heeft en beheert. Het doel van de beleidsnota ‘eigendommenbeleid’ is dan ook om tot een compleet en consistent beleid over de inzet van juridische instrumenten voor aanleg, instandhouding en beheer van alle objecten te komen. Deze nota gaat dus niet over beleid met betrekking tot bijvoorbeeld vergunningverlening of onderhoud. In de nota wordt bewust niet over eigendommen gesproken maar over ‘objecten’, om duidelijk te maken dat de reikwijdte van deze beleidsnota breder is dan alleen objecten die in eigendom van het waterschap zijn. De titel van deze beleidsnota is om dezelfde reden ‘vastgoedbeleid’ in plaats van ‘eigendommenbeleid’. In bijlage D Vastgoedbeleid m.b.t. waterkeringen wordt het keringen relevante deel uit de beleidsnota samengevat. 2.5 Beheermethodiek In het volgende hoofdstuk zijn doelstellingen en meetbare functies-eisen geformuleerd op basis van vastgesteld beleid, wet- en regelgeving. Het uitgangspunt voor beheer en onderhoud is het ontwerp, vastgesteld in de legger. Dit profiel wordt door middel van beheer en onderhoud zo goed en efficiënt mogelijk in stand gehouden. Om de zes jaar wordt getoetst of het profiel nog voldoet aan de wettelijke eisen. Deze veiligheidstoetsing is input voor de evaluatie van het beheer en onderhoud. Waar nodig kan worden bijgestuurd en het beheer en onderhoud op een andere manier worden ingericht om het gewenste profiel in stand te houden. Vanuit ecologisch oogpunt is het uitgangspunt voor beheer het streefbeeld. Dit bepaald het onderhoud samen met de huidige situatie qua bodemtype en vegetatie. Indien de waterkering en de daarin en daarop aanwezige elementen voldoen aan de functie-eisen, is het van belang de waterkering op een zo efficiënt mogelijke wijze op een aanvaardbaar kwaliteitsniveau in stand te houden door het uitvoeren van beheer- en onderhoudsmaatregelen.

Figuur 2-2: Beslisboom voor het bepalen van beheer en onderhoud

In figuur 2-2 is het onderhoudsproces weergegeven, in figuur 2-3 de verloop van de kwaliteitstoestand van een object. Getoond is de kwaliteitsontwikkeling van een object, uitgaande van een beginsituatie waar het voldoet aan alle functie-eisen (Opmerking: In beide figuren staat ‘vast onderhoud’ voor het ‘gewone onderhoud’ en is ‘variabel onderhoud’ het ’buitengewone/groot onderhoud’).

10

Figuur 2-3: Verloop van de kwaliteitstoestand van een object onder invloed van onderhoud3

De kwaliteitstoestand kan worden beschouwd als een soort rapportcijfer voor de toestand van de waterkering. Zolang de toestand zich in de grafiek bevindt boven de lijn van het minimumniveau van de functie-eisen, voldoet de waterkering. Op basis van de veiligheidstoetsing en inspecties wordt bepaald of de kwaliteitstoestand nog voldoende is en of interventie noodzakelijk is. Dit kan in de vorm van groot onderhoud of een verbetermaatregel. Dagelijks onderhoud zijn de jaarlijks terugkerende werkzaamheden, zoals kleine ophogingen van lokale verzakkingen, het maaien etc. Onder groot onderhoud worden verstaan grootschalige werkzaamheden om het profiel van de dijk weer in overeenstemming te brengen met de legger (ophogen, taluds verflauwen e.d.). Deze werkzaamheden kunnen bijvoorbeeld voortkomen vanuit de toetsing, waarbij het beheerdersoordeel onvoldoende is geweest. 2.6 Onderhoud en inspectiestrategie Door het uitvoeren van inspecties, toezicht op derden, monstering en toetsing is er inzage in de actuele toestand van de waterkeringen. Er worden verschillende typen inspecties uitgevoerd, met elk een eigen uitvoeringsfrequentie. Voor gedetailleerde informatie wordt verwezen naar het inspectieplan, hieronder wordt een samenvatting gegeven van de mogelijke inspecties die binnen het waterschap uitgevoerd kunnen worden. Gedurende het hele jaar wordt door het waterschap toezicht gehouden op de waterkering door middel van dagelijks toezicht, met name door de afdeling onderhoud. Op deze manier worden ongewenste situaties vroegtijdig gesignaleerd. Er wordt gelet op zowel veiligheidsaspecten (beschadigingen, bouwwerkzaamheden, etc.) als op ecologische aspecten (verruiging, overbegrazing, etc.). Naast het dagelijks toezicht wordt in het najaar een schouwronde uitgevoerd door afdeling handhaving. Indien de toestand niet voldoende is worden acties in gang gezet om de toestand in overeenstemming te brengen met de functie-eisen. Daarnaast wordt 1x/jaar een visuele inspectie uitgevoerd door de afdeling onderhoud. Bij deze inspectie wordt beoordeelt of de waterkering in voldoende conditie is om het hoogwaterseizoen in te gaan. Er wordt bijvoorbeeld ook gekeken in hoeverre de overloopkades nog voldoen aan de voorgeschreven hoogte. Om de 5 jaar worden de kaden, overloopkades en de zomerkades ingemeten op basis van de AHN2, om te kijken of ze nog aan de voorgeschreven hoogte voldoen; hierbij kan te laag, maar ook te hoog schade veroorzaken. Na een hoogwaterperiode wordt een inspectie van de waterkering uitgevoerd, waarbij wordt nagegaan in hoeverre deze nog aan de functie-eisen voldoet en of bijvoorbeeld vuil moet worden geruimd. Verder is er om de zes jaar een toetsing van de regionale en primaire waterkeringen. Hier wordt naast een beheerdersoordeel ook een technisch oordeel geveld wat leidt tot het veiligheidsoordeel. Op basis hiervan kan worden besloten of een waterkering versterkt moet worden. Door de afdeling peilbeheer en onderhoud worden diverse testsluitingen van sluizen en keermiddelen doorgevoerd die in een primaire of regionale waterkering liggen; hierop wordt in het inspectieplan nader ingegaan. 3

Vast onderhoud = dagelijks onderhoud. Variabel onderhoud = groot onderhoud 11

2.7 Communicatie Communicatie is een belangrijk instrument om beleidsdoelstellingen te realiseren, om de uitvoerbaarheid en het rendement van plannen te vergroten. Het waterschap kiest ervoor een transparante, open organisatie te zijn, die in dialoog staat met interne- en externe doelgroepen. Beheer en onderhoud als onderdeel van de kerntaak De communicatie over het beheer en onderhoud van waterkeringen beperkt zich niet tot de doelstellingen uit dit plan. Het beheer en onderhoud van waterkeringen – en dan specifiek de uitvoering ervan – maakt een wezenlijk onderdeel van de kerntaken van het waterschap. Communicatie hierover is een uitgelezen kans om het doel van beheer en onderhoud te koppelen aan de kerntaak van het waterschap om zo bewustwording te creëren over het belang van goed onderhouden waterkeringen. Bijdragen aan bewustwording Per doelstelling van het Beheer- en onderhoudsplan Waterkeringen zal worden beoordeeld welk communicatiedoel hieraan wordt verbonden voor welke doelgroep en welk communicatie-instrumentarium gewenst is. Hierbij moet worden ingespeeld op het belang en de communicatiebehoefte van de stakeholders bij het betreffende doel. Daarbij hebben ook de medewerkers die het werk uitvoeren een rol omdat zij vaak in direct contact staan met de betreffende stakeholders. Persoonlijke communicatie is hierbij leidend en kan naast bewustwording ook bijdragen aan gedragsverandering indien dat voor het realiseren van de doelstellingen uit dit plan van belang is. Schriftelijke en digitale middelen, zoals persberichten, website en gebruik van social media zijn hierop aanvullend. Boodschap In deze communicatieaanpak is maatwerk noodzakelijk. Dat geldt tevens voor de boodschap die door de betrokken medewerkers (uit)gedragen moet worden. Het betrekken van de medewerkers bij de uitvoering van dit plan verdient dan ook aandacht. Gedragsverandering vraagt meer integrale aanpak Bewustwording van de noodzaak om beleid te ontwikkelen voor het beheer en onderhoud van waterkeringen en hieraan uitvoering te geven, staat centraal in de hiervoor beschreven communicatie-aanpak. Noodzakelijke gedragsverandering bij actoren vraagt om andere instrumenten dan alleen communicatie. Denk daarbij aan educatie (bewustmaking over de eigen rol), gezamenlijk planontwikkeling (met bijvoorbeeld andere overheden en belangenorganisaties) en onderhandeling, maar ook om juridische middelen (handhaving) en wellicht ook om financiële middelen (subsidies). 2.8 Informatiebeheer Een goed beheer van informatie vormt een voorwaarde voor een optimaal beheer van de waterkeringen. Dit is essentieel voor verschillende doeleinden, zoals het kiezen van een onderhoudsstrategie op een bepaald traject voor het maaibestek, de vertaling naar GIS-ratio4, het houden van toezicht/handhaven, toetsing ed. De doelstelling van informatiebeheer is te komen tot een integraal en op de toekomst gericht beheer van informatie door middel van standaardisatie, communicatie met derden en beleidsondersteuning. Bij het vaststellen en vullen van het informatiesysteem vormt de mogelijkheid tot uitwisseling met andere water(kering)beheerders of derden een belangrijke voorwaarde. Hierdoor wordt het eenvoudiger om met andere instanties samen te werken. Het informatiesysteem dient te passen in het GIS (Geografisch Informatie Systeem) dat organisatie breed ingezet gaat worden. Voor het logische gegevensmodel wordt gebruik gemaakt van de gegevensstandaard, zoals opgezet door de Unie van Waterschappen. Belangrijk beheerinstrumenten met betrekking tot het informatiebeheer van de waterkering zijn het beheerregister en de legger (zie bijlage C).

4

GIS-ratio zal in de toekomst worden gebruikt voor waterlopen en waterkeringen. 12

2.9 Wijzigingen en signalen t.o.v. vorige planperiode Ten opzichte van de vorige planperiode zijn er enkele ontwikkelingen en wijzigingen opgetreden en zijn er duidelijke beleidskeuzes gemaakt. Het gaat hierbij om de volgende wijzigingen5: • •

• • • • •

• • • •

•

• •

De regionale waterkeringen zijn in 2009 officieel aangewezen en genormeerd door de provincie Noord-Brabant. Dit is gebeurd in de provinciale verordening Water 2009 en maakte het mogelijk om de regionale waterkeringen te toetsen en om de benodigde versterkingen in gang te zetten. De provincie Noord-Brabant is in de huidige planperiode toezichthouder op de regionale waterkeringen, maar dit geldt niet meer voor de primaire waterkeringen. Dat is een nationale taak geworden. De taken van de provincie Noord-Brabant zijn vastgelegd in de provinciale verordening Water 2009. Legger regionale keringen is opgesteld Jaarprogramma Brabantse Delta 2014 Keur herzien en algemene regels opgesteld (uniform). 2 essentiele veranderingen: o Begrippen voor de zonering zijn overgenomen van Aa en Maas o Beweiding op primaire en regionale keringen wordt allen toegestaan met schapen De beleidsregels worden vanaf maart 2014 brabantbreed herzien (streefdatum 01-01-2015 uniform). Beleid is om de primiare keringen in eigendom te hebben. De kilometers primaire keringen die niet in eigendom zijn worden actief verworven. Dit hangt samen met het opzeggen/afbouwen van de (6jarige) pacht.6 De visie hierop is de rol van de schapenboren niet meer als pachters te beschouwen, maar als ‘aannemer’ of samenwerkingspartner. De primiare keringen categorie A (direct buitenwater kerend) worden pachtvrij gemaakt om de erosiebestendigheid te verhogen. Beleid is om de regionale keringen niet in eigendom te hebben. De streefbeelden zijn aangepast aan de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van waterveiligheid en aangevuld met specifieke functie-eisen. De inhoudelijke strekking is echter hetzelfde gebleven. De (stand-)beweiding7 met schapen op de primaire keringen zal afgebouwd worden. Het gaat hierbij om percelen waar de beweiding voor overlast zorgt bijvoorbeeld langs fietspaden, locaties waar de omheining vervangen moet worden, locaties met hoge ecologische potentie/een slechte grasmat en locaties waarbij de pacht vrijwillig wordt opgezegd. Verder locaties waar grote waterstaatkundige aanpassingen worden gedaan, waarbij omheining wordt verwijderdt.8 Er wordt stapsgewijs overgegaan op natuurtechnisch beheer (i.p.v. aangepast agrarisch). Dit voorkomt zwakke plekken (minder erosiebestendig) door afrastering waar niet goed gemaaid en afgevoerd kan worden en verminderd ook de kosten, omdat het bijhouden van vaste afrastering kostenintensief is. Goede communicatie met de gebruikers/aannemers/pachters en opleidingen aanbieden, bijvoorbeeld m.b.t. afrastering, onkruidbestrijding, beweidingsdruk, beweidingsduur etc. Start met vegetatiemonitoring en worteltoets in de vorm van een pilot bij DR34 op 12 locaties met het doel deze frequent (elk jaar) op alle dijkringen (op cruciale locaties) uit te gaan voeren.

2.10 Toekomstige ontwikkelingen Er zijn meerder toekomstige ontwikkelingen die nog niet dusdanig duidelijk waren dat ze in dit beheer- en onderhoudsplan verwerkt kunnen worden. Wel moeten ze genoemd worden om mee te nemen in de volgende update. Toetsing Per 1 januari 2014 zijn er wijzigingen doorgevoerd in de Waterwet. Voor de veiligheidstoetsing van de primaire keringen komt dit neer op een toetsingscyclus en rapportage van eenmaal per 12 jaar. Daarnaast moet er wel permanent inzicht zijn in de veiligheid, het zogeheten continu toetsen. De toetsing van de primaire keringen vindt gespreid plaats gedurende de toetsperiode. De beheerders bepalen in overleg met het ministerie van Infrastructuur en Milieu in welke volgorde en op welk moment welke keringen worden getoetst. De afspraken hierover worden vastgelegd in een draaiboek. Dit draaiboek wordt bestuurlijk vastgesteld. In onderstaande figuur is het nieuwe proces weergegeven ten opzichte van het oude proces van toetsing.

5

Voor de gedetailleerde uitwerking van de genoemde punten wordt verwezen naar hoofdstuk 4, streefbeelden en functie-eisen. 6 Vastgesteld in het bestuur programma 2009-2012. . 7 1 april tot 1 oktober (jaarrond). 8 Voor nadere onderbouwing zie hoofdstuk 4.10 Beheer en onderhoud op keringen in eigendom. 13

Figuur 2-4: Waterveiligheidscyclus: Continu inzicht

Actieve zorgplicht De (actieve) zorgplicht is gericht op het waarborgen van het instandhoudingniveau (het minimale ontwerp van een waterkering dat benodigd is om aan de veiligheidsnorm te kunnen voldoen). De zorgplicht heeft betrekking op: • Inspectie, beheer en onderhoud; • Beheer en management van informatie; • Calamiteitbeheersing De beheerder van de waterkering moet aan kunnen tonen aan het ministerie van Infrastructuur en Milieu dat het aan bovenstaande elementen voldoet. Brabant breed wordt in 2014 aan de formulering van beleid m.b.t. zorgplicht gewerkt. Dijkversterkingen (primair en regionaal) Gedurende de looptijd van dit beheer- en onderhoudsplan worden er in het gebied van de Brabantse Delta diverse waterkeringen versterkt. Voor primaire waterkeringen geldt dat er overgestapt wordt van overstromingskansen naar overschrijdingskansen. Dit betekent dat er zeer waarschijnlijk een flinke versterkingsopgave in het verschiet ligt. Dit wordt nog versterkt door de impact van de nieuwe ontwikkelingen rondom piping. Wanneer hier meer inzicht in is zal het onderhoudsdeel van dit plan aangepast moeten worden, zodat er geen overbodige investeringen in het onderhoud worden gedaan.

Nieuwe benadering; op grond van de overstromingskans van de dijkring, dat de dijkring door welk falen dan ook van de dijk overstroomt. Bij de norm wordt rekening gehouden met de gevolgen.

Oude benadering: op grond van de overschrijdingskans van een dijkvak, de kans dat de waterstand hoger komt dan de kruin van het dijkvak.

14

Maaiselafzet Op dit moment kost het geld om maaisel af te zetten bij composteerders. In het bestek is opgenomen dat het maaisel vervalt aan de aannemer, aangezien deze vaak goede afzetmogelijkheden heeft. De verwachting is dat in de toekomst afzet van het maaisel geen geld meer kost, maar juist geld oplevert. Dit in verband met nieuwe toepassingen van maaisel die economisch waardevol zijn, welke de kosten voor het maaien zullen doen afnemen. Mestwetgeving De percelen die in de pacht zijn kunnen worden opgevoerd in de mestboekhouding. Aangezien het beleid van het waterschap is om dijken te verschralen kan een pachter het perceel niet bemesten. In de toekomst kunnen er veranderingen optreden rondom de mogelijkheden mest te verspreiden. Liberale pacht Momenteel wordt er bekeken of het mogelijk is om percelen uit te geven in liberale pacht. Hierbij organiseren meerdere pachters zich om een perceel te maaien. Gezien de ontwikkelingen in de maaiselafzet en mogelijkheid om het perceel op te voeren in de mestboekhouding is dit een aantrekkelijke optie voor pachters. Voor het waterschap levert dit een kostenbesparing op in het aantal te maaien hectares. Wel zal er meer toezicht nodig zijn. Herziening Keur, beleidsregels en algemene regels De Keur, beleidsregels en algemene regels worden herzien. Dit betekent dat ze na de herziening voor Waterschap Brabantse Delta en Waterschap Aa en Maas hetzelfde zijn. Daarmee wordt het in de toekomst makkelijker om het beheer- en onderhoud te uniformeren. Assetmanagement De implementatie van het assetmanagement is in 2014 van start gegaan. Een organisatie die assetmanagement optimaal toepast, is doelmatig, wat wil zeggen dat doelen op duurzame wijze worden gerealiseerd tegen minimale maatschappelijke kosten. De organisatie maakt inzichtelijk hoe de maatregelen die worden genomen een bijdrage leveren aan de doelstellingen op strategisch niveau. De risico’s worden systematisch geïnventariseerd, zodat op basis daarvan prioriteiten kunnen worden gesteld.

15

3.

Gebiedsbeschrijving

Dit hoofdstuk geeft een algemene omschrijving van het beheergebied. De indeling is voor beide plannen hetzelfde, de inhoud is door elk waterschap apart ingevuld. 3.1 Beheergebied Het waterschap beheert een gebied van 170.744 hectare, waarvan ongeveer een derde deel laag gelegen is en beschermd wordt door waterkeringen. Het gebied grenst in het noorden aan de Bergse Maas, Amer en Hollands Diep en in het westen aan het Volkerak-Zoommeer. Het gebied bestaat uit 3 dijkringgebieden, namelijk 34 (West-Brabant), 34-a (Geertruidenberg) en 35(Donge).

Primaire waterkeringen, Categorie A

Compartimenteringskering

Primaire waterkeringen, Categorie C Keringen langs regionale rivieren Figuur 3-1: Ligging waterkeringen beheergebied Waterschap Brabantse Delta

Boezemwaterkering

Voorland keringen

Overige waterkeringen

Hoge gronden

Binnen het gebied, dat beschermd wordt door waterkeringen, liggen 21 gemeentes. Het totaal aantal inwoners, wat door dijken beschermd wordt, bedraagt ruim 806.000. Het hoogste punt in het werkgebied ligt op +30 meter boven NAP, het laagste punt op -1.80 meter beneden NAP. Het gebied van de Brabantse Delta bevindt zich op de grens van zand naar klei. In principe is het gebied in te delen in drie verschillende landschappen: het open kleipolderlandschap waar met name landbouw overheerst, de stedenband en het zuidelijke zandgebied, waar de natuur een grote plaats inneemt.9 Noorden: Kleipolderlandschap Het noordelijke kleipolderlandschap wordt omsloten door de grote wateren Volkerak en Hollands Diep. De akkerbouw voert de boventoon. Daarnaast bestaat de oorspronkelijke natuurlijke functie als overwinteringsgebied voor ganzen nog steeds. Het laaggelegen kleigebied bestaat uit vele polders met verkaveling en dijken. Deze dijken vormen het frame van het landschap. De bebouwing is voornamelijk geconcentreerd in een aantal kleine tot middelgrote kernen. Bijzonder zijn de dorpen van het Flakkees type (Dinteloord, Fijnaart, Nieuw-Vossemeer), de verschillende vestingstadjes als Willemstad en Steenbergen en de op dijken gelegen dorpslinten zoals Stadse Dijk en Boompjesdijk. Het gebied wordt doorsneden door diverse waterlopen die ook belangrijke ecologische verbindingszones vormen: de Mark, Dintel en Vliet. Van noord naar zuid ligt de Brabantse Waterlinie met een aantal forten; de laagst gelegen polders dienden als inundatiegebied.

9

Zie ook: Gebiedsplan Brabantse Delta 2005, doorkijk naar 2016. Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant. 16

Stedenband In het middendeel liggen in een snoer de verschillende steden: Breda, Etten-Leur, Roosendaal en Bergen op Zoom, in het noordoosten Oosterhout, Geertruidenberg en Waalwijk. Tussen de steden vervullen landbouw en natuur een belangrijke rol. Dit gebied bevindt zich op de overgang van de klei naar het zand. Hier stromen veel beekjes af naar het lager gelegen gebied en vormen beekdalen. Het landschap oogt veel kleinschaliger en dichter met de kronkelwegen, onregelmatige verkaveling, kleine landschapselementen en verspreide bebouwing. De landbouw bestaat hier veelal uit intensievere teelten; boomteelt, glastuinbouw en tuinbouw. Richting de grens met België zijn er oude (hoog)veenontginningen, de Natte of Elderse Turfvaart en de Zoom zijn hier overblijfselen van. Zuid: Zandgebied Het beeld van het zuidwestelijke deel van de Brabantse Delta wordt bepaald door de Brabantse Wal die – voor Nederlandse begrippen – hoog boven het landschap uittorent. De Brabantse Wal bestaat uit de Wal en het omliggend gebied. Het grote natuurgebied van de Brabantse Wal loopt zuidwaarts in Vlaanderen door en vormt samen met de natuurgebieden op Belgisch grondgebied het grensoverschrijdend natuurpark De ZoomKalmthoutse Heide. De meeste dorpen liggen op de overgang van besloten zandgebied naar de open kleipolders aan de westzijde. Recreatie speelt een grote rol op de Wal, er zijn verschillende campings en recreatieparken en vele wandel- en fietspaden. In de open ruimten in het bos en in het westelijke kleigebied wordt land- en tuinbouw bedreven. Het multifunctionele gebruik van de Brabantse Wal levert soms tegenstrijdige belangen op. De Brabantse Delta als geheel centraal tussen de steden Rotterdam en Antwerpen. Een groot deel van de (economische) relaties is daardoor noord-zuid georiënteerd. De belangrijkste transportassen over weg, rail en water en via buisleidingen tussen de havens van Rotterdam en Antwerpen doorkruisen het gebied. 3.2 Waterkeringen en kunstwerken Het Waterschap heeft een drietal typen waterkeringen in beheer, waarvan de primaire en regionale keringen zijn onderverdeeld in dijkvakken:10 • Primaire keringen (142 km): deze beschermen het binnendijks gebied tegen hoge waterstanden ten gevolge van hoge waterstanden op zee en/of hoge afvoeren van de rivieren Maas en Rijn.  Categorie a: keren direct buitenwater dijkringen 34 (Willemstad-Drimmelen), 34a (Geertruidenberg) en 35 (Geertruidenberg-Waalwijk, incl. dijken langs het Wilhelminakanaal en de Donge);  Categorie c: keren indirect buitenwater dijkring 34 (Willemstad-Bergen op Zoom) De waterkering categorie c, die onderdeel is van dijkring35 (Westelijke dijk van het Afwateringskanaal ‘s Hertogenbosch-Drongelen) is in beheer bij Rijkswaterstaat directie Noord Brabant  In beheer (en eigendom) bij Rijkswaterstaat: 10km • Regionale keringen (276,9 km): keringen met regionaal belang, gelegen binnen een dijkring van de primaire keringen. Bij het Waterschap Brabantse Delta zijn de volgende regionale keringen te vinden:  Compartimenteringskeringen(62,8 km): indien voorliggende primaire kering water doorlaat moet het compartiment de schade beperken (Brabantse Delta beheert alleen compartimeneteringskeringen in het gebeid tussen Willemstad en Waalwijk);  Keringen langs regionale rivieren (168,3 km): bescherming tegen overstroming vanuit binnenwater (Dit betreft de keringen langs de Mark, de Dintel en de Vliet)  Boezemkades (45,8 km): beschermen lager gelegen polders tegen boezemwater (Dit betreft de keringen langs de Roode Vaart Noord tussen Zevenbergen en de sluis tussen de Roode Vaart en het Hollands Diep, Hooge Zwaluwe en de keringen langs het Oude Maasje tussen Keizersveer en Waalwijk) • Overige keringen (146,6 km): aangewezen door het waterschap, de kaden hebben als functie oeverlanden te beschermen tegen al te frequente inundaties. Slechts bij hoge waterstanden mogen deze kaden overstromen. • Voorland kering (1 km): dit is de voormalige primaire kering langs de polder van Allard te Raamsdonksveer. • Totale lengte waterkeringen: 558,3 km

10

Lengtes afkomstig uit beheerregister, versie december 2013. 17

De waterkeringen hebben allemaal een bepaalde functietoekenning en gebruik. De primaire functie is altijd het keren van water, maar daarnaast zijn er een aantal andere gebruiksmogelijkheden en nevenfuncties die een waterkering kan hebben, waaruit een bepaald streefbeeld + beheervorm volgt. Hierop wordt in hoofdstuk 4 nader ingegaan. In de legger en het beheerregister is een gedetailleerd overzicht van de waterkeringen opgenomen, in het bijzonder de ligging van de verschillende beschermingszones. Daarnaast zijn gegevens vastgelegd over: • Niet-waterkerende objecten (kabels en leidingen, verhardingen, gebouwen, dijkmeubilair, aanlegsteigers, beschoeiingen, enz.) • Waterkerende objecten (keer-, schut- en duikersluizen, gemalen, tunnels, coupures, dijkmuren, keerwanden, kistdammen, kwelschermen, vloedschotten, 1ste en 2de keermiddel) • Bekledingen (waterkerende doeleinden) • Dijkgraslanden en beplantingen Kunstwerken In de waterkeringen zijn verder een aantal waterkerende kunstwerken en bijzondere waterkerende constructies aanwezig. Waterkerende kunstwerken Binnen het beheergebied van het waterschap Brabantse Delta zijn de volgende typen waterkerende kunstwerken te onderscheiden: o Duikers; o Afsluitmiddelen (inherent aan duikers); o Gemalen (inherent aan duikers); o Keerdeuren; o Syphons; o Sluizen. Bijzondere waterkerende constructies Onder bijzondere waterkerende constructies vallen constructies welke de waterkering vervangen en als dusdanig zelfstandig kerende constructie fungeren. Binnen Brabantse Delta zijn de volgende typen zelfstandig kerende constructies te onderscheiden: o Houten damwanden; o Stalen damwanden; o Kademuren; o L-wanden; o Coupuren; o Kistdammen; o Stabiliteitsschermen. Van de primaire keringen zijn de volgende gegevens per dijkvak bekend: Dijkring Waterkerende kunstwerken Bijzondere waterkerende constructies 34, categorie c 13 7 34, categorie a 21 5 34a 3 3 35 12 27 Totaal: 49 42 Van de regionale keringen die vallen onder de keringen langs regionale rivieren en boezemkades zijn de volgende gegevens bekend:11 Type kering Waterkerende kunstwerken* Bijzondere waterkerende constructies Regionale kering langs regionale 105 29 rivieren en boezemkades Totaal: 105 29 *De bij de duikers behorende afsluitmiddelen worden niet apart genoemd. Duikers behorend bij gemalen worden ook meegenomen.

11

Deze zijn meegenomen in de 1ste ronde toetsing regionale keringen, compartimenteringskeringen zijn buiten beschouwing gelaten. 18

Op de waterkerende kunstwerken, bijzondere waterkerende constructies en andere op de waterkering voorkomende objecten, zoals NWO’s, wordt nader ingegaan in hoofdstuk 4.6. De informatie in dit hoofdstuk is aan verandering onderhevig. De meest recente informatie is te vinden via http://www.brabantsedelta.nl/regels/legger of voor specifieke vragen en locaties via de afdeling geoinformatie. 3.3 Zonering In de legger worden door het waterschap zones vastgelegd, die van belang zijn voor de instandhouding van de waterkering. In de Keur wordt naar de legger verwezen en zijn ge- en verboden opgenomen die binnen de verschillende zones van de keringen worden gehanteerd. Tot slot zijn in het ontheffingenbeleid regels gegeven die bij het verlenen van ontheffingen worden gevolgd. Huidige situatie De verschillende zones op en naast de keringen zijn in de legger vastgelegd. Er wordt onderscheid gemaakt in twee zones: • Waterkeringszone • Beschermingszone De waterkeringszone is de waterkering plus de afstand waartoe de invloedslijnen reiken. De beschermingszone ligt daarbuiten en levert een extra bescherming (vooral) tegen ontgravingen.

Figuur 3-2: Zonering waterkering WBD

19

Het profiel van vrije ruimte is een reservering voor toekomstige verbetering van waterkeringen, want normaal gesproken dienen waterkeringen namelijk periodiek verhoogd en verbreed te worden om stijgingen van waterstanden en/of het inklinken van de kering en de ondergrond op te vangen. Het profiel van vrije ruimte dient ertoe ruimte naast en boven de kering vrij te houden van permanente obstakels die een toekomstige verbetering van de waterkering onmogelijk maken of anderszins belemmeren. Toekomstige ontwikkelingen: Uniformering Keurzones Brabant breed De Brabantse waterschappen gebruiken op dit moment in de praktijk verschillende zoneringen en benamingen. De verschillen zitten in beide systemen vooral in de benaming. De uitgangspunten voor het bepalen van de grenzen zoneringen zijn over het algemeen gelijk. In het kader van het opstellen van een Brabant-brede keur, legger, algemene regels en beleidsregels is er een werkgroep opgericht die zich bezig houdt met het uniformeren van deze stukken. Op dit moment is de verwachting dat deze keuze medio 2014 wordt gemaakt, er wordt in dit plan dus nog uitgegaan van twee verschillende zoneringen en benamingen betreffende keur en legger. De laatste stand van zaken is dat Brabantse Delta de begrippen m.b.t. de zonering gaat overnemen van Aa en Maas. 3.3 Eigendomssituatie Het overgrote deel van de primaire waterkeringen is eigendom bij het waterschap. Van de totale lengte primaire waterkering tussen de Zeeuwse grens en Waalwijk (ongeveer 134 km) is ongeveer 100 km in eigendom. Het resterende gedeelte (ongeveer 10%) is in eigendom bij particulieren. De regionale keringen zijn overwegend in eigendom bij particulieren.

20

4.

Streefbeelden en functie-eisen12

4.1 Inleiding In 1996 werd de Wet op de waterkering vastgesteld, die in 2009 is geïntegreerd in de Waterwet. Met deze wet biedt Nederland zijn burgers een wettelijke veiligheid tegen overstromen. De waterschappen hebben de verantwoordelijkheid om deze veiligheid te realiseren en in stand te houden. Dus de hoofdfunctie van een waterkering, het keren van water, heeft altijd de hoogste prioriteit. Hierop wordt nader ingegaan in hoofdstuk 4.4. Om tot een uniform beheer te komen, toegespitst op de veiligheid van de keringen in combinatie met waar mogelijk functiegericht onderhoud, zijn nevenfuncties aan de waterkeringen toegekend. Deze hoofd- en nevenfuncties zijn uitgewerkt in streefbeelden. Om tot de realisatie van streefbeelden te komen zijn onderhoudspakketten13 geformuleerd. 4.2 Streefbeeld De streefbeelden worden Brabant breed opgesteld. Ten tijden van het opstellen van dit beheer- en onderhoudsplan waren de streefbeelden nog niet gereed. Er is dan ook voor gekozen om de streefbeelden uit het beheerplan waterkeringen 2004-2008 te actualiseren en aan te vullen met beleidskeuzes en ontwikkelingen die in de afgelopen jaren hebben plaatsgevonden. Een streefbeeld beschrijft de gewenste situatie voor de waterkeringen. Een beeld dat tot stand is gekomen na bepaalde afwegingen, zoals beperkingen in het budget, niet door te voeren veranderingen en/of technische tekortkomingen (er wordt dus niet gekozen voor een beeld dat de meest ideale situatie weergeeft dat ten alle tijden moet worden nagestreefd. Dit zou in veel gevallen niet of niet binnen en redelijke tijd te realiseren zijn, maar zou kunnen blijven staan als hoogste streven). Het streefbeeld moet aansluiten op de specifieke potenties van de dijk en moet liggen binnen de randvoorwaarden die volgen uit de diverse gebruiksfuncties en de autonome invloeden en processen. Het moet duidelijk zijn welke belangen het streefbeeld bepalen. Het waterschap heeft naast het veiligheidsbelang (hoofdfunctie) met meerdere belangen te maken. Deze belangen zijn als nevenfuncties benoemd. De belangrijkste nevenfunctie voor de primaire en regionale waterkeringen is het ecologisch belang. Dit belang is niet vrijblijvend (EHS en EVZ) en is onder andere vastgesteld in Beleidsregel toepassing Waterwet en Keur. In het volgende hoofdstuk wordt op de verschillende belangen en mogelijkheden nader ingegaan. Pragmatische streefbeelden van Brabantse Delta omtrent beheer- en onderhoud: De volgende tabel toont de streefbeelden die specifiek zijn voor beheer- en onderhoud. Voor de andere onderdelen zoals toetsing, legger, etc. zijn aparte streefbeelden geformuleerd. Het gaat hierbij gaat om een pragmatische invulling van de streefbeelden. In de komende planperiode zullen de streefbeelden voor waterkeringen integraal en Brabant breed opgesteld worden. De streefbeelden zijn voorzien van functie-eisen. De functie-eisen zorgen er voor dat het behalen van het streefbeeld meetbaar wordt. Hieronder is een overzicht gegeven van de streefbeelden en bijbehorende functie-eisen.

12

In dit hoofdstuk wordt gebruikt gemaakt van de volgende documenten WBD: ‘Visie: Dijken op zicht 2009‘, ‘Visie op vegetatie 2003’, ‘Beheersplan waterkeringen 2004-2008’, ‘AOWW 2008’. 13 Op de onderhoudspakketten wordt nader ingegaan in hoofdstuk 5. 21

Streefbeeld Waterkeringen dienen aan hun waterkerende (hoofd)functie te voldoen

Functie-eis • Voldoen aan de vereiste toestand voor de veiligheid (landelijke/provinciale normen, toetsing, randvoorwaarden actieve zorgplicht) • Hoofdfunctie gaat boven nevenfunctie in geval van strijdige belangen • Behoud van erosiebestendigheid (ook bij beheer door derden) • Jaarlijkse voor- en najaarsinspectie uitvoeren en waar nodig herstelmaatregelen uitvoeren voor het komende hoogwaterseizoen • Toezicht houden op alle type waterkeringen en -kaden • Plaagsoorten worden bestreden waar de veiligheid in het geding is

Waterkeringen worden planmatig onderhouden waardoor het reguliere beheer en onderhoud effectief en efficiënt wordt uitgevoerd

• Het waterschap beschikt over een actueel beheer- en onderhoudsplan en een inspectieplan • In het beheer- en onderhoudsplan zijn nevenfuncties en uitgangspunten voor beheervormen bepaald • Het beheer- en onderhoudsplan is afgestemd met de hoofd- en nevenfuncties van de waterkering (bijvoorbeeld realiseren van EVZ’s) • Het beheer- en onderhoudsplan wordt vertaald naar onderhoudsmaatregelen • De PDCA-cyclus wordt doorlopen om het beheer- en onderhoudsplan actueel te houden (mede aan de hand van het inspectieplan) • Effect van onderhoud (gericht op verschraling) wordt gemonitord t.b.v. sturing op onderhoudsfrequentie • Er is goede afstemming en samenwerking met derden over onderhoudswerkzaamheden (bijvoorbeeld wegbeheerders of natuurverenigingen) • Goede afstemming met wegbeheerder over onderhoudswerkzaamheden • Goede communicatie en afspraken met pachters • Pachtcontracten actueel en in lijn met beheer- en onderhoudsplan (bijvoorbeeld 6-jarige pachtcontracten omzetten naar 1-jarige pachtcontracten) • Nevenfuncties mogen geen belemmering vormen voor de bereikbaarheid • Bereikbaarheid van groene dijken via inspectie-, en onderhoudspad op de kruin (ook ten behoeve van dijkbewaking)

Bereikbaarheid is ten alle tijden gegarandeerd

Een primaire waterkering is in eigendom van het waterschap Beheer wordt meer afgestemd op ecologische potentie

• Beweiding met schapen wordt afgebouwd op locaties met hoge ecologische potentie (primaire waterkering); overgang naar natuurtechnisch onderhoud. Leidt ook tot hogere erosiebestendigheid door diverse doorwortelingsdieptes en hoge bedekking. • Beweiding met schapen is op alle waterkeringen toegestaan onder voorwaarden (op primaire waterkering afbouwen) • Beweiding met jongvee wordt principiel beëindigt op de primaire en regionale waterkeringen; vergunningaanvragen zijn mogelijk

Tabel 4-1: Streefbeelden en functie-eisen

22

4.3 Beheervormen Bij het toekennen van de beheervorm wordt er per traject een bepaald maairegime toegekend. Dit beslaat zowel de periode dat gemaaid wordt, als het aantal maaibeurten per jaar. Het tijdstip en de frequentie van het maaien worden door een aantal verschillende aspecten bepaald: • Streefbeelden en functie-eisen • Huidige situatie • Nevenfunctie • Beheervorm • Vegetatietype • Bodemgesteldheid • Financiële verhouding tussen realisatie ecologie en behouden veiligheid In onderstaande tabel worden de mogelijke beheervormen genoemd. De erbij behorende randvoorwaarden en eisen worden in hoofdstuk 5 nader toegelicht. Beheervorm

Gebruik

Natuurtechnisch beheer

Maaien en afvoeren Maaien in combinatie met beweiden

Aangepast agrarisch beheer

Standbeweiding Periodiek beweiden, 3x 4 weken/seizoen

Gazonbeheer

Maaien

Waterstaatkundig

Maaien en afvoeren

Tabel 4-2: Mogelijke beheervormen en gebruik

4.4 Functies Een waterkering heeft altijd de hoofdfunctie om water te keren. Ernaast kan een kering een of meerdere nevenfuncties hebben, indien de veiligheid niet wordt aangetast. Hoofdfunctie: De waterkeringen dienen te voldoen aan de veiligheidsniveaus zoals die in de Waterwet voor elke dijkring zijn vastgesteld. Daarvoor worden de primaire waterkeringen op dit moment nog elke 6 jaar getoetst. Het rijk verstrekt hiertoe de voorschriften en hydraulische randvoorwaarden en richtlijnen (VTV). De regionale keringen zijn in 2012 voor het eerst getoetst. De voorschriften en hydraulische randvoorwaarden zijn vastgesteld door de provincie. Voor de veiligheid is het van belang dat de waterkeringen beschikken over een stabiele bekleding, bijvoorbeeld een erosiebestendige grasmat. Deze wordt vooral bepaald door een soortenrijke grasmat met veel kruiden en een diepe doorworteling. Om een goede ontwikkeling hiervan te laten plaatsvinden, zal het beheer en onderhoud hierop afgestemd moeten zijn. Op de beheervorm wordt in hoofdstuk 4.5 nader ingegaan. Nevenfuncties: Naast de hoofdfunctie, dus het keren van water, kunnen waterkeringen een aantal nevenfuncties hebben, die ook aan elkaar gekoppeld kunnen zijn: • Landschap • Natuur LNC-waarden • Cultuurhistorie • Recreatie • Landbouw • Industrie/wonen/transport Voor de primaire keringen zijn de reeds in de Beleidsregel ‘Beleidsregel toepassing Waterwet en Keur’ vastgestelde nevenfuncties overgenomen. Het merendeel van de primaire keringen heeft de nevenfunctie natuur (204 km, ca. 84% van alle keringen), met name EVZ. Bij de meeste functies zijn verschillende beheervormen mogelijk. Een belangrijke nevenfunctie van de waterkeringen is natuur (ecologie). Delen van de waterkeringen zijn aangewezen als Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Dit houdt in dat op zowel de binnen – als de buitentaluds wordt gestreefd naar een soortenrijke vegetatie met een hoog aandeel aan 23

kenmerkende soorten (zie paragraaf 4.5). De functie-eis hierbij is dat de grasbekleding erosiebestendig is en dat er een groeiplaats wordt geboden voor specifieke vegetatietypen en een leefgebied/verbindingszone wordt gecreëerd voor bepaalde doelsoorten (insecten en vlinders). Uitgangspunten die van belang zijn voor de ecologische nevenfunctie zijn als volgt: behoud of ontwikkeling van natuurwaarden (met name in de EHS en EVZ's) rekening houden met beschermde natuurwaarden (soorten en gebieden) rekening houden met landschappelijke kwaliteiten het gehele dijktalud is vrij van elke vorm van bemesting en bestrijdingsmiddelen. Hoofdfunctie Veiligheid

Nevenfunctie Cultuurhistorie

Functie-eisen Primaire keringen: Veiligheidseisen op de wet uit de waterkering Alle keringen: Een erosiebestendige grasmat, profiel handhaven Functie-eisen Cultuurhistorische waarde behouden en waar mogelijk versterken

Landschap

Landschappelijke waarde behouden en waar mogelijk versterken

Recreatie

Recreatiewaarde behouden

Natuur

Natuurwaarde behouden en waar mogelijk versterken. Indien EVZ, ontwikkeling van een soortenrijke taludvegetatie Landbouwkundig medegebruik onder voorwaarden mogelijk Bestaande gebouwen en belangrijke infrastructurele werken handhaven, mits bij veiligheidstoetsing acceptabel bevonden

Landbouw Industrie/wonen/transport

Beheervorm • Aangepast agrarisch* • Natuurtechnisch** • Waterstaatkundig

Beheervorm • Aangepast agrarisch • Natuurtechnisch • Gazon • Aangepast agrarisch • Natuurtechnisch • Gazon • Aangepast agrarisch • Natuurtechnisch • Natuurtechnisch

•

Aangepast agrarisch

• • •

Aangepast agrarisch Natuurtechnisch Gazon

Tabel 4-3: Functie-eisen per (neven)functie inclusief mogelijke beheervormen * Aangepast agrarisch: beweiden ** Natuurtechnisch beheer: 1-2x maaien en afvoeren of voor/nabeweiden

4.5 Vegetatietype Er zijn verschillende manieren om de aanwezige vegetatie in te delen in vegetatietypen.14 Uit onderzoek van Alterra 15 blijkt dat er een relatie is tussen vegetatietype en de doorworteling van de grasmat. Geconcludeerd wordt dat het soortenrijke glanshaverhooiland en de soortenrijke kamgrasweide de meest optimale vegetatie zijn voor de dijken omdat deze een hogere erosiebestendigheid hebben en een hoge natuurwaarde. De erosiebestendigheid van de grasmat is bepaald in de Leidraad Toetsen op Veiligheid (LTV). Daarin worden in relatie tot het beheer een aantal graslandtypen onderscheiden. De dijkgraslandtypen die worden onderscheiden in de LTV en het onderzoek van Alterra resulteert in een tabel, waarin per vegetatietype 3 kenmerken zijn onderscheiden. De kwaliteit van de graszode, de worteldichtheid en de bedekking. Verder is het beheertype genoemd om de gewenste vegetatie te bevoordelen. Bron van onderstaande tabel is het advies en de conclusies van de werkgroep dijkgras uit 2009. Hierbij wordt ook geconstateerd dat door natuurtechnisch beheer (verschillende varianten mogelijk) en beheer zonder kunstmest de beste doorworteling, soortenrijkdom en bedekkingsgraad tot gevolg hebben.16

14

Voor meer informatie zie: Visie op vegetatie, 2003. Dijkgraslandbeheer in West-Brabant. Erosiebestendigheid, huidige en potentiele natuurwaarde van primaire waterkeringen. 16 Zie ook registratienummer *09I002392*. 15

24

Vegetatietype*1

Kwaliteit graszode

Worteldichtheid

Bedekking

Beheertype*2

Natuurwaarde

P

Slecht

Slecht

Matig/slecht

D

-

Slecht, oppervlakkige beworteling

Slecht

Goed

D/C

Laag, geringe diversiteit, algemene soorten

Matig

Matig

Goed

B

Laag

Goed, goede doorworteling

Goed

Redelijk

A

Hoog: Kamgras is een bedreigde soort (Rode lijst)

Slecht

Slecht/heterogeen

Zeer slecht, open

D

Laag

Slecht

Slecht

Slecht

D

Matig, potentiële groeiplaats voor soortenrijke graslandtypen met stroomdalsoorten

Matig

Matig

Matig

B

Hoog, waardevolle soorten

Goed, hechte en diepe doorworteling

goed

redelijk

A

Hoog, waardevolle karakteristieke soorten. Bevat gewenst stroomdalgraslandsoorten.

Pioniervegetatie (<4 jaar)

Weiland: W1 Beemdgras-raaigrasweide G6 Engels raaigras- Ruw beemdgras-type

W2 Soortenarme kamgrasweide G5 Engels raaigras- Scherpe boterbloem-type

W3 Soortenrijke kamgrasweide G8 Gewoon struisgras-Grasklokje-type

Hooiland: R Ruig hooiland G4 Fluitenkruid- Gewone berenklauw-type

H1 Soortenarm hooiland G3/5

H2 Minder soortenarm G3 Jacobskruiskruid-Peen-type.

H3 Soortenrijk (glanshaver)hooiland G1 Kleine pimpernel – Duifkruid-type

Tabel 4-4: Dijkgraslandtypen in relatie tot beheer (tabel LTV + aanvulling)

*1: Eerstgenoemde vegetatietype wordt gehanteerd bij de Brabantse Delta, de tweede bij Aa en Maas *2: Beheertype A natuurtechnisch beheer, B aangepast agrarisch, C is intensief agrarisch/intensief belopen, D is maaien zonder afvoeren Er wordt gestreefd naar een hoge ecologische potentie, waar mogelijk komt dit neer op soortenrijke kamgrasweide of soortenrijk hooiland (beiden stroomdalgraslanden).

4.6 Groenonderhoud/VTA In het kader van de zorgplicht worden boomveiligheidscontroles veelal uitgevoerd met behulp van de VTAmethodiek (Visual Tree Assessment). Binnen deze methodiek worden bomen volgens vaste richtlijnen geïnspecteerd op zichtbare mechanische en biologische afwijkingen die breuk- en/of instabiliteitsgevaar kunnen veroorzaken. • Voldoet aan wettelijke zorgplicht • Minimaliseert het risico op schade en letsel • Creëert een gezond bomenbestand • Bespaart op jaarlijkse onderhoudskosten (door planmatige insteek en opbrengst hout) Zodra er een gevaar dreigt voor de kering als gevolg van bomen wordt volgens de VTA-methodiek bepaald of de betreffende boom of bomenrij gehandhaafd kan blijven.

4.7 Plaagsoorten Het primaire doel van de bestrijding van plaagsoorten (inheemse lastige soorten en invasieve exoten) is behouden van een erosiebestendige grasmat met de bijbehorende maatregelen. Daarnaast kunnen plaagsoorten de ecologische ontwikkeling van de vegetatie negatief beïnvloeden. Voor de plaagsoorten (zowel flora als fauna) zijn Brabant breed protocollen opgesteld. Hier wordt naar verwezen. Daarnaast is er Brabant breed een beverprotocol opgesteld dat is vastgesteld door de provincie, geldt er een distelverordening en is er een activiteitenplan voor dassen. De provincie heeft ontheffing verleend aan o.a. waterschap Brabantse Delta op basis van artikel 68 van de Flora- en faun wet voor het opzettelijk verontrusten van of het vernielen van holen van vos, konijn en das, alsook het doden van vos en konijn. Dit kan uiteraard alleen onder voorwaarden die zijn opgenomen in de ontheffing (d.d. 29-5-2012). Indien een plaagsoort is geconstateerd wordt in overleg met Beheer & Bediening, onderhoud en een ecoloog (met inachtneming van de opgestelde protocollen) bepaald, welke maatregelen moeten worden genomen. De invasieve exoten die momenteel bekend zijn op de waterkeringen zijn Japanse duizendknoop, Reuzenbalsemien, Reuzenberenklauw en Amerikaanse vogelkers. Deze worden actief bestreden. De inheemse lastige soorten zijn Gewone berenklauw, brandnetels, distels, Jacobskruiskruid en Ridderzuring.

4.8 Dijkbekleding Op een dijk kan harde of zachte bekleding voorkomen, hierop wordt in het volgende kort ingegaan.17 Aan de belangrijkste elementen van de bekleding zijn functie-eisen toegekend. Functionele eisen zijn eisen en criteria waaraan de waterkering moet voldoen om te kunnen voldoen aan de functies die aan de waterkering zijn toegekend. In het kader van het inspectieplan zijn de genoemde eisen en criteria gericht op het blijvend verzekeren van de in de Wet vastgelegde normen ten aanzien van veiligheid tegen overstroming. De functionele eisen zijn per hoofonderdeel uitgewerkt en geven richting aan de bepaling van grenswaarden die niet onder- of overschreden mogen worden. Het onder of overschrijden van de grenswaarden zal aanleiding zijn om onderhoudsmaatregelen uit te voeren of de beheerstrategie aan te passen. Grasbekleding Grasbekleding bestaat uit een graslandvegetatie groeiende op een deklaag. De deklaag is opgebouwd uit een toplaag en een onderlaag.

17

Voor meer informatie wordt verwezen naar bijlage F, Bekleding.

Figuur 4-5: Opbouw grasbekleding (bron: Rijkswaterstaat)

De deklaag dient als substraat voor de vegetatie en als extra veiligheid na het eroderen van de sterk doorwortelde toplaag. De erosiebestendigheid van de zode wordt bepaald door de doorworteling van deze laag. De mate van doorworteling van de zode wordt bepaald door het gevoerde beheer. Steen of asfaltbekleding De toepassing van harde constructies als taludverdediging is beperkt tot die plaatsen waar een grasmat geen afdoende bescherming biedt of niet goed tot ontwikkeling kan komen.

4.9 Elementen in, op of bij waterkeringen18 In het volgende hoofdstuk worden de elementen die in, aan of bij een waterkering voor kunnen komen genoemd. Later wordt in hoofdstuk 5, indien van toepassing, het gewenste onderhoudsregime genoemd. Waterkerende kunstwerken Kunstwerken zijn objecten die een bijdrage leveren aan de veiligheid van de waterkering. Kunstwerken zijn aangelegd om bijvoorbeeld waterlopen af te laten wateren op de Maas. De waterkering wordt hierbij doorsneden, waardoor het kunstwerk zo ontworpen moet zijn dat het ook water kan keren. De eisen aan het waterkerend vermogen van de kunstwerken zijn hetzelfde als gesteld aan het aanliggende dijklichaam. Deze kunstwerken worden in de veiligheidstoetsing technisch beoordeeld. Het streefbeeld voor kunstwerken is dat ze voldoen aan de wettelijke norm en goed functioneren (betrouwbaarheid sluiting). De norm voor primaire waterkeringen is 1/2000 en voor regionale waterkeringen 1/100. Daarbij moeten de kunstwerken voor de primaire waterkeringen dubbelkerend zijn en in goede staat van onderhoud. Bijzondere waterkerende constructies Deze constructies zijn grondconstructies, die in combinatie daarmee een waterkerende functie vervullen. Meestal worden deze toegepast om ruimte te besparen (als alternatief voor een dijkversterking) of ter compensatie als andere objecten in de invloedszone aanwezig zijn. Voor bijzonder waterkerende constructies gelden dezelfde normen als voor de kunstwerken. Niet waterkerende objecten (NWO’s)19 en overige objecten Niet waterkerende objecten kunnen allerlei constructies zijn die zich binnen de invloedszone van een waterkering bevinden. Deze hebben geen waterkerende functie en kunnen zelfs negatieve effecten hebben, omdat deze anders op hydraulische belastingen (bijv. waterstanden) en overige belastingen (bijv. wind) reageren dan de rest van de waterkering. Niet waterkerende objecten mogen geen belemmering vormen voor de veiligheid van de waterkering.

18

Voor nader uitleg van de genoemde objecten, zie bijlage G elementen in, op of nabij waterkeringen Voor meer info over het beheer van NWO’s zie Technisch Rapport Waterkerende grondconstructies, TAW juni 2001. Zie hoofdstuk 8.4, blz. 197.

19

27

4.10 Beheer en onderhoud op keringen in eigendom De belangrijkste fundatie van het huidige dijkgrasbeleid is te vinden in het Waterbeheerplan 2010-2015. Het waterschap wil de erosiebestendigheid van dijken verbeteren met als concrete actie pachtcontracten afbouwen (par 3.2.1.) met verwijzing naar ons ontheffingenbeleid “Beleidsregel toepassing Waterwet en keur” en overgaan naar een beheersvorm waarbij meer gestuurd kan worden op het uiteindelijke resultaat. Analoog en aansluitend op het Vastgoedbeleid (DB 15-11-2011) een drietal constateringen. • Zorgen voor een erosiebestendige grasmat is maatwerk en hiervoor zijn gespecialiseerde machines nodig. Deze machines zijn zo duur en specialistisch dat het gebruik ervan niet redelijkerwijs verlangd en voorgeschreven kan worden aan pachters. Het waterschap heeft dergelijke machines wel. • Het is niet gewenst om al het maatwerk dat een erosiebestendige grasmat meebrengt via voorschriften af te dwingen. De regelgeving wordt daarmee veel te gedetailleerd en ingewikkeld. • Meer nog dan bij andere keringen is bij primaire waterkeringen de erosiebestendigheid van de grasmat van groot belang voor de veiligheid van de waterkering. De tijd die verstrijkt als er bij problemen via het handhavingspoor ingegrepen moet worden richting de pachters is dermate lang dat schade aan de grasmat niet adequaat en snel genoeg hersteld kan worden. Geconcludeerd moet daarom worden dat het verpachten van het eigendom van de primaire keringen een onvoldoende erosiebestendige waterkering garandeert. Dit zijn de redenen waarom de erosiebestendigheid van deze dijkpercelen meer in eigen hand zouden moeten zijn en dat dus de bestaande pachtcontracten niet worden verlengd. Bij percelen op primaire keringen met de nevenfunctie Natuur (zie in beleidsregels toepassing Waterwet en keur bijlage 2) is de beheersvorm Natuurtechnisch beheer van toepassing (zie in beleidsregels toepassing Waterwet en keur bijlage 3). Hier past niet een regulier pachtcontract bij. Specifiek voor de primaire keringen rond het Volkerak-Zoommeer geldt dat deze na 2015 een hogere waterstand en een hogere golfbelasting krijgen te keren. [Bij de veiligheidstoetsing wordt elk afzonderlijk dijkvak in detail bekeken op mogelijk (golf)belastingen en hieruit ontstaat een zeer gedifferentieerd beeld (diverse windrichtingen, dijkrichtingen, strijklengten, hoogte voorlanden). Feitelijk zou dus per afzonderlijk traject een andere erosiebestendigheid kunnen worden geëist, maar dit is beheersmatig niet uit te leggen. De hiervoor noodzakelijk deskundigheid kan gewoon niet worden verlangd. Omdat de ‘zwakste schakel’ hier maatgevend is zal dus pragmatisch over de gehele kering de grootste erosiebestendigheid moeten worden geëist. Over bepaalde trajecten is er dan overerosiebestendigheid, maar is er wel een grotere zekerheid dat de dijk veilig is].

28

Deel 2: ONDERHOUD

29

5.

Onderhoud

In het volgende hoofdstuk wordt het beheer vertaald in concrete onderhoudsmaatregelen. Het uitgangspunt voor de invulling van het onderhoudsplan vormen de streefbeelden en bijbehorende functie-eisen (hoofdstuk 4). Op basis daarvan wordt het onderhoudspakket bepaald. De onderhoudspakketten worden in dit hoofdstuk toegelicht en wanneer er voor een bepaald onderhoud wordt gekozen. Aan het begin worden de uitgangspunten regulier maaionderhoud voor waterkeringen genoemd. Uitgangspunten regulier maaionderhoud waterkeringen Algemeen • Leidend voor het maaionderhoud van waterkeringen is het waarborgen van de veiligheid. De stabiliteit en het waterkerend vermogen staan voorop; • Het maaionderhoud vindt plaats met oog voor (beschermde) dieren en planten; • Van de uitgangspunten afwijken kan, mits gemotiveerd en met beschrijving van de randvoorwaarden voor het bereiken van het uitgangspunt in een later stadium van de planperiode; • De uitgangspunten sluiten aan bij het overig vigerend beleid van het waterschap. Wanneer een belangrijke beleidsverandering (bijvoorbeeld implementatie van de Europese Kaderrichtlijn Water of veranderingen in de flora- en faunawetgeving) plaatsvindt en deze effect heeft op de uitgangspunten, dan is bijstellen noodzakelijk. Bijstelling kan ook plaatsvinden op basis van praktijkervaring met de uitvoering van het beleid. Bijvoorbeeld als blijkt dat verschillende onderhoudspakketten of beheersvormen leiden tot eenzelfde onderhoudsbeeld. • De uitgangspunten hebben betrekking op alle waterkeringen in het beheersgebied. Het waterschap is verantwoordelijk voor het onderhoud van de keringen, die bij het waterschap in eigendom zijn en implementeert de uitgangspunten in de operationele onderhoudsplannen en bestekken. Voor waterkeringen die niet in eigendom zijn gelden de Keur, beleidsregels, algemene regels en legger. • In artikel 3.5 van de Keur is bepaald wat voor buitengewoon onderhoud uitgevoerd moet worden door de onderhoudsplichtigen. Buitengewoon onderhoud is het in stand houden van de waterkering overeenkomstig de legger. • Voor de waterkeringen staat bij het maaionderhoud de stabiliteit en het waterkerend vermogen van de dijk voorop. Indien mogelijk, wordt afgestemd op de nevenfuncties. Alleen wanneer de waterkerende functie, en daarmee de veiligheid, niet wordt aangetast, of juist wordt versterkt, is er ruimte voor andere activiteiten en belangen en wordt het onderhoud ook gericht op de nevenfunctie van de kering. • De primaire doelstelling van het regulier maaionderhoud van de keringen is het handhaven van een erosiebestendige20, aaneengesloten gevarieerde bedekking van de waterkeringen21 en het voorkomen dat struik- en boomvormers tot ontwikkeling komen. Dit met het oog op de veiligheid (en daarmee de stabiliteit) van de kering. • Het maaionderhoud draagt bij aan een erosiebestendige dijkbegroeiing. • Bij garantie van een stabiele kering is het maaionderhoud afgestemd op de nevenfunctie van de waterkering of op het omliggend grondgebruik. • Het streven van het waterschap is erop gericht om de waterkeringszone/waterstaatswerk van de primaire waterkering in onderhoud en eigendom te hebben. Ofschoon dit geen vereiste is, vergemakkelijkt dit het beheer en onderhoud van de waterkering. Indien het waterschap in de gelegenheid komt het onderhoud en eigendom van primaire waterkeringen te verwerven voor een aanvaardbare prijs zal hierop worden ingegaan. Het waterschap streeft er niet naar om de regionale waterkeringen in eigendom te verwerven (uit: eigendommenbeleid). • Agrarisch medegebruik van alle keringen is toegestaan, maar moet voldoen aan voorwaarden ten aanzien van het de diersoort, perioden van beweiding, gebruik van materieel, maaitijdstippen, onkruidbestrijdingen en mestgift22. Er dient daarbij voldaan te worden aan de voorwaarden zoals vermeld in de Keurontheffingen. Onderhoudsvormen • Onderhoudsvormen, die de erosiebestendigheid van een dijk bedreigen, worden vermeden. Daarom dient beweiding met vee afgebouwd te worden op de primaire kering, intensieve schapenbeweiding en bemesting tegen te worden gegaan, zo ook de ontwikkeling van bomen en struiken op de kering. • Op taluds met hoge actuele of in potentie aanwezige natuurwaarden natuurtechnisch beheer nastreven.

20

Erosiebestendigheid: Bij een beschadiging van de graszode wordt de erosiebestendigheid van de dijk bedreigd. Vanuit de primaire functie van de waterkering, veiligheid, dient de waterkering een goed doorwortelde grasmat te hebben op taluds en kruin inclusief een kruidenrijke vegetatie, teneinde erosie van het dijklichaam bij golfbelasting te voorkomen. 21 Indien de vegetatie op de betreffende kering bloot komt te staan aan golfbelasting. 22 …Het opnemen in de Keur van voorschriften met betrekking tot het maaien, beweiden, bemesten, enzovoorts van waterkeringen is niet wenselijk…, zie keur Brabantse Delta artikel 4.3. 30

•

• •

•

•

•

•

•

Werkwijze maaien De gehanteerde maaihoogte is tot 10 cm boven de bodem van de kering. Uit verschillende onderzoeken is gebleken, dat als de vegetatie op de waterkeringen kort (tot een lengte van 10 cm) de winter ingaat en de keringen niet meer beweid worden tot het voorjaar, dit bijdraagt aan de erosiebestendigheid van de waterkeringen. Moeilijk bereikbare plekken ook maaien en waar nodig bloten. Dit om hoge ruige vegetatie te voorkomen en polvorming tegen te gaan in verband met erosiebestendigheid. Bestrijding van probleemkruiden blijft conform de provinciale Verordening mogelijk, dit heeft betrekking op de bestrijding van akkerdistel. In de keur is vastgelegd dat Brandnetels, ridderzuring en jacobskruiskruid alleen bij explosies worden bestreden. Pleksgewijs en driftvrij chemisch bestrijden met spuitkap en/of strijkstok. Zaadzetting dient te worden voorkomen. Bij grootschalige overlast op (verpachte) waterkeringen wordt voorgesteld om middels herinrichtingswerkzaamheden met gebruik van bestrijdingsmiddelen een nul situatie te verkrijgen, zodanig dat op termijn de streefbeelden kunnen worden gehaald. Het waterschap heeft ten aanzien van de bestrijding van Jacobskruiskruid bij het vaststellen van de keur in 2005 de noodzaak van bestrijding door agrariërs onderkend en rekening gehouden met een mogelijke wettelijke bestrijdingsplicht van een bevoegde overheid in de toekomst. Dit is gedaan door de mogelijkheden om Jacobskruiskruid te bestrijden op waterkeringen en langs waterlopen te verruimen ten opzichte van andere onkruiden (zie artikelen 3.7 lid 3 en 4.10 lid 2 van de Keur waterkeringen en oppervlaktewateren waterschap Brabantse Delta). Alleen als het gaat om terreinen in eigendom van het waterschap, zal het waterschap als perceeleigenaar (en niet vanuit de hoedanigheid als bevoegd gezag) Jacobskruiskruid indien noodzakelijk bestrijden om overlast bij aanliggende perceel eigenaren te voorkomen. Bij de bestrijding van Jacobskruiskruid heeft het de voorkeur te maaien en af te voeren zonder de zode te beschadigen of uit te steken (bij gering aantal exemplaren). Jacobskruiskruid is niet nadelig voor de erosiebestendigheid. Bij handmatig verwijderen (uitsteken) Jacobskruiskruid altijd handschoenen gebruiken (gif wordt opgenomen in menselijk lichaam). Overleg met ecoloog over bestrijding Jacobskruiskruid. Als het waterschap geen eigenaar is, is eigenaar “probleemhebber”. Distelhaarden maaien eind mei en in september (juist voor de bloei). Maaisel afvoeren. Bij extreme situaties, waarbij maaien en afvoeren te weinig soelaas bieden, wordt gebruik gemaakt van chemische bestrijding van de distels, wanneer er landbouwgronden binnen een straal van 40meter rond de explosie aanwezig zijn. De straal van 40 meter wordt gehanteerd, omdat uit onderzoek in het rivierengebied door het PRI is gebleken, dat zaden van een distel die verder dan 50 meter terecht komen van de haard niet leiden tot extra beheer voor agrariërs. Het waterschap heeft veiligheidshalve een straal van 40 in plaats van 50 meter gehanteerd. Brabantbreed wordt gewerkt aan een strategisch beleidsstuk plaagsoorten. Deze gaat over inheemse lastige soorten en invasieve exoten. In dit stuk zijn 15 plaagsoorten opgenomen. Per soort is een protocol opgesteld. Indien een plaagsoort is geconstateerd wordt overlegd tussen Beheer & Bediening, onderhoud en een ecoloog (onder inachtname van de opgestelde protocollen). Indien vermossing wordt geconstateerd wordt op ad-hoc basis een overleg ingepland met Beheer & Bediening, onderhoud en een ecoloog.

Werkperioden23 • De flora-en faunawet schrijft geen werkperioden voor. In principe is er dan ook ruimte voor jaarrond onderhoud. De wet staat voor de bescherming van soorten. In algemene zin dient rekening te worden gehouden met de volgende perioden: o Broedseizoen. Deze periode loopt meestal van 15 maart tot en met 15 juli. De eerste maaiperiode inzake het natuurtechnisch beheer en waterstaatkundig beheer valt in de periode 15 juni tot 15 juli. Deze valt dus precies in het broedseizoen, hetgeeh dus betekent dat er zorgvuldig gehandeld dient te worden om vaste rust-en verblijfplaatsen van flora en fauna niet te verstoren. o Winterrust zoogdieren, vogels, amfibieeen en reptielen. Met name bij snoei-en rooiwerkzaamheden dient hier rekening mee gehouden te worden. Maaisel deponeren en afvoeren • In het bestek is vastgelegd dat het maaisel vervalt aan de aannemer en dat de deze het waterschap moet vrijwaarden voor eventuele schade (bijvoorbeeld claims m.b.t. Jacobskruiskruid). • Maaisel op het dijktalud wordt binnen 7 dagen gehooid en verwijderd. Door het maaisel enkele dagen te laten liggen en te schudden, kan zaadzetting plaatsvinden. Dit heeft een gevarieerdere begroeiing tot gevolg, die de erosiebestendigheid van de taluds vergroot. Wanneer het maaisel echter te lang blijft liggen, kan verstikking en verrijking van het dijktalud optreden.

23

Voor de kalender zie bijlage H Kalender gedragscode Flora-en Faunawet. 31

Machines (alleen voor WBD) • Vlakken met een helling van 1:10 kunnen met reguliere machines worden gemaaid • Vlakken met een helling tussen de 1:2,5 en 1:10 moeten met een laag zwaartepunt trekker worden gemaaid, maaisel geschud en verplaatst te worden naar een minder steil vlak zodat het daar geperst of afgevoerd kan worden • Vlakken met een helling steiler dan 1:2,5 dienen met een traktor met een lange arm of anders afwijkend te worden gemaaid, maaisel geschud en verplaatst te worden naar een minder steil vlak zodat het daar geperst of afgevoerd kan worden • Er mag op grasvegetaties geen klepelmaaier worden gebruikt, m.u.v. waterstaatkundig beheer 5.1 Flora- en Faunawet Waterschap Brabantse Delta houdt in het onderhoud rekening met de Flora- en Faunawet24 door zich te verbinden en te gedragen volgens de gedragscode Flora- en Faunawet (ministerie van economische zaken, landbouw en innovatie, 6-2-2012). Wanneer volgens de regels van de gedragscode wordt gewerkt, dan voldoen de waterschappen aan de voorwaarden die verbonden zijn aan de vrijstelling van een aantal verbodsbepalingen van de Flora- en Faunawet. Zonder de gedragscode moet ontheffing worden aangevraagd. De gedragscode maakt het dus eenvoudiger op een zorgvuldige manier om te gaan met de belangen van flora en fauna. Het is van belang om de naleving van de gedragscode goed te documenteren, zodat aangetoond kan worden dat volgens de gedragscode is gehandeld. Dit past bij maatschappelijk verantwoord handelen. Ecologische doelstellingen zijn onlosmakelijk verbonden met het duurzaam beheer van het watersysteem. Voor algemeen onderhoud (regulier en periodiek) aan de waterkeringen is een werkprotocol opgesteld die een concrete invulling geeft aan de gedragscode (zie bijlage C, kalender gedragscode Flora- en Faunawet). Als uit onderzoek blijkt dat er geen beschermde soorten aanwezig zijn, dan kan het onderhoud gewoon worden uitgevoerd met de zorgplicht in het achterhoofd. Als het niet mogelijk is om met het werkprotocol te werken moeten schadebeperkende maatregelen worden toegepast. 5.2 Onderhoudsvorm Maaien (inclusief afvoeren) en begrazen zijn dé twee technische handelingen voor de instandhouding van de keringen. Tabel 5.1 geeft puntsgewijs de verschillen weer tussen maaien en begrazen. Beide vormen hebben elk hun eigen voor- en nadelen voor vegetatie, flora en fauna. Ook praktisch en landschappelijk gezien verschillen deze twee vormen van elkaar. De manier waarop het onderhoud wordt uitgevoerd is cruciaal voor de kwaliteiten van de uiteindelijke vegetatie.

24

Voor de kalender zie bijlage H Kalender gedragscode Flora-en Faunawet. 32

Maaien

Begrazen (extensief)

Voordelen • efficiënte verschraling • geen struweel- of ruigtevorming • gunstig kiemmilieu voor kortlevende soorten • bloemrijkdom voorzomer en nazomer (indien 2x gemaaid) • veiligheid: grondlichaam wordt niet vertrapt waardoor geen ongelijke taluds ontstaan • minder afrastering: open landschap, minder gewonde reeen en minder kosten onderhoud • terreinen toegankelijker voor nevenfuncties Nadelen • doden en afvoeren van dieren en zaden • grote, plotselinge contrasten in milieucondities • grootschaligheid • mogelijke bodemverdichting (indien insporing door machines) Aandachtspunten • maaiselafvoer + hooien voor het behouden van de zaadbank • maaihoogte • zaadtransport door machines • aantal maaibeuretn en tijdstip Mitigerende maatregelen • gefaseerd maaien • aangepaste maaiapparatuur

Voordelen • gevarieerde vegetatiestructuur • minder contrasten in milieucondities • landschappelijk beeld grazers voor de belevingswaarde

Tabel 5.1: Maaien versus beweiding

Nadelen • struweel- en ruigtevorming • selectieve begrazing • vergrassing • veeziekten en besmettingsgevaar • neveneffecten ontwormingsmiddelen Aandachtspunten • permanent of periodiek • ingerasterd of rondtrekkend • zaadtransport • soort grazer • spoorvoming door looppaden Mitigerende maatregelen • hooien en nabeweiding • onkruidbestrijding

Aandachtspunten overschakelen van beweiding naar maaien en afvoeren Het afzeggen van pachtcontracten bij overschakeling van beweiden naar maaien en afvoeren kan veel tijd in beslag nemen voor de afdeling grondzaken. Het verwijderen van bestaande afrastering neemt veel tijd in beslag voor de afdeling onderhoud; als dit gefaseerd wordt opgepakt kan het in de dagelijkse werkzaamheden worden meegenomen en blijft het een eenmalige handeling. Voordelen van het afbouwen van de pachtcontracten en overgaan naar natuurtechnisch beheer: • Door de toenemende kosten van het zetten en onderhouden van afrasteringen (doordat er gebruik moet worden gemaakt van onbehandeld hout) is de levensduur van palen teruggelopen van 40 jaar naar maximaal 10 jaar. Daar komt nog bij dat door het gebruik van dit FSC hout de kosten per paal ook dusdanig zijn toegenomen dat plaatsen van afrastering en onderhouden erg duur wordt. • Daarin tegen zijn de prijzen voor het maaien en afvoeren gedaald door: o Afzet kosten maaisel wordt goedkoper omdat het maaisel aan de aannemer vervalt. Door het hergebruik van dit materiaal zullen in de toekomst de afzet kosten minimaal zijn/geld op gaan brengen o Door het ontbreken van afrastering kan sneller gemaaid en afgevoerd worden + niet meer maaien langs afrastering. o Als de inspectiepaden tussen P 0 en P 23 tijdig worden aangelegd zal dit de kosten voor maaien en afvoeren reduceren. WBD is dan minder weersafhankelijk omdat vanaf de inspectiepaden gewerkt kan worden. Verder kan er sneller inspectie worden uitgevoerd en bij calamiteiten sneller en handiger worden gehandeld. • Voor de stukken Primaire Waterkering die erg moeilijk te maaien en af te voeren zijn zou een schaapskudde met drukbegrazing in flexinetten kunnen worden ingezet. • Aan de buitenzijde van de waterkering wordt de erosiebestendig verhoogd door het wegvallen van een strook die door de afrastering minder erosiebestendig is. Maaifrequentie Op de primaire dijken worden verschillende maaifrequenties toegepast, 1x maaien of maximaal 2x maaien. Dit is afhankelijk van de conditie van de grasmat, de locatie/situatie en de doelstelling van het traject. Op de trajecten met een belangrijke ecologische functie wordt aangepast onderhoud uitgevoerd, afhankelijk van de standplaatscondities en/of toetsresultaten, waardoor planten volledig tot ontwikkeling en zaadzetting kunnen komen. Verreweg de meeste trajecten worden 2x per jaar gemaaid, hierbij wordt wel voldaan aan de gedragscode Flora- en Faunawet. De trajecten waar vaker dan 2x per jaar wordt gemaaid zijn gering. Reden voor deze maaifrequentie zijn afspraken bij de dijkversterkingen om veiligheid, weggebruik of uitzicht te garanderen. Op de voedselrijke taluds wordt 2x per jaar gemaaid. Het is niet mogelijk om daar stroken of delen van de vegetatie te laten staan omdat de vegetatie dan gaat liggen en de grasmat verstikt, dit heeft een nadelig effect op de erosiebestendigheid van de grasmat.

33

Maaitijdstip De exacte maaitijdstippen variëren per jaar, maar de maaiperiode is zoveel mogelijk afgestemd op de periode uit de gedragscode Flora- en Faunawet en het gesloten seizoen van de kering. Daarnaast worden de raster bijgemaaid, gelijktijdig met het maaien, zodat het maaisel afgevoerd kan worden. De onkruidbestrijding gebeurd voor zover mogelijk volgens de Gedragscode Flora-en Faunawet.25 Maaifrequentie 1x maaien

2x maaien Gazonbeheer

Maaitijdstip 15 juni tot 15 juli Of 1 september tot 1 oktober 15 juni tot 15 juli 1 september tot 1 oktober Afhankelijk van de aanwezige vegetatie

Tabel 5-2: Maaiperiodes

Maaisel Om verstikking van de grasmat te voorkomen en om verruigging te beperken wordt het maaisel van de kering verwijderd. Maaisel is in potentie een grondstof. In het bestek is vastgelegd dat het maaisel vervalt aan de aannemer en dat de deze het waterschap moet vrijwaarden voor eventuele schade. Materieel Het materieel dat wordt gebruikt, bepaalt eveneens de kwaliteit van het onderhoud. Machinaal onderhoud heeft de voorkeur, maar de beperkte bereikbaarheid en/of specifiek onderhoud maken eventueel sporadisch handmatig onderhoud of schapenbeweiding (drukbeweiding in flexinetten) noodzakelijk. In bestekken die zijn opgezet volgens de RAW-methodiek is een deel opgenomen waarin het waterschap voorwaarden stelt m.b.t. de in te zetten machines. Het waterschap kan op voorhand voorwaarden stellen in geval van inzet van bepaald materieel en/of op voorhand een aantal technieken niet toestaan. Dit is wenselijk zodra een techniek een negatief effect heeft op de doelrealisatie. Wanneer het inzetten van deze technieken toch gewenst is zal er een afweging worden gemaakt tussen doelrealisatie, maatschappelijk draagvlak en inzet van financiële middelen. Hierbij worden ook de volgende elementen in ogenschouw genomen: • Bebouwing (beperking van overlast door met eco-maaier te werken) • Veiligheid (steile taluds vragen om andere machines, eco-maaier) • Weer (natte omstandigheden vraagt om andere machines, eco-maaier) • Terreinomstandigheden (nat terrein, kwellocaties e.d.) 5.3 Beweiding Beweiding is op de keringen alleen toegestaan met schapen. Er zijn verschillende vormen van beweidingsvorm mogelijk: • Rantsoenbeweiding • Standbeweiding • Geherderde beweiding Het effect van beweiding is heel erg afhankelijk van het aantal schapen per hectare en de duur waarmee de schapen op een locatie staan. Voor de kwaliteit van de grasmat is standbeweiding het minst gunstig. De schapen staan dan tussen 1 april en 1 oktober en vreten de grasmat compleet kaal, zeker als er teveel schapen staan. Bovendien leidt deze vorm sneller paadjes. Met rantsoenbeweiding/drukbegrazing is dit beter te sturen. Inzet is om aangepast agrarisch beheer (begrazing) te vervangen door natuurtechnisch beheer (maaien en afvoeren of hooien en voor-of nabeweiden). Op plaatsen waar op de dijk landschappelijke waardevolle bomen staan, is het door beschaduwing en bladval niet mogelijk een soortenrijke vegetatie te ontwikkelen. 25

Gedragscode Flora- en Faunawet: Maaiwerkzaamheden voor 1 juni kunnen slechts worden uitgevoerd, mits tijdens de werkgang broedende vogels, hun nesten, eieren en jongen en op bloeiende, juridisch zwaarder beschermde plantensoorten tijdens het maaien worden ontzien. Bijvoorbeeld door nesten op te sporen, te markeren en ter plekke niet te maaien. Het waterschap geeft in overleg met een ecoloog toestemming voor afwijking. Van de daarvoor genomen voorzorgsmaatregelen wordt algemeen of specifiek per geval een nota gemaakt. 34

Hier kan worden volstaan met aangepast agrarisch beheer. In overleg met aanwonende kan ook voor andere beheervormen gekozen worden, indien er noodzaak toe is (bijvoorbeeld: grenzend aan bebouwing wordt voorgesteld om gazonbeheer uit te voeren, waarbij regelmatige gemaaid wordt zonder afvoer van maaisel). Algemene regel en streven is om beweidingsbeheer af te bouwen. Dit begint op percelen met ecologische potentie, percelen waar herhaaldelijk problemen zijn met naleving van pachtvoorwaarden door pachters en percelen waarop op korte termijn (tot 2017) in afrasteringen moet worden geïnvesteerd. 5.4 Groenonderhoud (VTA, snoeiwerk) Deze taak wordt bij het WBD uitgevoerd door de aannemer. In het bestek voor de primaire keringen is de inspectie opgenomen onder VTA-controle, snoeien, rooien van bomen en afvoer afgewaaide takken. Indien van toepassing worden de nodige werkzaamheden uitgevoerd. Op dit moment zijn we bezig een inhaalslag op de regionale keringen uit te voeren. Te controleren onderdeel 1. VTAcontrole, snoeien, rooien van bomen en afvoer afgewaaide takken

Streefbeeld/randvoorwaarden

Controle methode Visueel

Een bomenbestand dat geen gevaar oplevert voor personen of goederen. Natuurlijk vorm van bomen handhaven met een gezonde kroon (geen dood hout, dubbele toppen, zuigers, plakoksels, etc.)

Maatregel VTA-controle door European Treeworker en middels Digitree. Snoeien bomen conform Stadsvademeceum. Geen rafelige snoeiwonden, afvoer en vrijgekomen hout, snoeien en rooien door ETW’er.

Inspectie frequentie 1 x jaar

5.5 Plaagsoorten bestrijding Deze taak wordt bij het WBD uitgevoerd door de aannemer. In het bestek is de inspectie opgenomen onder maaien en opruimen waterkeringen ongewenste gewassen. Indien van toepassing worden de nodige werkzaamheden uitgevoerd. Bestrijden gebeurt conform veldgids (waarin de protocollen van de Brabant brede samenwerking zijn verwerkt) en keur waterschap. Te controleren onderdeel 1. Bestrijding ongewenste planten 2. Bestrijding ziekten bij (niet-) gesloten beplanting

3. Bestrijding van plagen bij (niet-) gesloten beplanting

Streefbeeld/randvoorwaarden

Controle methode Visueel

Grasachtige vegetatie op bermen en waterkeringen waarin geen plaagsoorten voorkomen (Niet-)gesloten beplanting waarin geen iepziekte (bij iepen), watermerkziekte (bij wilgen) en de bloedingsziekte (bij kastanjes) voorkomt (Niet-)gesloten beplanting waarin geen bacterievuur (bij meidoorns) voorkomt (Niet-)gesloten beplanting waarin geen plagen voorkomen als eikenprocessierups, rupsen van de bastaardsatijnvlinder, rupsen van stippelmotten en de minimeermot

Visueel

Visueel Visueel

Maatregel Maaien en opruimen of plukken ongewenste planten Verwijderen zieke (niet)gesloten beplantingen Verwijderen zieke (niet)gesloten beplantingen

Inspectie frequentie 2 x jaar Doorlopend

4 x jaar 3 x jaar

Het primaire doel van de bestrijding van plaagsoorten is behouden van een erosiebestendige grasmat met de bijbehorende maatregelen. Daarnaast kunnen plaagsoorten de ecologische ontwikkeling van de vegetatie negatief beïnvloeden. Voor de plaagsoorten zijn Brabant breed protocollen opgesteld. De conclusies uit deze protocollen zijn hieronder beschreven. Japanse duizendknoop Preventieve maatregelen zijn het meest effectief in het beheer van de uitheemse duizendknoopsoorten. Preventieve maatregelen voorkomen dat de dure eliminatie- en beheersingsmaatregelen langdurig moeten worden uitgevoerd. Onder preventieve maatregelen vallen: 1. Veilige afvoer van plantenmateriaal; 2. Veilige afvoer besmette grond; 3. Voorkomen van import van besmette grond; 35

4. Administratie en registratie van verplaatsing van besmette grond. Wanneer de Japanse duizendknoop zich al heeft gevestigd is uitgraven de meest effectieve methode, dit is echter niet overal mogelijk. Alternatieven zijn dan handmatig verwijderen of chemisch bestrijden (heeft niet de voorkeur). Reuzenbalsemien Bestrijding van reuzenbalsemien is alleen effectief als zaadzetting wordt voorkomen. Het zaad is maximaal 18 maanden kiemkrachtig en de plant zelf eenjarig, wat betekent dat eliminatie in theorie binnen twee groeiseizoenen mogelijk is. Zaadvorming door één enkele plant kan de inspanning van een intensieve bestrijdingsactie volledig teniet doen. Eliminatie moet daarom zorgvuldig uitgevoerd worden. Mocht de reuzenbalsemien voorkomen dan zijn de volgende maatregelen effectief: 1. Maaien 2. Uittrekken 3. Chemische bestrijding Reuzenberenklauw Het is het meest efficiënt om in te zetten op maatregelen om vestiging van reuzenberenklauw te voorkómen. Meest efficiënte eliminatiemaatregel is uitsteken, gevolgd door chemische bestrijding, maaien en begrazing. Omdat de methodes verschillen in arbeidsintensiviteit wordt over het algemeen, afhankelijk van de populatieomvang, gekozen voor: Eliminatiemethode Uitsteken Maaien Chemische bestrijding Begrazing

Populatieomvang <100 planten <1000 <100 >200 - Verspreidde populatie

Indien een plaagsoort is geconstateerd wordt overlegd tussen Beheer & Bediening, onderhoud en een ecoloog (met inachtneming van de opgestelde protocollen). Het is te verwachten dat de kosten voor plaagsoorten fors gaan stijgen door meer plaagsoorten in het gebied (bever, das). Bijvoorbeeld de opkomst van de bever in Brabant. In 2012 waren er 600 bevers actief en de verwachting is dat dit er in 2035 ruim 7000 zijn (bron: zoogdiervereniging/faunafonds). 5.6 Bekleding Deze taak wordt bij het WBD uitgevoerd door de aannemer. In het bestek voor de primaire keringen is de inspectie opgenomen onder Onderhoud verharding en steenbestorting, frequentie 1 x jaar. Indien van toepassing worden de nodige werkzaamheden uitgevoerd. Te controleren onderdeel

Streefbeeld/randvoorwaarden

Controle methode

Maatregel

Inspectie frequentie

1. Verwijderen begroeiingen op steenglooiing, stortsteen en voorland 2. Onderhoud verhardingen en steenbestortingen

Steenglooiing, stortsteen en voorland dienen vrij te zijn van houtachtige begroeiing

Visueel

1 x jaar

Geen oneffenheden in elementverhardingen

Visueel

Houtopschot zagen, knippen of maaien met bosmaaier. Vrijgekomen hout afvoeren. Herstraten elementverhardingen

Geen overmatige onkruidachtige vegetatie op elementverhardingen Geen open plekken in oevers en glooiingen

Visueel Visueel

Borstelen element verhardingen Aanbrengen bestorting/zetten natuursteen/steen of steenachtig materiaal in kering verwerken

1 x jaar

1 x jaar 1 x jaar

5.7 Elementen in, op of nabij waterkeringen In het volgende hoofdstuk wordt, indien van toepassing, het onderhoudsregime voor elementen die in waterkeringen voor kunnen komen, genoemd. 5.7.1 Waterkerende kunstwerken en bijzondere waterkerende constructies Onderhoud van kunstwerken vraagt om een andere benadering dan grasbekleding. Het doel van het onderhoud is om te garanderen dat de geplande levensduur van een object wordt gehaald. 36

Onder onderhoud wordt ook verstaan het uitvoeren van modificaties/verbeteringen. Dit geldt voor de volgende velden: elektrotechnisch, werktuigbouwkundig, civieltechnisch en bouwkundig onderhoud (W&E en CTBO). Onderhoud is niet het aanpassen van een object waardoor de functie van het object verandert. Bij het onderhoud wordt er gestreefd naar een goede situatie. Zodra uit de inspectie blijkt dat de toestand matig of zelfs slecht is zal er onderhoud worden gepleegd. Voor de veiligheid is het namelijk essentieel dat een kunstwerk goed functioneert. Het onderhoud van de kunstwerken wordt gedaan op basis van diverse jaarlijkse inspecties en de veiligheidstoetsing. Daarnaast zijn er diverse proefsluiting waarbij gecontroleerd wordt of het kunstwerk daadwerkelijk goed gesloten kan worden. Bij een inspectie wordt er bekeken of het kunstwerk naar behoren functioneert (zoals aangelegd) en of het kunstwerk nog voldoet aan het ontwerp, waarin de normen zijn opgenomen. De jaarlijkse inspectie worden uitgevoerd door de peilbeheerders en onderhoud regelmatig gecontroleerd. Indien gebreken worden vastgesteld worden deze geprioriteerd en om OBS gezet. Voor de invulling en de frequentie van de inspectie zie Inspectieplan. Naast het regulier onderhoud worden de waterkerende kunstwerken bijzondere waterkerende constructies meegenomen in de landelijke toetsing. 5.7.2 NWO’s Zoals in bijlage G elementen in, op of nabij waterkeringen genoemd zijn er een aantal verschillende NWO’s die op een waterkering voor kunnen komen. In het volgende wordt alleen ingegaan op de elementen die in het dagelijks onderhoud mee worden genomen. Afrastering Deze taak wordt bij het WBD uitgevoerd door de aannemer. In het bestek voor de primaire keringen is de inspectie opgenomen onder Controle en herstel afrastering, frequentie 1 x jaar. Indien van toepassing worden de nodige werkzaamheden uitgevoerd. Te controleren onderdeel Controle afrastering

Herstellen afrastering

Streefbeeld/randvoorwaarden Schapengaas en paal en draad dient stevig en stabiel te zijn. Gaas en draad voldoende strak, geen kleine gebreken, geen afgebroken palen, gaas en draad dienen overal vast te zitten aan de palen Schapengaas en paal en draad van slechte kwaliteit dienen te worden vervangen

Controle methode Visueel en voelen met de hand

Maatregel

Inspectie frequentie 1 x jaar

Visueel en voelen met de hand

Opbreken van bestaande afrastering en afvoeren naar opslag, nieuwe aanbrengen.

Herstellen van kleine gebreken. Strak zetten van het gaas en draden. Vervangen van gaas en draden en palen.

1 x jaar

Drainage en riolering Deze taak wordt bij het WBD uitgevoerd door de aannemer. In het bestek voor de primaire keringen is de inspectie opgenomen onder Onderhoud drainage/riolering, frequentie 1 x jaar. Indien van toepassing worden de nodige werkzaamheden uitgevoerd. Te controleren onderdeel Onderhoud drainage en riolering

Streefbeeld/randvoorwaarden

Controle methode Visueel

Geen verstopping/belemmeringen in drainage en riolering

Maatregel Reinigen onder hoge druk

Inspectie frequentie 1 x jaar

Kabels en leidingen - Toetsing Kabels en leidingen worden in de toetsing getoetst op veiligheid. Kabel- en leiding exploitanten moeten deze informatie aanleveren. Kwelschermen Kwelschermen (erosieschermen) worden niet geïnspecteerd, omdat ze daarvoor bloot gelegd en getrokken moeten worden. Dit is niet wenselijk. Er wordt nu vanuit gegaan van een bepaalde levensduur. Dit moet structureler in kaart gebracht worden. Logische momenten om de kwelschermen te vervangen zijn bij einde levensduur of bij een dijkversterking.

37

5.9 Onderhoudspakketten Er zijn verschillende beheervormen/methodes voor het onderhoud van de primaire en regionale keringen. De onderhoudspakketten worden afhankelijk van de lokale situatie toegepast. Het is pas mogelijk om hier mee te schuiven zodra de lokale situatie verandert. Voorbeelden hiervan zijn vergevorderde verschraling waardoor van 2x maaien overgestapt kan worden naar 1x maaien, het opzeggen van pachtcontracten, dijkversterking of verandering van status. Het is dus niet mogelijk om over te stappen van 2x maaien naar 1x maaien alleen omdat dit goedkoper is. Voor de veiligheid heeft dat namelijk dusdanig negatieve consequenties dat de grasbekleding mogelijk niet meer voldoet aan de wettelijke eisen. De begrazinsgdruk wordt niet becijferd, aangezien deze afhankelijk is van lokale omstandigheden, zoals bodemgesteldheid, weer ed. Daarnaast is er beleid om op primaire keringen de pacht en zodoende beweiding af te bouwen, dus waar pachters het contract opzeggen zal de mogelijkheid vervallen om te beweiden. Wel is maaibeheer in de vorm van een beheerovereenkomst mogelijk. Methode/ Beheervorm Natuurtechnisch Beheer

Gebruik

Maaifrequentie*

Maaitijdstip

Beweiden

Opmerkingen

Maaien en afvoeren

2 x jaar

15 juni tot 15 juli Of 1 september tot 1 oktober

niet

Geen bemesting

niet

Maaien en afvoeren

Aangepast agrarisch

Gazonbeheer

Maaien in combinatie met beweiden

1 x jaar

Hooiland

Maximaal 3 x jaar en hooien

15 juni tot 15 juli Of 1 septem ber tot 1 oktober 15 juni tot 15 juli 1 september tot 1 oktober Zie natuurtechnisch

n.v.t.

n.v.t.

met schapen

Minimaal 13 x jaar

Tussen april en oktober

niet

Periodiek beweiden 3-4 weken/seizoen Maaien en afvoeren

1 x jaar**

Handmatige onkruidbestrijding Maaisel ±7 dagen laten rusten t.b.v. zaad Geen bemesting Handmatige onkruidbestrijding Maaisel ±7 dagen laten rusten t.b.v. zaad voor- of nabeweiden met schapen niet

Geen bemesting Handmatige onkruidbestrijding of pleksgewijs met herbiciden

Vaak maaien zodat het gras niet langer wordt dan 10 cm Geen bemesting Geen onkruidbestrijding

Tabel 5-3: Onderhoudspakketen *Altijd maaien en afvoeren binnen 7 dagen. ** 1 x jaar maaien wordt op dit moment nog niet toegepast, zodra er voldoende is verschraald wordt dit wel toegepast.

38

6.

Monitoring grasmat

Het beheer- en onderhoudsplan waterkeringen (primair en regionaal) geeft richtlijnen voor het beheer en onderhoud met als doel om een bepaald streefbeeld te bereiken. Door monitoring kunnen de ontwikkelingen van de grasmat worden gevolgd. De monitoringsresultaten kunnen aanleiding zijn om beheer en onderhoud of streefbeelden in het beheerplan zelf aan te passen. Deze werkwijze komt overeen met de zogenaamde Deming-circle (PDCA-cirkel), zoals aangegeven in onderstaande figuur. Monitoring valt onder de categorie CHECK.

Figuur 6-1: PDCA-cirkel

6.1 Aanleiding Vanuit ons eigen beheer en onderhoud is er behoefte aan het monitoren van de kwaliteit van de grasmat op de primaire waterkeringen. Het beheer van de dijken is primair gericht op de erosiebestendigheid van de grasmat. Een soortenrijke en gevarieerde grasmat is hiervoor een vereiste en het beste te realiseren op voedingsarme grond. Door de verschillende soorten krijg je op verschillende dieptes een goede doorworteling en een hoge bedekkingsgraad. Inzicht in de vegetatie is een belangrijk hulpmiddel bij dijk- en waterbeheer voor het in beeld brengen van de effecten van maatregelen alsook bij het maken/aanpassen van beheer-en onderhoudsplannen. 6.2. Doelstelling Het doel van vegetatiemonitoring op de primaire en regionale waterkeringen is tweeledig. Er worden namelijk twee streefbeelden nagestreefd, te weten: • •

Waterkeringen dienen te voldoen aan hun hoofdfunctie (veiligheid bieden conform norm) Zowel op de binnen – als de buitentaluds wordt gestreefd naar een soortenrijke vegetatie met een hoog aandeel aan kenmerkende soortenrijke kamgrasweide of soortenrijk (glanshaver) hooiland. o Dit ten behoeve van een erostiebestendige, goed doorwortelde (op verschillende dieptes) grasmat met een hoge bedekkingsgraad o Ten tweede ten behoeve van de ecologische doelstelling

In 2013 zijn we in dijkring 34 (categorie a) begonnen met een pilot. Op 12 locaties in 10 verschillende dijkvakken zijn representatieve stukken (PQ’s) gekozen. Bij het kiezen van de locaties werd rekening gehouden met de niet goedgekeurde stukken tijdens de 3de ronde toetsing primaire waterkeringen (2009) en het advies en de constateringen vanuit de afdelingen B&B en Onderhoud. Op deze locaties wordt op twee verschillende tijdstippen monitoring uitgevoerd: • •

Worteltoets: februari/maart Deze geeft een beeld van de hoeveelheid aanwezige wortels per cm. Vegetatieopname: juni/juli Deze geeft inzicht in de soortensamenstelling, vegetatietype en de bedekking. Hieruit voortvloeiend kunnen tijdens de analyse factoren als pH-waarde, voedselrijkdom, vocht ed. worden geconcludeerd.

In 2014 worden deze voor het eerst door de afdeling K&A uitgevoerd. De resultaten kunnen dus informatie geven over de effecten van het gevoerde beheer e.d. Voor dit onderdeel wordt nog een apart document opgesteld, waarin de aanpak, de methode en de locaties worden omschreven.

39

6.3 Vegetatietypen Voor elk primaire dijkvak zijn bepaalde streefbeelden opgesteld m.b.t. vegetatietypen. Elk streefbeeld voor het vegetatietype, wordt gekenmerkt door het voorkomen of juist niet voorkomen van bepaalde plantensoorten. De optimale vegetatie wordt met name bekeken vanuit het oogpunt over aanwezige erosiebestendigheid en natuurkwaliteit. Aan de hand van de vegetatieopnamen van Alterra in 2001 konden een aantal vegetatietypen op de dijken van het traject Bergen op Zoom – Waalwijk worden onderscheiden.26 De zeven groepen vegetatie die Alterra gebruikt zijn:27 1. Beemdgras-raaigrasweide, 2. Overgang beemdgras-raaigrasweide naar kamgrasweide, 3. Kamgrasweide 4. Overgang van kamgrasweide naar glanshaver-gemeenschap 5. Glanshaverhooiland 6. Ruig glanshavergrasland 7. Graslanden van zandige, droge gronden Deze specifieke vegetatietypen zijn algemeen onder te verdelen in de volgende gras- en hooilanden:

Tabel 6-1: Toelichting per vegetatietype, Alterra

26

De resultaten van dit onderzoek incl. de nota ‘Dijken op zicht’ en ‘Visie op vegetatie’ vormen de basis van dit monitoringsproject. 27 Deze tabel is deels afkomstig uit de nota ‘Visie op vegetatie’, blz. 46. 40

6.4 Erosiebestendigheid28 De erosiebestendigheid van de grasmat van de primaire waterkeringen is in opdracht van het HWB door Alterra bepaald aan de hand van metingen van vegetatietype, bedekking en mate van doorworteling van de vegetatie en volgens de richtlijnen in de Leidraad Toetsen op Veiligheid (LTV) (TAW, 1999). De doorworteling van de zode verschilt per vegetatietype. Uit het onderzoek door Alterra blijkt dat de doorworteling van de zode het best is bij de kamgrasweide en bij het glanshaverhooiland. De beemdgras-raaigrasweide en het ruig glanshaverhooiland scoren het slechtst. De overgangssituaties (tussen beemdgras-raaigrasweide en kamgrasweide en tussen kamgrasweide en glanshaverhooiland) scoorden gemiddeld. Hieruit blijkt, dat uit het oogpunt van de erosiebestendigheid een goed ontwikkelde kamgrasweide of glanshaverhooiland te verkiezen is boven de overige typen. Een toelichting wordt gegeven aan de hand van de volgende tabel:

Tabel 6-2: Erosiebestendigheid per vegetatietype, Alterra

6.5 Methode en analyse De methodes om deze opnames uit te voeren zou in nader overleg met Kennis & Advies moeten worden bepaald. Binnen het PQ worden voor de vegetatieopname alle plantensoorten (nader overleg over mossen) geïnventariseerd. De meest gebruikte schaal is Braun-Blanquet (of Tansley). Hierin wordt ook de bedekking per soort meegenomen. Indien mogelijk exoten specifiek benoemen. Verder wordt de vegetatie in verschillende lagen ingedeeld: boomlaag, struiklaag, kruidlaag en moslaag. Hiervan maak je een inschatting in percentages. Normaal gesproken zou je op het talud van een kering vooral een kruidlaag aantreffen. Er zal ook moeten worden gekeken naar de bedekking t.o.v. kale plekken. Een mogelijke aanvullende methode zou kunnen zijn om de uitkomsten in te voeren in Synbiosys. Dit is een informatiesysteem dat allerlei informatie bevat op meerdere schaalniveaus en daarnaast de mogelijkheid biedt om eigen vegetatieopnamen te identificeren (classificeren) en te analyseren. Met behulp van dit programma kunnen o.a. de plantensoort, plantengemeenschap, landschap, bedekking en abiotische en sociologische gegevens op het niveau van plantengemeenschapen worden vastgesteld. Ook de gegevens van een zelf te selecteren gebied kunnen worden opgevraagd. 6.6 Dataverwerking Na het veldwerk moet de verzamelde data worden ingevoerd. Nadat dit is gebeurd zouden de gegevens verwerkt moeten worden in GIS en vervolgens kunnen worden ontsloten via GeoWeb. Na een aantal jaren te hebben gemonitord kunnen de gegevens op basis van een aantal verschillende invalshoeken worden geanalyseerd. Hoe deze gegevens worden verwerkt en welke gegevens moet nog nader worden bekeken. Het zou verder handig zijn om deze gegevens ook te kunnen gebruiken voor de toetsing.

28

Dit hoofdstuk is deels afkomstig uit de nota ‘Visie op vegetatie’, blz. 47

41

Deel 3 Bijlagen

Bijlagen Bijlage A: Begripsomschrijvingen Beschermingszone: een aan een waterstaatswerk grenzende zone, die als zodanig in de legger is opgenomen, waarin ter bescherming van dat waterstaatswerk voorschriften krachtens deze Keur van toepassing zijn; Bestuur: het dagelijks bestuur van waterschap Brabantse Delta; Compartimenteringskering: een regionale waterkering die als zodanig geen directe waterkerende functie heeft, tenzij in geval van doorbraak of overstroming van de primaire waterkering; Bodemsanering: activiteit gericht op het beperken c.q. verwijderen van verontreinigingen van de bodem; Bouwwerk: elke constructie van enige omvang van hout, steen, metaal of andere materialen die, hetzij indirect met de grond verbonden is, hetzij direct of indirect steun vindt op of in de grond; Brandblusvoorziening: voorziening die permanent aanwezig is, maar slechts in noodsituaties benut wordt ten behoeve van de bluswatervoorziening; Brandnetel: planten van de soort Urtica dioica L. of Urtica urens L.; Bronbemaling: het onttrekken van grondwater ten behoeve van het in den droge uitvoeren van bouwactiviteiten of ontgravingen; Distels: planten behorende tot alle niet wettelijk beschermde distelsoorten, waaronder de op basis van de provinciale distelverordening te bestrijden distels. Gesloten periode: de periode van 1 oktober tot 1 april; Grondwater: water dat vrij onder het aardoppervlak voorkomt met de daarin aanwezige stoffen, voor zover het waterschap door de Waterwet met het beheer over dat grondwater is belast; Grondwatersanering: activiteit gericht op het beperken c.q. verwijderen van verontreinigingen van grondwater; Insteek: het punt waar talud en maaiveld elkaar ontmoeten of geacht worden elkaar te ontmoeten; Jacobskruiskruid: plant van de soort Senecio jacobaea L.; Kruin: de niet-hellende oppervlakken van waterkeringen die hoger zijn dan het maaiveldniveau; Kunstwerk: civieltechnische constructie, waarvoor andere materialen dan aarde, klei of zand zijn gebruikt, die onderdeel is van de waterkering of het oppervlaktewaterlichaam; Legger: legger als bedoeld in artikel 5.1 van de Waterwet of in artikel 78 tweede lid van de Waterschapswet; Onderhoudsstrook: een aan een oppervlaktewaterlichaam grenzende zone, die dient voor het onderhoud van dat oppervlaktewaterlichaam; Ondersteunend kunstwerk: civieltechnische constructie, waarvoor andere materialen dan aarde, klei of zand zijn gebruikt, die onderdeel uitmaakt van een waterstaatswerk en ten behoeve van dat waterstaatswerk een functie vervult; Oppervlaktewaterlichaam: samenhangend geheel van vrij aan het aardoppervlak voorkomend water met de daarin aanwezige stoffen, alsmede de bijbehorende waterbodem, oevers en voor zover uitdrukkelijk aangewezen krachtens de Waterwet, drogere oevergebieden, alsmede flora en fauna; Overige waterkering: elke waterkering die niet als primair of regionaal wordt aangemerkt;

43

Piping: onderloopsheid. Definitie: de lekstroom onder een constructie door. Bij waterkeringen: het verschijnsel dat onder een waterkering een holle pijpvormige ruimte ontstaat doordat het erosieproces van een zand meevoerende wel niet stopt. Pompcapaciteit: het maximum wateropbrengend vermogen van een inrichting in kubieke meters per uur; Profiel van vrije ruimte: de ruimte ter weerszijden van en boven een waterkering, die als zodanig in de legger is opgenomen, die naar het oordeel van de beheerder nodig is voor toekomstige verbeteringen aan de waterkering; Regionale waterkering: een waterkering, niet zijnde een primaire waterkering als bedoeld in de Waterwet, die beveiliging biedt tegen overstroming en die als zodanig is aangewezen in de Verordening Water NoordBrabant; Ridderzuring: plant van de soort Rumex obtusifolius L.; Talud: hellend oppervlak van oppervlaktewaterlichamen en waterkeringen; (Vaar)evenement: iedere vorm van georganiseerde groepsactiviteit (waarbij gebruik gemaakt wordt van één of meerdere vaartuigen, vlotten of drijvende voorwerpen) met ten minste 8 personen, zowel eenmalig als terugkerend van aard; Vaarweg: oppervlaktewaterlichaam zoals aangegeven op de bij deze Keur behorende Keurkaart vaarwegen; Veedrenkput: inrichting voor het drenken van vee waarvan de pomp niet mechanisch wordt aangedreven; Waterkering: kunstmatige hoogten en die (gedeelten van) natuurlijke hoogten of hooggelegen gronden, met inbegrip van daarin of daaraan aangebrachte werken, die (mede) een waterkerende functie hebben. Waterkeringen worden afhankelijk van aard en functie onderscheiden in: o primaire waterkeringen; o regionale waterkeringen; o overige waterkeringen; Waterstaatswerk: oppervlaktewaterlichaam, bergingsgebied, waterkering, ondersteunend kunstwerk en bijbehorende onderhoudsstroken, dat als zodanig in de legger is aangegeven, tenzij dat werk is vrijgesteld van de opneming in de legger als bedoeld in artikel 5.1 van de Waterwet, dan wel dat, als de vaststelling van de legger nog niet heeft plaatsgevonden, op de in artikel 7.2 Keur bedoelde kaart is aangegeven; Watersysteem: samenhangend geheel van een of meer oppervlaktewaterlichamen met bijbehorende bergingsgebieden, waterkeringen, ondersteunende kunstwerken en grondwaterlichamen; Watervergunning: vergunning als bedoeld in de Waterwet; Werk: elke door menselijk toedoen ontstane of te maken constructie met toebehoren; Wet: Waterwet.

44

Bijlage B: Kader van het Beheer- en onderhoudsplan vanuit beleid en wetgeving Europees niveau Europese Kaderrichtlijn Water Vanuit deze richtlijn geldt een resultaatsverplichting om voor waterlopen, onderdeel van een waterlichaam, een Goede Ecologische Toestand te bereiken, uitgedrukt in een ecologische doelstelling per waterlichaam. Het onderhoud van waterlopen heeft grote invloed op de ecologische kwaliteit van een waterloop en moet samen met andere maatregelen, zoals inrichting en emissiebeleid leiden tot de realisatie van deze doelstelling. Europese Vogel- en habitatrichtlijn Ingrepen binnen een richtlijngebied, zoals maaionderhoud, mogen geen significante gevolgen hebben voor de doelsoorten uit de richtlijn. Nieuwe plannen of projecten in en in de nabijheid van Speciale Beschermingszones worden conform de richtlijn getoetst. Dit geldt ook voor onderhoudsplannen. Deze richtlijn is verankerd in het Nederlands beleid door middel van de Flora- en Faunawet. Binnen 5 jaar wordt de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn geïntegreerd in de nieuwe Europese richtlijn Natura 2000. Flora- en Faunawet Alle handelingen die een nadelig, significant effect hebben op beschermde inheemse planten- en diersoorten zijn verboden. Ontheffing wordt verleend voor onderhoud van waterkeringen, wateren, waterkanten, oevers of graslanden, die niet worden gebruikt in het kader van de normale agrarische bedrijfsvoering. Activiteiten, zoals regulier beheer en onderhoud, in een beschermingsgebied zijn vrijgesteld (ontheffing vragen is niet nodig), mits gewerkt wordt volgens een door de Minister van LNV goedgekeurde gedragscode. Deze gedragscode bevat specifieke regels voor onderhoud. Uit deze wet komt ook de zorgplicht voort. Dit betekent dat: • Op hoofdlijnen bekend is waar beschermde flora en fauna aanwezig is; • Zorg besteed wordt aan de instandhouding van soorten en leefgebieden; • Activiteiten vermeden worden waarvan vermoed wordt dat die nadelig zijn voor flora en fauna. Het DB van het waterschap heeft zich geconformeerd aan de gedragscode, gebaseerd op de Flora- en fauna wet en volgt de volgende strategie: negatieve effecten voorkomen, indien niet mogelijk effecten beperken, indien niet mogelijk schade compenseren. Richtlijn overstromingsrisicos’s De Europese Richtlijn Overstromingsrisico's (ROR) is in november 2007 in werking getreden. In 2009 zijn vereisten vanuit de richtlijn in de Nederlandse wet- en regelgeving opgenomen. Vanaf 2010 werken overheidsorganisaties aan de daadwerkelijke implementatie van de ROR: zij maken overstromingsgevaar- en overstromings-risicokaarten en overstromingsrisicobeheerplannen. Het doel van de ROR is de beperking van de negatieve gevolgen van overstromingen voor de gezondheid van de mens, het milieu, het culturele erfgoed en de economische bedrijvigheid. Rijksniveau Waterwet De Waterwet moderniseert en integreert de bestaande wetgeving op het gebied van waterbeheer. Veel van de huidige wetgeving, waaronder de Wet op de waterkering en de Wet beheer rijkswaterstaatswerken, is versnipperd in verschillende wetten die deels ook nog eens verouderd zijn. In 2008 is zowel de Waterwet, de uitvoeringsregelgeving (het Waterbesluit), de Invoeringswet als het loket voor watervergunning en omgevingsvergunning in werking getreden. Waterschapswet Waterschappen hebben de primaire publiekrechtelijke verantwoordelijkheid voor de aanleg, het beheer en onderhoud van de waterlopen en waterkeringen in hun gebied. Leidraden en handboeken rondom waterveiligheid • ‘Voorschrift Toetsen op Veiligheid’, Expertise Netwerk Waterkeringen; • ‘Basisrapport Waterkerende Kunstwerken en Bijzondere Constructies’, Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen (T.A.W.), 1997; • ‘Handreiking Constructief Ontwerpen’, Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen (T.A.W.), 1994; • ‘Leidraad voor ontwerp, beheer en onderhoud constructies en vreemde objecten, in op en nabij waterkeringen’, Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen (T.A.W.), 1976 (geactualiseerd in 1997); • ‘Leidraad Rivieren’, Ministerie van Verkeer en Waterstaat en Expertise Netwerk Waterkeren, 45

Den-Haag, juli 2007; • ‘Technisch Rapport Waterkerende Grondconstructies’, Technische Adviescommissie voor de Waterkeringen (T.A.W.), 2001; • De vigerende NEN-normen met betrekking tot de waterstaatskundige veiligheid bij pijpleidingen voor het transport van gassen en vloeistoffen zoals onder andere de NEN-normen 3650, 3651, 3652 en NPR 3659; • Rapport CUR nummer 166, ‘Damwandconstructies’, Civieltechnisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR), 1993; • Kwaliteitsrichtlijnen en Bestekvoorwaarden voor de Boomverzorging (KKB); • Visual Tree Assessment (oftewel V.T.A.). Regeling hydraulische randvoorwaarden primaire waterkeringen Op grond van artikel 2.3, eerste lid, van de Waterwet is de Regeling veiligheid primaire waterkeringen vastgesteld. Deze regeling bevat in de bijlagen de "Hydraulische randvoorwaarden primaire waterkeringen" (HR 2006) en het "Voorschrift toetsen op veiligheid primaire waterkeringen" (VTV 2006) (zie de website van Helpdesk Water). • De HR 2006 leggen de relatie vast tussen de hoogwaterstanden en overschrijdingskansen, waarvan de beheerder dient uit te gaan bij het bepalen van het waterkerend vermogen van de primaire waterkeringen. • In de VTV 2006 zijn voorschriften opgenomen voor de door de beheerder te verrichten beoordeling van de veiligheid van de door hem beheerde primaire waterkeringen. De HR 2006 en het VTV 2006 vormen samen het wettelijk toetsinstrumentarium. De hydraulische randvoorwaarden worden telkens voor zes jaar vastgesteld. Natuurbeschermingswet Vertaling van het beleid uit de Habitatrichtlijn ( en in de toekomst Natura2000) in Rijksbeleid. Een gebied kan als beschermd natuurmonument worden aangewezen. In een beschermd natuurmonument kunnen bedreigingen van de natuur stopgezet worden of aan regels gebonden worden. O.a. Markiezaatsmeer, Volkerak/Zoommeer, Molenplaat en De Dintelse Gorzen en Slikken van de Heen zijn beschermd. Natuur voor mensen, mensen voor natuur In deze nota zijn de begrenzingen van Ecologische Hoofd Structuur (EHS) vastgelegd. Het onderhoud van waterlopen en waterkeringen in West-Brabant die onderdeel zijn van de EHS dient op deze functie te zijn afgestemd. Structuurschema Groene Ruimte Streefbeeld Nat Nederland: een duurzame afstemming tussen verschillende functies gericht op het behoud en ontwikkeling van de verscheidenheid. Regionaal niveau Provinciaal Waterhuishoudingsplan In het regionaal waterhuishoudingsplan zijn functies aan waterlopen toegekend. Het onderhoud van de waterlopen moet bij deze functies aansluiten. Provinciale verordening water 2009 De voornaamste provinciale regelgeving op het gebied van de waterkeringszorg is de Provinciale verordening water 2009. Deze verordening is voor een deel bepalend voor de invulling die de waterbeheerder aan zijn taak geeft. Zo stelt de provinciale verordening dat de beheerder verplicht is een beheerplan, een overzichtskaart, een Legger, een technisch beheerregister, een verslag regionale waterkering en een calamiteitenplan te maken. Deze moeten aan bepaalde vereisten voldoen. Provinciaal natuurbeheerplan 2012 In een natuurbeheerplan begrenzen Gedeputeerde Staten gebieden waar subsidiëring van beheer van natuurgebieden, agrarische natuur en landschapselementen plaats kan vinden. Het natuurbeheerplan geeft ook aan waar kwaliteitsimpulsen voor natuur en landschap mogelijk zijn. Daarnaast beschrijft het natuurbeheerplan per (deel)gebied welke natuur- en landschapsdoelen van toepassing zijn en stelt het natuurbeheerplan zo nodig aanvullende eisen ten aanzien van het uitvoeren van bepaalde beheermaatregelen. Het natuurbeheerplan vormt een belangrijk instrument voor de realisering van het rijksen provinciale natuur- en landschapsbeleid waaronder de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Structuurvisie ruimtelijke ordening Noord-Brabant Op 1 januari 2011 is de Structuurvisie ruimtelijke ordening Noord-Brabant in werking getreden. Provinciale Staten stelden deze op 1 oktober 2010 vast. De structuurvisie is opgebouwd uit twee delen (A en B) en een uitwerking.

46

Deel A bevat de hoofdlijnen van het beleid. Hierin heeft de provincie haar belangen gedefinieerd en ruimtelijke keuzes gemaakt. Deze belangen en keuzes zijn gebaseerd op trends en ontwikkelingen. Ook beschrijft de provincie vanuit welke filosofie ze haar doelen wil bereiken. Die is: ‘samenwerken aan kwaliteit’. De provincie realiseert haar doelen op vier manieren: door regionaal samen te werken, te ontwikkelen, te beschermen en te stimuleren. Deel B beschrijft de provincie vier ruimtelijke structuren: de groenblauwe structuur, het landelijk gebied, de stedelijke structuur en de infrastructuur. Voor iedere structuur formuleert de provincie ambities en beleid. Per beleidsdoel is aangegeven welke instrumenten de provincie inzet om haar doelen te bereiken. Gemeentelijke landschapsbeleidsplannen en groenstructuurplannen Het gemeentelijk beleid dat betrekking heeft op een waterkering en omliggende gebieden is idealiter beschreven in een landschaps-beleidsplan schept op gemeentelijk niveau een kader dat richting geeft aan de verschillende initiatieven en maatregelen gericht op behoud en ontwikkeling van de kwaliteiten van het landschap in de meest brede betekenis van het woord. Hier vallen ook de waterkeringen onder. Dit gemeentelijk landschapsbeleidsplan dient voor een belangrijk deel voorwaardenscheppend voor de beheersvormen op en rond de waterkering te zijn. In de praktijk blijkt veelal een dergelijk richtinggevend gemeentelijk beleid niet aanwezig en is het richtinggevend ruimtelijk kader vastgesteld door het waterschap in de dijkverbetering. Keur Waterschap Brabantse Delta De keur bevat ten aanzien van de oppervlaktewateren, de boezemkades, kades en overloopkades ge- en verbodsbepalingen onder andere met betrekking tot het onderhoud daarvan. De Keur van het waterschap is het belangrijkste juridische instrument voor het beheer van de waterkeringen. Deze verordening bevat, binnen de door de hogere overheden gegeven wettelijke kaders, ge- en verbodsbepalingen die niet alleen op het kerngebied van toepassing zijn maar ook op zones langs de waterkering, voor zover deze zones van belang zijn voor de stabiliteit van de waterkering. Met het profiel van vrije ruimte wordt rekening gehouden met de ontwikkelingen in de toekomst . Het AOWW en het beheer-en onderhoudsplan waterkeringen houdt rekening met deze bepalingen. Legger Een Legger is een door het waterschap vastgesteld register. Een legger geeft het waterschap én derden een overzicht van: • Alle aanwezige waterlopen en waterkeringen inclusief kunstwerken (bijv. duikers, stuwen, etc.) • Wie verantwoordelijk is voor het beheer en onderhoud van deze werken. Dat betekent dat het gaat om de beheertaken en onderhoudsplichten van het waterschap en om de onderhoudsplichten van derden waarop het waterschap toezicht uitoefent. • Daarbij geeft de Legger ook aan tot waar het regime van de keur van toepassing is, en is de Legger een naslagwerk ten aanzien van waterstaatswerken. Omdat dit aan verandering onderhevig is, wordt de legger regelmatig aangepast en opnieuw vastgesteld. Beleidsregel Vergunningen- en ontheffingenbeleid Op basis van gebods- en verbodsbepalingen wordt aangegeven wat het waterschap omwille van de kwaliteit van de waterkering en het waterhuishoudkundig goed functioneren van de waterloop wel en niet toelaat.

47

Bijlage C: Beheerinstrumenten Reglement Het Reglement is vastgesteld door de provincie en is opgesteld overeenkomstig de voorschriften van de Waterschapswet. Het geeft aan welk gebied het waterschap beheert, welke taken het waterschap heeft en welke onderhoudsverplichtingen van toepassing zijn. Verder zijn randvoorwaarden gesteld voor de samenstelling en inrichting, de bevoegdheden en verplichtingen van het bestuur. Tevens zijn de uitgangspunten voor kostentoedeling aan de belangencategorieën vastgelegd en de wijze waarop de provincie het toezicht uitvoert. Provinciale verordening water 2009 In de provinciale verordening staat beschreven, dat de waterkering beheerder de volgende beheerinstrumenten dient op te stellen: Beheersplan, Legger, Technisch Beheerregister en een Calamiteitenplan. Keur In de Keur worden ge- en verboden gesteld aan activiteiten in, op en aan de waterkering. Het bestuur kan onder bepaalde voorwaarden ontheffing verlenen. Voor het handhaven van de keurbepalingen heeft het waterschap de volgende instrumenten: • het voeren van schouw; (toezicht) • bestuursrechtelijke handhaving; • strafrechtelijke handhaving. Schouw In de keur is opgenomen, dat er schouw gevoerd kan worden. De schouw heeft een controlerende functie. Met het voeren van schouw wordt een controle uitgevoerd van de situatie ten opzichte van de legger en de bepalingen uit de keur, betreffende het beheer en onderhoud van waterkeringen en kunstwerken. Handhavingstoezicht Het waterschap beschikt over medewerkers die toezicht houden op de waterkeringen. Zij constateren activiteiten en zaken die volgens de keur niet zijn toegestaan. Zij proberen preventief mogelijk met de keur strijdige ontwikkelingen te voorkomen. Zij begeleiden daarnaast aanvragen voor het uitvoeren van werken die volgens de keur niet zijn toegestaan, maar waarvoor toch, onder het stellen van nadere voorwaarden, ontheffing kan worden verleend. De ontheffingenprocedure en de criteria die worden gehanteerd bij het behandelen van aanvragen zijn opgenomen in de nota Ontheffingenbeleid. Aan dit ontheffingenbeleid is de nota (Hoogte)criteria voor keringen en kaden gekoppeld. Handhaving Indien uit dagelijks toezicht of schouw blijkt van illegale handelingen (in strijd met keur of verleende ontheffing) kan tegen de veroorzaker(s) worden opgetreden door: 1. Bestuursrechtelijke handhaving Hieronder wordt verstaan het door het bestuur van het waterschap opleggen van bestuursdwang (d.i. het op kosten van de overtreder ongedaan maken van een illegale situatie) en het opleggen van een last onder dwangsom. 2. Strafrechtelijke handhaving Het opmaken van een Proces-verbaal en strafrechtelijke vervolging. Beide handhavingsmiddelen kunnen worden toegepast. Het bestuursrechtelijke hulpmiddel is in vele gevallen de voorkeur, omdat hiermee de illegale situatie wordt weggenomen. Beheerplan Het waterschap is op grond van de Provinciale verordening verplicht een beheerplan vast te stellen, waarin is aangegeven wat het waterschap ter invulling van zijn taak verricht. Dit beheerplan heeft het karakter van een visiedocument, waarin een helder toekomstbeeld wordt geschetst. Overzichtskaart Op grond van de Wet op de waterkering en de Provinciale verordening op de waterkering dient het waterschap een overzichtskaart te maken waarop de primaire- en regionale waterkeringen worden onderscheiden.

48

Legger Een legger is een verplicht instrument krachtens zowel de Waterschapswet als de Wet op de waterkering. In een legger is aangegeven aan wie welke onderhoudsverplichtingen zijn opgedragen, voor zover het waterschap het onderhoud niet zelf uitvoert. Daarnaast beschrijft de legger de gewenste en/of vereiste toestand van de waterkering. Feitelijk geeft de legger de norm weer, waaraan een waterkering dient te voldoen, qua richting, vorm, afmeting en constructie. Een legger omvat situatietekeningen, lengteprofielen en dwarsprofielen. Hierop zijn/worden ook de begrenzingen van de kern- en (buiten)beschermingszone aangegeven. De gegevens zijn ontleend aan de model-legger van de Unie van Waterschappen en de Provinciale richtlijn. De legger doorloopt een in de Waterschapswet omschreven openbare vaststellingsprocedure. Beheerregister Het beheerregister bevat de actuele toestand van de waterkering zoals die tijdens de verplichte toetsing voor primaire waterkeringen en een niet verplichte “doorlichting” voor overige waterkeringen is waargenomen. Veranderingen aan de waterkering worden in het beheerregister opgenomen. Het beheerregister is een belangrijk hulpmiddel bij de inschatting van het waterkerend vermogen. De gegevens zijn ontleend aan het modelregister van de Unie van Waterschappen en de Provinciale richtlijn. Toetsing en rapportage Het waterschap dient op grond van de Wet op de waterkering elke 6 jaar een verslag uit te brengen aan gedeputeerde staten over de algemene waterstaatkundige toestand van de primaire waterkeringen. Het verslag bevat vooral een gedetailleerde beoordeling van de veiligheid en indien nodig een omschrijving van de maatregelen die nodig worden geacht om de vereiste veiligheid te bereiken. Jaarlijks wordt in het kader van de begroting een evaluatie uitgevoerd van de werkzaamheden in het voorafgaande jaar. De resultaten van de toetsing vormen de referentiesituatie voor deze evaluatie. Relatie keur, legger, beheerregister en toetsing Er bestaat een relatie tussen de verschillende hierboven beschreven documenten. De legger is daarbij voorwaardenscheppend voor de eisen, waaraan de waterkering dient te voldoen. Het beheerregister geeft de huidige staat van de waterkering weer. De toetsing confronteert de legger met het beheerregister. Hierdoor kunnen eventuele knelpunten in de staat van de waterkering worden gesignaleerd. Het toetsingsrapport kán gegevens aanleveren ten behoeve van het op te stellen beheersplan of calamiteitenplan. Calamiteitenplan Het calamiteitenplan, dat in de Waterstaatswet 1900 verplicht is gesteld, beschrijft de wijze waarop het waterschap organisatorisch en in technisch uitvoerende zin is voorbereid op situaties die betrekking hebben op hoge buitenwaterstanden en/of calamiteiten aan de waterkering. Dit calamiteitenplan bevat in ieder geval een:  overzicht van soorten calamiteiten die kunnen optreden;  overzicht van de te nemen maatregelen en het beschikbaar materieel;  overzicht van diensten, instanties en organisaties die kunnen worden ingeschakeld;  schema met betrekking tot de calamiteitenorganisatie van de beheerder;  meld- en alarmeringsprocedure;  beschrijving van moment en de wijze waarop gemeenten worden geïnformeerd;  overzicht van de wijze waarop de beheerder de kwaliteit van de calamiteitenorganisatie waarborgt.

49

Bijlage D: Vastgoedbeleid m.b.t. waterkeringen (11IT017362) Inzet van instrumenten voor aanleg of verbetering van objecten De keuze per taakveld/object Primaire keringen Het waterschap heeft ca. 143 km primaire waterkering in beheer. Deze zijn voor het overgrote deel in eigendom van het waterschap. Ongeveer 9 km is bij particulieren in eigendom en nog ongeveer 10 km bij gemeenten en terreinbeheerders. Dat er nog slechts 9 km in eigendom is van particulieren is het gevolg van het feit dat het waterschap lang heeft geprobeerd de primaire keringen in eigendom te krijgen. De primaire keringen worden in eerste instantie beschermd via de keur en legger. In de praktijk blijkt echter dat dit spoor onvoldoende soelaas biedt. Meer nog dan bij andere keringen is bij primaire waterkeringen de erosiebestendigheid van de bekleding (meestal een grasmat) van groot belang voor de veiligheid van de waterkering. De goede conditie van de grasmat kan echter maar ten dele via de keur geregeld worden. Ten eerste is de tijd die verstrijkt als er bij problemen via het handhavingsspoor ingegrepen moet worden, dermate lang dat schade aan de grasmat niet adequaat en snel genoeg hersteld kan worden. Indien het waterschap eigenaar is kan het wel spoedig en goed gebeuren. Ten tweede blijkt uit de ervaringen van de ‘werkgroep grasmat’ dat voor een erosiebestendige grasmat maatwerk en gespecialiseerde machines nodig zijn. Zelfs nog meer dan nu het geval is. Deze machines zijn zo duur en specialistisch dat het gebruik ervan niet redelijkerwijs verlangd en - via de keur - voorgeschreven kan worden aan particulieren. Het waterschap heeft dergelijke machines wel en kan deze als eigenaar gemakkelijk inzetten. Ten derde is het niet gewenst om al het maatwerk dat een erosiebestendige grasmat meebrengt via voorschriften in de keur af te dwingen. De regelgeving zou daarmee veel te gedetailleerd en ingewikkeld worden. Geconcludeerd moet daarom worden dat het hebben van het eigendom van de primaire keringen noodzakelijk is om, in aanvulling op de keur, een voldoende erosiebestendige waterkering te garanderen. Regionale en overige keringen Van de regionale en de overige waterkeringen is momenteel slechts een zeer klein deel in eigendom van het waterschap. Hier is nooit een actieve verwerving uitgevoerd. De regionale en overige keringen worden (inclusief beschermingszones) echter voldoende beschermd door de keur en de legger. Het beleid is om deze niet in eigendom te hebben. Ondersteunende kunstwerken Onder ondersteunende kunstwerken worden allerlei soorten kunstwerken gerekend van groot tot klein zoals duikers, kleine stuwen en dergelijke enerzijds, tot gemalen, grotere stuwen en sluizen anderzijds. Het beleid verschilt dan ook per soort ondersteunend kunstwerk. Het zijn alle waterstaatswerken die vallen onder het regime van de Waterwet, keur en legger. Voor kleine ondersteunende kunstwerken zoals duikers bieden de duldplichten van de Waterwet voldoende waarborgen. Voor grotere, meer grootschalige ingrepen is de inbreuk op het eigendomsrecht zo groot, dat het vestigen van een zakelijk recht of aankoop in de rede ligt, zeker als dat zakelijk recht of het eigendom na aanleg ook nodig is voor de instandhouding zoals omschreven in hoofdstuk 3. Waterkeringen en beschermingszones Primaire keringen Hoewel voor het realiseren van waterstaatswerken in de eerste plaats bezien wordt of de Waterwet (de gedoogplicht) uitkomst biedt, geldt voor primaire keringen een afwijkend beleid. In hoofdstuk 3 is geconstateerd dat het in eigendom hebben van primaire keringen noodzakelijk is. Daarom zal vaak toch tot aankoop overgegaan moeten worden. Eventueel zal zelfs tot onteigening moeten worden overgegaan. Regionale en overige keringen Voor de realisatie/verlegging/verbreding van regionale en overige keringen is het meestal noodzakelijk om gebruik te maken van eigendommen van derden. Het waterschap moet bezien welke instrumenten het daartoe het beste kan inzetten. In principe volgt het waterschap de volgende voorkeursvolgorde: Er zal in eerste instantie getracht worden met de grondeigenaar/gebruiker overeenstemming te bereiken om het werk op diens grond uit te mogen voeren. Dit betekent dat het waterschap en de derde afspreken dat het waterschap zijn werk kan verrichten. Deze afspraak wordt opgenomen in een overeenkomst. In veel gevallen zal het waterschap de eigenaar/gebruiker schadeloosstellen. De hoogte van de schadeloosstelling is afhankelijk van de mate waarop medegebruik nog mogelijk is. Als medegebruik na aanleg mogelijk blijft, kan de gedoogplicht uit de Waterwet worden toegepast. Daarbij is de hoogte van de schadeloosstelling afhankelijk van de vorm en intensiteit van het medegebruik. 50

Indien medegebruik niet mogelijk blijkt, zal getracht worden tot aankoop/vestiging zakelijk recht over te gaan. Als over aankoop/vestiging zakelijk recht geen overeenstemming kan worden bereikt, kan worden onteigend. Medegebruik van waterschapseigendommen door derden Waterkeringen • Dijkweiland. Op dit moment wordt dijkweiland voor het overgrote deel aan schapenhouders in pacht gegeven. Er vindt extensieve beweiding plaats. Een ambtelijke werkgroep heeft een beleidsnota opgesteld waarin, bezien vanuit waterkeringstechnisch oogpunt, wordt voorgesteld om verpachting van dijkweiland af te bouwen en over te gaan op maaien en afvoeren door het waterschap, met nabeweiding door schapen. Dit kan in eigen beheer of door inzet van schapenhouders, die verplicht worden om de eerste snede te hooien en met schapen na te weiden. Dit geeft een optimale grasmat en daarmee een hoge erosiebestendigheid. Deze nota moet nog in het dagelijks bestuur worden behandeld. • Kabels en leidingen. Voor aanleg van kabels en leidingen is in het algemeen een watervergunning vereist. De watervergunninghouder en het waterschap - als eigenaar van de kering – sluiten geen overeenkomst over het gebruik van de kering. Een dergelijke overeenkomst vergt veel extra administratieve handelingen, en kosten die niet zomaar bij de watervergunninghouder kunnen worden gelegd. Belangrijk is ook dat bij kabels en leidingen geen sprake is van natrekking, en het waterschap dus niet verantwoordelijk/aansprakelijk wordt voor de kabels en leidingen. • Andere werken of inrichtingen. Ook hier is in het algemeen een watervergunning nodig. Als een derde op eigendommen van het waterschap, behorende tot de waterkering, bouwwerken of installaties aanbrengt, sluit het waterschap met hem een huurovereenkomst waarbij een marktconforme huur wordt berekend. In zeer bijzondere situaties, als het vergunde werk hierom vraagt, wordt een zakelijk recht verleend (dit kan zijn een erfpacht- of opstalconstructie. • Recreatie. Hierbij gaat het meestal om wandel- of fietsroutes op waterkeringen. Vaak is een watervergunning nodig is. Als die verleend is zal een privaatrechtelijke gebruiksregeling worden afgesloten.

51

Bijlage E: Organogram Waterschap Brabantse Delta

52

Bijlage F: Bekleding Op grond van het Voorschrift Toetsen op Veiligheid kan een dijk verdeeld worden in zeven hoofdonderdelen. Deze onderverdeling is weergegeven in onderstaande dwarsdoorsnede. Het buitentalud, de kruin en het binnentalud kunnen uit verschillende bekledingen bestaan. In de volgende paragrafen zijn de mogelijke bekledingsvormen beschreven. Water

Land

kruin binnentalud

buitentalud

kwelsloot

voorland Zinkstuk en stortsteen

filter

Zachte bekledingen Grasbekleding: De golfoploop op buitentaluds kan sterk variëren, deze is afhankelijk van de strijklengte, de waterdiepte, windrichting, de hoogte van het voorland, de aan- of afwezigheid van een berm voor de dijk en de taludhelling. Indien de golfaanval beperkt is, kan worden volstaan met een grasbekleding. Het binnentalud, de kruin en het bovenste deel van het buitentalud van de meeste waterkeringen zijn voorzien van een grasbekleding. De grasbekleding van een waterkering is voor een belangrijke mate bepalend voor de erosiebestendigheid. Een goede grasbekleding is in staat een aanzienlijke golfbelasting te weerstaan en vormt daarmee een belangrijk onderdeel van de waterkering. De sterkte van de grasmat wordt bepaald door de soortendiversiteit en een goede en diepe doorworteling. De doorworteling van de grasmat neemt extra toe bij een grotere diversiteit aan kruiden- en grassoorten. Een goede en diepe doorworteling is erg belangrijk, want de wortels in de kleilaag zorgen er voor dat de klei bij elkaar wordt gehouden, daardoor vindt er dus weinig erosie plaats, ook bij een wat grotere golfbelasting. Verder is het belangrijk dat de grasmat aaneengesloten is, zonder kale of dorre plekken. Kale plekken zijn extra gevoelig voor erosie en verlagen daarmee de veiligheid van de waterkering. Harde bekledingen Harde bekledingen worden toegepast op die plaatsen waar de golfbelasting te groot is voor een normale grasbekleding. Een harde bekleding dient zanddicht en waterdoorlatend te zijn. Stortsteenbekleding: Bij de meeste dijkvakken komt stortsteenbekleding voor. Deze bekleding dient om de teenconstructie van de waterkering te beschermen en een bijdrage te leveren aan de sterkte van de glooiing. Nieuw aan te leggen stortsteenbekledingen worden op geotextiel aangebracht. Recentelijk aangelegde stortsteenbekledingen zijn ook al op geotextiel aangebracht. De functie van het geotextiel is de levensduur van de bestorting te verlengen. Het moet zanddicht en waterdoorlatend zijn, waardoor uitspoeling van materiaal en wegzakken van de stenen wordt voorkomen. Asfaltbekleding: Asfalt wordt meestal alleen boven de waterlijn toegepast. Bij de Amertak en het Wilhelminakanaal is er echter asfalt onder de waterlijn toegepast, namelijk de asfaltsoort Fixstone. Fixstone wordt als ecologische verharding gezien. Omdat het open van structuur is, kunnen er planten op groeien. Het is redelijk flexibel, zodat het kleine zettingen kan volgen zonder te scheuren. Op gesloten asfalt kunnen zich vanwege het gladde oppervlak nauwelijks planten vestigen. Alleen in voorkomende scheuren kunnen planten zich gaan ontwikkelen. Scheurvorming dient echter voorkomen en bestreden te worden. Asfaltproducten, die zijn samengesteld uit bitumen, zijn geschikt voor gebruik in waterkeringen. Teerhoudend asfalt mag niet meer gebruikt worden in waterkeringen. Op een aantal locaties is dit materiaal echter nog steeds aanwezig. Door verouderingsmechanismen veranderen de sterkte eigenschappen van asfalt in de loop van de tijd. De scheurgevoeligheid en de erosiegevoeligheid nemen toe. Door scheurvorming kan uitspoeling plaatsvinden.

Zetsteenbekleding: Voor zetsteen kunnen diverse steensoorten gebruikt worden, waaronder basaltzuilen, basaltonblokken, tegels en haringmanblokken. Zetstenen zoals basaltzuilen en basaltonblokken worden geplaatst op een filterdoek met daarop gebroken steen. Basaltzuilen worden niet meer geleverd, ze zijn te duur. Basaltzuilen worden alleen nog op cultuurhistorische plaatsen gehandhaafd. De vervanger is basalton. Andere zetstenen zoals haringmanblokken en tegels worden op gebroken puin of direct op een laag klei geplaatst. De stenen vormen zo een harde laag die de constructie beschermt tegen erosie door golven. Functionele eisen grasbekleding29 Element Kruin Binnentalud grasmat Buitentalud grasmat

Filter Kwelsloot

Functie-eis De kruin moet voldoen aan de minimaal vastgestelde kruinhoogte (leggerhoogte) De grasmat moet een goed gesloten plantendek vormen en kort de winter in gaan (<10 cm) maar niet te kort (5 à 8 cm) De grasmat moet het hele jaar door groen blad houden De grassen en kruiden die in de winter bovengronds komen of geheel afsterven mogen slechts in beperkte mate voorkomen De plantensoorten moeten redelijk bestendig zijn tegen droogte en vorst Voor hooiland (zonder bemesting) moet het talud voor minimaal 70% van het oppervlak bedekt zijn met begroeiing met een gelijkmatige verdeling van de spruiten Voor hooiland (zonder bemesting) moet het wortelpakket dicht zijn met vooral in de laag tot 0,15m diep veel dikke en dunne wortels Voor weiland (met een maximale bemesting van 75 kg N/ha) moet het talud voor minimaal 85% van het oppervlak bedekt zijn met begroeiing Voor weiland (met een maximale bemesting van 75 kg N/ha) moet het wortelpakket dicht zijn met veel dunne wortels in de laag van 0-0,08m Gaten, scheuren en verzakkingen in de grasmat mogen niet groter zijn dan een “stoeptegel”, 900 cm2 , en niet dieper dan 0,10m Looppaden mogen niet voorkomen Er mogen geen uitspoelingen aanwezig zijn groter dan 0,02 m3 Drijfvuil en zwerfvuil op de grasmat moet worden verwijderd Er mag geen opschot voorkomen hoger dan 0,5 m en met een diameter groter dan 2 cm Om windworp te voorkomen mag de verhouding hoogte-stamdiameter van bomen niet groter zijn dan circa 60 De grasmat mag voor niet meer dan 20% bedekt zijn met onkruid Bomen die binnen de kritieke kwelweg lengte staan moeten in een gezonde conditie verkeren Het filter in de teen van de dijk mag niet verstopt zitten De kwelstroom in de kwelsloot mag niet teveel gronddeeltjes meevoeren. Zandafzettingen mogen maximaal 0,25 m3 zijn

Functionele eisen steenbekleding Element Asfalt (binnentalud) Asfalt (buitentalud)

Zetsteen (buitentalud)

Filter Stortsteen

Kwelsloot

Functie-eis Scheuren en naden in het asfalt mogen niet breder dan 3 mm zijn Er mag geen opschot voorkomen hoger dan 0,5 m en met een diameter groter dan 2 cm. Bij aantasting van het oppervlak mag er niet meer dan 1 steenlaag zijn verdwenen De bekleding dient gesloten te zijn (geen gaten) Nabij overgangsconstructie mag geen zanduitreding optreden Er mag geen opschot voorkomen hoger dan 0,5 m en met een diameter groter dan 2 cm In het kunststoffilterdoek mogen geen beschadigingen voorkomen Er mogen geen uitspoelingen van filtermateriaal of vulmateriaal van onder de zetsteenlaag aanwezig zijn groter dieper dan 10 cm Er mogen geen ongelijke zakkingen groter dan 2 m2 en dieper dan 10 cm aanwezig zijn De bekleding dient gesloten te zijn (geen stenen mogen ontbreken) Nabij overgangsconstructie mag geen zanduitreding optreden Zie grasbekleding De bekleding dient een ‘gesloten’ vlak te vormen (er mogen geen stenen mogen ontbreken) Er mag geen opschot voorkomen hoger dan 0,5 m en met een diameter groter dan 2 cm De afname in hoogte voor de perkoenpalenrij mag maximaal 20 cm bedragen Er mogen geen zakkingen groter dan 10 m2 en dieper dan 50 cm aanwezig zijn Zie grasbekleding

29

De volgende twee tabellen zijn afkomstig uit het rapport Inspectie-en monitoringsplannen dijkring 35, Oranjewoud 2005. 54

Bijlage G: Elementen in, op of nabij waterkeringen Waterkerende kunstwerken Waterkerende kunstwerken die volledig zelfstandig een waterkerende functie moeten vervullen zijn: • Schutsluizen = verbinding van twee wateren met verschillende waterpeilen t.b.v. de scheepvaart • Stroomsluizen (spui-,inlaat- en doorlaatsluizen) • Spuisluis (of uitwateringssluis) =aflaten overtollig water op spuibekken, boezem of zee, inclusief een waterkerende functie door varieerend buitenwaterstand Inlaatsluis = inlaat van buitenwater, inclusief een waterkerende functie door varieerend buitenwaterstand • Afsluitbare duikers = constructie lijkt op gesloten spuisluis, wordt met schuif gesloten • Keersluizen = maakt open verbinding tussen buitenwater en binnen de kering gelegen haven mogelijk. Normaliter altijd open, kan dicht bij hoog buitenwater. • Gemalen = pompt water van achterliggend gebeide naar buitenwater. Dient bij hoog buitenwater afsluitbaar te zijn. • Coupures = maakt een (spoor)verbinding mogelijk, die door een dijk loopt. Waterkerende elementen zijn meestal schuif-of schotbalken. • Stormvloedkeringen • Tunnels met afsluitmiddelen Deze kunstwerken verbinden/kruisen andere lijninfrastructuur. Vaak is er een samenhang met andere waterschapstaken, waterkwantiteit-of kwaliteit. Bijzondere Waterkerende constructies (BWC’s) Deze constructies zijn grondconstructies, die in combinatie daarmee een waterkerende functie vervullen. Dit zijn bijvoorbeeld: • Kistdammen • Diepwanden • Keer- en dijkmuurtjes • Damwanden (bijvoorbeeld betonnen L-wanden) • Kwelschermen • Erosieschermen • Kademuren Meestal worden deze toegepast om ruimte te besparen (als alternatief voor een dijkversterking) of ter compensatie als andere objecten in de invloedszone aanwezig zijn. Niet waterkerende objecten (NWO’s) en overige objecten Kabels en leidingen. Leidingen zijn kokervormige constructies die geen waterkerende functie hebben, maar bij falen de waterkering kunnen aantasten. Dit zijn bijvoorbeeld transportleidingen van gemalen, hevels, duikers, pijpleidingen, tunnels zonder kanteldijken. Kabels behoren ook tot deze groep, omdat ze veelal in (holle) mantelbuizen zijn aangelegd. Bomen en struiken kunnen omvallen met als gevolg een ontgrondingskuil of beschadiging aan de bekleding. Verder kan windbelasting stuwdrukken tot gevolg hebben. Op de kruin van de waterkering is bij een gedeelte van de dijkvakken een inspectiepad aanwezig. Dit inspectiepad is meestal gemaakt van gebroken puin. Het dient voor een betere berijd-, en bereikbaarheid van de kering voor onderhoud, inspectie en eventuele calamiteiten. Op alle primaire waterkeringen is kilometrering aanwezig. Om de 100 meter ligt op de kruin een hectometerpunt van beton. Dit zijn ook de meetpunten voor het meten van de kruinhoogte. Op verpachte dijkvakken, die worden gebruikt voor het houden van schapen of koeien, zijn afrasteringen aanwezig. Op een aantal dijkvakken komen betonnen kistdammen voor, die gevuld zijn met klei; deze kwamen vroeger vooral in Brabant voor. De kistdammen zijn vroeger geplaatst om de waterkering op voldoende hoogte te krijgen, zodat golfoverslag kon worden voorkomen. Een aantal van deze dijkvakken is nu over gedimensioneerd en daar zijn de kistdammen voor de veiligheid niet meer noodzakelijk, wel hebben ze nog een cultuurhistorische waarde. Op een bepaald stuk tussen Willemstad en Geertruidenberg komen Muraltmuren voor. Dit zijn betonnen dijkverhogingen uit het midden van de 20e eeuw. De muurtjes zijn in 1904 ontwikkeld door de Schouwse waterstaatsingenieur R. R. L. de Muralt. Het zijn trapvormige platen van gewapend beton op de zeedijk.

55

Bijlage H: Kalender gedragscode Flora- en Faunawet De Gedragscode geeft het volgende aan voor beheer- en onderhoudsmaatregelen in en om wateren:

*1 *2

Tijdens broedseizoen rekening houden met de aanwezigheid van broedende vogels en andere beschermde soorten. Begrazingsdruk (aantal dieren en periode) en keuze diersoort aanpassen op voorkomen van juridisch zwaarder beschermde soorten.

De maaiperioden zijn: 1. 1 mei – 1 juni 2. 1 juni – 15 juli 3. 1 augustus – 1 september 4. 1 september – 15 november

56