BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN

BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN HELPEN VOOR PROFESSIONALS

Harry van de Pol vanbinnenuit



Harry van de Pol Basisboek luisteren & spreken Helpen voor professionals Een uitgave van vanbinnenuit © Harry van de Pol, 2014 ISBN 9789081616720 Auteur: ir. Harry van de Pol Vormgeving: Spring.nl / Wijnand Voogdt Redactie: Janneke Sinot Correctie: Bas Popkema Drukwerk: Quality Dots, Zeewolde Website: www.luisterenenspreken.nl Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere manier dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

vanbinnenuit Amsterdamseweg 44-46 6712 GJ EDE www.vanbinnenuit.nl e-mail: [email protected]

Inleiding WAT IS DE AANLEIDING?

wat vanbuiten hoorbaar is, mag ook vanbinnen raken (en andersom). Zodat je kunt leren om

In 2011 schreef ik Harthorend, luisteren voor

echt contact te maken.

professionals. Een managementboek dat goed verkocht. Aanleiding voor Noordhoff Uitgevers

•

Omdat recent onderzoek aannemelijk maakt

om mij, op een congres in Antwerpen begin 2012,

dat het niet alleen gaat om het tijdig toepassen

te vragen een boek over ‘gespreksvoering’ te

van de juiste strategie en vaardigheden. Als je

schrijven. Een boek dat de nadruk op ‘luisteren’

iemand wilt helpen, gaat het er vooral om dat je

legt. En praktische handvatten geeft voor helpend

de relatie met de ander leert zien en gebruiken

reageren op wat je hoort, ziet en ervaart.

als werkplaats. Een plaats waar die ander kan doormaken en oefenen wat voor zijn ontwikkeling goed is.

Waarom nog een boek over gesprekken? Er zijn al veel goede boeken over het voeren van

•

Omdat alle bestaande boeken relatief weinig

gesprekken geschreven. Hier op mijn bureau liggen

aandacht besteden aan luisteren. Terwijl dat de

er een stuk of twintig. Waarom daar nog één aan

belangrijkste vaardigheid en houding is als je

toevoegen?

met gesprekken iemand wilt helpen.

•

Omdat het goed en nodig is communicatie

•

Omdat ik het een uitdaging vind een studieboek

eens helemaal anders te benaderen. Niet

te schrijven dat zowel informatief als plezierig

als transmissie: op weg naar het perfecte

leesbaar is. Daar zijn er naar mijn mening nog

‘zenden en ontvangen’. Maar als participatie:

veel te weinig van.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | INLEIDING | 9

Waar gaat dit boek niet over?

Hoe bied je de ander een relatie als

In dit boek leer je níét:

werkplaats? Hoe zorg je voor veiligheid?

•

allerlei psychologische theorieën kennen;

•

werken vanuit een bepaalde rol;

2) Luisteren (hoofdstuk 4-8)

•

hoe je welk soort gesprek moet faseren;

Twee principes om nog beter te luisteren:

•

wat voor elke fase van een gesprek de juiste strategie en vaardigheden zijn.

•

Luisteren is geven. Wat levert luisteren op? Wat maakt het moeilijk? Hoe maak je ruimte? Hoe en op welke niveaus geef je erkenning?

Waar gaat dit boek wel over?

Hoe kom je voorbij het luisteren vanuit oordeel,

In dit boek leer je wél:

angst en eigen behoefte? Hoe raak je in het nu

•

vrij om de ander te geven wat helpend is?

wat de helpende ingrediënten van een gesprek zijn;

•

•

Luisteren begint met luisteren naar jezelf.

welke houding nodig is om echt te

Een proces in drie stappen: stemmen inven-

kunnen helpen;

tariseren, stemmen kleuren en stemmen

hoe je de relatie als werkplaats kunt zien

integreren. Wat is meerstemmigheid? Hoe kun

en benutten;

je luisteren naar wat je niet wilt horen? Welke

•

luisteren naar jezelf;

emoties kleuren de stemmen? En waarom? Hoe

•

luisteren naar de ander;

kun je werken aan een integratie van alles wat

•

teruggeven wat je ziet, hoort en ervaart.

er te beluisteren is?

•

3) Spreken (hoofdstuk 9-11)

Wat is de inhoud van dit boek?

Als je dan wat gaat zeggen, hoe weet je dan dat wat

Dit boek bestaat uit drie delen:

je zegt de ander helpt? Wanneer zijn je woorden echt? Hoe blijf je in het spreken zowel dicht bij de

1) Gesprekken die helpen (hoofdstuk 1-3)

ander, als dicht bij jezelf? Je leert vaardigheden om

•

door je spreken:

Er is aandacht voor vragen over helpen: Wat is helpen? Wat helpt? Wat maakt helpen professioneel?

• •

•

Vragen over het gesprek: Hoe ontmoet je de

de ander te helpen zichzelf te begrijpen en te aanvaarden;

ander? Hoe voer je helpende dialogen?

•

de ander te helpen richting vinden;

En vragen over de relatie: Wat is een relatie?

•

de ander te helpen staan.

10 | INLEIDING | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Wie hebben inhoudelijk aan dit boek bijgedragen?

Philip Troost en Dick Mosterd, wat gaaf dat het schrij-

Ik besef heel goed dat ik op schouders van anderen

ven van jullie reader Gespreksvaardigheden voor de

sta. Giganten. Mensen die aan de ontwikkeling van

Opleiding Transpersoonlijke Therapie gelijk opliep

een jong beroep hebben bijgedragen en nog steeds

met het schrijven van dit boek. Mooi dat ik het vele

bijdragen. Sommigen hebben met een foto en een

wat jullie hebben geleerd, vrij mocht gebruiken en

quote een plekje in dit boek gekregen. Anderen wil

verwerken.

ik hier bedanken: Marijke de Jong, Arie van Zetten en Matthias Zandvliet. Jullie hebben als student meegelezen en me

WAT IS VOOR MIJ ALS SCHRIJVER BELANGRIJK?

zo heel erg geholpen het boek ‘studentproof’ te schrijven. In het contact met jullie besef ik voor wie

Waar ik met het schrijven van dit boek op uit ben, is:

ik dit boek vooral schrijf: jonge mensen die van het helpen van anderen hun beroep maken.

•

je als lezer te inspireren. Daarom zal ik je het hele boek door uitnodigen om bij jezelf na te

Michelle van Dusseldorp, Deja Bosch en Dick

gaan hoe je ervaart waar ik over schrijf.

Mosterd. Jullie hebben als ervaren therapeuten en opleiders geduldig mijn vragen verdragen en beant-

•

je persoonlijk uitdagen om straks in je werk (en

woord. Mij met regelmaat verrast. Mijn respect en

nu al in je contacten met anderen) echt mens te

waardering voor jullie ervaring is groot.

zijn. Om de moed te vinden die nodig is om ook jezelf in het gesprek te brengen. En zo raakbaar

Deja Bosch en Josefine Boertjens, jullie hebben als

te zijn.

hbo-docenten meegelezen en mij geholpen een boek te maken dat docenten goed en graag gebruiken kunnen. Tenminste, dat verwacht ik.

•

je leren om goed naar jezelf te luisteren. Want dat helpt je om dicht bij jezelf te blijven als je straks aan het werk bent. Het helpt je ook om

Martin Bosma, je hebt me met je Werkboek Empathie

door je luisteren iemand een plaats te bieden

geïnspireerd en bent zeer royaal in het ter beschik-

waar hij kan doormaken en oefenen wat voor

king stellen van je opgedane kennis. Heel fijn dat

zijn ontwikkeling goed is.

ik die gebruiken mag en voor een jonge doelgroep toegankelijk kan maken.

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | INLEIDING | 11

Het is goed dat je weet dat ik geen therapeut, maat-

Wat ik je de komende 285 pagina’s wil meegeven,

schappelijk werker, sociaal raadsman of psycholoog

leer je niet uit een boekje. Pas het toe, leef het uit in

ben. In het dagelijks leven ben ik trainer en coach.

de relaties die je nu al hebt. Wees niet bang om fou-

In dat werk ervaar ik iedere keer opnieuw dat

ten te maken en daarvan te leren. Ik ben van mening

mensen vooral zoeken naar een ontmoeting met

dat als je eropuit bent mensen gezond te maken, je

een echt mens. Ze voelen haarfijn aan of je er op die

beter kunt stoppen. Maar als je er voor hen wilt zijn,

manier voor ze wilt zijn, of dat je ze slechts vanuit je

zul je veel voor ze betekenen!

rol als deskundige zoekt te helpen. Harry van de Pol

12 | INLEIDING | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

Deel 1: Gesprekken die helpen

Dit helpt!

1. Helpen

18

2.2.3

Jezelf zijn, de ander als anders zien en

niets opdringen

69

2.3

Dialoog binnen ontmoeting

71

22

1.1

Wat is helpen?

26

2.3.1

Laat je raken

71

1.1.1

Een jong vak in ontwikkeling

26

2.3.2

Maak samen iets nieuws

73

1.1.2

Jouw filosofie van helpen

28

1.1.3

Helpen: een definitie

30

In het kort

75

Voor wie meer wil

76

1.2

Wat helpt?

35

1.2.1

Wat werkt?

35

1.2.2

Gevolgen voor het ‘helpende gesprek’

36

1.3

Professioneel helpen

42

1.3.1

Wat maakt helpen professioneel?

1.3.2

Misvattingen ‘young professionals’

Video’s

77

3. Relatie

78

42

3.1

Wat is een relatie?

82

42

3.1.1

Bestemming, probleem én uitkomst

82

weerlegd

3.1.2 Werkplaats

85 88

In het kort

47

3.2

Hoe bied je de ander een relatie

Voor wie meer wil

48

als werkplaats?

49

3.2.1

Werken aan je grondhouding

88

3.2.2

Afstand en nabijheid

90

Video’s

2. Gesprek

3.2.3 Werkrelatie

94

50 3.3

Zorg voor veiligheid

96

2.1

Wat is iemand ontmoeten in een gesprek? 54

3.3.1

Leer kijken

96

2.1.1

Dat wat de ander nodig heeft

54

3.3.2

Wat maakt het veilig?

101

2.1.2

Ontmoeten doet een appèl op jou

55

3.3.3

Maak het veilig

103

2.1.3

Beschikbaar naast de ander staan

57

In het kort

107

2.2

Hoe ontmoet je iemand?

59

Voor wie meer wil

108

2.2.1

Effectief communiceren

59

Video’s

2.2.2

Zelf meedoen

66

109

Deel 2: Luisteren 4.

Essentie van luisteren

110

6.

Stemmen inventariseren

156

4.1

Waarom wel of niet luisteren?

114

6.1

Wat is meerstemmigheid?

160

4.1.1

Wat luisteren je oplevert

114

6.1.1

Er is altijd meer te horen

160

4.1.2

Wat luisteren moeilijk maakt

116

6.1.2

Waar komt meerstemmigheid vandaan?

162

4.1.3

Zo maak je ruimte

120

6.1.3

Zichtbaar maken wie je aan de lijn hebt

164

4.2

Wat is de essentie van luisteren?

122

6.2

Leer gastvrij te zijn

167

4.2.1

Luisteren is geven

122

6.2.1

Luisteren naar wat je níét wilt horen

167

4.2.2

Verschillende niveaus van erkenning

125

6.2.2

Een vriendelijke, begrensde ruimte

170

geven

geven 4.2.3

Verbinding ervaren en zichtbaar maken

128

In het kort

173

In het kort

131

Voor wie meer wil

174

Voor wie meer wil

132

Video’s

175

7.

Stemmen kleuren

176

Video’s

133

5.

Temperatuur van luisteren

134 7.1

Luisteren naar gevoel

180

5.1

De temperatuur van het luisteren

138

7.1.1

Iedere stem is gekleurd door emotie

180

5.1.1

Luisteren vanuit oordeel

139

7.1.2

De vier emotiefamilies

182

5.1.2

Luisteren vanuit angst

143

7.1.3 Emotieverhoudingen

183

5.1.3

Luisteren vanuit eigen behoefte

145

7.1.4

Wat emoties doen

185

7.1.5

Hoe emoties het luisteren helpen of

185

juist belemmeren

7.2

Emoties als belangenbehartigers

187

7.3

Geven wat je aanvoelt en begrijpt

189

5.2

In het nu vrij geven

149

5.2.1

Luisteren doe je nu

149

5.2.2

Vrij erkenning geven

150

In het kort

153

Voor wie meer wil

154

In het kort

191

155

Voor wie meer wil

192

Video’s

Video’s

193

Deel 3: Spreken

Vervolg deel 2 8.

Stemmen integreren

194

9.

Echte woorden spreken

216

8.1

Stemmen stevig maken

198

9.1

Wanneer zijn je woorden echt?

220

8.1.1

Innerlijk conflict

198

9.1.1

Drie criteria

220

8.1.2

Van ‘niet kennen’ naar ‘aanvaarden’

200

9.1.2 Spreekschema

223

8.2

In dialoog brengen

204

9.2

Dicht bij de ander spreken

226

8.2.1

Innerlijke dialoog

204

9.2.1

Horen wat de ander zegt

226

8.2.2

Manieren van werken aan integratie

204

9.2.2

Afstemmen op zintuiglijk

228

voorkeurskanaal 8.3

Vrij kiezen

208

In het kort

213

Voor wie meer wil

Video’s

9.2.3

Uitnodigen concreet te zijn

230

9.2.4

Teruggeven wat de ander voelt

233

214

9.3

Dicht bij jezelf spreken

238

215

9.3.1

Jezelf zijn

238

9.3.2

Het verhaal van de ander verbinden

239

met jezelf

In het kort

241

Voor wie meer wil

242

Video

243

10. Helpen begrijpen en aanvaarden

244

11.

Helpen richting vinden en staan

274

10.1

Hoe help je iemand zichzelf te

248

11.1

Hoe help je de ander richting

278

begrijpen en aanvaarden?

te vinden?

11.1.1

Helpen onderscheiden

280

10.2

De zes vaardigheden

249

11.1.2

Richting wijzen

282

10.2.1

Leren van de ander

250

11.1.3

Frustreren en confronteren

284

Hoe help je de ander te staan?

286

10.2.2 Dubbelen

253

10.2.3 Erkennen

256

11.2

10.2.4

Verwoorden van verborgen verlangens

259

11.2.1 Bijstaan

289

10.2.5

Advocaat zijn voor de ander en jezelf

262

11.2.2 Opstaan

291

10.2.6

Aanvaardend begrijpen

267

11.2.3 Weerstaan

293

In het kort

271

In het kort

295

Voor wie meer wil

272

Voor wie meer wil

296

273

Video’s

Video

297

Harry van de Pol

Dit helpt! ‘Nee, hè! Dit is het laatste waar ik op zit te wachten.

Dat doet hij zorgvuldig. Daar heeft hij antennes voor

Help me, Ar!’ (Arrianne is mijn vrouw.) ‘Dit trek ik

ontwikkeld. Zijn leven - dat zich een groot deel van

niet. Niet nu!’

zijn vijftig jaar op straat heeft afgespeeld - heeft hem veel geleerd. Opnieuw valt me op hoe zijn kop

Op het grind van onze oprit parkeert vriend Peter

op die van wijlen Herman Brood lijkt. Hij pakt me

zijn grijze Opel. Doodgemoedereerd stapt hij uit

stevig beet en terwijl hij me diep in de ogen kijkt,

en sjokt mijn kant op. ‘Heeft hij dan helemaal geen

zegt hij: ‘Ik weet dat je niet op mij zit te wachten.

inlevingsvermogen? In een gezin met vier jonge kin-

Maar dat kan me niet schelen. Ik kom toch. Dat deed

deren is vroeg in de avond toch geen goed moment

jij ook toen het met mij niet goed ging. Heb je koffie?

om te buurten!’

Ik kom naar je luisteren!’

Ar: ‘Harry, je gedraagt je! Je weet hoe Peter is. Die

Hij wacht niet op antwoord - maar verwacht gewoon

heeft geen normaal leven achter de rug. Raap jezelf

koffie. Boomt de kamer in. Groet de daar aanwezigen

maar bij elkaar en ontvang een vriend, ook al zit je er

en gaat er lekker bij zitten: ‘Alles goed hier?’

niet op te wachten.’ Wat denk je nu zelf! Da’s makkelijk gezegd, maar waar vind ik ruimte om goedbedoeld advies te ontvangen dat toch niet

Met een kop dampende koffie ben ik op weg naar

helpt.

wat onvermijdelijk lijkt: de hulp van een vriend. Daar ga ik echt niet beter van slapen. Peter neemt een

Peter komt de keuken binnen. Kijkt me monterend

slok, kijkt me aan met een combinatie van ondeugd

aan. Hij maakt een inschatting van hoe ik erbij sta.

en bezorgdheid - hij is niet helemaal zeker van

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | DIT HELPT | 19

zichzelf - en zegt: ‘Zo, ik hoor dat het niet goed met

‘Luister goed naar wat ik zeg!’, opnieuw gebiedende

je gaat, vertel!’

wijs. ‘Harry slaapt een jaartje wat minder, o, o, o, wat is hij zielig. Je krijgt jezelf even niet meer op de rit,

Op de één of andere manier voel ik me uitgenodigd

mensen wat een ramp! Heb je niet in de gaten dat er

om precies dát te doen. Dus ik vertel hem hoe een

in deze wereld veel ergere dingen aan de hand zijn?

‘complexe en moeilijk behandelbare in- en door-

Ik werk met verslaafde mensen die bezig zijn met het

slaapstoornis’ - zo noemt de neuroloog het - mijn

laatste stukje van hun leven. Moet ik je wat van die

laatste restje energie uit me trekt. Dat ik het, na alles

verhalen vertellen? Met hen heb ik medelijden. Maar

wat er het afgelopen jaar geweest is, even helemaal

jij, jij moet je niet zo aanstellen. Je maakt er zelf een

niet meer weet. Dat ik wanhopig ben.

veel te groot ding van!’

Peter kijkt me aan en zegt: ‘Kom eens hier, kerel.

Hoe kan het nou dat ik ergens het idee krijg dat dit

Kom eens lekker uithuilen!’ Ik leg mijn hoofd op zijn

helpt?

schoot en huil vanuit het diepste diep. En hij huilt mee. Dus huilen we samen. Als ik uitgehuild raak,

‘En ik ben nog niet klaar’, wijsvinger prangend mijn

kijkt hij me boos aan en gebiedt me door te huilen:

kant op. ‘Er is nog iets wat ik je wil zeggen: Harry, de

‘Je bent nog niet klaar, Harry!’ Zo is het niet. Ik ben

man die iedereen helpt, heeft zelf hulp nodig. Hoor

wel klaar, maar hij nog niet. Voor hem is het heerlijk

je dat? Nu ben jíj eens patiënt. En ik heb een tip voor

ook weer eens te huilen. En mijn verdriet helpt hem

je: leg je er maar bij neer. Dit kan heel lang duren.

daarbij.

Vooral als jij je ertegen blijft verzetten. Laat het maar los. Laat het gewoon zijn wat het nu is. Als je niet

‘En nu ga je zitten, kerel!’ zegt Peter terwijl hij me de

kunt slapen, ga lekker een filmpie kijken of doe iets

stoel in wijst. Hij heeft in zijn leven de wereld aan

anders wat je graag doet.’

hulpverleners versleten en het lijkt erop dat vooral het directieve deel daarvan hem geïnspireerd heeft.

En:

Hij is duidelijk nog niet klaar met me. ‘Zo, nu ga ik je iets zeggen. Ga maar even recht zitten, want ik denk

‘Ik ben er blij mee dat meneer Harry eindelijk met

niet dat je dit kunt waarderen, meneer!’

zijn voeten op de grond staat. Welkom op aarde, kerel. Welkom!’

Ga ik toch nog het advies krijgen waar ik níét op zit te wachten?

20 | DIT HELPT | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

We kijken elkaar lachend aan. Ik enigszins

ander en de functie van vriend vervult hij met verve!

beschaamd. Hij zoekend naar nog meer woorden.

Peter, je kunt dit verhaal niet eens lezen. Daarom

Ze zijn niet nodig. Dat voelt hij zelf ook wel aan.

neem ik me voor om je iedere keer als ik je zie te

Geen wonder dat deze man met zijn streetwise

laten voelen dat ik van je houd. Misschien zeg ik het

manier van doen bij het Leger des Heils bevorderd

er zelfs wel bij. We hebben het allemaal nodig dat te

is van ‘nachtwaker’ tot ‘sociaalpedagogisch mede-

horen. Totdat we ons geliefd weten. Want dat helpt.

werker’. De diploma’s heeft hij niet, lezen kan hij ook niet en zijn eigen functie uitspreken is iets wat

Bedankt, man!

hij liever vermijdt. Maar aanvoelen kan hij als geen

Harry van de Pol

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | DIT HELPT | 21

Life itself still remains a very effective therapist. KAREN HORNEY 1885-1952 • PSYCHOLOOG

1. HELPEN

Er zo zijn dat de ander toekomt aan zichzelf

Als je eropuit bent om iemand te ‘helpen’, kun je beter stoppen. Maar als je er voor een ander wilt zijn, kun je heel wat voor hem betekenen. Helpen is een heel jong vak. Het is nog volop in ontwikkeling. Als je zin hebt, mag je meehelpen! En of je dat nu wel of niet doet, het is belangrijk dat jij jouw eigen visie op helpen leert kennen én doordenken. Hoe kijk jij tegen mensen aan? Welk soort verandering wil jij tot stand brengen? Hoe denk je dat te doen? Want pas als jij jouw uitgangspunten en veronderstellingen kent, kun je goed nadenken over wat helpen in essentie is en hoe je dat in een gesprek doet. Dit hoofdstuk helpt je bij het doordenken van wat helpen voor jou is. Daarnaast besteden we ruim aandacht aan wat er werkt in de hulpverlening. Interessant, want wetenschappelijk onderzoek naar ‘wat werkt’ verlegt de focus (1) van de helper naar de cliënt én (2) van de methode naar de relatie met de cliënt. Wat vraagt dit van jou als je luistert naar en spreekt met je cliënt? Verder staan we stil bij professioneel helpen. We weerleggen drie misvattingen die young professionals daarover hebben: (1) dat het een kwestie is van een methode toepassen, (2) dat het altijd kan en (3) dat je het vooral goed moet doen. Zodat niets je belemmert om vrij het gesprek in te gaan.

1. HELPEN 1.1 Wat is helpen?

26

1.1.1 EEN JONG VAK IN ONTWIKKELING 1.1.2 JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN 1.1.3 HELPEN: EEN DEFINITIE

26 28 30

1.2 Wat helpt?

35

1.2.1 WAT WERKT? 1.2.2 GEVOLGEN VOOR HET ‘HELPENDE GESPREK’

35 36

1.3 Professioneel helpen

42

1.3.1 WAT MAAKT HELPEN PROFESSIONEEL? 1.3.2 MISVATTINGEN ‘YOUNG PROFESSIONALS’ WEERLEGD

42 42

IN HET KORT VOOR WIE MEER WIL VIDEO’S

47 48 49

1.1 Wat is helpen? 1.1.1 EEN JONG VAK IN ONTWIKKELING Het gesprek gebruiken om iemand te helpen, is een

teren en waarderen wie de cliënt is en hoe die zijn

vrij jonge vorm van helpen. Natuurlijk is er zolang

problemen en oplossingen ziet. Hij zou altijd een

mensen bestaan geluisterd en gesproken om te

persoonlijke werkrelatie nastreven en het gesprek

helpen. Maar het vakmanschap - hoe we helpen door

zou open en onderzoekend zijn. De hulpverlener zou

gesprekken - is nog steeds in ontwikkeling.

de cliënt helpen om zijn doelen helder te krijgen,

En dat maakt het leuk en spannend. Iemand helpen

iets wat de cliënt als nastrevenswaardig en bereik-

is prachtig. In je leven veel mensen helpen, geeft

baar ziet. Hij zou zeer terughoudend zijn met het

nog meer voldoening. Maar stel je voor dat jij een

naar voren brengen van wat hij denkt dat goed is

bijdrage kunt leveren aan de ontwikkeling van het

voor de cliënt. Hij zou de cliënt laten ontdekken wat

vak. Dat heeft impact!

er al goed gaat, wat hij in huis heeft en wie hem kan helpen daarbij, zodat hij zich bewust wordt

OEFENING 1.1 DE WONDERVRAAG

dat hij het zo gek nog niet doet. Het opbouwen van

STEL DAT ER EEN WONDER GEBEURT: DE HULPVER-

zelfvertrouwen en hoop dus. Vervolgens zou hij de

LENING ZIET ER VANAF MORGEN UIT ZOALS JIJ DAT

cliënt helpen te ontdekken wat zijn oplossingen

IDEAAL VINDT. HOE ZOU HET ER DAN UITZIEN?

zijn, welke kleine stappen hijzelf als wenselijk en uitvoerbaar ziet om dat doel te bereiken. Empower-

Voorbeeld 1.2 De Wondervraag

ment dus. Pas wanneer de cliënt er zelf niet uitkomt,

Sjef de Vries is medeontwikkelaar van de Ervarings-

zal de hulpverlener alternatieve oplossingen naar

gerichte Psychosociale Hulpverlening (EPH) en de

voren brengen en open bespreken op zinnigheid en

Kortdurende Oplossingsgerichte Therapie (KOT).

bruikbaarheid ervan voor de cliënt. En hij zal altijd

In een interview naar aanleiding van zijn boek

met de cliënt bespreken of wat hij doet de cliënt ook

Wat werkt? (2007) krijgt hij bovenstaande

helpt... Ik zou er langer over moeten nadenken, maar

‘wondervraag’ uit zijn zelfontwikkelde KOT

zoiets zou het wel zijn. De onderzoeksresultaten in

voorgelegd. Sjef antwoordt:

mijn boek maken duidelijk dat het die richting uit moet met de psychosociale hulpverlening. Maar er

‘De helper zou veel minder gericht zijn op zijn probleemanalyses en veranderplannen, maar accep-

26 | HOOFDSTUK 1 | BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN

zijn vele wegen naar Rome.’

Het helpen zelf is dus in ontwikkeling. Als we kijken

kundige bijdrage. Maar zodra je in een kwetsbare

naar de korte geschiedenis van het vak zien we twee

situatie komt, hoop je dat het gesprek menselijk

grote veranderingen:

verloopt. Naast deskundige hulp zoek je iemand die je ziet, hoort en steunt. Iemand bij wie je met je

1) Helpen is verwetenschappelijkt. Het heeft zich

twijfels terechtkunt. Iemand die je kunt vertrouwen.

losgemaakt van de natuurlijke sociale verbanden:

Daarom zoeken mensen die het vak mee helpen

het gezin, de familie, het dorp en de kerk. Het is nu

ontwikkelen naar manieren om de sociale dimensie

een beroep, een echt vak. Dus is helpen steeds meer

een serieuze plek te geven. Want je verhoogt de

onderbouwd met kennis en kunde. Jij als professio-

duurzaamheid van het helpen als je jezelf als mens

nal bent een specialist die methoden en technieken

ook meer inschakelt.

aanleert en toepast. Wat je doet moet onder de noemer ‘Evidence-based Practice’ (Bewezen

Waar het níét om gaat:

Effectieve Methoden) vallen.

•

dat je achterhoudt wat je weet omdat je geen expert mag zijn en je cliënt slechts mag coachen,

2) Helpen is verschoven van iets wat je uit liefde

•

doet naar een vrijemarktsituatie. Jij verdient straks als professionele helper je geld met helpen. Jij mag

‘het zelf moet ontdekken’,

•

je straks op een markt van aanbieders profileren. VIDEO ‘Rude British receptionist’ (blz 49)

Waar het wél om gaat:

Wat door deze twee ontwikkelingen groeide, is een

dat je leert om iets menselijks toe te voegen aan jouw expertise,

•

antwoorden zijn) naar beneden (waar de vragen leven) en vaak té gespecialiseerde aanpak. En veel van

dat je geen heldere diagnose mag geven, omdat je dan een etiket opplakt.

• afstandelijker, een ouderwets van boven (waar de

dat je geen uitleg mag geven omdat je cliënt

en ook aan jouw vaardigheid op het gebied van gesprekstechnieken,

•

dat je leert om je deskundigheid een plek te

wat we in de laatste decennia aan ontwikkelingen

geven in een ‘menselijke’ manier van helpen:

in het vak zagen, is een poging om dit te corrigeren.

een ontmoeting met je cliënt (meer daarover in

Logisch, want cliënten willen dat jij deskundig bent,

hoofdstuk 2).

maar óók dat je met hen echt het contact aangaat. Dat je hen niet behandelt als een ‘geval met een

Dat is op zich niet nieuw. De Ervaringsgerichte Psy-

bepaalde problematiek’, maar als mens. Je kunt

chosociale Hulpverlening, die steunt op het werk van

als cliënt prima tevreden zijn met alleen een des-

Walter Kempler (1973; 1982) bijvoorbeeld, heeft al

BASISBOEK LUISTEREN EN SPREKEN | HELPEN | 27

decennialang als één van de uitgangspunten: ‘een

Jouw eigen filosofie van helpen. Of je dat nu in

persoonlijke houding van de helper’. Maar voor veel

de gaten hebt of (nog) niet. Of je dat nu onder

professionals is het wél nieuw om te horen: ’Je mag

woorden kunt brengen of (nog) niet. Die filosofie

iets van jezelf inbrengen in het gesprek. Je eigen

van jou bepaalt wat jij gaat doen of ongedaan laat.

perspectief kan helpen!’ En dan gaat het niet om je

En ook op welke manier je dat gaat doen of laten.

eigen vooroordelen en projecties (al kan het ook helpend zijn zelfs die in te brengen). Het gaat dan

Vanuit jouw filosofie van helpen bepaal jij je eigen

over wat die cliënt bij jou teweegbrengt. Waar je aan

rol in het gesprek. Het is daarom heel belangrijk

denken moet. Wat je tijdens de gesprekken met hem

dat jij jouw eigen filosofie over ‘gesprekken die

ervaart. Als jij je daarvan tijdens het gesprek bewust

helpen’ goed kent. En dat je haar leert doordenken

bent, kun je professioneel kiezen om dat wel of niet

en -voelen. Want pas als jij jouw uitgangspunten

in te zetten.

en veronderstellingen kent, kun je goed nadenken over wat helpen in essentie is en hoe je dat in een

Natuurlijk kleven daar ook risico’s aan. Veel profes-

gesprek doet.

sionals zijn bang niet langer objectief te zijn, hun werk mee naar huis te nemen, meer bezig te zijn met

OEFENING 1.3 JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN

zichzelf dan met hun cliënt. Er is zeker wat te leren

BEANTWOORD - OM JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN

als je menselijke nabijheid in een gesprek wilt com-

HELDER TE KRIJGEN - DE VOLGENDE DRIE VRAGEN

bineren met deskundig werken. De kunst is de cliënt

ZO UITGEBREID MOGELIJK:

zo te ontmoeten dat de relatie een werkplaats is. Een plek waar de ander kan doormaken en oefenen wat voor zijn ontwikkeling goed is. Dan hangt het resultaat niet langer alleen maar af van je ‘professionele interventies’, maar van wat je samen weet te creëren. Wat je waard bent als helper, blijkt dan uit de samenwerking.

1. HOE KIJK JIJ IN HET ALGEMEEN TEGEN MENSEN AAN (WAT IS JOUW MENSBEELD)? 2. WELK SOORT VERANDERING WENS JIJ TOT STAND TE BRENGEN? 3. HOE DENK JE DAT HET BESTE TE KUNNEN DOEN? MAAK GROEPJES VAN DRIE OF VIER. DEEL MET

1.1.2 JOUW FILOSOFIE VAN HELPEN

ELKAAR DE VERSCHILLENDE VISIES. VIND DAARIN DE OVEREENKOMSTEN EN VERSCHILPUNTEN.

Iemand in een gesprek helpen, doe je vanuit bepaal-

DOORDENK MET ELKAAR HOE DIE DOOR ZULLEN

de opvattingen. Jij hebt jouw eigen uitgangspunten.

WERKEN IN EEN HELPEND GESPREK.


Misschien heb je gemerkt dat je de vragen uit oefe-

allerlei ‘helpende activiteiten’. Je let erop of wat hij

ning 1.3 niet zo één-twee-drie kunt beantwoorden.

onderneemt hem dichter bij zijn doel brengt. Zie jij

En dat er, wanneer je dat toch probeert en daarover

je cliënt echter als iemand bij wie ‘de waarheid van-

het gesprek met anderen aangaat, veel te zeggen

binnen zit’, dan ga je hem helpen ontdekken en be-

is voor wat jij inbrengt, maar ook voor wat anderen

nutten wat er al is. Want als hij zichzelf leert kennen,

inbrengen. Maak eens een keuze uit de volgende vier

dan leert hij hoe hij verder kan. Is je cliënt vooral een

opties. Zo krijg je meer duidelijkheid over hoe jij de

mens die verlangt naar zingeving? Dan help jij hem

cliënt ziet.

in relatie te komen met dat wat belangrijk voor hem is of wat groter is dan hijzelf.

De cliënt die bij mij komt is vooral: 1. Een mens die nog niet af is. Het is dus iemand die ‘aan zichzelf moet werken’. 2. Een mens die vooruit wil. Hij is op weg naar een doel. 3. Een mens waarbij ‘de waarheid vanbinnen zit’.

OEFENING 1.4 MENSBEELD VERDEEL DE RUIMTE WAARIN JULLIE WERKEN IN VIER STUKKEN. ELK DEEL VERTEGENWOORDIGT ÉÉN VAN DE VIER BOVENSTAANDE VISIES OP EEN CLIËNT.

Misschien heeft hij het nog niet zo in de gaten, maar alles wat nodig is voor een gezond leven is

GA IN HET DEEL VAN DE RUIMTE STAAN, DAT HOORT

in hem aanwezig.

BIJ ‘HOE JIJ VOORAL TEGEN DE CLIËNT AANKIJKT’.

4. Een mens die verlangt naar zingeving, juist nu hij het moeilijk heeft.

GA MET ELKAAR IN DEBAT: PROBEER MENSEN UIT DE ANDERE GROEP TE WINNEN VOOR JOUW VISIE

Welke optie kies jij? Ook nu merk je waarschijnlijk

OP DE CLIËNT.

dat er voor alle vier iets te zeggen is. Maar welke keuze je ook maakt (zelfs als je niets kiest of alle vier

MERK JE GAANDEWEG HET DEBAT DAT JE TOCH BE-

tegelijk), het heeft gevolgen voor de verandering

TER BIJ EEN ANDERE ‘MENSVISIE’ PAST, DAN WISSEL

waar je op uit bent.

JE GEWOON VAN VAK.

Zie je de cliënt vooral als iemand die nog niet af is,

Jouw visie op de cliënt werkt dus door in hoe je die

dan help jij hem om aan zichzelf te werken. Dus ga

cliënt wilt helpen. Op dezelfde manier heeft jouw

je opvoeden, verbeteren, oplossen en genezen. Maar

kijk op wat helpen is gevolgen voor hoe jij dat gaat

als je de cliënt vooral ziet als iemand die vooruit

doen. Maak daarom eens een keuze uit de volgende

wil, dan loop jij aan de zijlijn mee en onderneem je

twee opties:


Helpen is vooral:

op wat er nodig is en hoe hij daarin kan voorzien.

1. Actie. Het belangrijkste wat een helper kan doen

Het verschil in expertise staat de gelijkwaardigheid

is: luisteren, begrijpen, vragen stellen, doorvra-

niet in de weg. En daarom wissel je gedurende het

gen, empathie tonen, feedback geven, spiege-

gesprek continu van rol tussen ‘expert’ en leerling.

len, adviseren, oplossen en interveniëren. 2. Relatie. Er is een relatie nodig om goed te kun-

1.1.3 HELPEN: EEN DEFINITIE

nen helpen. Dus stel ik me als mens op en maak echt contact. Het gaat om het samenspel tussen

Bij veel dingen is het wel duidelijk wie je kan hel-

helper en vrager.

pen. Heb je een vraag over een vak, dan zoek je de betreffende docent op. Zoek je informatie om naast

Alle bij punt 1 beschreven activiteiten zijn belang-

je studie als zelfstandig ondernemer te starten,

rijk. Maar let op: deze acties zijn allemaal bedacht

dan bezoek je de Kamer van Koophandel. Als je een

vanuit jou als helper. Ze laten zien wat jij als helper

algemene vraag hebt of iemands ervaring wilt horen,

doet. Niet wat je samen met je cliënt doet. Eigen-

gebruik je jouw netwerk en gooi je jouw vraag op

lijk blijf je zo als helper (weliswaar actief) aan de

Facebook of Twitter. Wie de expert is weet je nog

zijlijn staan. Jij geeft wel (misschien zelfs te veel),

niet, maar dat er vaak (en veel) bruikbare antwoor-

maar niet jezelf. En juist het relationele is typerend

den komen is wel zeker.

voor de hulpverlening. Als de relatie de werkplek is (hoofdstuk 3), dan vertrouw je erop dat de uitwisse-

OEFENING 1.5 JIJ HEBT HULP NODIG

ling die je met elkaar hebt zelf een richting oplevert.

STEL DAT JIJ AL EEN TIJDJE RONDLOOPT MET EEN

De richting is iets wat tevoorschijn komt uit de

PSYCHOSOCIAAL PROBLEEM.

interactie (hoofdstuk 2). Je bent als helper zelf bij

•

dat proces betrokken. Niet dat helpende activiteiten onbelangrijk zijn, maar je geeft ze een plek binnen

JOUW PROBLEEM TE BETREKKEN? •

de werkrelatie. En dat kan best op voet van gelijkwaardigheid. Je brengt dingen in zonder dat je ze

WANNEER BESLUIT JE OM IEMAND ANDERS BIJ WELKE EISEN STEL JE AAN IEMAND MET WIE JE JOUW VERHAAL GAAT DELEN?

•

oplegt of verplicht. Je wisselt af tussen accepterend

WELKE EISEN STEL JE AAN IEMAND DIE JOU GAAT HELPEN?

begrijpen en het inbrengen van wat je zelf ziet,

•

WAT HEB JE VOORAL NODIG?

denkt of voelt. Het is een ontmoeting tussen een

•

WAT HOOP JE DAT DIE ‘HELPER’ GAAT DOEN?

vrager en zijn helper die zijn kennis wel inzet, maar het gesprek er niet door laat bepalen. Want je kunt

DENK GOED NA OVER JE ANTWOORDEN EN ZOEK

erop rekenen dat ook de vrager zijn eigen kijk heeft

IEMAND UIT MET WIE JE ZE DEELT.


WAT BETEKENEN JOUW ANTWOORDEN ALS JE DE

Een cliënt die bij je komt voor hulp vraagt dus: (1)

SITUATIE OMDRAAIT: IEMAND ANDERS KOMT JOU

accepteer mij, (2) luister naar mij, (3) praat met mij

OM HULP VRAGEN?

en (4) help mij!

De Vries (2007) heeft onderzoek gedaan naar wat

De volgorde is belangrijk. Want zonder acceptatie

cliënten zeggen nodig te hebben, willen zij de hulp

kun je niet goed luisteren. En als het luisteren je niet

als helpend ervaren. Dat is:

lukt, kun je ook niet doeltreffend spreken en helpen. Dus gaat er aan het helpen (‘help me’) iets vooraf,

•

•

Erkenning van wie ze zijn in hun situatie. Hierbij

dat voorwaarde is om goed te kunnen helpen én

gaat het er vooral om dat je de cliënt (zonder

tegelijk al helpend is, namelijk: accepteren, luisteren

oordelen) accepteert als volwaardig (mede)mens

en spreken. Helpen vraagt dus allereerst om een

(zie hoofdstuk 10).

context van acceptatie waarin je ruimte maakt om te

Veiligheid. Jij als helper moet in staat zijn een

luisteren. Om pas ná het luisteren te spreken. En dan

‘angstvrije’ gespreksruimte te creëren waarin de

vaak ook nog spreken in de zin van ‘weergeven wat

cliënt zichzelf en de problemen die hij onder-

je bij de ander hoort, ziet en ervaart’.

vindt, kan onderzoeken (zie paragraaf 3.3).

• • • • • •

Een persoonlijke werkrelatie waarin jij als helper

Wie op zoek gaat naar een definitie van ‘helpen’,

je transparant, echt en open opstelt in een op ge-

komt erachter dat er twee basisbenaderingen van

lijkwaardigheid gerichte relatie (zie hoofdstuk 3).

‘helpen’ zijn:

Hoop door een positief perspectief, doordat jij als hulpverlener gelooft in wat je doet en doordat de

1) Het medische model waarbij helpen gericht is op

cliënt ervaart dat er dingen veranderen.

(be)handelen. Als helper ben je de expert die proble-

Hulp bij het helder krijgen van de eigen doelen

men analyseert, een behandelplan opstelt en in de

en het ontdekken van de eigen mogelijkheden

uitvoering daarvan confronteert en adviseert waar

om naar die doelen toe te werken.

dat nodig is. Kenmerkend voor deze benadering van

Zeggenschap in wat de doelen zijn, wat de

helpen zijn de hiërarchische werkrelatie, de focus op

inhoud van het traject is en hoe jullie met elkaar

wat ontbreekt en de nadruk op kennis, techniek en

werken.

protocollen. Dat wat helpt moet je aanleren, weer-

Een inzichtelijke structuur van de hulpverlening.

stand is een individueel probleem, de behandeling

Concrete steun bij materiële problemen en

is gericht op het heden en het verleden, problemen

advies bij de implementatie van gedragsveran-

zijn intra- of interpsychisch.

deringen.


2) Het empowermentmodel waarbij helpen gericht

OEFENING 1.6 WAT BRENG JE ALS HELPER MEE

is op het begeleiden en het leren hanteren van pro-

NAAR HET GESPREK?

blemen. Als helper werk je aan een gelijkwaardige

DENK EENS NA OVER JOUW ANTWOORD OP DE

werkrelatie gericht op samenwerking. De focus ligt

VOLGENDE VRAAG: WAT BRENG JIJ ALS HELPER

op hulpbronnen die al bij de cliënt aanwezig zijn.

(ALS HET EROP AANKOMT) MEE NAAR HET

De cliënt is expert, geeft zelf betekenis aan wat hij

GESPREK?

ervaart, stelt zelf doelen en vindt ook zelf oplossingen. Weerstand is een signaal dat er iets niet klopt in

Wat jij te bieden hebt is niet niks! Maar wat schiet

de werkrelatie. Deze manier van helpen is gericht op

de ander daarmee op? Weinig of niets als wat je

het heden en de toekomst. De visie op problemen is

bent, hebt en doet niet bij die ander terechtkomt.

meer contextueel.

Toch? Alleen als je de ander helpt te horen, zien, denken en voelen, is hij in staat om jou ook echt te

Op termijn zullen professionals goede manieren

zien. Vaak moet hij daarvoor eerst zichzelf zien en

vinden om het beste uit beide modellen te integre-

misschien ook in de gaten krijgen dat jij hem ziet. Hij

ren. Je doet er dus goed aan ze niet tegen elkaar uit

kan pas goed op jou reageren als hij geleerd heeft op

te spelen. Voor gesprekken die helpen is het echter

zichzelf te reageren. Dus help jij hem eerst om naar

zeer de moeite waard om uit te gaan van een ‘empo-

zichzelf te luisteren.

wermentbenadering’, want: Anders gezegd: je krijgt alleen aansluiting met een

•

•

•

Wetenschappelijk onderzoek maakt aannemelijk

cliënt als hij jou je gang wil en kan laten gaan.

dat de sleutel bij het helpen vooral in handen

Als hij toegang tot zichzelf kan en wil verlenen. Het

van de cliënt ligt. Het beste wat jij als helper

is niet aan jou, maar aan de ander om uit te maken

kunt doen, is de optimale condities voor een

of hij dat doet of niet. Of hij het aandurft of niet. Jij

goede werkrelatie bieden.

kunt hem het beste helpen door hem en zijn situatie

Het helpen zelf ontwikkelt zich in de richting

volledig te respecteren (hoe je dat doet lees je in

van een menselijke ontmoeting met een ‘des-

hoofdstuk 11). Als hij zich gerespecteerd voelt, kan

kundige’ die ook serieus neemt wat bij de ander

hij respecteren wat jij in te brengen hebt. Hij ac-

aan doelen en hulpbronnen aanwezig is.

cepteert dit misschien niet. Maar zelfs dan komt hij

Mensen die hulp zoeken hechten veel waarde

hierdoor toch dichter bij wat voor hem het juiste is.

aan onbevooroordeelde acceptatie, luisteren en (dan pas) spreken.

Je helpt de ander dus eerst met het vinden van zijn eigen verklaringen, doelen en oplossingen.


Jouw ideeën houd je daarbij zo veel mogelijk op

individueel en een sociaal aspect. Het gaat dan

de achtergrond. Zelfs als de ander daar expliciet

om het bevorderen van zelfredzaamheid binnen

naar vraagt, dan nog is het de vraag of je het hem

sociale verbanden. Binnen die relaties los je

moet geven. Vaak is het beter de ander zelf te laten

problemen op of maak je ze hanteerbaar. Dat

nadenken en zoeken. Want daarmee communiceer

is de plek waar iemand een ontwikkeling kan

je dat je hem serieus neemt. Een goede vuistregel

doormaken.

is: eerst de cliënt, dan de cliënt, dan de cliënt en pas dan de hulpverlener.

Beide definities zoomen in op wat jij als hulpverlener doet als je aan het helpen bent: je stelt de ander

We zoeken dus een definitie van ‘helpen’ die past bij

in staat, je bevordert zelfredzaamheid. Het lijkt net

de empowermentbenadering. Twee voorbeelden:

of helpen een kwestie is van het op de juiste manier toepassen van kennis en vaardigheden. In de vorige

•

Helpen is een daad van in staat stellen (Benja-

paragraaf kozen we ervoor om ‘helpen’ niet alleen te

min, 1969). Volgens Benjamin help je een ander

zien als iets wat je doet, maar vooral als relationeel.

het beste door hem in staat te stellen dat te

Als je goed leest, zie je dat beide definities ook de

doen wat hij het liefst wil doen. Benjamin stelt

focus leggen op relatie(s) als werkplek. De relatie is

dat je in het gunstigste geval iemand een zin-

de place to be!

volle ervaring biedt die tot verandering leidt. En die ervaring is de relatie met jou. En verandering

Definitie van helpen:

is dan wat hopelijk uit die relatie voortkomt: een

1. Er zo zijn voor de ander,

verandering in denkbeelden, in gevoelens ten

2. dat die toekomt aan zichzelf en zijn situatie

opzichte van zichzelf en anderen, een verande-

3. en zo in een ontmoeting met jou kan doormaken

ring in de informatie die hij bezit over een voor

en oefenen wat voor zijn ontwikkeling goed is.

hem belangrijk onderwerp of een verandering

Deze definitie is een variant op Jorna (2008).

in hemzelf als persoon. Benjamin voegt daaraan

•

toe: ‘Let op, ook jij als “helper” verandert door

Een korte toelichting op de drie elementen uit deze

het gesprek.’

definitie:

Het bevorderen van psychische en sociale

1) Het gaat erom dat jij er voor de ander bent. Jij

zelfredzaamheid op basis van de eigen verant-

bent als mens helemaal aanwezig, staat open voor

woordelijkheid van de cliënt (MO-groep, 2002).

en bent betrokken bij de ander en zijn moeilijke

Als je het zo ziet, dan heeft empowerment een

situatie. Dat vraagt nogal wat van je. Met name van


wat je met je aandacht doet: luisteren. Als je er met

cliënt dit ook als helpend ervaart. Kortom: met een

acceptatie luisterend (en soms sprekend) voor de

definitie van helpen ben je er nog niet. Je zult elke

ander bent, dan is hij niet langer alleen.

keer weer aan je cliënt moeten vragen of ‘hoe je er voor hem bent’ en wat je voor hem doet ook echt

2) Door er zo voor een ander te zijn, help je hem om

helpt. Hij is de enige die het weet. Daarom is het

met zijn aandacht bij zichzelf en zijn situatie te zijn.

goed om deze vragen ook onderdeel te maken van het gesprek.

3) Zo kan hij in een ontmoeting met jou de werkelijkheid die hij moet doormaken echt doorleven. Bij zijn

Voorbeeldvragen Helpt het?

pijn komen en blijven om daar te (leren) voelen wat er in zijn binnenwereld omgaat. Daarna kan hij weer contact maken met de ander. Met jou bijvoorbeeld. En daarna ook met anderen. Binnen de werkrelatie kan hij ‘op jou oefenen’ wat hij te leren heeft of wil gaan doen. Zelfs als jij je kunt vinden in deze definitie van helpen, dan nog is het maar de vraag hoe jij dit voor jezelf gaat invullen. En nog belangrijker: of jouw


• • • • • • • • •

Helpt het jou wat we nu met elkaar bespreken? Helpt het jou wat we nu met elkaar beleven? Wat heeft je in dit gesprek geholpen? Hoe helpt je dat? Wat kan er nog meer helpen? Wat kan er beter helpen? Wat heb je daarvoor nodig? Wat kan er in dit gesprek gebeuren dat je helpt? Wat uit het vorige gesprek heeft je geholpen?

1.2 Wat helpt? 1.2.1 WAT WERKT? Wetenschappelijk onderzoek zet grote vraagtekens

•

Therapeutische relatie (22%-30%). Een goede

bij de bepalende rol van jou als helper en de bij-

werkrelatie (dat is een door de cliënt positief er-

drage van jouw methoden en technieken. Die weten-

varen relatie) is bepalend voor het effect van de

schap kan voor jou als helper relativerend werken.

hulp. Naarmate de cliënt de hulpverlener meer

Want het succes van helpen hangt dus niet alleen of

als open, betrouwbaar, kundig en betrokken ziet,

vooral van jou af. En ook niet van jouw bekwaamheid

groeit de relatie.

om de juiste interventies te doen. Maar wat zorgt er dan wel voor dat helpen werkt?

•

Therapeutfactoren (9%-20%). Er blijken goede en slechte hulpverleners te bestaan. Goede

Wat werkt is wat we de common factors noemen.

hulpverleners kenmerken zich volgens onder-

Werkzame factoren die alle stromingen binnen

zoek door een niet-oordelende houding. Ze zijn

hulpverlening met elkaar gemeen hebben en die het

betrokken, warm en persoonlijk en kunnen flexi-

effect van geslaagde gesprekken verklaren. Deze ge-

bel en deskundig omgaan met de veranderende

meenschappelijke factoren zijn (met tussen haakjes

situatie van de cliënt.

het laagste en het hoogste gevonden percentage van invloed op het effect) in volgorde van belangrijk-

•

heid:

Placebo-effecten (4%-15%). Deze ontstaan onder andere door de verwachting van de cliënt dat hij geholpen gaat worden, dat die hulp effec-

•

Cliëntfactoren (40%-87%). Alles wat de cliënt

tief zal zijn en door de hoop die dat geeft.

meeneemt als hij om hulp komt. Vijftig jaar onderzoek maakt in ieder geval duidelijk dat

•

Therapeutische modellen en technieken

de actieve deelname van de cliënt beslissend

(8%-10%). Een van de belangrijkste bijdragen

is en de beste voorspeller van het effect van de

van modellen is dat zij structuur en focus aan

hulp. Eigenlijk is deze uitkomst ook goed aan

gesprekken geven. Ze geven een hulpverlener

te voelen en vanzelfsprekend. Want alles draait

houvast. Deze methoden zouden vooral gericht

toch ook om de cliënt? Hij is degene die wel of

moeten zijn op het versterken van de andere

niet iets doet.

common factors. Want het zijn niet de methoden


die werken, maar de gemeenschappelijke facto-

Fig. 1.7

De drie belangrijkste factoren in het helpende gesprek

ren. Het gaat erom je methode zo aan te passen aan de cliënt dat deze er zo goed mogelijk gebruik van kan maken. Als beginnend hulpverlener hoef jij je zekerheid dus niet te zoeken in je ‘helper zijn’ of in de methode(n)

relatie

die je gebruikt. Je mag leren om in gesprekken aan te sluiten bij de cliënt en hem een relatie te bieden cliënt

waarin ‘hij kan doormaken en oefenen wat voor zijn

hulpverlener

ontwikkeling goed is’ (zie 1.1.3).

1.2.2 GEVOLGEN VOOR HET ‘HELPENDE GESPREK’ A) CLIËNT In ieder helpend gesprek is er De meest bepalende factor voor het effect van 1. iemand die om hulp vraagt en

helpen is een cliënt die actief deelneemt. Het is

2. een hulpverlener, deze gaan

dus jouw taak om je gesprekken zo te sturen dat die

3. een werkrelatie aan die

cliënt zo effectief mogelijk gebruik kan maken van

4. hoop en verwachting oproept (placebo) en

wat er aan hulpbronnen bij hemzelf aanwezig is. Hoe

5. op een bepaalde manier gestructureerd wordt

help je hem daarbij? Hoe stel jij in een gesprek de

(methode). Hier heb je de vijf gemeenschappelijke factoren in

cliënt en zijn ervaringen centraal?

•

RUIMTE GEVEN

één zin. Wat kun jij doen om de belangrijkste drie

De ander komt bij jou om met je te praten. Er is

factoren (zie figuur 1.7) een plek in jouw gesprekken

een verhaal dat hij graag met iemand wil delen.

te geven?

En jij maakt daar ruimte voor. Voorbij jouw eigen oordelen, angsten en behoeften (zie figuur 6.1 ‘De luisterthermometer’). Jij luistert met respect voor de ander en vanuit acceptatie van wie die


ander is naar wat hij te vertellen heeft (en naar

•

LEREN VAN DE ANDER

wat hij juist niet zegt). Je luistert ook naar hoe hij

In de gesprekken is jouw houding níét die van

dat doet. Je maakt dus ook ruimte voor de emo-

iemand die het beter weet, maar van iemand die

ties die aan zijn verhaal verbonden zijn. Zodat hij

wil leren van de ander (zie paragraaf 11.1).

die vrij kan uiten. TIP: LAAT MERKEN DAT WAT VOOR HEM TIP: BEPERK HET RUIMTE MAKEN NIET TOT DAT

BELANGRIJK IS, VOOR JOU BELANGRIJK IS

WAT PROBLEMATISCH IS

Een voorbeeld. Als je merkt dat je meer informa-

Het is goed om uitgebreid stil te staan bij wat

tie nodig hebt, dan dring je daar niet meteen op

iemand als problematisch ervaart. Maar het is

aan als de ander nog aan het praten of aan het

ook nodig om te luisteren naar:

denken is. Want dan zal hij denken dat je meer interesse hebt in wat voor jou belangrijk lijkt,

• • • • • • • • •

wat wel goed gaat in iemands leven,

dan in wat voor hem van betekenis is. Hij zal de

hoe hij met tegenslagen om is gegaan,

indruk krijgen dat hij zich aan jou moet aanpas-

welke krachten en hulpbronnen bij hem

sen. Voor je het weet, zit hij je verwachtingsvol

aanwezig zijn,

aan te kijken in afwachting van jouw volgende

hoe hij daar tot nog toe gebruik van heeft

vraag. Waar hij over wil praten, waar hij over

gemaakt,

denkt, wat hij voelt, heeft altijd voorrang!

wat hij ziet als gewenste toekomst, wat hij ziet als wenselijke en uitvoerbare

De ander is in staat zijn probleem te bepalen,

stappen,

weet wat hij wil bereiken en hoe hij dat wil

welke hulp hij daarbij zegt nodig te hebben

bereiken. En jij neemt dat serieus. Omdat je

(en van wie),

de ander ziet als expert. Hij is jouw gids in zijn

waar je hem een gemeend compliment voor

(binnen)wereld. Jouw gesprek met hem is een

kunt geven,

ontmoeting tussen twee experts, waarbij de

enzovoort.

cliënt het laatste woord heeft.

Dit is nodig, niet om bij het probleem weg te

•

AUTONOMIE VERGROTEN

raken, maar om de ander te laten ervaren dat hij

Jij helpt de ander om zichzelf te begrijpen en

meer is dan zijn probleem of klacht.

te aanvaarden (hoofdstuk 10). Jij helpt hem om zelf zijn richting te vinden (hoofdstuk 11). Je staat hem bij, helpt hem opstaan en denkt met


hem na over wat hij kan doen om niet in oude

delt dat met respect, vanuit de houding dat die

patronen terug te vallen (zie hoofdstuk 11). Je

ander evenveel waard is als jijzelf.

gelooft dat hij dat allemaal kan en ook zelf gaat TIP: BEHANDEL OOK JOUW EIGEN GEDACHTEN

doen.

EN GEVOELENS MET RESPECT TIP: DURF OOK EIGEN INZICHTEN, INFORMATIE

Hoe leert jouw cliënt van je dat wat hij denkt en

EN ERVARINGEN IN TE BRENGEN

voelt belangrijk is, als jij niet laat zien dat ook

Dat je werkt aan het vergroten van de autono-

jouw eigen gevoelens en gedachten belangrijk

mie van de ander, betekent níét dat je niets van

zijn? Het gaat er niet om dat je het met hem

jezelf deelt met de ander. Een cliënt verwacht

eens bent, ook niet dat je hetzelfde denkt of

(terecht) dat jij hem helpt tot andere inzichten

voelt. Het gaat erom dat je de ander (en jezelf)

en ervaringen te komen. De kunst is om eigen

als waardevol behandelt.

inzichten, informatie en ervaringen op het goede moment in te brengen. En met bescheidenheid. Dat wat jij ziet als helpend laat je niet

B) RELATIE

domineren. Op een geschikt moment (als de ander daarvoor openstaat) kun je het daar met

In de werkrelatie ontmoeten de twee hoofdrolspe-

elkaar over hebben. Maar de ander kiest zelf wat

lers elkaar. Het is dan ook geen wonder dat onder-

hij met jouw inbreng doet.

zoek aannemelijk maakt dat een goede relatie van grote invloed is op het effect van de hulp. Opvallend

•

DE ANDER AANVAARDEN

is dat deze relatie alleen bijdraagt aan het effect

Dit aanvaarden is waar het luisteren naar toe-

vanuit het perspectief van de cliënt. Het gaat er dus

werkt (zie figuur 6.1 ‘De luisterthermometer’).

om dat de cliënt de werkrelatie als positief ervaart.

Als jij accepteert wat de ander zegt, denkt of

Wat kun jij doen om in gesprekken een relatie te

voelt, dan geef je daarmee de boodschap: ‘ik

scheppen die de ander als positief ervaart?

hoor je’, ‘zo zie jij het dus’, ‘je mag er zijn’. Je geeft die ander terug wat je bij hem hoort, ziet

•

EEN VEILIGE PLEK BIEDEN

en ervaart. Het liefst zonder dat dit vertekend

Het is heel belangrijk dat een cliënt ervaart dat

raakt door jou en wie jij bent. Hoe beter dat lukt,

jij zonder oordelen accepteert wie hij is. Jij twij-

hoe meer je de ander hebt aanvaard. Wat de

felt niet aan zijn inzet en goede bedoelingen.

ander je ook laat zien - zelfs als jij er niets van

Het is voor hem heel belangrijk dat zijn relatie

begrijpt - dat laat jij die ander zien. En je behan-

met jou geen problemen oplevert en dat die re-


latie helemaal in dienst staat van hem. Zo kun jij

Dit controleren of het veilig is, gebeurt dus zo-

er voor hem zijn en een veilige setting creëren

wel door jou als door de cliënt. En niet alleen in

waarin hij toekomt aan zichzelf en zijn situatie.

het intakegesprek. De cliënt kan zich overgeven aan jou als hij zich veilig voelt door je integriteit

TIP: HOUD ER REKENING MEE DAT DE CLIËNT

(persoonlijk) en jouw vakmanschap (professio-

OOK ZIJN INSCHATTING VAN JOU MAAKT

neel). Meer over ‘werken aan veiligheid’ lees je

In eerste instantie kijkt de cliënt vooral of jij

in hoofdstuk 3.

bij hem past. Dat gebeurt eerder intuïtief dan bewust. Hij stelt zichzelf vragen als:

• • • • • • • • •

•

DE ANDER UITNODIGEN TOT COCREATIE

Wat voor iemand heb ik hier voor me?

Een goede werkrelatie is iets waar je vanaf

Welke levenservaring heeft hij?

twee kanten aan werkt. Dat betekent dat jij de

Hoe staat hij in het leven?

ander ook mag uitnodigen om vanaf zijn kant te

Hoe luistert hij naar mij?

werken aan die relatie. Voor veel helpers is het

Hoe praat hij met mij?

belangrijk dat de cliënt actief en betrokken is

Laat hij zien dat hij betrokken is?

en ook echt verandert. Maar jij bent als helper

Voel ik dat hij met mij meeleeft?

ook uniek. De vraag is dus ook: wat heb jíj nodig

Kan hij mij de baas?

om met iemand een goede werkrelatie aan te

Is hij partijdig?

kunnen gaan? Als je dat weet kun je dat in het gesprek aangeven. En je grenzen in dat opzicht

De cliënt gaat ook dingen ‘uitproberen’. Om te

bewaken. Dat zal de ander helpen om hetzelfde

ontdekken of je karakter hebt, of je diep kunt

te doen.

gaan:

• • • •

•

WAAR NODIG DE RELATIE HERSTELLEN

Is hij sterk genoeg om mijn verhaal aan te

Als je merkt dat de betrokkenheid van jezelf of

horen?

van de ander vermindert. Als er ontmoediging

Gaat hij niet om de pijn heen, maar heeft hij

of onmacht insluipt. Dan is het jouw taak om de

de moed daarbij te blijven?

persoonlijke relatie met de ander, die de basis

Trekt hij zich terug als we het niet met

vormt van de werkrelatie, te herstellen. Om

elkaar eens zijn?

dat te kunnen doen, moet je eerst weten wat

Durft hij mij met mezelf te confronteren?

jouw aandeel is in de verstoring van de relatie. Jij bent degene die dit bespreekbaar maakt. Je


geeft aan waar je mee zit (en waarom je dat tot

hechten veel belang aan een goede werkrelatie

nog toe niet hebt gezegd). En je vraagt de ander

en weten die ook te creëren. Het gaat hierbij dus

daarop te reageren. Door dit te doen moedig je

vooral om je relationele vaardigheid.

de ander aan dit ook te doen als er vanuit zijn

•

soonlijk bespreken van obstakels in de werkre-

VANUIT STERK GELOOF IN DE ANDER ÉN JEZELF BETROKKEN ZIJN

latie verbetert die relatie juist.

Jij gelooft dat de cliënt eigen mogelijkheden

perspectief iets mis is met de relatie. Het per-

heeft om te veranderen en dat ook gaat doen. En dat jij heel goed in staat bent die ander te

C) HULPVERLENER

helpen die mogelijkheden te ontdekken en in te zetten. Als je vanuit dat geloof op die ander

De onderzoeken naar ‘wat werkt’ hebben een ver-

betrokken bent, is de kans groot dat je een

rassende uitkomst: er is nauwelijks verschil tussen

goede helper bent. Vanuit dat geloof en die be-

het effect van de verschillende methoden maar wie

trokkenheid kun je als hulpverlener je helemaal

er helpt maakt wel veel uit. De grote verschillen

afstemmen op de cliënt en flexibel omgaan met

tussen helpers hebben wel degelijk gevolgen voor

veranderingen in het proces.

de uitkomsten van de gesprekken. De betere helpers

•

een werkrelatie en het ‘betrokken zijn’ op de cliënt.

JEZELF ZIJN EN OP EEN PERSOONLIJKE MANIER LEIDINGGEVEN

Er zijn dus goede (‘super shrinks’) en minder goede

Jij leidt het gesprek. Dat betekent niet dat je zelf

hulpverleners. Omdat jij ongetwijfeld een ‘goede’

veel moet praten, maar wel dat jij je aanwezig-

wilt zijn, hier op een rijtje hoe je dit bereikt:

heid en belangstelling de hele tijd laat voelen.

bleken onder andere goed te zijn in het creëren van

Het is belangrijk daarin jezelf te zijn en je zo ook

•

WERKEN AAN INTERPERSOONLIJKE VAARDIGHEDEN

te laten kennen. Jij hebt gezag. Daar hoef je niet

Uitstekende helpers zijn mensen die in staat zijn

middelpunt van de belangstelling te zetten én

een positieve, niet-veroordelende houding (en

te houden. Jij oefent jouw gezag op zo’n manier

gedrag dat daarbij past) te combineren met een

uit, dat de ander op zichzelf leert vertrouwen bij

op gelijkwaardigheid gebaseerde interactie. Ze

het zoeken van zijn eigen weg en richting.


van te schrikken. Gebruik het om de ander in het

TIP: ZORG NIET ALLEEN VOOR DE CLIËNT, MAAR

gevoelens en ervaringen. Dat je luistert naar je-

OOK VOOR JEZELF

zelf (hoofdstuk 6-8). Dan kun je wat je bij jezelf

Wanneer het passend en helpend is:

hoort op een goede manier hanteren, namelijk

•

kom je ook uit voor wat jij ervaart en nodig

ten dienste van (je relatie met) de cliënt. Zorg

hebt in het gesprek,

dat je plezier hebt in het ontdekken van nieuwe

geef je aan dat je niet hoeft te doen wat je

manieren om je vakmanschap te vergroten.

niet kunt of wilt,

Wees niet bang om fouten te maken. Schrik niet

geef je aan dat je het ook even niet meer

terug van wat ingewikkeld lijkt, maar onderzoek

weet en vraag je hulp,

het. Leer ontdekken hoe je eigen emoties en

vraag je aandacht voor persoonlijke dingen

gevoelens de kwaliteit van je werk beïnvloeden.

• • •

die in het gesprek naar boven komen,

•

zeg je wat jij denkt dat de ander kan helpen.

VIDEO ‘De Vork’ (blz 49) Tot zover de drie belangrijkste ‘gemeenschappelijk

•

MET PLEZIER BLIJVEN LEREN

factoren’ die maken dat helpen helpt. Twee andere

Succesvolle helpers zijn constant bezig met le-

factoren zijn onbesproken gelaten: ‘placebo-effec-

ren. Niet alleen het leren van de ander, maar ook

ten’ en ‘modellen en technieken’. Deze twee bepalen

het kritisch reflecteren op je (moeilijk lopende)

ook maar voor een heel klein deel het effect van het

begeleidingen, de grenzen van je meevoelende

gesprek. Daarbij komt dat vooral de cliënt placebo-

vermogens, je eigen angsten en normen. Het is

effecten veroorzaakt. Hulpverleningsmodellen en

belangrijk dat je je bewust wordt van je eigen

-technieken vallen buiten de scope van dit boek.


1.3 Professioneel helpen 1.3.1 WAT MAAKT HELPEN PROFESSIONEEL? Als je helpen ziet als ‘er zo voor iemand zijn dat hij

een ander zijn (nabijheid) en de afstand die nodig is

toekomt aan zichzelf’, wat is daar dan professioneel

om vanuit inzicht in de situatie van de cliënt, over-

aan? Wanneer je iemand een plek biedt waar hij kan

zicht te houden op de manier waarop je jouw inter-

doormaken en oefenen wat voor zijn ontwikkeling

venties doet. Het gaat om de subtiele balans tussen

goed is, dan vraagt dat toch meer menselijkheid

emotionele betrokkenheid (‘er zijn’) en de rationele

dan professionaliteit? En als het er vooral om gaat

bewustheid van de situatie, omstandigheden en

als mens in het gesprek aanwezig te zijn, dan heb je

gevoeligheden van de cliënt. Zowel de nabijheid die

daar toch geen opleiding voor nodig?

nodig is om er voor de ander te zijn, als de afstand die nodig is om voor de ander helpend te kunnen

Maslow over de betekenis van menselijke relaties

reageren, noemen we professioneel.

‘Men mag met reden verwachten dat zorg, liefde en respect bijna altijd krachten ten goede en niet ten kwade zijn. Aanvaarden we dit, dan moeten we tot de stellige overtuiging komen dat niet slechts ieder

1.3.2 MISVATTINGEN ‘YOUNG PROFESSIONALS’ WEERLEGD

goed mens potentieel en onbewust therapeut is, maar wij moeten ook de conclusie aanvaarden dat wij dit

Drie ‘misvattingen’ die bij veel beginnende profes-

moeten goedkeuren, aanmoedigen en onderwijzen.’

sionals leven, bekijken we van dichterbij. Omdat dit

(Uit Motivatie en persoonlijkheid)

jou kan helpen om waar nodig je visie op je rol als professional aan te scherpen of bij te stellen.

Als ieder mens potentieel en onbewust een helper is, wat is dan nog het verschil tussen een profes-

Helpen is níét een kwestie van het toepassen

sionele en een niet-professionele hulpverlener?

van een methode

Waar het om gaat is dat je als professional leert om

Misschien ben jij, net als veel beginnende hulpver-

je deskundigheid een plek te geven binnen het echt

leners, niet helemaal zeker over je rol als helper. Dat

ontmoeten van je cliënt (zie ook hoofdstuk 2).

is niet erg. De vraag is wél hoe je met die onzeker-

Belangrijk is het leren combineren van het er voor

heid omgaat. Veel jonge professionals zoeken in


hun gesprekken naar iets dat hun houvast biedt: een

uitstraalde en dat de jongen tegen hem opkeek en

‘methode’. Ze geloven dat helpen een kwestie is van

hem een plezier wilde doen. Wolpe was het daarmee

het leren toepassen van die methode. Ze hopen in

grondig oneens maar kreeg uit onverwachte hoek

hun opleiding tot professionele hulpverlener zo’n

ongelijk. Het apparaatje bleek al die tijd niet goed

methode aangereikt te krijgen. Want - zo lijkt het

gewerkt te hebben. (Dit voorbeeld is ontleend aan

idee - als je eenmaal in de gaten hebt hoe je syste-

De Vries, 2007.)

matisch techniek, vaardigheden en kennis toepast, kun je iemand professioneel helpen.

Maar als jij als beginnend helper niet op een methode kunt bouwen, waar bouw je dan wel op?

Al in paragraaf 1.2.1 heb je gezien dat modellen en

Je bouwt op het contact dat je met de ander hebt.

technieken een heel beperkte invloed op het uit-

Je mag net als de ander leren dat je pas echt veilig

eindelijke effect van helpen hebben. Jammer, want

bent als je het contact durft aan te gaan. Jezelf

een methode geeft je als helper juist veel houvast.

openen, dat maakt het veilig. Omdat er in dat

Dat komt omdat het je - naast het geloof dat het een

contact mag zijn wat er is.

methode is die werkt - veel structuur en focus geeft. Als je een methode eenmaal beheerst, geeft je dat

Methoden, modellen en technieken zijn belangrijk.

een gevoel van zekerheid.

Ze geven jou als helper een kader. Maar het is niet de methode die werkt. De gemeenschappelijke factoren

Relatie of techniek?

zorgen dat hulp effectief is. Het gaat er dus om dat jij

Twee heren die een belangrijke bijdrage leverden

je methode(n) zo aanpast en toepast, dat je cliënt er

aan de ontwikkeling van gedragstherapie zijn

zo goed mogelijk gebruik van kan maken. En dat doe

Arnold Lazarus en Joseph Wolpe. Laatstgenoemde

je door volop in contact te zijn met je cliënt.

was in de jaren zestig van de vorige eeuw bezig met het onderzoeken van conditioneringstechnieken.

Helpen is lang niet altijd haalbaar

Hij wilde Lazarus één van zijn nieuwe vindingen

Het voelt goed en lijkt bijzonder waardevol om een

laten zien: een apparaatje waarmee je ongevaar-

ander te helpen. Dat is het ook. Toch laten allerlei op-

lijke elektrische schokjes op de arm toedient. Wolpe

leidingen en boeken een mooier beeld zien dan hoe

had een intelligente jongen onder behandeling en

het in het echt is. Ze besteden veel aandacht aan de

Lazarus keek toe vanachter een ‘one way screen’. De

problemen van de cliënt en zijn situatie, maar relatief

behandeling bleek succesvol. Volgens Wolpe kwam

weinig aandacht aan de beperkingen van jou als hulp-

dat door de techniek. Maar Lazarus dacht dat de

verlener en het helpen zelf. Alsof helpen (omdat jij er

relatie het werk deed. Hij zag hoe Wolpe groot gezag

zo goed in bent) altijd een haalbare onderneming is.


Veel ervaren professionals merken dat dit niet zo is.

dat jij jezelf daardoor onder druk zet. Dat je moet

Er zijn momenten waarop ze als helper goed func-

voldoen aan je eigen ideaalbeeld. En dat jij jezelf

tioneren. Maar ze ervaren zeker zo veel momenten

veroordeelt als het fout gaat of niet lukt. Het slechte

waarop ze niet goed weten wat ze met de situatie

nieuws is namelijk dat jouw cliënt dat in de gaten

aanmoeten. Niet weten wat ze moeten zeggen. Niet

heeft.

eens weten of het wel passend is om iets te zeggen. Hoe goed je ook probeert te verbergen dat jij je TIP: ALS JE NIET KUNT HELPEN DOOR IETS TE DOEN

dag niet hebt, onzeker bent of de ander eigenlijk

OF TE ZEGGEN, DOE OF ZEG DAN NIETS

zat bent, je cliënt voelt het én reageert daarop. En

Er zullen in gesprekken momenten zijn waarop jij

dat daagt jouw innerlijke houding uit. Zijn reacties

je afvraagt: wat zou mij nog kunnen helpen als ik

triggeren je angst (‘ik moet het goed doen’), je trots

zou meemaken wat mijn cliënt nu meemaakt? En

(‘ik kan het goed doen’) en je illusies (‘ik doe het

dat het eerste antwoord dat bij je opkomt ‘niets’ is

goed’). Vaak ga je daardoor nog beter je best doen.

of ‘ik zou het niet weten’. Op zulke momenten is

Dit geknok tegen je menselijke tekortkomingen zorgt

het soms beter ook niets te doen en niets te zeg-

ervoor dat je steeds meer blokkeert. En daarmee

gen. En er gewoon voor de ander te zijn: zwijgend,

blokkeert ook het contact met je cliënt.

wachtend, oplettend beschikbaar en bereid om te blijven.

TIP: WEES NIET DRUK MET HET VERSTOPPEN VAN FOUTEN

Je zult merken dat dit in gesprekken de moeilijke

Het ontkennen, verbergen of ontstijgen van je

momenten zijn. En dat het veel van je vraagt om

fouten gaat je dus niet helpen. Wat wél helpt, is

niets meer te doen dan met al je aandacht bij de an-

ermee voor de dag komen. Je bent onzekerder,

der te zijn. Dat vraagt bijvoorbeeld van je dat je voor

egoïstischer, ongeduldiger, banger, heerszuchtiger,

een moment je doelen opzijzet. Dat jij je onmacht

afhankelijker van waardering, harder, bozer, kwets-

om te helpen voelt. En je wens om voor die ander

baarder, onbekwamer (enzovoort) dan je dacht of

van betekenis te zijn even vergeet.

wilde zijn. Het is echt heel pijnlijk om dit onder ogen te zien, te voelen en te erkennen. Geen won-

Helpen kun je niet altijd goed doen

der dat je blijft proberen om, door goed je best te

Natuurlijk wil jij graag een goede hulpverlener zijn.

doen, een betere hulpverlener te worden. Of - dat

En bij ‘goed’ heb je zo je eigen ideeën (afhankelijk

kan ook - dat je wel toegeeft een gebrekkig mens

van hoe je denkt over helpen). Logisch dat jij enorm

te zijn, maar zonder echt contact te maken met je

je best doet om ook echt goed te zijn. Gevaar is wel

innerlijke fouten.


Beter is het te leren erkennen dat je een gebrek-

doe ik het mee. Dat deblokkeert het contact tussen

kig mens bent. En dat je dit ook mág zijn van jezelf.

jou en de ander. Als jij je hart niet meer hoeft vast te

Dat je gelooft dat je niet de ideale hulpverlener

houden omdat je het misschien niet goed doet, kun

moet zijn, kunt zijn of bent. Dat je jezelf toestaat om

je dat hart vrij open laten staan voor die ander.

hulpverlener te zijn gewoon zoals je bent, met je tekorten, fouten en beperkingen. Dat je leert erken-

VIDEO ‘Werken aan een klimaat waarin

nen: dit ben ik, niet meer en niet minder - en daar

ontwikkeling mogelijk is’ (blz 49)



•

In het kort Helpen is een jong vak in ontwikkeling. De laatste decennia ligt de nadruk op het ‘vermenselijken’ van het helpen. Daarbij gaat het erom dat je leert je deskundigheid een plek te geven in een ontmoeting met je cliënt.

•

De filosofie die je over helpen hebt, bepaalt wat je doet of ongedaan laat als je gaat helpen. Daarom is het belangrijk om na te denken over hoe jij de cliënt ziet. En ook of helpen voor jou vooral een kwestie is van actie of van relatie.

•

Een cliënt zoekt iemand die hem accepteert, naar hem luistert, met hem spreekt en hem helpt. In die volgorde. Helpen is daarom: (1) er zo zijn voor een ander (2) dat die toekomt aan zichzelf en zijn situatie en (3) zo in een ontmoeting met jou kan doormaken en oefenen wat voor zijn ontwikkeling goed is. Uiteindelijk is er maar één persoon die je kan vertellen of hulp helpt. Dat is je cliënt. Daarom vraag je hem met regelmaat of hoe je er voor hem bent en wat je doet voor hem ook helpend is.

•

Wetenschappelijk onderzoek naar wat de helpende factoren zijn in gesprekken maakt aannemelijk dat het niet vooral gaat om de helper en zijn methode, maar om de cliënt en de werkrelatie.

•

Dat heeft gevolgen voor het helpende gesprek. Het eerste is dat je alles doet om aan te sluiten bij je cliënt: hem ruimte geven, van hem leren, zijn autonomie vergroten en hem aanvaarden. Een tweede gevolg is dat je moet leren om de relatie als werkplaats te hanteren: door een veilige plek te bieden, je cliënt uit te nodigen om samen te werken en waar nodig de relatie met hem te herstellen. Een derde gevolg is dat je volop werkt aan jezelf, vooral aan je interpersoonlijke vaardigheden. Dat je leert om vanuit een sterk geloof in jezelf en de ander betrokken te zijn, ook leert in die gesprekken jezelf te zijn en op een persoonlijke manier leiding te geven. En dat je plezier in leren hebt en houdt.

•

Helpen is professioneel als je het subtiele evenwicht leert vinden tussen nabijheid (er voor de ander zijn) en de afstand die nodig is om voor de ander helpend te kunnen reageren.

•

Bij jonge professionals leven misvattingen over het vak. Helpen is níét een kwestie van een methode toepassen. Helpen is lang niet altijd een haalbare zaak. En helpen kun je niet altijd goed doen.

Voor wie meer wil

Literatuur Benjamin, A., Het helpende gesprek, Haarlem (1969), Uitgeverij De Toorts. Hoogeveen, E., Eenvoud en strategie - De praktijk van humanistisch geestelijk werk, Amersfoort (1991), Acco. Jorna, T., Echte woorden - Authenticiteit in de geestelijke begeleiding, Amsterdam (2008), Uitgeverij SWP. Lang, G. & Molen, H.T. van der, Psychologische gespreksvoering - Een basis voor hulpverlening, Soest (1984), Uitgeverij Nelissen. Vandamme, R. & Ruiter, J. de, Wat als mijn cliënt een ui is! - Gevecht tegen clichés in coaching, Oostende (2011), Vandamme Instituut. Vries, S. de, Wat werkt? - De kern en de kracht van maatschappelijk werk, Amsterdam (2007), Uitgeverij SWP.


Video’s bij hoofdstuk 1 1) RUDE BRITISH RECEPTIONIST

2) DE VORK

3) WERKEN AAN EEN KLIMAAT WAARIN ONTWIKKELING MOGELIJK IS

http://tinyurl.com/cs9a6p

http://tinyurl.com/pya364v

http://tinyurl.com/cfamy8r

Als je wilt lachen om een mooie illustratie van ‘onmenselijk’ helpen.

Hoe ontwikkel jij jezelf als helpende professional?

Ken Robinson over drie fundamentele kenmerken van mensen en wat die betekenen voor hun ontwikkeling.

BASISBOEK LUISTEREN & SPREKEN

Recommend Documents