Beeldvorming over vrouwen in de ‘christelijke‘ geschiedenis van Europa van 0 tot nu (2000) Subthema: Hoe stel je je de toekomst voor? Sieth Delhaas Kadertraining Katholiek Vrouwengilde Noord-Holland 22.3.2000 'De vrouw heeft een uiterst fijn verstand, maar de sluwe man laat haar niet aan de studie gaan. (...) Ach, als de vrouw maar zou studeren zou ze leren, het verstand te gebruiken. ja, dan, zou alles zich wijzigen namelijk de man onder en zij boven eindigen' (CG 1, 1046-I, 13) uit: bepaalde documenten van Donna di Garbo Gardini, één van de servett's, in het jaarboek van vrouwengeschiedenis 1980, pag. 205, Kristina Hecker.
Inleiding U hebt van mij de korte levensgeschiedenis van zes vrouwen ontvangen, die leefden tussen 0 en nu. De vraag, namens de werkgroep Vrouw en Politiek van het Katholiek Vrouwengilde Noord Holland (KVG-NH) was: Hoe stel je je de toekomst voor? De weg om deze vraag na te denken, zou moeten lopen via het leven van deze zes vrouwen, die leefden in heel verschillende tijden. Wat is de bedoeling daarvan? De bedoeling is: en nu druk ik dit in mijn eigen woorden uit: ik wil u bij het nadenken over uw eigen toekomst laten struikelen over de levensgeschiedenissen van deze vrouwen-vanvroeger. Of, aardiger gezegd: door u via het leven van deze vrouwen uit het verleden, weg te halen uit de vanzelfsprekendheid van het eigen bestaan. Want, laten we eerlijk zijn, we zijn zo vastgeroest, vaak, in ons eigen bestaan; we nemen het leven van nu als zo vanzelfsprekend, dat we ons nauwelijks meer kunnen voorstellen, dat het voor onze tijd anders was. Bijvoorbeeld, in welke benauwenis vrouwen, nog geen generatie geleden, moesten leven. En vòòr die tijd. Eeuwen daarvoor. Het fragment bijvoorbeeld dat ik u aan het begin voorlas van een ongetwijfeld intelligente vrouw. Ze was van adel. Haar beperking was: niet mogen studeren. En ze weet heel goed, wanneer ze gestudeerd zou hebben, had ze heel wat mannen in kennis en intelligentie te boven gegaan. Maar nu is haar lot: on-mondigheid, machteloosheid, een speelbal van mannelijke willekeur.
1
Uit een totaal andere tijd is de film The french lieutenant’s woman, die ik zaterdag jl. zag Als ik de beelden zie, krijg ik het letterlijk benauwd. Jong, vrouw en mooi, dan was je een prooi voor mannen van alle leeftijden en van oudere, niet meer mooie, rijke vrouwen.
Context Elke tijd, elke plaats, elk land, elke maatschappelijke inrichting, elke levensbeschouwelijke richting en elke cultuur heeft haar eigen redenen om mensen aan banden te leggen. Maar, tijd, plaats, maatschappelijke inrichting, enzovoort, zijn geen handelende personen. De tijd, de plaats, de cultuur wordt gevormd door de personen die daar een rol in spelen. Het is dus zaak, dat wij in de verhalen die we gelezen hebben ontdekken, wat het is dat vrouwen in haar leven beperkt, of wie dat is of wie het zijn. Maar ook wat of welke personen deze vrouwen ondersteunen om in haar leven zich zo te ontwikkelen, dat ze haar eigen gaven, haar capaciteiten tot ontwikkeling kan brengen. Wat we vandaag gaan doen, is dus eigenlijk: - kijken naar het leven van een bepaalde vrouw - leren van haar leven; zowel van het negatieve als van het positieve daarin - een strategie ontwerpen voor je eigen leven, je toekomst. Bij deze strategie is het woord context belangrijk. Context, dat wil zeggen, het totale verband waarin een mens leeft: de tijd waarin je leeft, de plaats in de wereld, of je vrouw bent of man, of je wit bent of gekleurd, of je alleen leeft, of je gehuwd bent, of je kinderen hebt, maar ook verder van huis: of je economisch zelfstandig bent, of je in een democratie leeft of in een totalitaire staat, of vrouwen gelijke rechten hebben als mannen, of burgers vrij zijn om te gaan en te staan waar ze willen, of de godsdienst in het land waar je woont zeggenschap heeft in de regeringsvorm, bijvoorbeeld of de kerk macht heeft over de wetgeving, enzovoort, enzovoort. Mijn taak vandaag is om jullie in het kort iets te vertellen over de tijd waarin de vrouwen, waarvan jullie de levensverhalen hebben gelezen leefden. Die tijd geeft de eigen context aan. En wil je iets van het leven van die vrouwen leren, dan moet je haar context en je eigen context vergelijken. Zowel jouw persoonlijke context, van ieder van jullie apart, als je maatschappelijke, levensbeschouwelijke en culturele context. Annie en Jan Romein-Verschoor, bekende historici in de twintigste eeuw, zeggen over mensen die een rol in de geschiedenis spelen: ‘Het gaat in de geschiedenis behalve om maatschappelijke ook om persoonlijke verhoudingen. Het gaat om een reeks betrekkingen tussen mensengroepen onderling, die hun laatste basis vinden in de wijze waarop zij zich hun levensonderhoud verschaffen, de wijze waarop de enkeling – tevens groepslid – die betrekkingen bindt en ontbindt en er zichzelf mee bouwt!’ Vandaag gaat het dus om de rol die ‘grote vrouwen’ in de geschiedenis spelen. Vrouwen, die om de één of andere reden aan de vergetelheid van de geschiedenis zijn ontkomen. Die grote vrouwen zijn een deel van het geheel van de mensengeschiedenis. Deze vrouwen worden
2
gevormd door de cultuurmatrijs, de vorm van haar tijd. En dan kan het toch zijn, ondanks die cultuurvorm, dat juist die ene vrouw schepster wordt van ‘eeuwigheidswaarde’. In de context van elk van deze vrouwen, licht ik die facetten uit, die typerend zijn voor het leven van die vrouw.
Heloise, Frankrijk (elfde eeuw) - circa 1100 opkomst van de steden - grotere overheidsbemoeienis - groeiende bevolking - economische groei - aanpak van grote ontginningen - oprichting van universiteiten - afwending van analfabetisme door de adel - een nieuwe westerse samenleving ontstaat - nieuwe staten waarin wereldwijde macht van de kerk van Rome verzet ontmoet - huwelijk wordt door de kerkleiding aan adellijke leken opgelegd - kerkelijke opvattingen over seksualiteit is gekoppeld aan zonde; vanaf nu legt de kerk het huwelijk op aan (adellijke) leken: de vleselijke lusten verliezen binnen het huwelijk hun zondig karakter, tenminste wanneer het seksuele contact er op is gericht kinderen te verwekken - het huwelijk wordt een sacrament; waar omheen een theologie van het huwelijk wordt geformuleerd; de symboliek van Christus als bruidegom, verenigd in een mystiek huwelijk met de kerk, is daarvan de kern. Dit ‘moderne’ huwelijk kennen we in onze tijd nog steeds compleet met altaar en burgerlijke stand. Dit is een vorm van huwelijk, dat afwijkt van de traditionele vormen van huwelijk, die gebruikelijk zijn in NW-Europa, Noord Frankrijk en Vlaanderen in die tijd, begin van het celibaat, losmaken van de banden met de adel.
Clara van Assisi (1194-1253) -
buitengewone culturele bloei, verbreidt zich vanuit Italië over Europa opkomst handel en economische groei, ontstaan klasse kooplieden toename aantal steden steden en kooplieden tegenover de adel, proberen privileges te krijgen, koning probeert hen te vriend te houden tegenover de macht van de adel toename bevolking tijd: late middeleeuwen ontstaan geschiedenis van het hof, ridders, troubadours 3
-
wetenschap en theologie ontwikkelen zich ontstaan geestelijke cultuur tijd van wereldbeheersend pausdom en groot machtsvertoon strijd tussen Duitse keizer en de paus opkomst sekten van Katharen en Waldenzen die de paus de antichrist noemen en armoede prediken tegenzet: stichting door de kerk van kerkelijke orden die armoede prediken vijfde en zesde kruistocht kerk begint verzoening door lijden te prediken zonder zelf iets van rijkdom af te staan
Katharina von Bora (1499-1552) Duitse Gebieden -
ontdekking nieuwe werelddelen, volken en culturen natuurkundige Copernicus beweert dat niet de aarde, maar de zon middelpunt is van het heelal, hetgeen een psychologische schok veroorzaakt revolutionering van de oorlogvoering door uitvinding buskruit; afbraak macht adel verbreiding van drukkunst, gewone mensen kunnen geschriften lezen buiten de kring van geleerden en geestelijken om opkomst van het humanisme kerk vreest gezagsverlies humanisme en reformatie verlangen naar ontvoogding kerk Turken, die al dertig koninkrijken hebben veroverd dreigen Europa te veroveren. In 1521 komen ze tot staan voor de muren van Wenen de Reformatie breekt door in Duitse landen. Adel is verdeeld tussen katholieken en Reformatie, wat de macht van de keizer aantast Bijbel brengt binnen reformatorische Christenen een vorm van democratisering tot stand veel bijgeloof in geestenwereld zeer slechte positie van de vrouw in tegenstelling tot voorgaande eeuwen in vermand met de formulering van de theologie rol oudere vrouw verandert in snel groeiende steden; zij wordt gezien als een handlangster van de duivel. ontstaan heksenleer; honderdduizenden vrouwen worden verbrand en verdronken aanstichters heksenprocessen en heksenleer: twee Dominicaner monniken Heinrich Institoris en Jakob Sprenger, gesteund door Paus Innocentius VIII. leegloop van vele kloosters doordat Luther van mening is dat de geestelijke staat niet verheven is boven de huwelijkse staat.
Raden Aya Kartini (1879-1904) de Verenigde Oost Indische Compagnie (VOC), een typische uiting van Nederlands handelskapitalisme, heeft sinds de zeventiende ernstig ingegrepen in de bestaande zeer rijke Javaanse cultuur. -
in de negentiende eeuw was Java een volledige kolonie van Nederland geworden. godsdienst: voornamelijk Islam kerstening komt via de handelsmissies en via kerkenraden vanuit de Reformatie, maar 4
-
gouverneurs willen (1612 Jan Pietersz. Coen) ‘onchristelijken’ bekeren. de VOC speelt verdeel- en heerstaktiek tussen diverse Indonesische vorsten 1798 komt de VOC aan zijn eind door de Franse overheersing van een deel van Europa systeem van verplichte aanvoer van producten blijft, inlandse boeren moeten voor Nederland producten produceren waaraan de wereldhandel behoefte heeft na de Franse overheersing neemt de Nederlandse overheid de rol van de VOC over 1825-1830 opstand van Javaanse adel tegen Nederlandse overheersing onder liberale druk besluit Nederland cultuurstelsel op te heffen, geen staatsmonopolie meer, maar Nederlandse ondernemers 1901 begin ethische politiek: besef dringt in Nederland door dat Nederland een zedelijke plicht heeft tegenover Nederlands Indië, overheidsbemoeienis op gebied van onderwijs, verkeer en irrigatie
Edith Stein (1891-1942) 1918 einde Wereldoorlog I; door hoge financiële eisen van geallieerden als Frankrijk, Groot Brittannië aan Duitsland, voortkomend uit de enorme oorlogsvernielingen verpaupert het Duitse volk, armoede en hongersnood -
-
-
-
-
vanuit de visie van het verpauperde volk staat kapitaal voor Jodendom Joden krijgen de schuld van de slechte situatie Hitler schrijft in partijprogramma van de Nationaal Socialisten van 1920: ‘Staatburger kan slechts zijn wie volksgenoot is; volksgenoot kan slechts zijn wie van Duitsen bloede is, ongeacht zijn geloof. Mitsdien kan geen Jood volksgenoot zijn.’ 1933 Hitler aan de macht, geëmigreerde Joden wordt staatsburgerschap ontnomen, het kiesrecht ontzegd en bepaalde beroepen uit te oefenen, geen gebruik meer te maken van bepaalde vervoersmiddelen, Joden moeten hoge belastingen en boetes betalen 1941 SS-Gruppenführer krijgt de opdracht om de ‘Joodse emigratie’ te organiseren, deze wordt op 31.7.1941 veranderd in Endlösung, dat wil zeggen de vernietiging van het Joodse ras. in 1940 worden in Nederland Joodse ambtenaren ontslagen op 3.9.1941 vindt in de bunkercellen van Blok II van het kamp Auschwitz de eerste massamoord op Joden plaats met het gifgas Zykon B, op 600 Russische krijgsgevangenen en 298 medegevangenen vanaf mei 1942 moeten alle Joden in Nederland een gele ster dragen vanaf eind 1940 houden de protestantse kerken in Nederland contact met elkaar over welke houding zij moeten aannemen tegenover de bezettingsmacht; vanaf eind 1941 neemt ook de Rooms Katholieke kerk aan dit overleg deel gesprek kerken met Duitse vertegenwoordiger over Jodenvervolging juli 1942 wraak van Duitse nazi-autoriteiten op een vrijmoedige houding van 5
-
de Nederlandse bisschoppen ten opzichte van niet Arische katholieken door alle katholieke Joden waaronder ook Edith Stein in 1962 heeft kardinaal Frings van Keulen het zalig- en heiligverklaringsproces voor Edith Stein geopend heiligverklaring Edith Stein oktober 1998
Marga Klompé (1912-1986) -
-
-
-
-
-
eind negentiende eeuw: eerste feministische golf: een schok voor de nieuwe zelfbewuste burger elite ook een schok voor de Rooms-katholieke kerk, die juist bezig was een eigen antwoord op de moderne maatschappij te ontwikkelen antwoord in de katholieke leer op de beweging en emancipatie van vrouwen: ‘De vrouw is niet minder mens, maar anders mens, omdat God hen anders geschapen heeft dan de man.’ vrouwenbeweging concentreert zich op gelijke rechten tussen mannen en vrouwen: gelijke kansen op werk en opleiding, gelijke politieke rechten (vrouwenkiesrecht), gelijke juridische positie, gelijke culturele mogelijkheden 1894 oprichting Vereniging voor Vrouwenkiesrecht; 1913 sterke agitatie voor vrouwenkiesrecht, 1915, midden in Wereldoorlog I Volkspetitionnement voor Vrouwenkiesrecht, 1916 protestdemonstratie in Amsterdam, 1919 vrouwen krijgen algemeen kiesrecht, Nederland is een van de laatste landen in Europa waar vrouwenkiesrecht wettelijk wordt toegestaan doorgaande feministische beweging, die achter economische en politieke overheersing een fundamentelere vorm van heerschappij ontwaart: de mannenheerschappij oftewel het patriarchaat 1910 oprichting Internationale Unie van Katholieke Vrouwenbonden reactie op feministische beweging: 1912 richt Mgr. Callier in het bisdom Haarlem de eerste afdeling op van de Rooms-Katholieke Vrouwenbond op, het begin van een overkoepelende vrouwenorganisatie voor alle standen verzet tegen deze bond vanuit bestaande stands- en vakorganisaties: er is geen apart vrouwenbelang in het publieke leven zegt de Limburgse katholieke voorman Hermans in 1923 Rooms-Katholieke Vrouwenbond mag blijven als tegenwicht tegen het ‘feminisme’ eind jaren twintig oprichting door katholieke arbeidersbeweging van katholieke organisaties voor arbeidersvrouwen (KAV) 1928 oprichting Katholieke Boerinnenbond (zie verder: Dijk, Bert van, Liesbeth Huijts en Trees Versteegen (red.), ‘Katholieke vrouwen en het feminisme’. Amersfoort/Leuven 1990
6
