KATA PENGANTAR Assalamu’alaikum Warrohmatullahi Wabarokatuh. Alhamdulillahirabbil’alamin. Puji syukur penulis panjatkan kehadirat Allah SWT yang telah memberikan rahmat dan hidayahNya sehingga pada akhirnya penulis dapat menyelesaikan tugas akhir yang berjudul “ANALISIS DAN IMPLEMENTASI
FRAMEWORK
CRISP-DM
UNTUK
MENGETAHUI
PERILAKU DATA TRANSAKSI PELANGGAN (STUDI KASUS : PT X)” sebagai persyaratan menempuh sidang tugas akhir dalam program studi Sarjana Sistem Komputer di Telkom University. Penulis mengucapkan terimakasih kepada seluruh pihak yang memberikan dukungan dan bantuan sehingga tugas akhir ini dapat terselesaikan. Penulis menyadari tugas akhir ini masih jauh dari kesempurnaan yang disebabkan karena keterbatasan penulis. Tugas akhir ini sangat membutuhkan saran dan kritik yang membangun agar kesalahan yang terjadi tidak terulang lagi di penelitianpenelitian lainnya. Semoga
tugas akhir ini dapat memberikan manfaat dan kebaikan bagi
penulis khususnya, dan bagi pembaca umumnya. Wassalamu’alaikum Warrohmatullahi Wabarokatuh.
Bandung, November 2014
Penulis
vi
UCAPAN TERIMA KASIH Selama di Telkom University dan dalam menyelesaikan tugas akhir ini, penulis telah mendapatkan banyak bantuan dan dorongan dari berbagai pihak. Pada kesempatan ini saya ingin mengucapkan terimakasih sebesar-besarnya kepada : 1. Allah SWT, atas limpahan rahmat dan karunia yang tak hentinya tercurah. Sungguh Engkau Dzat yang memudahkan dan melancarkan segala urusan hamba. Nabi Muhammad SAW yang telah mensyiarkan Islam sehingga penulis dapat merasakan nikmat iman, islam dan ihsan. 2. Keluargaku (Abi, Umi, Aziz, Qassam, Mbah Putri, Mbah Kakung, Mba Pur, dll) tercinta yang tiada hentinya memberikan doa, perhatian, dorongan dan semangat untuk terus berkarya kepada penulis. 3. Bapak Muhammad Nasrun S.Si, M.T. selaku pembimbing I, Bapak Umar Ali Ahmad S.T, M.T. selaku pembimbing II serta Ibu Indwiarti, Dra., MSi. dan Bapak Agus Virgono, Ir., MT. sebagai dosen wali yang telah bersedia memberikan bimbingan, ilmu, nasihat dan motivasi kepada penulis disela kesibukannya, Semoga Bapak dan Ibu selalu diberi kesehatan juga selalu dalam lindungan-Nya. 4. Seluruh dosen-dosen yang tidak bisa penulis sebut satu persatu, terima kasih atas bimbingan dan ilmu yang telah diberikan bapak atau ibu hingga saat ini. 5. Sahabat sahabatku (Fayyadh, Dharma, Rian, Laras, Sani, Fakri) 6. Seluruh keluarga AMT PDKT 2011 yang menjadi tim kepanitiaan terbaik saat penulis berada di Telkom University 7. Seluruh keluarga Yayasan Cakrawala Baca dan anak anak SD N Sukalaksana, Buninagara, Bunimekar, Kahuripan dan Gulemeng yang telah memberikan inspirasi kepada penulis untuk terus berjuang dan berkarya untuk negeri ini. 8. Rumah Kita yang selalu memberikan rasa Home Sweet Home 9. Teman-teman selingkaran 10. Seluruh rekan kerja SKI 2011 maupun kepanitiaan di bawahnya (SIA, dll) 11. Seluruh teman-teman di keluarga PDKT 2011 12. Dan semua pihak yang telah membantu penyelesaian tugas akhir ini.
vii
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL................................................................................................ i LEMBAR PENGESAHAN .................................................................................... ii LEMBAR PERNYATAAN ORISINALITAS ...................................................... iii ABSTRAK ............................................................................................................. iv ABSTRACT ............................................................................................................ v KATA PENGANTAR ........................................................................................... vi UCAPAN TERIMA KASIH ................................................................................. vii DAFTAR ISI ........................................................................................................ viii DAFTAR GAMBAR .............................................................................................. x DAFTAR TABEL .................................................................................................. xi DAFTAR PERSAMAAN ..................................................................................... xii DAFTAR ISTILAH ............................................................................................. xiii BAB I PENDAHULUAN ...................................................................................... 1 1.1 Latar Belakang ............................................................................................ 1 1.2 Rumusan Masalah ....................................................................................... 1 1.3 Tujuan ......................................................................................................... 2 1.4 Batasan Masalah.......................................................................................... 2 1.5 Metoda Penelitian ....................................................................................... 2 1.6 Sistematika Penulisan ................................................................................. 3 BAB II DASAR TEORI ........................................................................................ 5 2.1 Data Mining ................................................................................................ 5 2.2 CRISP-DM .................................................................................................. 8 2.3 Algoritma Apriori ..................................................................................... 10 BAB III PERANCANGAN DAN ANALISIS SISTEM ...................................... 12 3.1 Fase Pemahaman Bisnis (Business Understanding) ................................. 12 3.2 Fase Pemahaman Data (Data Understanding) .......................................... 12 3.3 Fase Persiapan Data (Data Preparation) .................................................... 13 3.4 Pemodelan (Modelling) ............................................................................. 15 3.4.1 Analisis Kebutuhan Sistem............................................................. 15
viii
3.4.2 Gambaran Umum Sistem................................................................ 17 3.4.3 Deskripsi Umum Kebutuhan Perangkat Lunak .............................. 21 3.4.4 Analisis Perangkat Lunak ............................................................... 22 3.4.5 Diagram Konteks ............................................................................ 23 3.4.6 Diagram Aliran Data (DAD) .......................................................... 23 3.4.7 Struktur Diagram ............................................................................ 25 3.4.8 ER Diagram .................................................................................... 26 3.4.9 Struktur Tabel ................................................................................. 26 3.4.10 Spesifikasi Proses ......................................................................... 26 3.4.11 Perancangan Antar Muka ............................................................. 29 3.5 Evalusi (Evaluation) .................................................................................. 31 BAB IV ANALISIS DAN PENGUJIAN SISTEM ............................................. 32 4.1 Overview Pengujian Sistem ...................................................................... 32 4.1.1 Tujuan Umum Pengujian ................................................................. 32 4.2 Data yang Digunakan ................................................................................ 32 4.3 Overview Pengujian Sistem ...................................................................... 33 4.3.1 Skenario Pengujian .......................................................................... 33 4.4 Hasil Pengujian ......................................................................................... 35 4.4.1 Hasil Pengujian Skenario 1 .............................................................. 35 4.4.1.1 Menu Utama ............................................................................ 35 4.4.2 Hasil Pengujian Skenario 2 ........................................................ 36 4.4.3 Hasil Pengujian Skenario 3 ........................................................ 37 4.4.4 Hasil Pengujian Skenario 4 ........................................................ 43 4.4.5 Hasil Pengujian Skenario 5 ........................................................ 43 BAB V PENUTUP ............................................................................................... 45 5.1 Kesimpulan ............................................................................................... 45 5.2 Saran .......................................................................................................... 45 DAFTAR PUSTAKA ........................................................................................... 46
ix
DAFTAR GAMBAR
Gambar 2.1 Proses Data Mining .................................................................................. 5 Gambar 2.2 framework CRISP-DM ............................................................................ 8 Gambar 3.1 Gambaran Umum Sistem ....................................................................... 18 Gambar 3.2 Pseudocode pembangkitan k-itemset ..................................................... 19 Gambar 3.3 Metoda Fk-1 x F1 ................................................................................... 20 Gambar 3.4 Diagram Konteks.................................................................................... 23 Gambar 3.5 DAD Level 0 .......................................................................................... 23 Gambar 3.6 DAD Level 1 .......................................................................................... 23 Gambar 3.7 DAD Level 2 .......................................................................................... 24 Gambar 3.8 Struktur Diagram .................................................................................... 25 Gambar 3.9 ER Diagram ............................................................................................ 26 Gambar 3.10 Struktur Tabel data_item ...................................................................... 26 Gambar 3.11 Struktur Tabel Transaksi ...................................................................... 26 Gambar 3.12 Struktur Tabel Asosiasi ........................................................................ 26 Gambar 3.13 Tampilan utama .................................................................................... 29 Gambar 3.14 Tampilan Lihat Data transaksi ............................................................. 29 Gambar 3.15 Tampilan hasil analisis ......................................................................... 30 Gambar 3.16 Tampilan hasil analisis dalam grafik .................................................... 30 Gambar 4.1 Grafik rules data sampel ......................................................................... 37 Gambar 4.2 Grafik rules bulan Januari ...................................................................... 38 Gambar 4.3 Grafik rules bulan Februari .................................................................... 39 Gambar 4.4 Grafik rules bulan Maret ........................................................................ 40 Gambar 4.5 Grafik rules bulan April ......................................................................... 42 Gambar 4.6 Grafik rules bulan Mei ........................................................................... 42 Gambar 4.7 Grafik jumlah rules yang dihasilkan ...................................................... 44
x
DAFTAR TABEL Tabel 3.1 Rincian Besar Transaksi Per Bulan ............................................................. 13 Tabel 3.2 Data Penjualan Detail Bulan Januari ......................................................... 13 Tabel 3.3 Atribut Data Penjualan ............................................................................... 14 Tabel 3.4 Data Penjualan Bulan Januari .................................................................... 14 Tabel 3.5 Karakteristik Pengguna .............................................................................. 21 Tabel 3.6 Pembuatan datatransaksi.txt ....................................................................... 26 Tabel 3.7 Pembangkitan frequent 1-itemset ............................................................... 27 Tabel 3.8 Pembangkitan kandidat k-itemset .............................................................. 27 Tabel 3.9 Hitung support ........................................................................................... 27 Tabel 3.10 Hapus kandidat itemset ............................................................................ 27 Tabel 3.11 Pembangkitan kandidat association rules ................................................ 28 Tabel 3.12 Hapus kandidat association rules ............................................................. 28 Tabel 3.13 Menampilkan hasil association rules ....................................................... 28 Tabel 4.1 Data Sampel ............................................................................................... 32 Tabel 4.2 Skenario Pengujian 1 ................................................................................. 33 Tabel 4.3 Skenario Pengujian 2 ................................................................................. 33 Tabel 4.4 Skenario Pengujian 3 ................................................................................. 34 Tabel 4.5 Skenario Pengujian 3a ................................................................................ 34 Tabel 4.6 Skenario Pengujian 4 ................................................................................. 35 Tabel 4.7 Hasil pengujian Blackbox button View Data ............................................. 35 Tabel 4.8 Hasil pengujian blackbox button proses .................................................... 35 Tabel 4.9 Hasil pengujian blackbox button grafik ..................................................... 36 Tabel 4.10 Data Hasil Pengujian Data Sample .......................................................... 36 Tabel 4.11 Data Hasil Pengujian Bulan Januari ........................................................ 37 Tabel 4.12 Data Hasil Pengujian Bulan Februari ...................................................... 38 Tabel 4.13 Data Hasil Pengujian Bulan Maret .......................................................... 39 Tabel 4.14 Data Hasil Pengujian Bulan April ............................................................ 41 Tabel 4.15 Data Hasil Pengujian Bulan Mei .............................................................. 42 Tabel 4.16 Data Hasil Pengujian Skenario 4 ............................................................. 43 Tabel 4.17 Data Hasil Pengujian Skenario 5 ............................................................. 43
xi
DAFTAR PERSAMAAN
Persamaan 2.1 Penghitungan support untuk 1 item ................................................... 10 Persamaan 2.2 Penghitungan support untuk lebih dari 1 item ................................... 10 Persamaan 2.3 Penghitungan confidence ................................................................... 11
xii
