augustus 2009 jaargang 10 num m er 3 o ü Linunü

augustus 2009 jaarg an g 10 num m er 3

oü

In n I

Linunü

SEMafoor ISSN 1567 - 5203 Kwartaalblad van SEM Studiekring Eerste Millennium De studiekring beoogt m et zijn werk een hernieuwd onderzoek naar de geschiedenis van h et eerste millennium van de Lage Landen globaal tussen de rivieren Som m e en E lbe in de periode 100 v.Chr. tot 1200 n.Chr.

Inhoud 1 Van de redactie 2 Antwerpen tot de eerste stadsuitbreiding r . Voogel 8 Alfred Michiels en het volk der Andouerpi J. den Besten 10 Mediabericht van het RMO over Dorestad 11 Dorestad, een wereldstad A. M aas 23 Villam no(n)modocam = Nemetacum = Atrecht J. Ferm aut 25 SEMafoortjes 26 Christelijke Krimpener waard J. K n a u f 29 De methode van onderzoek van Joep Knauf P. van Overbeek 30 De namen voor Utrecht j. den Besten 34 Getijden op aarde: discussie n.a.v. SEM-boek Redactie 35 Archeologische bevindingen Noord-Brabant A. M aas 37 Ugo Janssens over heidenen en oude Belgen K. W ayenberg 38 Belgisch congres voor Romeinse archeologie K. W ayenberg 39 Rome in Zeeland in het Zeeuws Museum P. van Overbeek 40 Tentoonstellingen en SEMafoortjes Redactie

Van de Redactie We beginnen met twee bijdragen in het kader van ons symposiumthema Antwerpen. NB. De aanvangstijd van het symposium op zaterdag 7 november is met een half uur vervroegd! Zie bijlage. Eerst de laatste chronologische bijdrage van Rob Voogel over de geschiedenis van Antwerpen in de door SEM bestreken periode gevolgd door een tweede reactie op de visie van Alfred Michiels nu van Hans den Besten. Dan royaal aandacht voor Dorestad. Reagerend op het mediabericht van het RMO gaat Ad Maas na bezoek aan de Dorestad-tentoonstelling in Leiden en het M useum Dorestad in Wijk bij Duurstede grondig in op de tentoonstelling en het begeleidende boek en een aantal in de literatuur genoemde locaties voor Dorestad. Jacques Fermaut komt dan in een analyse van een tekst uit de annalen van Saint-Bertin over NOMODOCAM of NONMODOCAM onder andere nog eens met de visie dat Dani oorspronkelijk Normandiërs zijn die pas later naar Denemarken trokken en de visie dat Dorestad het huidige Audruicq is. Over Dorestat ontdekten we ook een recent artikel van de kunsthistoricus R.V. Burger Historisch Domino, oftewel: Was Wijk bij Duurstede ooit Dorestad? dat uitgaat van de theorieën van Albert Delahaye. Hiervoor verwijzen wij u naar: http://historiek.net/index.php/200907272192/actueel/HistorischDomino.html Voorts vindt u in dit nummer een vijfde publicatie over het onderzoek van Joep Knauf over de oorsprong en verspreiding van het christendom. Paul van Overbeek probeert nu de discussie op gang te brengen met zijn kritische visie op de onderzoeksmethode van Joep Knauf. Dat uw redactie er op uit is geweest blijkt in dit nummer niet alleen ook uit een bijdrage van Paul van Overbeek over een bespreking van de Romeinen in Middelburg. In het komende novembernummer meer over de vele Duitse publicaties en tentoonstellingen in het kader van 2000jaar Varusslag die van 15 mei tot 25 oktober 2009 plaatsvinden. Nu al kunnen wij de liefhebbers onder onze lezers van de Romeinse periode in onze streken van harte aanraden om eens een kijkje in Kalkriese, Detmold, Haltem en/of Xanten te gaan nemen, zolang het nog kan. Er zijn veel bijzondere objecten uit heel Europa eenmalig bij elkaar gebracht. Meer informatie vindt u onder andere op op www.imperium-konflkt-mvthos.de , www.iwl-roemermueum-haltem.de , ww w .kalkriese.de, www.lippisches-landesmuseum.de, www.apx.de/roemermuseum/veranstaltungenmuseum/index.htm en in de eerste twee afleveringen van dit jaar van het (Nederlandse) tijdschrift Hermeneus, nr. 81-1 en vooral 81-2. Verder in dit nummer een artikel over de namen van Utrecht, waarin Hans den Besten in de literatuur o.a. de achtergronden van de namen Antonia, Viltaburg, Albiobola voor ons heeft opgegraven. En een samenvatting van de discussie over de getijdentheorie van Hans Rombaut in het derde SEM-boek, boekbesprekingen van De Archeologie van Noord-Brabant tot 1200, De Heidenen en De oude Belgen en een bespreking van de (Belgische) jaarlijkse Romeinendag. En natuurlijk de tentoonstellingsagenda en een aantal korte berichten in de SEMafoortjes. Het is niet altijd eenvoudig om SEMafoor gevuld te krijgen met artikelen die passen binnen de doelstellingen van onze Studiekring Eerste Millennium en die ook aan de toets van de kritiek van onze redactie voldoen. Dat soms conceptbijdragen worden afgewezen, omdat ze buiten ons studiegebied vallen of met duidelijke adviezen voor herziening of aanvulling worden teruggestuurd in afwachting var een nieuwe versie, is daarbij soms nodig. Laat u daar echter niet door weerhouden om uw bijdragen in de vorm van artikelen, SEMafoortjes of reacties aan ons toe te sturen. W e hopen dat u met veel genoegen ook deze SEMafoor zult lezen. W e zien uw reacties en kopij (voor het novembernummer) graag uiterlijk 1 oktober 2009 tegemoet. Augustus 2009, Redactie SEMafoor

1

Antwerpen tot de eerste stadsuitbreiding1 Rob Voogel, Amsterdam Het beleg van Antwerpen in 1055 In de tweede helft van de tiende eeuw werd het voor keizer Otto II van het Heilige Roomse Rijk noodzakelijk de westgrens te verdedigen tegen de Franse koning en de Vlaamse graaf. Hij richtte daarom drie markgraafschappen op met elk een burcht. Zo ontstonden Antwerpen, Ename en Valencijn (thans Valenciennes). Godfried, de graaf van Bergen (Henegouwen), kreeg van de keizer de taak om de westelijke grens van het Heilige Roomse Rijk te verdedigen en werd gezaghebber over de drie markgraafschappen aan de Schelde, die de westgrens van het Rijk vormden.2 De titel van markgraaf smolt al snel samen met die van hertog van Neder-Lotharingen. Gothello, de zoon van graaf Godfried, verkreeg door vererving de functie van markgraaf. Na de dood van zijn broer kreeg Gothello tevens de functie van hertog van Neder-Lotharingen. In 1033 verkreeg deze markgraaf ook nog Opper-Lotharingen. Door het grote gebied dat de markgraaf in zijn bezit kreeg, ontstond voor de Roomse keizer de dreiging dat het gebied zich zou afscheuren van het Rijk en een onafhankelijk koninkrijk zou gaan vormen. Daarom verdeelde de keizer de erfenis. De oudste zoon van Gothello, Godfried met de Baard, kreeg Opper-Lotharingen en de jongste zoon, Gothello II, kreeg het markgraafschap en NederLotharingen. Deze verdeling werd echter niet aanvaard door Godfried met de Baard en een feodale oorlog ontstond. Deze strijd zette zich voort onder de opvolger van Gothello II, Frederik van Luxemburg, die in 1046 aan de macht kwam. Het was een strijd tussen enerzijds de opstandige Godfried, gesteund door Boudewijn van Rijsel, graaf van Vlaanderen, en anderzijds de keizergezinden, vooral de markgraaf van Antwerpen/hertog van Neder-Lotharingen, bijgestaan door de clerus en de feodale elite. Het hoogtepunt van deze oorlog kwam in 1055. Frederik van Luxemburg raakte in de Antwerpse burcht omsingeld en werd ingesloten door de Vlamingen en andere volgelingen van Godfried met de Baard. Er volgde een beleg, doch de aanvallers zagen zich uiteindelijk genoodzaakt zich terug te trekken, omdat een grote groep Lotharingse vazallen oprukte naar Antwerpen. De burcht blijft intact, maar de omliggende woningen werden uit wraak voor de mislukte belegering platgebrand.3 Zijn er sporen van deze brandstichtingen? Op de onderste middeleeuwse lagen onder de Stadsparking werd er een brandlaagje vastgesteld met houtskool en verbrand huttenleem. Eenzelfde brandlaagje werd ook vastgesteld boven de vroegste archeologische restanten onder het Ruckersplein, die in de elfde eeuw kunnen dateren. Dezelfde brandlaag met opeenhopingen werd ook aangetroffen onder de Drie Hespenstraat, de Veemarkt en de Zwartezusterstraat, die telkens in de elfde eeuw gedateerd kunnen worden.4 Onderstaand kaartje laat duidelijk -zien dat het vooral rondom de burcht is, waar de onbeschermde lemen hutten door de Vlamingen in brand werden gestoken.

Plaatsen rondom de burcht waar brandlaagjes werden aangetroffen op de onderste middeleeuwse lagen, vermoedelijk veroorzaakt nadat de Vlamingen in 1055 uit wraak na de mislukte belegering van Antwerpen de onbeschermde lemen hutten rondom de burcht in brand staken.

A Ottoons Castrum X Brandlaagjes

De Ruienstad

2

Vermoedelijk om verwoestingen van de onbeschermde woningen rondom de burcht in de toekomst te voorkomen, werd een watersingel rondom dit burchtdorp aangelegd. Gebruikmakend van een natuurlijke inham ten noorden en ten zuiden van de burcht werd in driehoeksvorm een watersingel aangelegd die een oppervlak van 19 a 20 ha omsloot, tegenover 2,5 ha voor de burcht, dus ongeveer acht maal groter in oppervlak. De Ruienstad, zoals deze bebouwing wordt genoemd, strekte zich in oppervlakte vooral ten oosten van de burcht uit en was omsloten door de Boterrui, de Suikerrui, de Kaasrui, de Jezuïetenrui, de Minderbroedersrui, de Koolvliet of Holenvliet. Deze ruien en vlieten vormen samen de zogenaamde "ruiendriehoek". Enkele houten bruggetjes verbonden de Ruienstad met het omliggende gebied. Er zijn geen geschreven bronnen over de aanleg van de watersingel, daarom weten we ook niet wanneer de Ruienstad werd aangelegd. Er zijn hierover evenmin archeologische gegevens. Er was waarschijnlijk geen sprake van een aarden of stenen wal.5 Opmerkelijk is dat de Onze-Lieve-Vrouwekerk niet binnen de ruiengordel is opgenomen. Deze kerk bestond toen waarschijnlijk nog niet. Na de aanleg van de ruiengordel ontstond in het zuiden buiten dit gebied weer een bebouwing. Vermoedelijk om de bevolking van deze plek van een eigen godshuis te voorzien werd de Onze-Lieve-Vrouwekerk gesticht.

De watersingel om het burchtdorp

De oudste kerken van Antwerpen Drie kerken hebben in het oudste, het Ottoonse, Antwerpen een rol gespeeld: de Sint-Michielskerk, de Sint-Walburgiskerk en de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Ze waren in een tijd gebouwd waarover we geen schriftelijke mededelingen beschikken. Pas in het begin van de twaalfde eeuw worden deze kerken voor het eerst in schriftelijke bronnen vermeld. Het is dus niet bekend hoe oud ze zijn, maar omdat zowel de Sint-Walburgiskerk als de Onze-Lieve-Vrouwekerk begin twaalfde eeuw nog afhankelijk waren van de parochiekerk Sint-Michiel wordt deze laatste als de oudste kerk beschouwd. Er werd beweerd dat de SintMichielskerk uit de Karolingische tijd zou stammen. Er zijn echter geen archeologische vondsten in de buurt rondom de Kloosterstraat waar de Sint-Michielskerk had gestaan die deze hypothese kunnen bevestigen. Het is evengoed mogelijk dat deze kerk kort vóór of gelijktijdig met de bouw van de burcht is gesticht. Merkwaardig is de excentrische ligging van de Sint-Michielskerk in het zuiden ten opzichte van het gebied van haar parochie, namelijk de burcht en de onmiddellijke omgeving. Men zou verwachten dat direct bij de bouw van de burcht een kerk binnen het burchtterrein zou worden gesticht. In plaats daarvan kwam een kerk, de Sint-Michielskerk, één km verderop zuidwaarts langs de Schelde. Deze situatie zou niet altijd zo blijven. In de burcht bestond kennelijk toch de behoefte aan een eigen godshuis. Men sloopte daarom binnen het burchtterrein op de kruising van de Mattestraat en de Zakstraat een paar huisjes en stichtte op de vrijgekomen plek een kerk, de Sint-Walburgis. Het is de eerste en enige kerk binnen de burcht.6 Waarom lag de Sint-Michielskerk zo ver van het gebied van haar parochie? Had de Roomse keizer dit zo gewild? Uniek is deze situatie niet. In Ename, waar in dezelfde tijd als in Antwerpen door Rooms keizer Otto II een burcht werd opgericht, lag de oudste domeinkerk daar liefst op 900 meter van de burcht

3

vandaan. Deze kerk, de Sint-Vedastus, gelegen te Neder-Ename, was de moederkerk waar de twee portuskerken, de Sint-Salvator en de Sint-Laurentius, afhankelijk van waren. De burcht te Ename had dus met die van Antwerpen de excentrische ligging gemeen ten opzichte van de oudste parochiekerk.7 Vermoedelijk waren de beide oudste kerken van Antwerpen en Ename al gelijk met de bouw van de burchten gesticht. Zodoende waren ze de parochiekerken in de beide plaatsen geworden. De latere kerken die in de elfde en begin twaalfde eeuw waren gesticht, werden zo afhankelijk van de oudere parochiekerk. Zo staat bv. in de oudste tekst over de burchtkerk Sint-Walburgis uit 1114 dat deze kerk is gesticht door de Sint-Michielskerk. Opmerkelijk is dat ook elders burchtkerken verschijnen die tot oudere Sint-Michielsparochies behoorden. Zo hing de Veerlekerk uit de grafelijke burcht te Gent af van een Sint-Michielskerk. Ook het castrum van de Vlaamse graaf te Brugge verrees op een grondgebied van een Sint-Michielskerk. De Sint-Gorikskerk was de burchtkerk te Brussel en hing eveneens af van een Sint-Michielskerk, de latere Sint-Goedelekerk.8 Kort na het ontstaan van de ruiengordel wijzigde de kerkelijke situatie in Antwerpen. De SintMichielskerk werd een regulier kapittel en een nieuw seculier kapittel werd opgericht, gewijd aan OnzeLieve-Vrouw. De kerk die hoorde bij dit laatste kapittel verkreeg in 1124 de parochierechten in Antwerpen.9 De eerste stadsuitbreiding De eerste stenen omwalling rond Antwerpen werd pas midden twaalfde eeuw aangelegd. Deze liep vanaf de Schelde via de Sint-Jansvliet over de Steenhouwersvest, de Lombardenvest, de Wiegstraat, de SintKathelijnevest en aansluitend met de ruiengordel de Wijngaardbrug. Tussen de Koepoortbrug en de Schelde was de stad echter niet omwald. De moerassige terreinen daar bezaten op zich al een verdedigende functie. Ook de buurt rondom de Hoogstraat (de zogenaamde Karolingische vicus) werd in de omwalling opgenomen. In teksten wordt deze eerste omwalling als "castellum Antwerpense" omschreven. Opmerkelijk is dat de oude Sint-Michielskerk, later abdij geworden, buiten de omwalling ligt. Pas bij de derde stadsuitbreiding eind dertiende eeuw werd de Sint-Michielsabdij binnen de omwalling van Antwerpen opgenomen.10 Men zal zich afvragen waarom de aanleg van de ruiengordel niet als eerste stadsuitleg is beschouwd. Deze gordel om de al bestaande bebouwing was slechts een watersingel zonder omwalling. De eerste stadsuitbreiding echter was een stenen omwalling van Antwerpen, waarin misschien ook braakliggend terrein werd opgenomen voor toekomstige bebouwing.

A B —

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

4

Ottoons Castrum Karolingische vicus - Ruiengordel ■- l e stadsuitbreiding Koepoort Minnebrug W ijngaardbrug en -poort Sint-Kathelij nepoort Meirpoort Kammerpoort Sint-Jansbrug en -poort Ooftbrug Pottersbrug Volaerdsbrug Torfbrug

De chronologie Vorig jaar besteedde ik in mijn artikel over de Merovingische tijd een paragraaf over het ontbreken van een vondstlaag onder Antwerpen tussen de Gallo-Romeinse tijd en de Volle M iddeleeuwen." Zo viel het op dat onder de Stadsparking de Gallo-Romeinse vondstlaag (gedateerd medio tweede eeuw/medio derde eeuw) onmiddellijk werd opgevolgd door een elfde- tot twaalfde-eeuwse laag, een vondstlaag uit de volle middeleeuwen. De Merovingische en Karolingische periodes ontbreken hier geheel. Ook onder het Ruckersplein werd de Gallo-Romeinse laag direct gevolgd door een elfde- tot twaalfde-eeuwse laag. Onder de Prekerstraat lag boven de Gallo-Romeinse laag zelfs een loopvlak uit de veertiende/vijftiende eeuw. Dat betekent dus een historisch hiaat van elf eeuwen! Aan de Oudaantoren, op de plaats van de vroegere Sint-Augustinusabdij werd onder een hele reeks van zeventiende eeuwse grafkuilen een volledig intact Gallo-Romeins crematiegraf ontdekt uit eind tweede eeuw/begin derde eeuw. Hier gaapt dus een kloof van liefst veertien eeuwen!12 Is er dan helemaal niets uit de Merovingische en Karolingische tijd? In mijn vorige artikel vermeldde ik dat artefacten uit zowel de laat-Romeinse tijd als de Merovingische en Karolingische periode nagenoeg niet gevonden zijn.13 Het enige loopvlak dat vastgesteld werd, is een dun laagje met schelpenfragmenten van tertiaire oorsprong. Dit zou afkomstig zijn van een erosiefase na een overstroming van de Schelde.14 De Gentse archeoloog Davy Herremans merkte op dat het opvallend is dat de Gallo-Romeinse vondstlaag rond de Stadsparking en de Oudaan wordt opgevolgd door een veel recentere laag.15 Jammer dat de archeologen hier niet meer aandacht aan hebben besteed. Ze hadden op grond van bovengenoemde vondsten (en vooral ook wat men niet vond) de gevolgtrekking kunnen maken dat er misschien iets schort aan de chronologie van de geschiedenis van Antwerpen uit het eerste millennium. Chronologisch gezien zijn er gegevens uit de ijzertijd, de Gallo-Romeinse periode en de tijd van de elfde eeuw tot de twintigste eeuw.16 De Merovingische en de Karolingische periode zijn in tegenstelling met de geschreven bronnen archeologisch onvindbaar. Bij geen enkele opgraving werd enig spoor van de periode 250-950 gevonden.17 Hier dus ook de erkenning dat het loopvlak van omstreeks 250 tot omstreeks eind tiende eeuw niet bestaat op het dunne laagje schelpenfragmenten na. Historisch hebben de laat-Romeinse periode (250-450), de Merovingische tijd (450-750) en de Karolingische tijd (750-950) echter wel degelijk bestaan. Hoe kan het dan dat in de geschreven bronnen een vroegmiddeleeuws Antwerpen had bestaan, dat zelfs een bloeiende handelsstad was geweest en in 836 door de Noormannen was platgebrand en later weer werd opgebouwd, terwijl archeologisch elk spoor hiervan ontbreekt? Blijkt dat de archeologische vondsten in tegenstelling zijn met wat de middeleeuwse geschreven bronnen ons over geschiedenis vertellen, zoals we bij Antwerpen hebben gemerkt, dan zullen deze bronnen opnieuw op hun merites beoordeeld moeten worden. De geschreven bronnen behoren niet alleen op hun waarheidsgehalte te worden getoetst, maar ook de door de middeleeuwse vervaardigers van vitae, oorkonden en annalen opgegeven chronologie moeten op juistheid worden beoordeeld.18 Het rechttrekken van de Scheldekaaien In de jaren 1870-1880 gebeurde bij het rechttrekken van de Scheldekaaien een archeologische ramp. In de oudste kern van de stad, namelijk de burcht en de zone onmiddellijk ten zuiden ervan, werd het terrein tot 4 m diep af gegraven en verdwenen de burcht, de Sint-Walburgiskerk, de oudste straten, een duizendtal huizen, de belangrijkste aanlegplaats en de eerste markt buiten de burcht. Alleen het Steen, de zuidpoort van de burcht, en drie fragmenten van de burchtmuur uit 1200-1225 ontsnapten aan de afbraak, dankzij acties door personen die met het verleden van de stad waren begaan. Honderden archeologische vondsten kwamen hierdoor aan het licht. Een gedeelte is tot op heden bewaard gebleven, maar de gelegenheid werd niet aangegrepen om een archeologisch onderzoek uit te voeren.19 Er zijn vorsers die denken dat door deze afgraving geheel vroegmiddeleeuws Antwerpen is verdwenen.20 In mijn vorige artikel heb ik aangetoond dat nergens onder en rondom de voormalige burcht iets gevonden is dat uit de Merovingische en Karolingische tijd stamt, uitgezonderd een paar omstreden artefacten.21 Bekijken we het plaatje van de burcht e.o. met de rechttrekking van de Scheldekaaien ter hoogte van de W erf (ca. 1810), dan zien we dat de huidige rooilijn aangeeft hoeveel er was gesloopt in de negentiende eeuw. De gebroken lijn van de huidige kademuur tot de Schelde geeft aan hoeveel grond er nu is verdwenen. Het grootste stuk komt van de afgegraven Werf, die een oppervlakte had van 74,19 m bij 77,42 m.22 Een veel te kleine oppervlakte om een vroegmiddeleeuwse stad compleet met burcht en kerk te kunnen herbergen, ook al waren de steden in die tijd kleiner. Zelfs de oudere Gallo-Romeinse nederzetting, een uitgebreid boerenerf, was veel groter. Dit geeft duidelijk aan dat het volstrekt

5

onmogelijk is dat door het afgraven van de W erf en de smalle repen ernaast een complete stad is verdwenen.

De rechttrekking van de Scheldekaaien ter hoogte van de Werf, ca. 1810

Er wordt ook wel verondersteld dat vroegmiddeleeuws Antwerpen aan de linkeroever van de Schelde had gelegen. Ook latere havens en dokken worden als locatie genoemd. Zelf heb ik hierover ook een idee, maar vooralsnog beschik ik niet over de bronnen die dit kunnen bevestigen. Volgens mij was vroegmiddeleeuws Antwerpen een andere stad. De middeleeuwse vitae, oorkonden en annalen (Vita Eligii, Vita Amandi, Vita Gomman, de Echternach-teksten, de Annales Fuldenses, de Annales Bertiniani en de Liber Traditionum) beschrijven een nederzetting die niets met Antwerpen van doen heeft. Deze nederzetting heette Andouerpis, wat later Andwerpia. Doordat de naam sterk op Antwerpen lijkt, is hierdoor vermoedelijk het misverstand ontstaan dat het om de Scheldestad zou gaan. Andouerpis/Andwerpia lag aan de Scaldis, een rivier met een naam die direct aan de Schelde doet denken. M aar is de Scaldis in de middeleeuwse bronnen ook de Schelde? Hebben we hier zekerheid over? Of hebben de historici dit maar klakkeloos aangenomen, omdat de naam Scaldis sterk op Schelde lijkt? Besluit Tussen 150 en 250 n.Chr. bestond aan de Schelde een Gallo-Romeinse nederzetting op de plaats waar later de Ottoonse burcht zou verrijzen. Het was een agrarische nederzetting die meer weg had van een boerderij. Omstreeks 250/270 verlieten de bewoners noodgedwongen hun nederzetting, die door natuurlijke omstandigheden (natte grond, overstromingen) onleefbaar was geworden. Eind tiende eeuw keerde de bewoning op dezelfde plaats terug, nu met burcht. De aard van deze nederzetting was van geheel andere aard dan de vorige. De Ottoonse nederzetting was aanvankelijk militair. Rooms keizer Otto II liet de burcht bouwen om de westgrens van het Heilige Roomse Rijk, de Schelde, te kunnen verdedigen tegen buurman Frankrijk en diens vazal Vlaanderen. De mislukte belegering van de burcht door de Vlamingen in 1055 bewees al dat de verdediging van de westgrens voor de Roomse keizers geen overbodige luxe was. Buiten de burcht groeide de burgemederzetting gestaag en smolt samen met de burcht tot één volwaardige stad: Antwerpen. De gunstige ligging aan de Schelde bevorderde dat Antwerpen in de middeleeuwen een bloeiende handelsplaats werd, dat uitgroeide tot de huidige metropool. Van het vroegmiddeleeuwse Antwerpen, bekend uit middeleeuwse geschreven bronnen, ontbreekt archeologisch elk spoor. Het zal waarschijnlijk ook nooit worden gevonden. De aanwezigheid van de Noormannen in Antwerpen, ook alleen uit de middeleeuwse bronnen bekend, is evenmin archeologisch aantoonbaar. Noch de plundering en verwoesting van vroegmiddeleeuws Antwerpen in 836 noch de Karolingische vicus, al dan niet door de Noormannen gesticht, is er ook maar iets van gevonden.

6

Voorts is gebleken dat telkens bij hernieuwd archeologisch onderzoek van artefacten en andere vondsten die uit de Merovingische en Karolingische tijd zouden stammen alles uit een latere tijd blijkt te stammen. Dit varieert van elfde-eeuws tot zelfs zestiende-eeuws! Er blijft nu maar weinig over dat nog als Merovingisch of Karolingisch wordt beschouwd en ook dat is omstreden.23 Dat geeft toch wel te denken. Alle denkbare theorieën over de ligging van vroegmiddeleeuws Antwerpen ten spijt, is er tot dusver niet één die een bevredigend antwoord geeft op dit vraagstuk. Hopelijk kunnen we eens dit raadsel oplossen. Ten slotte spreek ik de wens uit dat we eens de geschiedenis van Antwerpen uit eerste millennium zullen kunnen herschrijven. Dankbetuiging Ik dank de heer Tim Bellens, stadsarcheoloog van Antwerpen, dat ik zijn bibliotheek heb mogen raadplegen en dat ik zijn scriptie De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied van Davy Herremans heb mogen lenen. Zonder hulp van de heer Bellens had ik mijn artikelen over het oudste Antwerpen nooit kunnen schrijven. Ik dank hem tevens voor zijn hints en uitleg over diverse archeologische onderwerpen t.a.v. Antwerpen. Verder dank ik Davy Herremans, archeoloog te Gent, voor het beschikbaar stellen van zijn scriptie De problematiek omtrent de Karolingische vicus van Antwetpen.

1 Eerder verschenen van Rob Voogel de volgende publicaties over de geschiedenis van de stad Antwerpen: 'De Gallo-Romeinse nederzetting op het grondgebied van het latere Antwerpen' in SEMafoor 8-4 2007, p. 32-36 'De M erovingische tijd, een duistere periode voor Antwerpen' in SEMafoor 9-1 2008, p. 29-35 'Het ontstaan van Antwerpen' in: SEMafoor 10-2 2009, p. 5-11 2 Herremans, D. 'De ontwikkeling tot aan de eerste stadsuitbreiding', in: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied, Universiteit Gent, Gent 2004, p. 190 3 idem, p. 143-145 4 idem, p. 172 en 174 5 Oost, T. 'De vroegste geschiedenis van Antwerpen' in: Tijdschrift der stad Antwerpen jaargang 28, nr. 4, 2001/2002, p. 186 6 idem, p. 185 7Callebaut, D. 'Enige suggesties in verband met het tiende en elfde eeuwse Antwerpen' in: •Warmenbol, E. (red.) Het ontstaan van Antwerpen. Feiten en fabels, Antwerpen 1987, p. 185-187 8 Acker, J. Van 'De oudste kerken: Sint-Michiels en Sint-Walburgis' in: Antwerpen van Romeins veer tot wereldhaven, Uitgeverij Mercurius Antwerpen 1975, p. 26-27 9Herremans, D. 'De ontwikkeling tot aan de eerste stadsuitbreiding' in: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied, Universiteit Gent, Gent 2004, p. 192 10 idem, p. 179-181 11 Voogel, R. 'De Merovingische tijd, een duistere periode voor Antwerpen, in: SEMafoor 9-1 2008, p. 31-32 12 Herremans, D. 'De Gallo-Romeinse periode' in: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied, Universiteit Gent 2004, p. 42-44 13 Voogel, R. Het ontstaan van Antwerpen, in: SEMafoor 10-2 2009, p. 6 14 Herremans, D. 'De Gallo-Romeinse periode' in: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied, Universiteit Gent, Gent 2004 p. 45 15 idem, p. 47 16 Oost, T. 'Stadsarcheologie in Antwerpen: een overzicht' in: Van nederzetting tot metropool, Antwerpen 1982, p. 12 17 Oost, T. 'De vroegste geschiedenis van Antwerpen' in: Archeologie in Vlaanderen VIII, Antwerpen 1982, p. 183 18 Wikipedia, Chronologiekritik, http://de.wikipedia.org/wiki/Chronologiekritik 19 Oost, T. 'Stadsarcheologie in Antwerpen: een overzicht' in: Van nederzetting tot metropool, Antwerpen 1982, p. 11 20 Rozemeyer, J. 'M erovingisch Antwerpen' in: SEMafoor 9-2 2008, p. 8 21 Voogel, R. 'De schaarse vondsten in Antwerpen uit de Karolingische tijd, Waar lag vroegmiddeleeuws Antwerpen? Lag de Karolingische vicus op de plaats van de burcht?' in: SEMafoor 10-2 2009, p. 6-11 22 Himler, A. 'De Antwerpse haven vanaf de Franse periode' in: Antwerpen, een geschenk van de Schelde, Antwerpen 1993, p. 36 23 Herremans, D. 'De Karolingische periode', in: De topografische evolutie van het Antwerpse stadsgebied, Universiteit Gent, Gent 2004, p. 113-127

7

Alfred Michiels en het volk der Andouerpi Hans den Besten, Amsterdam Ruud van Veens bespreking van Alfred Michiels' boek over Antwerpen en het door Michiels gepostuleerde vroegmiddeleeuwse Belgisch-Gallische volk van de Andouerpenses of Andouerpi 1 bevredigde me niet helemaal, omdat de ideeën van Michiels nogal schimmig voor me bleven. Daarom heb ik me diens boek maar aangeschaft. En nu ik het doorgeploegd heb - want het is redelijk complexe stof ben ik van mening dat Michiels' idee serieus genomen moet worden maar dat hij bij de etymologie van de naam Antwerpen op hol geslagen is. Michiels en het volk der Andouerpi en hun civitas Voor de naam Antwerpen wordt min of meer standaard aangenomen dat die teruggaat op een Middel- (en Oud-)Nederlands woord antwerp, letterlijk 'tegenwerp'. Het zou 'aangespoeld land' betekenen of 'tegen water opgeworpen land, dam'. Michiels doorbreekt deze consensus door voor een Gallo-Romeinse etymologie te pleiten. Aan de hand van een analyse van de oudste teksten waarin verwijzingen naar Antwerpen lijken voor te komen, beargumenteert Michiels dat er in een aantal gevallen sprake is van een bevolkingsgroep, waarschijnlijk een Belgisch-Gallische stam. W ant naast elkaar worden Flandrenses 'Vlamingen' en Andouerpenses genoemd en later in dezelfde tekst (de Vita Eligii) Flandri en Andouerpi (in de vijfde resp. de derde naamval, dus met -is). Antwerpen zou dan naar een volk heten, zoals Trier naar de Treveri en Parijs naar de Parisii. Deze hypothese wordt ondersteund door een munt uit de zevende of achtste eeuw die het plaatsopschrift ANDERPVS draagt, een verkorting van ANDVERPVS of ANDOVERPVS. (Er werd in muntopschriften uit die tijd wel vaker ingekort.) De uitgang -VS en andere accusatief-meervoudsuitgangen op - s vind je alleen maar in muntopschriften die plaatsen noemen die naar de volkeren heten waar zij de hoofdplaats van zijn. Vgl. Parisius / Parisios 'Parijs'; Treverus / Treveros 'Trier'. Antwerpen kan dus heel goed naar een volk der Andouerpi heten. Zulke plaatsnamen verschijnen volgens Michiels in andere geschreven bronnen in de ablatief meervoud: Parisis, Treveris. M aar blijkens een overzichtje op p. 99 kwam de accusatief in zulk soort teksten ook voor, zoals bijv. in Bituricas civitate 'in de stad Bourges'. M aar het is waar dat er voor "Antwerpen" een ablatief of datief meervoud gevonden kan worden: in vico Annuerpis 'in de koopmansplaats Annuerpis' (941), Andouerpis castro 'in de burcht Andouerpis (980), enz. (Michiels spreekt hier van "onverbogen" vormen, maar dat lijkt me niet nodig.) De Nederlandse ('Germaanse') etymologie op basis van het obsolete woord antwerp kan deze feiten niet aan. Die etymologie herhalen, zoals Ruud van Veen doet, is daarom zinloos. Ook heeft het weinig zin om alle Gallo-Romeinse plaatsnamen die Michiels al dan niet in overeenstemming met oudere etymologieën in het Antwerpse meent te kunnen aanwijzen, te voorzien van een Nederlandse etymologie of als nog onverklaard opzij te zetten. W ant al zou het allemaal Germaans zijn dan nog kan Antwerpen GalloRomeins zijn. En gezien de gegevens moet Michiels op dit punt wel gelijk hebben. Verder etymologiseren Nu de Gallo-Romeinse identiteit van de naam Antwerpen is vastgesteld, hoeft er geen verdere historische taalkunde bedreven te worden. Maar Michiels wil meer: hij wil voor de volksnaam een etymologie. In dat kader is het voor hem van belang de van Andouerpis, enz. als een klinker te analyseren. Zijns inziens was dit een middel om de u- en de oe-klank uit elkaar te houden. M aar hiermee maakt hij een grote hutspot van de spellingsystemen van het Nederlands, het Frans en het middeleeuws Latijn. Er is geen enkele aanwijzing dat in het middeleeuws Latijn gebruikt werd om de oe-klank aan te duiden. Bij Gysseling2 vond ik alleen maar een Latijnse om in Franse plaatsnamen weer te geven. Als we dus and-oe-erpis zouden willen schrijven, dan kon dat met een gedaan worden: *And-u-erpis - al is dit eigenlijk een ambigue vorm: and-oe-erpis of and-w-erpis, maar zo zit de Latijnse spelling nu eenmaal in elkaar. Nu beschikken we - blijkens de gegevens op p. 118- 119 van Michiels' boek - over twaalf gevallen van uerp- / -u a rp - maar die moeten - gezien de tientallen gevallen met - werp- (en nog zeven andere met uuerp-) - gelezen worden met een medeklinker (w). Er is dus geen bewijs voor Michiels' oe-klank. Dat hij koste wat kost toch als oe wil lezen, ligt aan zijn Keltisch-Latijnse etymologie voor de naam van de volksstam der Andouerpi.

8

Op Ando-uerp- kom ik hieronder terug, maar eerst moet Michiels' Gallo-Romeinse etymologie voor Antwerpen behandeld worden. Omdat dat een nogal wild verhaal is, wil ik het kort houden: Michiels gaat uit van de observatie dat de Keltische volkjes vaak genoemd werden naar de rivier waarlangs zij woonden: Ambiani 'zij die rondom de onna (rivier), d.w.z. de Somme, wonen' (> Amiens), Ambarri (< Amb(i)-arar) 'zij die rond de Arar (Saône) wonen', Ambidravi 'zij die rond d Drava (Drau) wonen', enz. Hij reconstrueert een Gallische volksnaam Ambi-doues-repi 'zij die rondom de twee oevers wonen'. Dat is een ongelukkige etymologie want als je aan beide kanten van de rivier (de Schelde) woont, dan woon je niet rondom deze oevers maar op beide oevers. (En waarom heten ze niet gewoon *Ambi-scaldir!) Maar Michiels maakt het nog erger door aan te nemen dat dit Gallisch verlatijnst zou zijn tot *Ambaeduae-ripi 'beide-twee-oeverbewoners'. *Ambae zou verkort zijn tot am/an, zoals in Oudfrans andou ('beide' < ambo duo- / ambae duae).3 Het accent zou herordend zijn: *AMbaeDUaeRIpis > anduAEripis > *anduERpis. Een nogal wild verhaal. De Latijnse variant steekt weliswaar semantisch beter in elkaar dan de Keltische, maar is qua vorm niet goed doordacht: het is een samenstelling op basis van de naamwoordgroep ambae duae ripae 'de beide oevers' maar in een Latijnse samenstelling mag het linker gedeelte geen naamvalsuitgangen bevatten. Kortom, de in am(bae)duaer(i)pis, die Michiels nodig heeft om de <e> van Andouerpi af te leiden, is verboden - want is vrouwelijk meervoud nominatief van de eerste declinatie. Daarmee vervalt voor mij Michiels' etymologische hypothese. W e keren daarom terug naar de vorm Andouerpi. Hoe moet die gelezen worden als niet als oe verklankt mag worden? Antwoord: als Andowerpi of desnoods als Andoveipi. Dat het An-do-uer-pi was met een w-klank tussen en <e> wordt ondersteund door de volgende optekeningen van Gysseling:4 Andeguerp (1114), Andeguerp en Andeguerpensis (1136) en Andeuuerpia (1174) en misschien ook door Andeworp (uit een Britse bron, een vondst van Michiels zelf).5 Deze gegevens, die Michiels wel noemt maar niet bespreekt, ondersteunen dus de indeling An-do-uer-pi. Daarmee hebben we een volksnaam die er redelijk Gallisch uitziet. Gallisch ando- is een intensiverend voorvoegsel, dat 'zeer, erg' en 'groot' betekent.6 W aar de stam -u e rp o - voor staat, is niet bekend. M aar dat zegt niets, want we weten veel te weinig over het Gallisch. Een keltoloog zou echter moeten kunnen uitrekenen wat verwante vormen in het Iers of het W elsh zouden kunnen zijn. Het is jam mer dat Michiels deze weg niet bewandeld heeft, want hij weet van het Gallische ando- af. En hij had de interpretatie van uerpo- desnoods kunnen laten liggen voor toekomstig onderzoek. Maar dat heeft hij niet gedaan en daardoor heeft hij een klein voordeel van de indeling Ando-uerpi over het hoofd gezien. Van ando- is nl. bekend dat het in drie varianten voorkwam: ando-, ande- en and-. Dat geeft dus naast Ando-uerpi ook And-uerpi, en uit de bronnen blijkt dat die 'verkorting' al oud is: Andwerpam (836). In Germaanse mond werd dat natuurlijk makkelijk to Ant-werp en juist op dit punt werkt de hypothese van Michiels m.i. niet goed: als we eenmaal *An-doe-(w)ER-pis hebben, kan dat reduceren tot *An-dwER-pis, maar niets dwingt de Germaanse spreker om daarvan *Ant-wer-pis te maken. is nu eenmaal in het Nederlands gewoon: dwingen, dwars, dwepen, enz. Twee Antwerpens Ik heb dus bezwaren tegen de etymologische capriolen van Michiels, maar ik ben er wel door Michiels van overtuigd dat er een Gallisch volk der Andouerpi bestaan heeft (wellicht gelijk te stellen met de Taxandriërs). M aar Michiels gaat nog een stap verder. Op grond van het 'gat' in de archeologische record van Antwerpen stelt hij voor dat Antwerpen een opvolgerstad is van een eerdere Gallische civitashoofdplaats die door de Noormannen verwoest is (en die misschien bij Schelle gelegen heeft). Dit betekent dat de Echtemachse teksten over de schenking van een kerk te "Antwerpen" aan W illibrord door Rauchingus en zijn eega Belinda geen vervalsingen hoeven te zijn: het kan gaan om een kerkje binnen de voorganger van Antwerpen. Vreemd genoeg blijft Michiels aan het idee van een vervalsing vasthouden, en wel omdat de desbetreffende plaatsnamen gemoderniseerd zouden zijn, wat tegen de documenten zou spreken. M aar ik zou dan wel eens willen weten wat er gemoderniseerd is aan in Antwerpo en aan infra castrum Antwerpis. De <w> en de korte vorm van ando- kennen we al sinds 836 (Andwerpam civitatem) en de uitgang —is is toch zeker een archaïsch trekje, (laatste geval 1050). Alleen de zou 'modem' kunnen zijn (vroegste geval 1008). Daar staat tegenover dat de i.p.v. in de naam Rauchingus typisch voor de Merovingische periode is. Dezelfde i.p.v. komt ook voor in het toponiem Winlindechim / Wimilincheim, een bezitting van de aan W illibrord geschonken kerk (p. 73 en 120).

9

Mijns inziens hebben de monniken van Echternach niet vervalst, maar hebben ze gewoon een stomme fout gemaakt door een tekst die op "Antwerpen"-I sloeg, te betrekken op "Andouerpis"-II, maar ze wisten niet beter. En eerlijk gezegd lijkt me een fout uit goedgelovigheid waarschijnlijker dan een oenige vervalsing: in Antwerpen een kerk opeisen die daar nooit bestaan heeft, dat doe je niet, w antje schiet er niets mee op. 1 Veen, R, van 'De naam van Antwerpen.' SEMafoor 10-2 2009, p. 12-16 Michiels, A. ANDOUERPIS/ANTWERPEN. Nieuwe zoektocht naar de betekenis van de naam Antwerpen [in eigen beheer] Rumst 2007. 2 Gysseling, M. Toponymisch woordenboek van België Nederland, ... Belgisch Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek 1960. 3 Het verschil tussen Oudfrans anDOU (uit AMbo DUo /AMbae DUae), waarin de uitgang -o/-ae is weggevallen, en het hypothetische *andoe-AE-,.. (uit idem), waarin dat niet gebeurd is, had Michiels eigenlijk moeten verklaren. 4 Gysseling, M. Toponymisch woordenboek ... 5 De varianten met zijn een Romaanse interpretatie van een Germaanse w. D at er een korte variant van de plaatsnaam Antwerpen bestaan heeft, wordt bevestigd door (verduitst) Antwerf (1008) en Antvvetf (1104) en door Anduerp (1119), Antwerp (1133) en Andwerp (1154). De Franse naam voor Antwerpen, Anvers, komt echter rechtstreeks van Anduerpis: de Latijnse (en Gallische) w is klankwettig een v geworden en het woord is ingekort (verpis > -verps > -vers). An- i.p.v. And- vinden we ook in de middeleeuwse bronnen: in uico Anuuerpis (910), in vico Annuerpis (941), Inwerpis quedam puella (1050), enz. Zie Gysselings Toponymisch woordenboek en p. 118119 van Michiels' boek. 6 Zie Delamarre, X Dictionnaire de la langue gauloise. Une approche linguistique du vieux-celtique Continental. 2e édition revue et augmentée. Editions Errance Paris 2003. - Naast ando- is er het voorvoegsel ande- dat 'laag, inferieur' betekent.

Mediabericht van het RMO over: Dorestad. Wereldstad in de middeleeuwen Wie denkt dat de Middeleeuwen saai en donker waren, heeft het mis. Dorestad was rond het jaar 800 een stad die bruiste van het leven en waar het krioelde van de mensen en de handelaars. Het lag aan de Rijn, op de plaats waar nu Wijk bij Duurstede is. In de tentoonstelling ’D orestad. Wereldstad in de Middeleeuwen' maak je de bloeitijd van Dorestad aan den lijve mee. Je loopt door het decor van stad en haven. Je ziet welke mensen er in deze metropool van de vroege Middeleeuwen woonden en wat ze deden. Metropool van de vroege Middeleeuwen. De tentoonstelling is voor jong en oud. Er zijn allerlei spellen om zelf te doen en kinderen kunnen hun eigen speurroute door de tentoonstelling lopen. De enorme hoeveelheid archeologische vondsten die de afgelopen decennia naar boven zijn gekomen, maken het mogelijk om een goed beeld van het leven in Dorestad te geven. Je ziet gebruiksvoorwerpen, wapens, prachtige sieraden en nog veel meer. Drie tekenaars maakten een schoolplaat van Dorestad, geïnspireerd op de bekende schoolplaat van J.H. Isings uit 1927. Rijk en beroemd. Dorestad was in de vroege Middeleeuwen een internationale marktplaats. De nederzetting aan de Rijn groeide uit tot de grootste en rijkste stad van Nederland. Een echte wereldhavenstad dus, vergelijkbaar met de positie die Rotterdam nu heeft. De handel vanuit heel West-Europa bracht rijkdom. In de grote haven was het een drukte van jewelste. Rond het jaar 800 liepen daar de succesvolste koopmannen van Nederland rond. Verder woonden in Dorestad veel schippers en ambachtslieden, die luxueuze producten voor de internationale markt maakten. De gouden munten die in Dorestad werden geslagen, zijn over de hele wereld teruggevonden. Skeletten uit de tijd van Dorestad die vanaf 1967 werden opgegraven, zijn onlangs teruggevonden in een Utrechts fort. Ze liggen nu op onderzoek te wachten in de nieuwe depots van het Rijksmuseum van Oudheden.

10

Dorestad, een Wereldstad? Wishful thinking van het RMO in Leiden? Ad Maas, Leende In het boek Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland, Van Trajectum tot Dorestad, 50 V.C.-900 n.C. uit 1994 1 staat in de inleiding de volgende zin over W ijk bij Duurstede: Hier is eerst in Dorestad gegraven (afb. 2), vervolgens in De Horden en sinds 1989 ook in De Geer. Er werd dus al gegraven op de historische locatie die nog gevonden moest worden. Deze manier van denken is typerend voor het totale W ijk bij Duurstede - Dorestad-project dat nu alles bijeen ruim 150 jaar aan de orde is. De huidige tentoonstelling in Leiden en het begeleidende boek (uiteraard een zogenaamd 'publieksboek') passen helemaal in deze lijn. Er wordt niet gewerkt vanuit de idee dat de archeologie hypothesen over het verleden verifieert of falsifieert, in feite wordt gezocht naar bevestiging van conventionele opvattingen en dus worden ook andere belangen behartigd dan wetschappelijke. Dit leidt zelfs tot absurde interpretaties (verderop geef ik voorbeelden) en de totaliteit van tentoonstelling en boek is er daar één van: een wereldstad. Frappant is een uitspraak op het einde van het boek in verband met een schoolplaat: Bewust wilden we nieuwe, sterke beelden creëren, die een eigen leven kunnen en zullen gaan leiden (p. 178). Onbedoeld wordt hier wel de kern van de zaak aangewezen. Dit is namelijk praat uit de wereld van propaganda en reclame 2). Het werd tijd om Dorestad eens in zijn volle bloei te tonen, lezen we (p. 185), dus Dorestad als: zeehaven, overslaghaven, marktstad, stapelmarkt, tolkantoor, bestuurlijk centrum, godsdienstig centrum, bisschopszetel, strijdtoneel tussen Friezen en Franken, Noormannen-doelwit, het Nederlandse Troje ... en nu dus wereldstad. Enige nuchtere aandacht lijkt op zijn plaats. Daar wordt het hoog tijd voor. Dorestad is in het algemeen en ook binnen de Studiekring Eerste Millennium (SEM) een geliefd onderwerp. Kernkwestie is vaak of Dorestad inderdaad te vereenzelvigen is met W ijk bij Duurstede. De tentoonstelling Dorestad. Wereldstad in de Middeleeuwen en het bijbehorende boek met bijna dezelfde titel brengen met grote stelligheid de volgende stellingen en stellingnames naar voren: - Er is sprake van een enorme hoeveelheid archeologische vondsten in Wijk bij Duurstede - Deze vondsten tonen aan dat er een wereldstad, een metropool lag - Deze 'wereldstad' was het in een aantal teksten genoemde Dorestad. Deze stellingnames zullen we allereerst nagaan aan de hand van het tentoonstellingsboek (paragraaf 1). Daarna een overzicht van de belangrijkste statements uit historische bronnen (paragraaf 2), uiteraard een oud verhaal. Dan belichten we de tot nu toe beschreven alternatieve hypotheses in verband met lokalisering van Dorestad: Audruicq, Heerewaarden en Grebbeberg, Doornik (paragraaf 3). Vervolgens maken we de balans op anno 2009 wat betreft de identificatie van Dorestad als Wijk bij Duurstede (paragraaf 4) en ten slotte komen we tot voorlopige conclusies (paragraaf 5). 1. Archeologische vondsten en bevindingen betreffende Wijk bij Duurstede-Dorestad Het boek bij de tentoonstelling belicht de volgende onderwerpen: Dorestad teruggevonden (sinds 1842), Leven in Dorestad en de Doresteders, De mensen begraven, Laten zien wie je bent (de internationale allure), De fibula van Dorestad in context, Omgang met het water, Dorestad marktstad, Internationale handel, Confrontaties (met Noormannen) en Het naleven van Dorestad (uitbeelding van de herinnering). Genoeg stof om over na te denken en om het boek te kopen. Het is - zoals we gewend zijn van Annemarieke Willemsen (zie eerdere publicaties over kinderen in de middeleeuwen en over Vikingen) ronduit een prettig verteld en leesbaar geheel. Laten we het boek eens doornemen en saillante punten naar voren brengen. Graven, registeren en opbergen Een halve eeuw na het onderzoek van J.H. Holwerda (1920), directeur van het Leidse M useum van Oudheden, thans het RMO) vond de omvangrijke opgraving (35 hectare) plaats van de ROB (onder leiding van W. van Es). De ROB was een aantal jaren gehuisvest in het pand van Museum Dorestad in W ijk bij Duurstede. In 2008 werden alle vondsten van de ROB-opgravingen in Leiden ondergebracht. Je zou kunnen zeggen dat (het verhoopte) Dorestad in Leiden terechtkwam. In 1989 verscheen het eerste verslag van deze opgraving, twintig jaar later (!!) in 2009 het tweede deel, volgens Willemsen, maar dat blijkt onjuist: de literatuurlijst vermeldt: deel 1 in 1980, deel 2 in 1983 en deel 3 in 2009. Er zijn drie archeologische locaties in Wijk bij Duurstede: De Heul, De Geert en De Engk. Naar het zuiden toe, aan de overkant van Neder-Rijn en Lek, wordt het Romeinse castellum verondersteld, maar dat

11

is een virtuele locatie, namelijk een veronderstelling die niet archeologisch te bevestigen is. Levefanum is tot nu toe niet getraceerd, en dat wil natuurlijk ook weer niet zeggen dat het er niet gelegen kan hebben. Op de locatie De Heul is een groot grafveld (70 bij 60 meter) met minstens 2300 graven gevonden (een deel daarvan uit de Vroege Middeleeuwen) en op die plaats was er misschien een kerkje van 14 bij 8 meter. Aan de huidige Steenstraat in Wijk bij Duurstede lag ook een grafveld (meer dan 1100 graven) maar dat veld dateert van circa het jaar 1000 en later. Het grafveld op De Engk telt - voor zover opgegraven- 450 skeletten die vroegmiddeleeuws zouden zijn. Zeer ruimharig en overdreven geteld kan men wat de Dorestadperiode betreft uitgaan van zo'n 3000 skeletten, in laten we zeggen 300 jaar. Dat zijn dan 10 begrafenissen per jaar. Voor een metropool toch wat weinig. Het afhandelen van de testamenten zou ik wel aangekund hebben, al is er in deze metropool niets gevonden waar je mee kunt schrijven. De gemiddelde leeftijd blijkt tussen 25 en 30 jaar te liggen, ook weer niet een erg luxueus gemiddelde. W elk vergelijkingsmateriaal is er hier voorhanden? Niets daarover. Over de dateringsmethoden vernemen we evenmin iets. W at te denken van de volgende mededeling: Van de minimaal 2350 begravingen die ooit in Dorestad hebben gelegen, was minder dan 10% daadwerkelijk beschikbaar voor onderzoek. Voor verder onderzoek ligt er nog een grote partij onlangs teruggevonden menselijk skeletmateriaal te wachten, onderzoek op basis van nieuwe technieken (DNA en isotopen). Volgens hoogleraar Frans Theuws gaat het vooral om Karolingisch materiaal. Die visie is echter gebaseerd op interpretaties van enkele grafvondsten, zoals een glazen kogelflesje. Onnozel gedoe dus. Locatie De Geer, kennelijk een soort Karolingische vluchtburcht, telde een grote eenschepige hal van 11 bij 22 meter, overigens niet veel groter dan diverse huizen en boerderijen. De metropool blijkt vooral een bewoningsstrook van enkele kilometers te zijn, die gedurende enkele eeuwen niet overal constant in gebruik was. Zo'n stad is dus een nogal beweeglijke improvisatie in verband met de aanlegmogelijkheden van schepen. Palen, planken, botten en munten enzovoorts Van meet af aan wordt er een stad van 3 kilometer lengte gepresenteerd, vooral een stad van planken met steeds bredere plankiers naar het water toe. Van al die houten huizen, schuren en straten hebben we echter niets over (p. 112). Utrecht telde in die dagen 400 inwoners, Amsterdam was een moerasgebied, maar Dorestad telde een paar duizend mensen. Utrecht als Traiectum van Willibrord wordt hier wel hard onder handen genomen. De 'stad van de bisschop' stelde weinig voor en dat is al meer dan wat werkelijk aangetoond kan worden. Naast het opvoeren van de strook van 3 kilometer is ook de muntslag van Madelinus in Dorestad een herhaaldelijk verkondigde bewering. Niets echter wijst erop dat Dorestadmunten ook op de plaats van W ijk bij Duurstede zijn geslagen. Twee schatvondsten zijn in 1972 gevonden in Wijk bij Duurstede, aldus Willemsen, maar ze bespreekt vervolgens alleen de vondst van 25 zilveren denarii; met de tweede vondst zal ze wel bedoelen de vondst van 2800 namaak-Dorestadmunten uit Tzummarum (Friesland) die dus niets met W ijk bij Duurstede te maken heeft; de tentoonstelling geeft hier misleidende informatie. Omdat de munten overal gebruikt werden en grote afstanden aflegden, waren ze heel geschikt om propaganda voor de keizer te maken (p. 121). Opmerkelijk is wel (hoofdstuk 1) het opgraven van vele dierlijke beenderen (1841-1842 en rond 1880), zonder archeologisch toezicht. Gesuggereerd wordt dat er een soort bottenindustrie was (het produceren van glissen, nog niet zo lang geleden in dialecten nog 'botjes' genoemd, schaatsen dus, verder: priemen, naalden, kralen, kammen, schrapers, mesjes, enzovoort), maar dit is op het niveau van een metropool gezien zowel een vorm van wishful thinking als van weinig praktisch inzicht: botten waren er immers overal en de technieken om daar gebruiksvoorwerpen van te maken beheerste elke boer waar dan ook. Putten: honderden sporen en restanten daarvan. Dendrochronologisch onderzoek van het hout geeft de jaren tussen 685 en 835 aan, maar deze onaantastbaar lijkende dateringsmethode is in het algemeen en ook in deze situatie oncontroleerbaar. Er zijn in Wijk bij Duurstede 'ontzettend veel sleutels' (p. 31) gevonden, vaak in vrouwengraven meegegeven: vooral mannen zullen in die tijd wel een gat in hun hand gehad hebben. Ook was er klaarblijkelijk veel textielnijverheid (wol), maar hier geldt eerder de vraag: waar was er die nijverheid niet? Op De Heul zijn een stuk of 10 sarcofagen gevonden, maar de datering van deze funerale meubels is helemaal een gok. Er zijn aardig wat barnsteenvoorwerpjes gevonden en een aantal ijzerproducten, waarvan sommige aangemerkt worden als (Frankische) wapens. Aardewerk domineert in sterke mate, vooral afval daarvan. Het gros van het Romeins draaischijfaardewerk komt uit het Rijnland rond Keulen, Limburg en het Waasland. Hier wordt de hypothese van gebroken aardewerk (al of niet per ongeluk) ten tonele gevoerd. Het ging kennelijk vooral om kruiken met wijn. Na het ledigen van zo'n kruik kan er natuurlijk nogal wat mis gaan, maar misschien is een andere hypothese ook realistisch: men

12

voerde verhardingsmateriaal aan omdat je niet overal aan het timmeren kunt blijven. Dus: materiaal voor weg- en erfverharding. Denken in wensen vermomd als feiten Ook voor deze publicatie zijn enkele wishful thinking-zinnen typerend: Ik noem er een aantal en veronderstel dan dat de lezer zelf wel het gis- en wenskarakter van de opmerkingen ziet: - Als het fort er ten tijde van Dorestad nog bestond, zal daar het bestuurlijk en ook kerkelijk centrum van de langgerekte nederzetting zijn geweest. - Een en ander betekent dat er in Dorestad ten minste een school zal zijn geweest. Niet dat er een speciaal schoolgebouw moet zijn geweest, laat staan dat je dat in de archeologische vondsten zou kunnen herkennen. - Karei de Grote: W e kennen helaas zijn reisschema niet, maar hij zal beslist ooit in Dorestad zijn geweest (p. 65). - W at Dorestad ook tot een Europese stad maakte, zo niet - in haar tijd bezien- een wereldstad, is de bemoeienis van keizers en bisschoppen, die allen een agenda hadden voor de stad (p. 77). - Stad met veel kerken: dat betekent toch minimaal meer dan één kerk, en waarschijnlijk ook meer dan twee (p. 79). - W e weten uit een beschrijving dat het paleis van Karei de Grote in Aken gedecoreerd was met levensgrote fresco's, veelkleurige schilderingen in natte kalk, met klassieke thema's. De muren van de palts in Paderborn zaten vol belerende inscripties. - Al deze tijd (= circa 630 tot circa 860) heeft Dorestad een muntslag gehad, wat aangeeft dat de stad daarvoor belangrijk genoeg was en voldoende te controleren. - Het lijkt erop dat hij (Madelinus) daarna naar Dorestad is getrokken en daar deze gouden munten heeft geslagen: mogelijk reisde hij ook rond. (Namaak-Madelinusmunten, p. 118) - Het karakter van de markt van Dorestad blijkt vooral uit de luxe, onalledaagse dingen die je er kon kopen (p. 125). - Dorestad was een van de belangrijkste tolkantoren van het rijk. Uit die lijsten weten we wat er op de markt kwam: pelzen, textiel, verfstoffen, zout, specerijen, voedsel, honing, luxueuze stoffen, manuscripten jachthonden en slaven (p. 127). - De aanwezigheid van dit ene glas alleen al wijst op de uitzonderlijke hoge rijkdom van de stad. - Sporen van het afslachten van vee en mensen (zoals massagraven) of van een grote brand (verkoold hout, een brandlaag) zijn in Dorestad niet gevonden (p. 161-162). - Het is typisch voor een culturele smeltkroes als Dorestad dat er 'mengstijlen' ontstaan (p. 165). - W at meegespeeld heeft, volgens Frans Theuws,3 is het feit dat Dorestad geen kerkelijk centrum was (p. 172). Met deze laatste (opvallende, want ontnuchterende) opmerking, die in tegenspraak is met andere passages in het boek, hangt ook samen de volgende kwestie: Theutbert die zich bisschop van Dorestat noemt ...4 Zo'n nietszeggende uitspraak wordt haast debiel geïnterpreteerd. Laat ik een actueel voorbeeld geven: de bisschop van Bruggerhuizen, een gehucht nabij Leende, is mgr. Hurkmans, bisschop van 's-Hertogenbosch. Op Bruggerhuizen hoeft in het jaar 2250 niet gegraven te worden naar zijn paleis. Een wereldstad of een barakkenkamp? Dorestad was Karei de Grote's wereldhaven, zegt het tentoonstellingsboek, zonder enige verdere informatie over andere vroegmiddeleeuwse zeehavens. Dat er op de locatie W ijk bij Duurstede in de zevende tot in de tiende eeuw een overslag- en handelsplaats lag, staat niet ter discussie. Het was volgens het RMO de grootste en rijkste stad van Nederland. Deze stelling zegt impliciet ook iets over Utrecht, Nijmegen en Maastricht die alle drie ook voorgesteld worden als steden met een continue geschiedenis. De in het boek nogal eens ten tonele gevoerde W im van Es sprak nog van een soort barakkenkamp in de bloeitijd van Dorestad. 5 2. De historische bronnen over Dorestad Wat de historische bronnen over Dorestad melden (zie hierna), geeft inderdaad aan dat het een belangrijke locatie was. De vraag waar het in dit artikel over gaat is echter of die locatie (zoals die in de bronnen herkenbaar is) volgens archeologische bevindingen te vinden is op de plaats Wijk bij Duurstede of in de nabijheid daarvan. In wat nu volgt hebben we het over het geschreven en vertelde Dorestad dat natuurlijk ergens gelegen moet hebben: maar waar? Punt van discussie kan dus zijn: als de bronnen kloppen hebben

13

we het dan over W ijk bij Duurstede of als Dorestad te vinden is op de plaats W ijk bij Duurstede, kloppen dan de bronnen? De eerste meldingen over Dorestad stammen uit 623, en als de laatste noemt men gewoonlijk een bericht uit 974. W aar lag het Dorestad van de munten (630/ 640: "Dorestat fit") en waar de woonplaats van Franco van Dorestad die de abt van St.-Truiden nog in 1136 noemt als hij gebeurtenissen in 1083/1084 beschrijft? Er zijn een vijftigtal Dorestad-teksten en daaruit zijn een aantal gegevens over Dorestad af te leiden. Dorestad was een haven, lag nabij de Renusmonding en had een tol. Het was een stad met veel kerken, niet ver van Traiectum gelegen. Dorestad komt in sommige teksten over als een regio en wordt een enkele keer een graafschap (van Rorik) genoemd. In het Frankische Rijk nam de havenstad Dorestad een prominente plaats in. Het was een grote en belangrijke stad, een koopmansstad met een overslaghaven voor handel op lange afstand. Haar schepen voeren overzee naar Engeland, Friesland, Duitsland en Scandinavië. In Dorestad werkten voornamelijk beroepshandelaren gespecialiseerd in langeafstandshandel in luxueuze goederen. Ze dreven handel voor zichzelf en ook voor de koning, en kregen daarvoor bepaalde privileges inzake tolvrij stelling. Dorestad overvleugelde alle andere handelsplaatsen in het noorden van het Frankische Rijk. Mogelijk is deze bloei te danken aan de integratie van een deel van Frisia in het Frankische Rijk, waardoor de Friese handelaren in toenemende mate toegang kregen tot het Frankenrijk. Het belang van de stad kan blijken uit een mededeling van de Geograaf van Ravenna: hij gebruikt Dorestad als oriëntatiepunt om nota bene de plaats van de Rijnmonding aan te geven, en niet omgekeerd! Ook het feit dat Dorestad gelijktijdig genoemd wordt met steden als Amiens, Rouen en Noyon, suggereert een zekere gelijkwaardigheid met deze steden. In zijn bloeiperiode wordt het vicus fam osus en vicus nominatissimus 6 genoemd, en is het als praeceptum negotiatorum het doel van overtochten uit Engeland. Bij Dorestad is sprake van een emporium (een overslaghaven of stapelplaats), een castrum, portus, ripae en vicus, kortom: het is geen eenvoudige nederzetting, maar een stad met een "meercellige" structuur.7 Haar belangrijkheid blijkt ook uit het feit dat het een koninklijk domein was met een douanetol en een zeer productieve munt. Was aanvankelijk Quentovic een van de meest productieve muntplaatsen van het Rijk, in het begin van de negende eeuw nam Dorestad de rol van belangrijkste handelsplaats van Quentovic over. Destijds werden er méér munten uitgegeven op naam van Dorestad dan in welke andere plaats ook. Dorestad was een van de belangrijkste tolplaatsen aan de noordgrens van het Frankische Rijk in het Noordzee-Kanaalkustgebied. Dorestad had een bijzondere Koninklijke protectie, het was op een koninklijk domein gevestigd, het was een "Koningsgoed". De hoogste Frankische autoriteiten toonden een grote en blijvende belangstelling voor Dorestad 8). Koninklijke ambtenaren zorgden aldaar voor inning van de koninklijke inkomsten uit munten, tol en handel. Handelaren in dienst van het Frankische hof genoten in het algemeen uitgebreide voorrechten, waaronder algemene tolvrij stelling, maar ze waren in Dorestad wel tolplichtig. De rol van de koning bij de handel op lange afstand was, in de eerste plaats te Dorestad, van fundamentele betekenis voor de commerciële expansie van de Karolingische periode. De aanwezigheid van koninklijke ambtenaren en van kerkelijke activiteiten is in Dorestad méér uitgesproken dan in vergelijkbare plaatsen aan de noordkust van het Frankische Rijk.9 Dorestad bezat veel kerken: een mededeling in 834 over Fridburg uit Birka gewaagt over veel kerken in Dorestad, en de Acta Frederici zegt: "De Noormannen staken in 834 de zee over en kwamen te Dorestad, dat voorheen groot was en nu W ijck genoemd wordt, waarin ook -naar men zegt- wel 55 kerken ter ere van God en zijn heiligen waren gebouwd".10 Het aantal van 55 kerken in Dorestad kan overdreven zijn, maar het was destijds een van de belangrijkste steden, en vergelijkbare steden bezaten in de Karolingische tijd veel kerken: Metz bijvoorbeeld had destijds 40 kerken, Parijs 26, Reims 22, Trier 20 en Lyon 18.11 Na een periode van grote bloei werd de stad diverse malen door Noormannen geplunderd. Het is opmerkelijk dat de plaats zich telkens herstelde van de verwoestingen en brandschattingen, daarmee blijk gevend van grote veerkracht. Ten slotte werd het in 863 -naar men aanneemt- zo grondig verwoest, dat daarna nooit meer iets over Dorestad werd vernomen. Dat het niet in rook is opgegaan, blijkt uit een oorkonde van 896 waarin koning Zwentibold de rechten van het bisdom Traiectum bevestigde, rechten die ook golden op de oevers van Dorestadum, voor hen die in Dorestadum op de landerijen van St. Martinus woonden10 O ok in volgende jaren werd de tolvrijheid voor Dorestad door de opeenvolgende heersers verleend: in 920, in 938, in 948, en ten laatste in 974. Van het grote Dorestad werd na 974 niets meer vernomen. Onduidelijk is waarom zo'n belangrijke handelshaven van het aardse toneel verdween.

14

Het beeld dat oprijst van Dorestad is dat van een bruisende en veerkrachtige handelsstad met een groot achterland, een koninklijk gecontroleerd bestuurscentrum, met een haven, tol, eigen muntslag, veel kerken, en liggend in het grensgebied van Franken en Friezen. De stad was blijkbaar zo begerenswaardig, dat om het bezit ervan regelmatig strijd werd geleverd. Tussen 623 en 716 was het wisselend in handen van Franken en Friezen. Dat wettigt het vermoeden dat de stad ergens in het grensgebied van beide volken lag.10 In 650 geeft de Geograaf van Ravenna een cryptische aanwijzing: "de Rijn stroomt in de Oceaan onder Dorostate in het land der Friezen".12 In de Annalen van St. Berlijn wordt tussen 834 en 863 melding gemaakt van herhaalde invallen van Noormannen in Frisia en Dorestad. Dorestad zelf lag niet aan zee, want het Cartularium van Radboud somt in de goederenlijst van Trajectum bezittingen op te Dorestad en "tussen Dorestad en de zee". De Vita Dagoberti beschrijft hoe Karei Martel en Dagobert per schip vanuit Francia doordringen in Fresia. Ze komen aan in de plaats Dorestacus en drijven daarna de Friese koning Radboud buiten het gebied der Frisones naar Denemarca. Vanuit Francia was Frisia varend te bereiken, want in de Vita Anscharii wordt beschreven hoe Anscharius vanuit Francia over Dorestadum naar de gebieden van de Fresones trok. Dorestad lag blijkbaar op de vaarweg naar Frisia. 3. Geopperde alternatieven voor de lokalisering van Dorestad 3.1 Dorestad in Noordwest-Frankrijk: Audruicq? In de benadering van Albert Delahaye (een benadering die verdedigd wordt door onder meer Guido Delahaye, Kees Upelaan, Joël Vandemaele en Jacques Fermaut) zijn er enige dominerende veronderstellingen. Laag-Nederland was gedurende een groot deel van het eerste millennium vaak grotendeels niet continu bewoonbaar. De geografische oriëntatie in de Romeinse en na-Romeinse tijd moet meer westelijk geïnterpreteerd worden (cfr. Ooster- en Westerschelde i.p.v. Noorder- en Zuiderschelde) dan in het tweede millennium gebruikelijk werd. De Renus mag onder meer daardoor niet (alleen) geïdentificeerd worden met de Duits-Nederlandse Rijn maar heeft betrekking op een ScheldeMaas-Rijn-complex dat tot in Noordwest-Frankrijk reikte. Zijn herinterpretatie van de klassieke bronnen leidt tot de bevinding dat volkeren als Friezen en Saksen in de tijd van de Romeinen en Vroege Middeleeuwen te ver naar het noorden en oosten worden gelokaliseerd (men situeert vanuit kennis van latere situaties). Concretere aanwijzingen zijn volgens Albert Delahaye de volgende. Dorestad lag niet ver van Traiectum dat hij in Toumehem situeert. In een akte gekoppeld aan het jaar 779 betreffende de tolvrijheid voor de abdij van St.-Germain-des-Prés (Parijs) worden Traiectum en Dorestadum genoemd tussen Amiens en Saint-Maxence en in een oorkonde gekoppeld aan het jaar 777 schenkt Karei de Grote een aantal goederen aan het bisdom van Willibrord, welke goederen Delahaye in Noordwest-Frankrijk situeert. Verder acht Delahaye het volgende van belang: de Annalen van Egmond en de chroniqueurs Alpertus van Metz, Melis Stoke en Jacob van Maerlant zeggen niets over een Dorestad in MiddenNederland. Audruicq aan het Almere nabij het Nauw van Calais was een zeehaven; na verlanding van het Almere namen Duinkerke en Calais de havenfunctie over. Delahaye leidt Audruicq af van Odrewick, ontstaan uit Oderwick en dat ontstond uit Dorewick, een Germaanse naam .13 De locatie Audruicq is voor wat betreft de periode Dorestad (600-900) archeologisch niet bevestigd ( 14). Het is wat betreft ligging wel een aannemelijke locatie. Soms is er een verband gezocht en gelegd tussen de plaats Dorostorena en Audruicq (gezien als Oderwik = Dorewik = Dorestad) maar het is duidelijk dat dit onzin is: Dorrostoran lag in het huidige Bulgarije. (Zie ook A.W. Byvanck, Excerpta Romana. De bronnen der Romeinsche geschiedenis van Nederland, 1931). 3.2 Dorestad bij Nijmegen, Grebbeberg of Heerewaarden? De onderzoekers J. Kreijns en L. Pirson15 plaatsen het Trajectum van W illibrord in Maastricht. Dat namen als Trajectum en Utret ook van toepassing zijn op Maastricht is onomstreden. De overgang van het bisdom Tongeren-Maastricht (Lambertus) naar Luik valt inderdaad merkwaardig scherp samen met de aankomst van Willibrord in Francia (zoals Beda meldt). De betekenis van Maastricht, Traiectum aan de Mosa, als bisschopsstad, tolkantoor, muntslag, handels- en marktplaats, wegenknooppunt en taalgrensplaats staat vast. Kreijns en Pirson handhaven de gebruikelijke visie op de vroegmiddeleeuwse geografische situatie van Nederland: de Renus is onze Rijn en ook de Waal, en Dorestad ligt in het Nederlandse rivierengebied. Een belangrijke hypothese in hun werk is dat de zogenaamde Lagbeki (door de traditie opgevat als de Lauwers en door Delahaye in Noordwest-Frankrijk geplaatst) vereenzelvigd moet worden met de Oude IJssel. Ze moeten een plaats voor Dorestad aanwijzen die beantwoordt aan de geografische criteria uit de teksten: niet ver van Traiectum, aan de Renus en nabij de Lagbeki. Onder meer door J.E. Bogaers is in het verleden al gesteld dat de W aal als Renus begrepen moet worden. Zo komen Kreijns en Pirson uit op een

15

locatie waar Waal en Maas samenvloeiden, namelijk ten oosten van Heerewaarden, enkele kilometers ten westen van Nijmegen aan de Waal. Zij betogen verder dat dat de scheepvaart vanuit Engeland via de Zeeuwse wateren verliep naar Rijn en Maas, en niet via de omweg Lek - W ijk bij Duurstede - Neder-Rijn. W. Bruijnesteijn van Coppenraet16 steunt de bevindingen van Kreijns en Pirson ten aanzien van Traiectum = Maastricht, en komt voor Dorestad tot een overeenkomstige conclusie. Daartoe draagt hij twee belangrijke gegevens aan: volgens de anonieme Geograaf van Ravenna stroomde de Rijn onder Dorestad in de Oceaan, en moet deze plaats aan de Friese (i.c. noordelijke) oever van de monding gelegen hebben, in de Annalen van Xanten staat in verband met het jaar 847 te lezen dat de vicus M eginhardi aan de Rhenus 9 mijlen stroomopwaarts ligt van de vicus Dorestatus. Als de vicus Meginhardi gelijkgesteld kan worden met Meinerswijk zou Dorestad 9 mijl stroomafwaarts langs de Rijn moeten liggen. Gaat men uit van Gallische mijlen, dan komt men ongeveer uit bij de Grebbeberg, een zeer strategische plaats op het uiterste puntje van de Utrechtse Heuvelrug. Bruijnesteijn van Coppenraet meent, net als Kreijns, dat in een bepaalde transgressiefase de Noordzee inderdaad tot in de Betuwe liep. De Grebbeberg (volgens Kreijns de zuidpunt van Westrachië, de huidige Utrechtse Heuvelrug) was dan een zeer strategisch gelegen kustplaats, die als een schiereiland in zee uitstak, voor het Friese achterland. De locaties Heerewaarden en Grebbeberg kunnen niet als Dorestad aangewezen worden op basis van archeologisch onderzoek tot nu toe. Heerewaarden is waterwegtechnisch een zeer aannemelijke plaats en dat is nu nog zichtbaar. Rhenen nabij de Grebbeberg is verkeersgeografisch ook een bijzondere plaats, zowel wat betreft landwegen als waterwegen. In verkeersgeografisch opzicht is Rhenen soms de poort van Friesland genoemd en er is in de nabijheid wel opmerkelijke archeologie. M erovingische begraafplaatsen zijn er op de locaties Laar en Donderberg. De Donderberg is het grootste grafveld van Midden-Nederland en misschien ook het rijkste. Maar de koppeling met een Dorestad is niet te leggen. 3.3 Is Doornik (het GaUo-Romeins Turnaco) Dorestad? J. Rozemeyer wijst op bovengenoemde oorkonde m.b.t. 779 waarin Dorestad tussen de grote douanekantoren in noordelijk Francia geplaatst wordt, te weten Rouen, Amiens, Quentovicus en Traiectum. Getuige de berichten over de aankomst van de Ierse missionarissen vanuit Engeland, loopt de route naar Francia over Dorestad. Dorestad moet op een geschikte plaats liggen voor de handel met Frisia, Engeland, Noord-Duitsland en Scandinavië. Deze aanwijzingen plaatsen Dorestad aan een vanuit Francia uitstromende rivier op de overgang naar Frisia, dus ergens in Vlaanderen.17 Rivieren die daar Francia uitstromen zijn de Schelde en de Leie. De beste kandidaat voor een toemalige haven Dorestad is volgens Rozemeyer Doornik die hiertoe historische, geografische en numanistische argumenten aanvoert. Het belang van Doornik in het eerste millennium is voor de Romeinse en Merovingische tijd onomstreden, zowel historisch als archeologisch. Tumaco wordt de eerste hoofdstad van het Frankenrijk, en blijft dit tot 486 als Clovis, Clodions kleinzoon, verhuist naar Parijs. Hij benoemt bisschop Eleutherius tot zijn zaakwaarnemer in Turnaco. In de zesde eeuw is er een tol op de Schelde Na de dood van Eleutherius wordt diens bisdom meer bij het bisdom Noviomagus (Noyon) gevoegd. Van 575-584 is Tumaco weer even hoofdstad van het M erovingische Rijk, als koning Chilperic, die zijn zetel had in Soissons, moest vluchten voor zijn halfbroer Sigebert en zich in Tumaco terugtrekt. Belangrijk punt is dat er bijna 200 jaar geen berichten meer over Doornik zijn en die periode valt samen met de tijd van de Karolingers. Daarna onder meer berichten over verwoestingen van de Noormannen. Dit hiaat begint precies met de machtsovername door de Karolingers. Vanaf 897 is er weer een bisschoppelijke zetel in Doornik. Doornik was ook een koninklijk domein en een belangrijke handelsplaats, die zowel over waterwegen als landwegen goed bereikbaar. Het lag dicht bij de toenmalige Frankisch-Friese (Vlaamse) grens. Een belangrijke tolplaats rechtvaardigt ook het voeren van muntrecht. De meest noordelijke Frankische muntplaatsen ten tijde van Karei de Grote waren Atrecht, Doornik, Condé, Dinant, St.-Truiden en Maastricht. Van deze plaatsen ligt Doornik het dichtst bij de Friezen. Belangrijk aandachtspunt is hier de kwestie van de Dorestad-munten. Er is een gelijktijdige uitval van de Doornik (Tumaco/Tomaco) en Dorestad (Dorestatus) van de muntproductie in de "Friese" periode (640 - 720). In de periode van 768 (Karei de Grote) tot 855 (Lotharius) verschijnt een ononderbroken reeks Dorestad-munten. In deze periode verschijnt geen enkele Tumaco-munt, ondanks grote bloei van Doornik in die periode. In de periode 855875 zijn er noch Dorestad-, noch Turnaco-munten. Pas als Karei de Kale keizer wordt, in 875, komt de Frankische muntslag in Doornik weer op gang. Vastgesteld kan worden dat tot in 974 toch ergens een muntcentrum is blijven bestaan waar Dorestad-munten werden geslagen. De Noormannen kunnen er baat bij hebben gehad munten onder die naam te laten voortduren. Bij vergelijking blijken de verspreidingsge­

16

bieden van de teruggevonden Tumaco- en Dorestad- munten nagenoeg gelijk. Kemzaak is de vraag of de naam Dorestat de Karolingische naam was voor Tumaco. De Karolingische aristocratie, voornamelijk van Austrasische afkomst, was mogelijk verantwoordelijk voor een opleving van het gebruik van de Germaanse taal in de Romaans sprekende gebieden. Ten aanzien van de vise van Rozemeyer moet opgemerkt worden dat de vereenzelviging van de Schelde met de naam Renus een discussiepunt is, dat ook in Doornik archeologisch juist met betrekking tot de Karolingische tijd weinig bekend is maar dat er weinig reden is om de twijfelen aan een belangrijke en imposante handelsstad in die tijd, en ten slotte dat hij met een verrassende bevinding komt wat betreft de hiervoor beschreven muntproductie. 4. Dorestad = Wijk bij Duurstede, een afweging De uitgebreide opgravingen en het archeologisch onderzoek in de jaren zeventig en tachtig bij Wijk bij Duurstede door het ROB onder leiding van W.A. van Es hebben geen overtuigende aanknopingspunten geleverd om deze plek gelijk te kunnen stellen met Dorestad en dezelfde geldt ook voor het onderzoek dat daarna is verricht. Er is absoluut geen sprake van meerwaarde in het recentere onderzoek voor ons inzicht in de historie van de Lage Landen in het eerste millennium. 4.1 De voorgeschiedenis van het Kromme-Rijngebied Al in de bronstijd en ijzertijd is er bewoning geweest op de vele zandige stroomruggen van de vroegere lopen van de Kromme Rijn. Karteringen van fosfaatplekken in de bodem (tekenen van bewoning en bemesting) wijzen op volledige bezetting van het gebied van Wijk bij Duurstede tot Utrecht. Het Kromme-Rijngebied kan in de midden-romeinse tijd 50 nederzettingen hebben omvat met 2000-3000 inwoners en hooguit 1500 militairen bij Utrecht, Vechten en W ijk bij Duurstede. M aar nergens in het Kromme-Rijngebied zijn er sporen van bewoning in de laat-romeinse tijd. Het gebied is te nat, maar er zijn wel sporen van beweiding en van wat hogerop (noordelijker) gelegen akkers en graven. Het aantal gebruikte terreinen lag in de laat-romeinse tijd ver beneden dat van de agrarische nederzettingen in de midden-Romeinse bloeitijd. De derde-eeuwse crisis heeft volgens de opgravingen door het ROB tot een sterke achteruitgang van de bevolking in het rivierengebied geleid. Dat de militaire vici de derde-eeuwse crisis hebben overleefd is nergens gebleken. Nergens ook zijn duidelijke sporen van een Germaanse (Friese?) nederzetting uit de laat-romeinse tijd in het rivierengebied ontdekt. Wel in Bennekom en Ede en elders op de zandgronden tot in Drenthe (Wijster, Peeloo) met tekenen van welvaart en landelijke rust, dus zonder verwoestingen en brandstichting. Vergelijkbaar grafvelden waren er te Rhenen en Leusden van een Germaanse elite met sieraden die wijzen op Romeinse invloed, (vierde tot zesde eeuw). In het achterland van Brabant en langs de Maas zijn er typisch 'Frankische' nederzettingen met houten gebouwen (kuilhutten), bijvoorbeeld te Gennep bij een laat-romeinse versterking op de splitsing van Maas en Niers. Het zogenaamd 'Karolingische' Wijk bij Duurstede - en mogelijk het hele toenmalige bewoonde gebied tot Utrecht - heeft ongeveer twee eeuwen bestaan. Het bestond uit houten gebouwen, die hoogstens twee generaties meegaan en dan moeten worden vervangen. Niets wijst op stenen gebouwen. Vanaf het midden van de negende eeuw (archeologische en dendrochronologische datering tussen 850 en 875) verdwijnt de bewoning, maar het agrarisch gebruik blijft. Een desastreuze overstroming vond omstreeks 870 plaats. Toen heeft de Lek meer dan 1 m klei afgezet. Toch zijn niet alle bewoners vertrokken. Het havengebied van de Hoogstraat bleef tot in de twaalfde eeuw in gebruik met een kerkje uit de tiende eeuw en een grafveld. Bedijkingen begonnen in de twaalfde eeuw. 4.2 Discrepantie tussen archeologische vondsten en informatie uit historische bronnen In deze paragraaf bekijken we een aantal aspecten vanuit een kritische invalshoek: waarom is het allemaal waar wat er beweerd is en wordt? Achtereenvolgens: de kwestie van wisselende macht en aanwezigheid van Franken en Friezen, de (mogelijke) allure van een stad of barakkenkamp, de munten en de plaatselijke muntslag, de inderdaad grote hoeveelheid aardewerkpuin en ten slotte een blik op andere zeehavens ten tijde van Dorestad.

Franken en Friezen: Wijk bij Duurstede Is Wijk bij Duurstede aannemelijk als het rotatiegebied tussen Friezen en Franken? Toen het WestRomeinse Rijk in 476 ophield te bestaan en Frankische leiders zoals Childeric en Clovis het machtsvacuüm opvulden, behoorde de delta van Rijn en Maas er zeker nog niet toe. De zes graven met rijke giften en ook elf paardengraven bij Rhenen-Donderberg van de eerste helft van de zevende eeuw en de belangrijke grafvelden uit de zesde eeuw aan de Diedenweg op Wageningse Berg en uit de zesde en zevende eeuw op De Geer te W ijk bij Duurstede, wijzen niet op Frankische invloeden. W ijk bij Duurstede

17

ligt niet in het grensgebied van Franken en Friezen. "In het centrale rivierengebied is de Friese invloed nog moeilijker aan te tonen dan de Frankische. Voor de zesde en de zevende eeuw zijn er, voor zover wij zien, geen Friese importen".18 W ijk bij Duurstede ligt niet aan een rivier tussen Francia en Frisia. De ligging van W ijk bij Duurstede overtuigt niet als tussenstation op de reis van Engeland naar Francia, en de plaats is ook niet erg geschikt voor een tol voor goederen die het Frankische Rijk binnenkomen: de vaarweg over de Oude Rijn langs Katwijk en via Utrecht naar Wijk bij Duurstede was niet de gebruikelijke weg voor de verbinding met Engeland.19 En voor verkeer van Engeland naar Keulen werd de Waal gebruikt, waardoor letterlijk de nederzetting Wijk bij Duurstede aan de Lek werd omzeild. Die nederzetting heeft ook geen aantoonbare betekenis gehad voor de urbanisatie in dat gebied van Nederland.

Koningsgoed en stad? Effectieve koninklijke bescherming van een zo excentrisch gelegen nederzetting als W ijk bij Duurstede lijkt niet goed uitvoerbaar door een in de regio Noyon residerende Frankische koning. Van het bestaan van een koningsgoed of koninklijk domein in W ijk bij Duurstede is niets bekend. Qua grootte kon de gevonden nederzetting - zelfs met inbegrip van het hele gebied van de Kromme Rijn van Grebbeberg tot Utrecht - niet in de schaduw staan van toenmalige steden als Keulen, Trier, Reims, Kamerijk of Doornik, terwijl volgens de bronnen Dorestad toenmaals deze steden in belangrijkheid toch duidelijk overtrof. In W ijk bij Duurstede zijn geen vondsten gedaan van zaken die men bij een aanzienlijke stad zou verwachten: men vond geen stadswallen of -muren, geen geplaveide wegen, geen bruggen, geen kerken, geen belangrijke openbare gebouwen, kortom geen tekenen van een "meercellige" structuur.7 De internationale handel ontwikkelde zich in de zesde eeuw op wat er van de oude Romeinse steden was overgebleven. Ook voor het zo belangrijke Dorestad zou men kunnen verwachten dat het zich had ontwikkeld op basis van een vroegere Romeinse stad. In Midden-Nederland waren geen Romeinse steden, alleen fortificaties langs de Rijn. Munten Hoewel Dorestad herhaaldelijk door Noormannen is verwoest, zijn er bij W ijk bij Duurstede geen tekenen van verwoesting in die tijd terug te vinden. Dat geldt eigenlijk voor heel Nederland, want het aantal vondsten dat rechtstreeks met de Vikingen in verband gebracht kan worden, is op de vingers van één hand te tellen. Terwijl Dorestad in 863, getuige de Annalen van St. Bertijn, nog een verwoesting door Noormannen meemaakte, eindigt de muntreeks in W ijk bij Duurstede in 830. Gaat men uit van de hoeveelheid teruggevonden Dorestad-munten dan zou deze stad met evenveel recht in Friesland of in Zeeland gelokaliseerd kunnen worden. Als Frankische muntplaats lag Dorestad-Wijk bij Duurstede excentrisch gelegen ten opzichte van de andere Frankische muntplaatsen: meer dan 150 km noordelijker. "Het optreden van een muntmeester of monetarius in W ijk bij Duurstede zou wel iets heel uitzonderlijks zijn. Nergens anders hebben muntmeesters zich zo ver buiten het Frankische kerngebied gewaagd".18 De gouden trientes met opschrift Dorestat f i t en muntmeester Madelinus wijzen wel op handel in W ijk bij Duurstede maar niet op plaatselijke muntslag. Ook de gouden broche van omstreeks 800 te Wijk bij Duurstede wijst eerder op handel met de Franken dan op Karolingische heerschappij ter plaatse.20

Goldscheibenfibel, Wittersheim, 7. Jhd. n. Chr. / Neueröffnung Museum für Vor- und Frühgeschichte / Ab dem 30. Juni 2009 Stiftung Saarländischer Kulturbesitz.) De fibula van Wijk bij Duurstede staat afgebeeld op p. 82 en 83 van Dorestad. Een wereldstad in de middeleeuwen (2009)

18

Aardewerk Behalve de handel in aardewerk (vaak verpakkingsmateriaal vooral voor drank met het Duitse Rijnland) is verder geen intensieve internationale handel in Wijk bij Duurstede aangetoond. In de met Dorestad handeldrijvende plaatsen Ribe en Birka zijn veel typische wijnkruiken gevonden, die in Wijk bij Duur­ stede zelden voorkomen. Behalve de onbewerkte barnsteen ontbreken te verwachten importartikelen uit overzeese handelssteden, evenals tekenen van werkelijk gespecialiseerde productie. Van een christelijke stad met veel kerken is in Wijk bij Duurstede in feite niets teruggevonden. Handel blijkt volgens het ROBonderzoek ook uit het buitengewoon grote aardewerkcomplex van W ijk bij Duurstede: enkele tienduizenden randscherven en een veelvoud daarvan aan overige wand- en bodemscherven. M eer dan 95% van de honderdduizenden scherven komen uit het haven- en woonterrein van het noordelijk deel, het veronderstelde havengebied. Hiervan is 10-20% uit de vrije hand gemaakt zonder draaischijf, wat mogelijk wijst op lokale productie; de rest bestaat uit professioneel draaischijfwerk, door handel aangevoerd, vooral uit Badorf (Vorgebirge) en Mayen (Eifel) en Keulse potten. In de achtste en negende eeuw was dit aardewerk over heel Nederland en Noord-Duitsland wijd verbreid. Er is een schatting gedaan van een jaargemiddelde import in Wijk bij Duurstede van 1500 tot 7500 potten. Dit komt overeen met drie scheepsladingen voor eigen gebruik en de rest voor doorvoer.21 Te Deventer was overigens een soortgelijk handelscentrum voor zulke potten. Andere( zee-)havens Zijn er in het eerste millennium nog andere plaatsen in het huidige Nederland waarvan aangenomen kan worden dat ze ingericht waren op zeevaart? Een belangrijke plaats die in aanmerking komt blijkt de plaats van de Romeinse haven: Domburg. In het boek Zeeland in de vroege middeleeuwen22'wordt de plaats W alichrum genoemd als een belangrijke haven. Archeologische vondsten hebben aangetoond dat er van de zesde tot de negende eeuw ter hoogte van Westhove, in het duingebied van Domburg, een havenplaats lag. Polderman veronderstelt dat deze plaats gelijk gesteld kan worden met de 'villam Walichrum' die door Alcuinus in zijn Vita Willibrordi genoemd wordt. De nederzetting moet in de zevende eeuw (580 - 675 n.Chr.) explosief zijn gegroeid. Het aantal munten dat gevonden is, is overweldigend en op basis daarvan concludeert Polderman: "Zonder overdrijving kunnen we op grond van de geldomloop stellen, dat Walichrum gedurende die periode vermoedelijk de meest bezochte handelsplaats was van het Merovingische -vroeg- Karolingische rijk" 22) De meeste metalen vondsten van het strand bij Domburg dateren uit de periode van 750 tot 850 n.Chr.; in en na die periode zou Dorestad, volgens Polderman, de functie van W alichrum overgenomen hebben. Zo krijgen we een nogal laat Dorestad. Vanuit Dorestad, hier gezien als Duurstede, moeten ook Witla, gelegen aan de monding van de Maas ("nu bij Geervliet in het water verdwenen"), en W alichrum en Scaltheim (aan weerszijden van de Scheldemond) belangrijke havens geweest zijn. Scaltheim wordt genoemd in een kopie van een middeleeuwse bron als 'villa Scaltheim' en lag ten zuidwesten van de Kop van Schouwen (Westenschouwen). In de loop van de negende eeuw nam de betekenis van de havens W alichrum en Scaltheim af en daarna deed de zee haar verwoestende werking. In tegenstelling tot Dorestad en Quentovic is er over Walichrum en Scaltheim weinig bronnenmateriaal maar wel veel archeologische aanwijzingen die ter zake doen. Van Walichrum en Scaltheim wordt doorgaans aangenomen dat ze zeker in Frisia (Citerior) gelegen hebben, in de pagi Scaldis en Walacria. Frisia wordt momenteel algemeen opgevat als minstens het kustgebied van de Schelde tot aan de W eser, al zijn er buiten dit gebied omgetwijfeld ook andere Friese streken en zeker nederzettingen geweest. Friese vestiging na de Duinkerke-2-transgressie in Noordwest-Frankrijk, tegelijk met Franken en Saksen (waarschijnlijk in die periode vaak nog niet eens van elkaar te onderscheiden) lijkt zeer waarschijnlijk. Lagen er in het gebied van Frisia, aldus gedefinieerd, nog andere plaatsen die in aanmerking kunnen komen voor de functie van zeehaven? In de Geschiedenis van Holland tot 1572 komt de Friese handel vooral tot uitdrukking in de plaatsen Rijnsburg, Valkenburg en M edemblik.23 Havens met een zeevaartfunctie in het Noorden van Nederland in het eerste millennium kan men veronderstellen aan de Bordine of Middelzee die tussen W estergo en Oostergo lag. In het Frisia-project24 wordt W ijnaldum9 gezien als een belangrijke handelsplaats in relatie met plaatsen en zeehavens als Quentovic, Dorestad, Haithabu, Ribe en Birka. Halbertsma25 besteedt in zijn verhandeling over Fresia Ulterior (Friesland aan de overzijde van de Oude Rijn) veel aandacht aan Dokkum en aan "de havenplaats die in de Friese taal Taventeri (Deventer) wordt genoemd, waar de heilige Lebuïnus rust", maar er zijn te weinig archivalische en archeologische aanwijzingen om hier havens in verband met zeevaart te projecteren. Deventer en Tiel ziet men doorgaans als latere havens dan Dorestad en Walacrium.

19

5. Conclusie In het Museum Dorestad in W ijk bij Duurstede is een boekje te koop Het verhaal van M useum Dorestad. Het is even informatief als het nieuwe tentoonstellingsboek hoe leuk dat ook is geschreven. In de berichten over de opgravingen in en nabij Wijk bij Duurstede valt voortdurend op dat de zaak groot wordt voorgesteld, maar dat de werkelijke resultaten vanuit het Dorestadum-perspectief gering zijn. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het zuidelijke, het middelste en het noordelijke gedeelte van de opgraving. Van het zuidelijke deel wordt vermeld dat dit vanuit een Romeins grensfort is ontstaan maar dat het geheel door de rivier(en) is "geërodeerd". Zoals we zagen: alleen maar veronderstelling. Het "Noorderkwartier" zou dan een houten havencomplex zijn, maar dat daarmee niet het veronderstelde en gezochte Dorestadum is gevonden blijkt (nogmaals) uit de volgende mededeling van de betreffende archeoloog: "Dit oudste Dorestad is in de opgravingen niet gevonden, het lag vermoedelijk in o f bij het fo rt en het heeft, o f het nu in Friese o f in Merovingische handen was, waarschijnlijk gefungeerd als een contactpunt tussen de elites van beide volkeren".26 Wat er verder wordt verteld over het godsdienstige en bestuurlijke centrum van Dorestadum/Wijk bij Duurstede is eveneens geheel hypothetisch en wordt door niets in archeologische zin ondersteund. Opvallend is dat de publiekspublicaties (ook een term waarover maar eens goed nagedacht moet worden) over Dorestad steeds meer suggereren dan waargemaakt kan worden; het lijkt alsof er druk op de ketel zit: het heeft na al zoveel jaren zoveel gekost, wat weten we nu echt? Terwijl de vondsten alleen maar meer van hetzelfde bieden en er dus geen positieve conclusies geformuleerd kunnen worden, neemt de propagandataal toe. In april 1978 verscheen een speciaal nummer van Spiegel historiael over Dorestad, dat vergeleken met de huidige normen meer eerlijk-wetenschappelijk is.27 Een onthullend citaat is: " In dit verband is het ook goed om te benadrukken dat Dorestad niets te maken heeft met de Romeinse tijd. Als er al een Levefanum in de nabijheid van Wijk bij Duurstede gelegen heeft (archeologisch is daarvan niets aangetoond), dan lag dat niet op de plek van de archeologische opgravingen) en hebben we altijd nog te maken met een afstand in de tijd van 3 a 4 eeuwen. Dat Wim van Es betreurde dat het 'oude Dorestad' (nog) niet gevonden is, is een suggestief taalgebruik: hij wil de nieuwe archeologische generatie archeologen en het belangstellende publiek waarschijnlijk een plezier doen, maar met zijn collega W. Verwers heeft hij niet mis te verstaan aangetoond dat een eventueel Romeins fo rt niets te maken heeft met het vroegmiddeleeuwse Dorestad. Twintig jaar later werd het boek Van Dorestad naar Wijk bij Duurstede28 gepubliceerd, een studentenpublicatie, die de periode 600-1550 behandelt. Bood die uitgave zoveel duidelijkheid en zekerheid dat men het pleit ten gunste van W ijk bij Duurstede gewonnen kon noemen? Dat is niet het geval. Dat zaken niet zeker zijn is natuurlijk normaal, maar het dubbele en strategische geschrijf erover is suggestief. Een Scarabee-nummer uit 199929 demonstreert nog sterker de dubbele boodschap: geen twijfel aan de lokalisering Duurstede/Dorestadum en tegelijk sterke signalen over het gis-gehalte van de "bewijsvoering". In een vaak onderhoudende stijl worden feiten, vermoedens en ficties vermengd en wordt meer geschiedenis gesuggereerd dan er is aangetoond. De benadering is gericht op het waarmaken van wat men al zeker meent te weten of wat men als zeker "moet" uitdragen. De werkelijk gevonden handelswaar stemt niet overeen met de in de bronnen genoemde artikelen, maar dat wordt niet als probleem gezien: de juiste zaken moeten immers nog gevonden worden. In de latere publicatie Van Dorestad naar Wijk bij Duurstede28 is de benadering hetzelfde: bijna alles is onbekend, waarschijnlijk of vermoedelijk maar dat Wijk bij Duurstede de plaats is van het voormalige Dorestadum wordt vreemd genoeg nergens expliciet in twijfel getrokken. In sommige opzichten biedt de genoemde Dorestad-publicatie wel wat meer "afstand van de traditie". Zo wordt het slaan van Dorestadum-munten ter plaatse nu "waarschijnlijk" genoemd en er heeft "misschien" een kerkje gestaan op de begraafplaats van De Heul. De opsomming van de voor de tekst relevante (vorsten, graven en) bisschoppen begint niet meer met Willibrord en zijn opvolgers maar met bisschop Hunger (854-866), een "voorganger" van Balderik (918-975). Balderik kan de eerste bisschop van Traiectum-Utrecht zijn, een bisschop die het in die functie wel opvallend lang uithield: 57 jaar! Een mooie periode om iets op te bouwen. Een soort noodgedwongen relativering van te veel pretenties.

20

Volgens Hollandse traditie dient Dorestad gevonden te worden nabij W ijk bij Duurstede. De nabijheid van Utrecht (het vermeende Traiectum) vormde daarvoor een belangrijk argument. Niet duidelijk is wie deze opvatting het eerst geponeerd heeft. Opmerkelijk is wel deze uitspraak van Huydecoper over Melis Stoke: "en allen, niemand uitgezonderd, houden Dorestad, nu en voorlang, voor W ijk te Duurstede. En deeze dwaling is al zeer oud, gelijk we nader zullen zien".30 Het is ook merkwaardig dat de Annalen van Egmond, Alpertus van Metz en Jacob van Maerlant niet reppen over een Dorestad in Midden-Nederland. Op grond van bovengenoemde feiten kan de bij Wijk bij Duurstede gevonden nederzetting niet gelijk gesteld worden met Dorestad. De resultaten van het toch veel omvattende archeologische onderzoek bij Wijk bij Duurstede komen niet overeen met het door de schriftelijke overlevering geschetste beeld van Dorestad. P. Johanek zegt hierover: "Die verschiedenen Bezeichnungen der Quellen in Verbindung mit dem Namen Dorestat legen eine Mehrzelligkeit der Siedlung nahe, ohne dass die bisher meist in Zusammenschau mit den jeweils zur Verfügung stehenden Grabungsergebnissen vorgenommenen Interpretationen und topographischen wie funktionalen Zuordnungen völlig befriedigen können".31 Ook Van Es uitte voorheen zijn bedenkingen. Hij is degene die in de rol van propagandist terechtkwam en komt en toch veel twijfel doorseinde, maar naar die signalen werd en wordt niet geluisterd.32 Bij hem is het duidelijkst de kramp te zien tussen wetenschappelijk onderzoek en marketing. Het zou vanuit het oogpunt van de kwaliteit van archeologisch onderzoek wellicht interessant zijn om de gegevens over W ijk bij Duurstede Dorestad te vergelijken met die van Walacria (opgevat als Walcheren: Domburg, Duinvliet, Westhove). De archeologische vondsten spreken een eigen taal. Ook W alacria is rond 900 n.Chr. in verval geraakt. In beide gevallen gaat het om forse handelsnederzettingen, en uiteraard langgerekt was en natuurlijk ging er veel geld om. Ze lagen in een Frankisch-Fries grensgebied, W at de Noordzeehandel betreft is het aannemelijk dat 'Dorestad' vooral Austrasië als achterland had en 'Walacria' Neustrië. Het is ook logisch dat er in en bij deze nederzettingen een bepaald bestuurlijk toezicht georganiseerd was (kerkelijk en wereldlijk) en waarschijnlijk ook een zekere militaire ondersteuning. M aar of je dan moet spreken van wereldsteden (metropolen), dat lijkt me toch nogal overspannen. Overzien we echter de argumentaties van alternatieven voor Wijk bij Duurstede als Dorestat en tellen we daarbij niet mee het commentaar op de locatie W ijk bij Duurstede, dan moeten we ook vaststellen dat de alternatieve locaties nog minder pluspunten krijgen. Alleen de mogelijkheid van een passende geografische ligging houden we over. Het toponymisch argument in verband met Audruicq is zwak: het vermelden van 'wijk' en 'oder' heeft niets te maken met het Dorestat uit de Dorestat-tijd. Doornik is om allerlei inhoudelijke redenen een interessant alternatief, met enkele voortreffelijke inzichten, maar dat het toen aan de Renus lag is niet meer dan een gissing. Dat de Scaldis een renus was mag men aannemen, maar hier houdt het verhaal ook op. De Grebbeberg en Heerewaarden zijn niet of onvoldoende onderbouwd met archeologische bevindingen. Kortom: Dorestad-Wijk bij Duurstede is een zwakke hypothese maar alles bijeengenomen sterker dan de alternatieven. 1 Es, W. van & W.A.M. Hessing (red), Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland, Van Trajectum tot Dorestad, 50 v.C. - 900 n.C., M atrijs Amersfoort 1994. Willemsen heeft veel aan dit boek ontleend. Enkele citaten: De concentratie oude kerken is bij Dorestad extra hoog: vier (Boven- en Benedenkerk in Dorestad, Rijswijk en Leut) op een kluitje. Hier schemert iets door van de rol van Dorestad als centrum van geloofsverbreding (p. 112). Eigenlijk is het beter te spreken van een agglomeratie die uit drie onderdelen bestond: een noordelijke havenwijk, een middenstuk en een castellumwijk in het zuiden (p. 235). 2 Het RMO wilde zo'n schoolplaat laten maken. Pracht plaat overigens van Paul Beex (p. 176/177) 3 Prof.dr. F. Theuws is een baanbrekend denker en onderzoeker op het terrein van archeologie en historie, wiens totale werk met betrekking tot het eerste millennium n.Chr. aparte aandacht verdient. 4 Theutbert, bisschop van Duurstede is, Thiaterdus (Theodardus, Thiedardus, Tiard, Thiatbraht) die conventioneel gezien van 784 tot 790 bisschop van Traiectum (Utrecht) was. 5 Vikingen special van Scarabee 39 van april 1999, p. 17 6 Lebecq, S. Marchands et navigateurs frisons du haut Moyen Age ; Lille 1983 7 Johanek, P. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde\ band 6, lieferung 1/2 8 Es, W.A. van 'Gedachten over Dorestads functie' in: Westerheem, 29-2 april 1980, p. 182 9 Bron van dit soort uitspraken onder meer Algemene Geschiedenis van Nederland 10 Delahaye, A., Ontspoorde historie, Tilburg 1992; zie de geciteerde bronnen 11 Ennen, E. De Europese Stad in de Middeleeuwen, Fibula-Van Dishoeck Haarlem 1978, p. 30

21

12 Bruijnesteijn van Coppenraet, W. cd-rom De Romeinse Reisgidsen, Arnhem 2006 13 M agda Stradiot (Brugge) heeft erop gewezen (SEMafoor 1-3 2000 p. 38-43) dat Audruicq gelezen moet worden als Oud-doorn-wic, dus niet 'older' dat gewisseld zou zijn tot Doorle en Dore, laat staan dat het woorddeel 'stad' ontbreekt. Toum ehem is volgens J. van Overstraeten Doornem. Audrehem is ook Oud-Doornhem. Ligt aan de monding van de Loquin, een zijrivier van de Hem. 14 Over de vroegmiddeleeuwse havens heeft A.C.F. Koch in Tussen Vlaanderen en Saksen (Hilversum 1992) een onderzoek verricht. Hij noemt: Quentowic of Quentawic, Witla, Dorostat, Walcheren, later Deventer, Tiel. Ook Valenciennes, Doornik, Maastricht,Gent, Namen, Hoei, Veurne (Yser), Loon bij Sinten (= Duinkerke) (Aa), Marquise, Brugge. De naam Audruicq valt in deze beschouwing niet, evenmin in De Geschiedenis van FransVlaanderen (1988 Philippe Despriet) 15 Kreijns, J. & L. Pirson, Traiectum: Utrecht of Maastricht, M aastricht 1998 16 Bruijnesteijn van Coppenraet, W. De Romeinse wegen in Nederland, SEMafoor 1-3 2000 p. 20. Twee teksten zijn in het betoog van Bruijnesteijn van groot belang: "Anno dcccxlvii. [...] De cetero Nordmanni Christianos hinc inde vastaverunt et contra Sigirum et Liutharium comités bellum fecerunt, et ultra vicum Dorestatum contra flumen Reni per miliaria novem remigaverunt usque ad vicum Meginhardi, et ibidem facta preda reversi sunt." (In het jaar 847. [...] Overigens hebben de Noormannen de christenen her en der geteisterd, en de graven Sigirus en Liutharius aangevallen, en zijn zij de rivier de Rhenus opgeroeid, negen mijl voorbij de vicus Dorestatus tot aan de vicus Meginhardi, en zijn na daar buit behaald te hebben teruggegaan.) Vicus M eginhardi is etymologisch hetzelfde als Meinhards W ijk (vergelijk Reginald = Reinoud; Reginbodo = Reinboud, enz.). In en om Meinerswijk (Arnhem-Zuid) zijn inderdaad zowel een Romeinse legerplaats als een woonoord uit de Vroege Middeleeuwen gevonden. "Transeunt autem plurima flumina, inter quasas fluvius maximus qui dicitur Renus, [...] Ingreditur vero ipse Renus in mare Oceanum sub Dorostate Frigonum patria." (Er stromen ettelijke rivieren door [i.c. door het land der Franci] waarvan de grootste is die genaamd de Rhenus, [...] Die Rhenus stroomt in de Oceaan bij Dorostate [in] het land der Frigones. 17 Zie ook: Ganshof, F.L. Een historicus uit de Vle eeuw. Gregorius van Tours, Brussel 1966: De Scheldestreek speelt enigszins de rol van het 'hoge Noorden' waar in gevaarlijke tijden een koning zich schuilhouden kan achter de wallen van Kamerijk of van Doornik. 18 Es, W.A. van Romeinen, Friezen en Franken, ROB-Matrijs, Utrecht 1994, p. 89 19 Poelman, H.A. merkt - in zijn Geschiedenis van de Handel van Noord-Nederland gedurende het Merovingische en Karolingische tijdperk N ijhoff 's -Gravenhage 1908 - naar aanleiding van het diploma van 779 op dat er destijds in Utrecht geen rijkstol gevestigd kan zijn geweest. Een rijkstol zowel in Dorestad als in Utrecht is volkomen onlogisch. De tol was in M aastricht gevestigd. "Zoo geven de officiële stukken ook geen steun aan de mening dat Utrecht reeds ten tijde van Karei den Grooten een bloeiende handelsplaats was. Utrecht had geen tol, geen markt en dus ook geen munt", (p. 102) 20 Ook de resten van een 5-6 m hoge en omgevallen muur onder de kruiskapel in het Romeinse fort op het Utrechtse Domplein en de gouden munt van Madelinus bij de kruiskapel stammen weliswaar uit de zesde eeuw, maar zijn nog geen bewijs voor M erovingische aanwezigheid. De goud- en zilverschat bij Remmerden is van na 700 n.Chr. 60% bestaat uit namaak Dorestad-triëntes op naam Madelinus maar niet door hem geslagen. 21 O f ging het voor een deel ook om erg bruikbaar verhardingsmateriaal voor straten en erven? 22 Polderman, T. Zeeland in de Vroege Middeleeuwen: (±500 tot ±1000), Provincie Zeeland Middelburg 2001, p. 15 23 Bazelmans, J . , M. Dijkstra & J. Koning, 'Voorspel. Holland in het eerste millennium' in: Geschiedenis van Holland deel 1 tot 1572, deel I, Verloren Hilversum 2002, p. 30 24 Besteman, J.C. e .a ., Graven naar Friese koningen, Van W ijnen Franeker 1993, p. 15; zie verder ook: Es, W.A. Wijnaldum en de koningen van Friesland. D e vrije Fries, 2001 25 Halbertsma, H. e.a., Frieslands oudheid, M atrijs Utrecht 2000, p. 31 26 Es, W. van 'Dorestad, een vroege handelsstad van korte duur' in: H. Sarfatij, H. Verborgen steden. Stadsarcheologie in Nederland, M eulenhoff Amsterdam 1990, p. 59 27 In april 1978 verscheen een speciaal nummer van Spiegel historiael over Dorestad, dat vergeleken met de huidige normen meer intrinsiek-wetenschappelijk is. 28 Es, W.A. van, Van Dorestad naar Wijk bij Duurstede, Uniepers Abcoude-Amsterdam 1998 29 Vikingen special van Scarabee 39 van april 1999, p. 16-19 30 Huydecoper, B. Rijmkroniek van Melis Stoke, p. 192 31 Johanek, P. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde; band 6, lieferung 1/2, p. 62 32 Ere wie ere toekomt: Es, W.A. van 'De ontwikkeling van het onderzoek' in: Spiegel historiael 5-4 april 1978 p. 13-4 'Gedachten over Dorestads functie' in: Westerheem, 29-2 april 1980, p. 174-189 en speciaal p. 182, 'Dorestad, een vroege handelsstad van korte duur' in: H. Sarfatij, Verborgen steden, M eulenhoff Amsterdam 1990 p. 57-60, Romeinen, Friezen en Franken, R.O.B.- M atrijs Utrecht 1994, Van Dorestad naar Wijk bij Duurstede, Abcoude-Amsterdam 1998. Zie verder hoe hij aan het woord komt in: Dorestad. Een wereldstad in de Middeleeuwen, Zutphen 2009

22

Welke geschiedschrijving verkiest u? VILLAM NO(N)MODOCAM = NEMETACUM = ATRECHT = ARRAS Jacques Fermaut, Bieme (F) W ie Albert Delahaye aandachtig en met open geest gelezen heeft, weet dat hij ruimschoots bewezen heeft dat Audruicq het echte Dorestad is. Eén enkele tekst uit de Annales Bertiniani - er zijn heel wat andere kan volstaan om het te bewijzen. Maar dan moet men wel voor de goede lezing kiezen. In onderstaande tekst leest iedereen dat de Friezen gevlucht zijn naar een "uillam non modicam " (een niet kleine stad). Dat doet onder anderen de "grote Franse specialist van de Friezen " Stéphane Lebecq.1 Maar om welke duistere reden zou de Annalist van Saint-Bertin de naam verzwegen hebben van de stad waar de Friezen vluchtten? Een annalist doet integendeel zijn best om zo nauwkeurig mogelijk te zijn! Laten we, zoals Delahaye het altijd deed, de wetenschappelijke editie van de tekst ter hand nem en:2 DCCCLXm Dani mense ianuario per Rhenum (1) uersus Coloniam nauigio ascendunt, et depopulato emporio quod Dorestatus dicitur, sed et uillam non modicam (m) ad quam Frisii confugerant (n), occisis multis Frisiorum negotiatoribus et capta non modica populi multitudine, usque ad quandam insulam secus castellum Nouesium perueniunt. Quibus Hlotharius ex una parte Rheni cum suis et Saxones ex alia parte aggrediuntur et usque circa kalendas aprilis (a) consident, unde idem Dani consilio Rorici sicut accesserant et recedunt.

/

Maar laten we ook de voetnoten bekijken, die ik letterlijk citeer (cursief) en vertaal, want daar komt het: 1Renum corr. en Rhenum O (Renum, verbeterd in Rhenum manuscript O. Dit manuscript is een van de oudste en belangrijkste en komt uit de abdij van Saint-Vaast te Atrecht/Arras, zie inleiding vanaf p. XXIII) mnon modocam O (hetzelfde manuscript, maar onder invloed van de traditionele geschiedschrijving, heeft Grat deze lezing onwaarschijnlijk geacht of is hij (of de kopiist) misschien beïnvloed geweest door het volgende "non modica". " la phrase est bancale; ilfaut, semble-t-il, un verbe comme adeunt, obsident ou u a sta n t; mais sed laisse aussi supposer qu'un membre de phrase est tombé dans l’archétype de nos deux manuscrits (de zin is foutief; er ontbreekt, waarschijnlijk, een werkwoord zoals adeunt, obsident of uastant; maar sed doet ook vermoeden dat een stuk zin weggevallen is inde oorspronkelijke versie van onze twee manuscripten.) Voor Delahaye is het evident dat de goede lezing No(n)modocam ( = NOMODOCAM = NEMETACUM = ATRECHT = ARRAS) is. De evolutie van e naar o is wat de Fransen een "assimilation d'aperture "4 noemen, die vaak voorkomt in onze streken : zie bijvoorbeeld steen/stone, alleen/alone, etc. Deze Nederlands/Engelse voorbeelden zijn relevant, omdat het Fries de enige zustertaal van het Engels is. De a wordt ook geregeld o in onze dialecten: Hazebrouck wordt Ozebroek in de volksmond. De verzwakking (door het stemhebbend worden) van t in d komt ook geregeld voor: die kan zelfs tot het fricatief th gaan. De overbodige n is een schrijffout van de kopiist die niet meer begreep waar het over ging. Waarom kiezen voor die lezing? Omdat het een dwingend vereiste van de logica is! De Dani zijn Normandiërs uit Dania/Frans-Normandie: tientallen teksten bewijzen het en ook b.v. het epos Doon de Mayence.5 Hun Scandinavische oorsprong is een mythe! Later zullen degenen die het oneens waren met het verdrag van {‘» aint-Clair-sur-Epte (911), (dat kerstening en leenplicht aan de Franse koning inhield?) langzamerhand Scandinavië ook bezetten6. Ze varen de Rhenus binnen: de schrijvers uit de Oudheid, o.a. Orosius, plaatsen de Monden van de Rhenus tegenover Kent. De Rhenus (= de toenmalige Schelde) liep toen in de lange depressie die, vanuit de buurt van Calais, het Canal de Neuffossé aandoet, waarvan plaatselijke geleerden7 een Romeinse voorloper gevonden hebben. Mag ik eraan herinneren dat het precies het hoofdstuk over de Renus is dat Georges Duby zo overtuigend vond dat hij zich volledig bereid verklaarde "vanaf de grond alle perspectieven van de historische geografie opnieuw onder de loep te nemen".8 Laten we niet vergeten dat het Blootland, het Flevum (Flevolandria -> Fleolandria Flandria) uit de Romeinse tijd, toen Almere genoemd, nog altijd overstroomd is,9 Men kan er dus zeilen. Beter, men kan zich laten dragen door de vloed; vermoedelijk zonder zich uit te putten door te roeien - zoals in de officiële theorie - varen de Dani (Normandiërs) langs het eiland Coulogne (7 m) en komen aan te Dorestatus/Audruicq dat ze ontvolken. De toenmalige Friezen bevolkten Vlaanderen en Artesië ! Zie o.a. La chanson des Saisnes10 en andere epen die al lang bestonden toen de mythes opkwamen: rond de tiende eeuw zullen ze massaal naar Friesland, Denemarken en Noord-Duitsland emigreren.

23

Te Audruicq, vluchten de Friezen die het kunnen vermoedelijk over de Leulenne, hier en daar in onbruik geraakt door het verval van de haven Dorestad/Audruicq als gevolg van de dichtslibbing van de Plaine Flamande, maar die nog altijd te vinden is onder die naam op de moderne kaarten. Die Leulenne doet Monnecove aan en daarna La Balance waar het toenmalige Eperlecques lag. Te Cormette bereikt ze de Leulène (de beroemde Via Sanctorum) die uit Wissant en Sangatte komt en naar Thérouanne loopt. Vanaf Thérouanne leidt de Romeinse heerweg naar Arras (Nomodocam/Nemetacum) waarheen de Friezen vluchten. M aar de Noormannen hebben ze gevolgd, mogelijk langs de toenmalige Schelde; ze vermoorden een groot aantal kooplui en nemen een groot aantal gevangenen. Daarna bereiken de Noormannen, of langs de Romeinse heerwegen die leiden naar Kamerijk/Cambrai en daarna naar Bavay, of op hun drakenboten (die ook maar doodeenvoudige libum ae waren!) via de toenmalige Renus (zie Delahaye's reconstructie), een eiland - de talrijke rivieren ter plaatse kunnen die al te gemakkelijk gebruikte naam verklaren - bij de burcht Nouesium (Feignies) dicht bij de Schelde en Bavay, knooppunt van Romeinse heerwegen, gelegen. De Saksen van wie daarna sprake is, komen uit de buurt en het achterland van het Litus Saxonicum. Als gevolg van het bloedbad van Werethina/Weretha/Fréthun en van de deportaties van Karei de Grote zullen dezen later het Duitse Saksen bevolken en er toponiemen importeren: Weretha/Fréthun te Werden, Brêmes te Bremen, Hames-burg (deze acht meter hoge burg is de "Butte de Hames"11 - Hames-Boucres is pas gefuseerd sinds 1819) te Hamburg, met alle jammerlijke historische gevolgen die men kent. Die Saksen zaten goed om hulp te verlenen aan de Frankische koning Hlotharius op de linker oever van de Schelde: van twee kwaden moesten ze wel het minste verkiezen ! De route is kort, direct, logisch: vergelijk ze met de enorme logistiek vereist door het stomme traditioneel traject ! Met een doodgewone Michelinkaart kan je ze gemakkelijk met de vinger volgen maar, voor wat volgt, neem liever een atlas ! Laten we nu zien wat de traditionele geschiedschrijving ervan brouwt. De Noormannen komen uit het verre Scandinavië en varen de Nederlandse Rijn binnen. Laten we eerst opmerken dat de mondingen van de Rijn de naam Rijn niet dragen op de Nederlandse kust: ze zijn immers nieuw!12 Toen was dat hele gebied vermoedelijk een modderpoel waai' geen enkele verstandige zeeman zijn schip geriskeerd zou hebben. En wat viel er wel te plunderen bij enkele arme stakkers, verscholen op enkele dubieuze molshopen13 bedreigd door de baren ? De Noormannen roeien dan moedig tegen de stroom in richting Keulen. W ijk bij Duurstede14, dat ze eerst gepasseerd hebben!!!, plunderen ze maar als ze terugkeren. Om welke duistere reden ze het niet rechtstreeks deden verklaart niemand. En dan vertrekken ze naar een "niet kleine stad", sst militair geheim! Niemand mag de naam kennen van de stad die rijk genoeg was om geplunderd te worden door de Noormannen!!! Daarna, maken de Noormannen, die blijkbaar zin gekregen hadden in het roeien, opnieuw rechtsomkeer om naar Neuss te varen dat ze ook eerst aan de kant hadden laten liggen!!! En dan, bij Neuss, worden ze bizar belegerd door Saksen uit Noord-Duitsland, ter hulp gekomen aan een Frankische koning waarvan de basis heel wat meer ten zuiden ligt!!! Het minste dat men kan zeggen is dat het GPS van al die lui hopeloos defect was of dat ze stapelgek waren. Of zijn het de historici ? Aan U de keus!15 1 Iiebecq,~S. Marchands et navigateurs frisons du haut moyen âge Presses universitaires de Lille 1983 o.a. p. 314 2 Annales de Saint-Bertin publiées pour La Sociétéé de l'Histoire de France (série antérieure à 1789) par t Félix Grat, Jeanne Vieillard et Suzanne Clemencet, avec une introduction et des notes par t Léon Levillain - ouvrage publié avec le concours du Centre National de la Recherche Scientifique Société de l'Histoire de France Paris librairie C. Klincksiek Libraire de la Société de l'Histoire de France -1 1 , rue de Lille (Vile) 1964, p. 95-96 3 Meest letterlijke vertaling: In de maand januari, de Dani (niet Denen maar Normandiërs!), via de Rhenus (tegenover Kent, volgens o.a. Orosius), gaan scheep langs Coloniam (Coulogne), en na het emporium (markt, stapelplaats, haven) dat Dorestatus (Audruicq) genoemd wordt ontvolkt te hebben, maar [bereiken of beleggen of verwoesten : zie noot n] eveneens Nonmodocam (Nemetacum = Atrecht = Arras en niet die belachelijke "niet kleine stad " !) waarheen de Friezen gevlucht waren en, na een groot aantal kooplui der Friezen vermoord te hebben en een niet geringe menigte volk gevangengenomen te hebben, bereiken ze een zeker eiland gelegen bij de burcht Nouesium. Daar worden ze onderschept (of aangevallen) vanaf één zijde van de Rhenus door Hlotharius en de zijnen en vanaf de andere zijde door de Saksen en blijven er tot omtrent de calendae aprilis (van de maand april); vandaar vertrekken diezelfde Dani, op raad van Roric, zoals ze aangekomen waren. 4 De mond blijft gelijk open; alleen het articulatiepunt verschuift naar achteren. 5 Het Chanson de Doon de M ayence plaatst heel duidelijk de Danemarche in de buurt van de Sessoigne (het

24

Saksenland bij het Litus Saxonicum bij Bonen/Boulogne) en in de buurt van Vauclère. Hoeft het gezegd dat de Franse “specialisten” Vauclère zijn gaan zoeken in Denemarken. Tevergeefs natuurlijk, daar een door en door Latijnse naam (
toute Danemarche de chele gent grifaine. ” (vers 10548/9). 6 Laten we niet vergeten dat hun oorlogen, zoals die van de Saksen, heel vaak het gevolg waren van gebrek aan levensruimte en levensmiddelen. Opvallend is dat hun grens met de Saksen oorspronkelijk op de Authie lag en terugviel op de Bresle (waar ze nu nog ligt), wat een aanzienlijk gebiedsverlies betekent. 7 O. a. kanunnik Maxime Deswarte. 8 Facsimile van zijn handgeschreven brief op mijn site : http://home.nordnet.fr/~jacfermaut.

9 zie kaart van Rouche in SEMafoor 10-2 2009, p. 22 10 Bodel, Jehan, La Chanson des Saisnes (= de Saksen) tweede helft twaalfde eeuw, Edition critique par Annette Brasseur, Droz 1989, deel 2 p. 771 « 1807/1646(57). II est intéressant d'observer que le roi de Frise est accompagné d'hommes du Nord (J.F. : het Franse département du Nord), originaires de Flandre (Englebuef le Flamenc/Gerbuef le Flamain) et de la région de Poix (J.F. : Picardie) ( Garin/Gerin le Pouhier). Cet entourage du roi de Frise n'est pas propre à la Chanson des Saisnes et l'on pourra, à ce propos, consulter les exemples retenus par W.D. Heim, Germanen und Romanen, p. 304, 486 et 487. » Dus, in alle epen waar hij voorkomt, is de koning der Friezen omringd door Vlamingen en Pikardiërs! 11 Zie de uitstekende studie van Jules-Albert de Foucault, Agrégé de l'Université, Docteur ès-Lettres, Notice historique sur la commune de Hames-Boucres, 1972. « Le château de Hames lui-même remonterait aux Romains. On a en tout cas découvert dans ses ruines en avril 1821 une médaille de Maximien (238) et deux de Dioclétien (305). La dureté du ciment qui lie les matériaux semble également nous ramener aux Romains, à supposer qu'on puisse discerner la part respective qui revient à chacun des constructeurs qui se sont succédés. » p. 332 12 Als een waterloop uitgelengd wordt, krijgt het nieuwe stuk een nieuwe naam: de benedenloop van de Hem, nieuw uitgegraven en bedijkt, wordt Meulestroom genoemd op de stafkaarten en Rivière de Polincove in de volksmond. De Craenebeke uit Crochte heet Bierendyck (dyck komt uit delven) als ze de polder bereikt en zelfs een stuk verder Nieuw Bierendyck, wat wijst op een inpoldering in twee fasen. 13 Op de vraag, "waarom destijds Utrecht niet door de Noormannen is geplunderd" [antwoordde Van Es] : omdat er

niets te plunderen viel. Utrecht was niet méér dan een (Romeinse?) ruïne. In de tijd van Willibrord was ons land een rijk van eilanden, overal door rivieren en kleine stromen doorsneden, met hier en daar bewoning. " Albert Delahaye, Ontspoorde historie, p. 8. Ten tijde van de Noormannen, was het vermoedelijk amper beter. 14 Waar de Nederlandse archeologie niets gevonden heeft noch van een plundering, noch van een brand, noch van de talrijke kerken van Dorestad. Zelfs Van Es, ex-baas van de R.O.B. erkent nu in privé dat W ijk bij Duurstede Dorestad niet kan zijn. Gelijk heeft hij: Delahaye heeft immers bewezen dat W ijk bij Duurstede vroeger Munna heette. 15 En, in die hypothese, laten we ons verbazen over de kwaliteit, en dan nog in de vroege middeleeuwen, van de inlichtingendienst of van het persagentschap van Europees formaat van Hincmar, aartsbisschop van Reims aan wie men dat deel van de Annales Bertiniani toeschrijft! !! Descartes schreef : "Le bon sens est la chose du monde la mieux partagée. " Een humorist voegde er aan toe : "C’est pourquoi chacun en a si peu!".

SEMafoortjes WOORDENBOEKEN Het Oud-Nederlands Woordenboek is op internet te raadplegen. U krijgt niet het gehele woordenboek, maar u kunt per woord kiezen maar ook per beginletter van een groep woorden. Dit om overbelasting van de site te voorkomen. Het Toponymisch Woordenboek van Maurits Gysseling kunt u ook via internet raadplegen evenals het overzicht middeleeuwse bronnen en namen voor 1150 van Kees Nieuwenhuysen. U kunt deze documenten vinden via Google. Niet op internet staat het woordenboek voor het middeleeuws Latijn. Het W oordenboek, officieel Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi vormt een belangrijk instrument voor alle historici, taal- en letterkundigen die zich met de Nederlandse M iddeleeuwen bezighouden. Zij zijn immers afhankelijk van de middeleeuwse bronnen, die vaak in het Latijn zijn gesteld. De basis voor het lexicon zijn de Nederlandse Latijnse gedrukte bronnen \ (zeer ruim gezien: van

Nederlanders, maar ook over Nederland, o f in Nederland geschreven) uit de periode tussen ongeveer 800 en 1500. Het W oordenboek geeft uitvoerige citaten om de betekenissen te ‘bewijzen’. Door middel van de Bronnenlijst zijn alle gegeven citaten na te trekken. Zeer dure uitgave: Brill (1970-2005; 8 delen + herziene Bronnenlijst).

RCE - RACM - ROB De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (vooreen ROB, RACM) zit in een ‘spraakmakende behuizing’, een transparant gebouw, in Amersfoort. U vindt hier meer dan 10 kilometer archief, bibliotheek en collecties. Bij dit bericht past de mededeling dat Dirk van Roest, die we op de Reuvensdagen spraken, succes lijkt te krijgen met zijn grondradarmetingen. De techniek betreft de zogenaamde Transvaalantenne. Nog meer en sneller archeologisch graafwerk wordt zo mogelijk en steeds sterker wordt de vraag naar de bijdrage aan het historisch overzicht en inzicht.

25

Christelijke Krimpenerwaard Voortgang onderzoek 'Oorsprong en verspreiding van het christendom '1 Joep K nauf, G ouda Bij het kaartje op p. 28 van SEMafoor 9-4 (2008) werd de conclusie getrokken dat de kerstening van de Betuwe en speciaal van de Krimpenerwaard gebeurde vanuit het aartsbisdom Keulen en niet vanuit Utrecht. Dit kaartje is nu als volgt aangepast om de deze conclusie beter tot uitdrukking te laten komen: 0 Naar het zuiden is het gebied van onderzoek uitgebreid met de regels 13-1 resp. 14-1 t/m 18-4. Dit is dus hoofdzakelijk het Franse gebied en het Duits-Zwitserse grensgebied. ■ Het noordelijk deel van het kaartje bevat nu slechts de regels 6-1 t/m 12-4 van de kolommen Ha t/m Lc van de Benelux en de kolommen Ba t/m Fc van Duitsland. ■ De Benelux en Frankrijk zijn nu verticaal gepositioneerd waarbij het noordelijk gelegen Duitse gebied door de bolling van de aarde nu 5 graden is verdraaid. Van de nieuwe situatie zijn twee kaartjes gemaakt en wel: ■ Een met stippenweergave van de christelijke namen en de bevaarbare rivieren, waarvan er momenteel vele zijn gekanaliseerd en de Rijn zuidelijk deels geen grensrivier meer is. ■ Een met de dichtheid van de christelijke namen in zes groepen in velden van 10 bij 10 km. De verspreiding van het christendom vanaf de Saöne via het departement Vosges naar Mainz en vandaar via Keulen, de Rijn en de noordelijk van de Lek gelegen Krimpenerwaard komt nu beter tot uiting. Verder onderzoek bevestigt de verspreiding vanuit het aartsbisdom Keulen: volgens Hettema's grote histo­ rische Atlas 2 p. 73 is het christendom al aanwezig tijdens de eerste vier eeuwen met belangrijke bis­ schopszetels in Keulen en Trier. Dit zuidelijk van de dan gebruikelijke waterweg van de Rijn naar de zee. Over de Krimpenerwaard is o.a. gebruik gemaakt van de volgende informatie: ■ De topografische dubbelatlas van Zuid-Holland3 waarin bij de kaartjes 1959 en 2007 op p. 19 o.a. Bij Haastrecht een klooster, de "Maria hoef" (nog in 1958), " De Keulevaart" en " De Polder Groot- Keulevaart" wordt vermeld en noordelijk van Schoonhoven een " kerkvliet" . ■ Het boek Verleden Land,4 dat o.a. de vroegtijdige bewoning in de Krimpener- en Alblasserwaard op de oeverafzettingen en donken bevestigt: > Op p. 44 is o.a. een schematische doorsnede geplaatst door de delta van Hoek van Holland naar Tiel. Deze bevat ook de doorsnede van het grote Hollandse veengebied in de Krimpener- en Al­ blasserwaard met oude rivierafzettingen en donken. Hierbij is blijkbaar een foutje gemaakt, de Krimpenerwaard ligt niet tussen " de Ussel en de Waal" maar tussen de Hollandse Ussel en de Lek; y Op p. 178 staat bij een kaartje van de huidige Randstad: " Vanaf de eerste geregelde bewoning in de nieuwe steentijd waren alleen de hoogste terreinen bruikbaar: de zandstrook langs de kust, de donken en de oevers van kreken en rivieren. Dat is zo gebleven in de gehele prehistorie, de Ro­ meinse tijd en de vroege middeleeuwen". Op het kaartje zijn ook meerdere donken aangegeven. Deze zijn hoofdzakelijk zuidoostelijk van Schoonhoven aanwezig; dit dus duidelijk aan weerszij­ den van de Lek als scheiding van de Krimpener en Alblasserwaard. Mijn conclusie is dan ook dat de Lek de grens (de Limes) vormde en tevens, na de verzanding van de monding van de Oude Rijn bij Katwijk, de waterweg was sen Keulen en de Noordzee!

1Zie voor eerdere publicaties SEMafoor 9-4 p. 25-27 2 Hettema, H. Grote historische Atlas Educaboek Culemborg 1977-1979 21 3 Kuiper, M. Zuid-Holland: schaal 1:50.000: 1958-2008 12 P ro v in ciën L an d sm eer

4 Bloemers J.H.F. e.a. Verleden Land, archeologische opgravingen in Nederland M eulenhoff Informatief Amsterdam 1981

26

fZ O A »

£1* joAm

Kaart 1: Christendom vanuit Vosges naar Krimpenerwaard Stippenweergave met de bevaarbare rivieren

27

èa,2 f-5 o % s*9-tx% z ‘,7-3% i-?%

f Kaart 2: Christendom vanuit Vosges naar Krimpenerwaard Dichtheden in de velden van 10 bij 10 km

28

De methode van onderzoek van Joep Knauf P a u l van O verbeek Ik had al enige tijd het idee dat er in de redeneringen van Joep Knauf bij zijn onderzoek naar de oorsprong en verspreiding van het christendom iets niet klopte, maar ik kon er de vinger nog niet achter krijgen. Zijn laatste artikel gaf mij aanleiding toch maar eens te reageren. Het gaat in mijn visie om de beperkte keuze van uitsluitend geografische literatuur voor zover die past bij Joeps redenering. Voorbeeld 1: "De Keulevaart" Op Wikipedia vind ik een heel andere verklaring: "De K eulevaart is de naam van een gem aal in de N ederlandse p older L opikerw aard. H et gem aal is vern o em d naar de polder K eu levaart die op zijn beurt w eer is vernoem d naar de fam ilie V an der C uul. D eze fam ilie behoort tot de pioniers die h et gebied in de tw aalfde eeuw o n tg o n n en "1. V oorb eeld 2: E en zeer globaal kaartje bij H ettem a als bron voor de aanw ezigheid van het c h ris­ tendom ten zuiden van de R ijn en Lek. H ieruit m ag naar m ijn m ening niet geconcludeerd w o r­ den dat ten zuiden van d eze grens iedereen c h ris­ ten w as in de eerste eeuw en en ten noorden ervan niem and. In de eerste helft van deze periode is er nog nauw elijks sprake van christenen en pas v an ­ a f k eizer C onstantijn begint er in de gebieden onder R om einse invloed een aarzelend begin van christendom . H et door Joep besproken gebied in U trecht en Z u id-H olland viel daar toen nauw e­ lijks m eer onder. A ls b ro n hiervoor zou ik toch liever argum enten zien afkom stig uit standaard­ w erken o v er de geschiedenis o f beter nog de kerkgeschiedenis. Ik den k dan bijvoorbeeld aan het recente w erk van S ebastian R istow over de getuigenissen van de archeologie en historische bronnen aan Rijn, M aas en M oezel.2

Deel van het betreffende kaartje van Hettema

Voorbeeld 3: Over 't klooster bij Haastrecht is eveneens op Wikipedia eenvoudig het volgende te vinden: "Op de Steinsedijk stond vroeger het Emmaus-klooster van de Reguliere Kanunniken. Dit klooster werd gesticht in 1419. Hier woonde van 1488 tot 1493 de beroemde humanist Desiderius Erasmus. Nadat het klooster 16 juli 1549 geheel door brand werd verwoest, verhuisden de monniken naar het Birgittinesserklooster in Gouda. Met de nog bruikbare stenen werd op een naastgelegen stuk grond de hofstede Kloosterstein gebouwd. Deze boerderij brandde in 1900 af, waarna op dezelfde plek de kaasboerderij 't Klooster werd gebouwd. Adres: Steinsedijk 5," En last but not least: Joep Knauf baseert zijn studies op nu aanwezige plaatsnamen met een "christelijke" afkomst en gaat er daarbij veel te makkelijk van uit dat deze vooral dateren uit de periode van de eerste christianisering aldaar. Uit deze kleine steekproef hiervoor blijkt dit zeker niet altijd waar te zijn. 1 Laat, L. de Lopikerwaard 1953-2003. Landinrichting voor boer en burger Matrijs Utrecht 2002, p. 77

2

Ristow, S. Frühes Christendom im Rheinland Aschendorff Verlag Münster 2007

29

De namen voor Utrecht H ans den B esten, A m sterd a m In SEMafoor 10,2 brengt Ad Maas n.a.v. de Archeobrief van maart 2009 een aantal zaken over Utrecht bij elkaar.1 Het gaat hem vooral om de naamgeving voor deze plaats: bekend zijn natuurlijk Trajectum en Utrecht (en verwante vormen zoals Utert, Trech(t), Tret(h), Inferius Trajectn, Ul(tra)trajectum),2 maar je hebt ook nog Colonia Albiobola Batavorum, kortweg Albiobola, en Uiltaburg / Wiltenburg en uit onbe­ kende bron citeert hij Antonia c.q. Antonina. Voor de meesten van ons zijn de laatste twee waarschijnlijk niet bekend. Jammer genoeg zijn Ads mededelingen over de naam Albiobola niet geheel correct. Dit geeft mij de kans om wat meer over de desbetreffende artikelen van C.W. Vollgraff te zeggen, die me al een tijdje bezighouden. Verder kan ik informatie geven over een citaat uit een Duitstalig artikel van Norbert Lapp dat zonder verwijzingen een aantal beweringen doet die voor ons Nederlanders uit de lucht lij­ ken te komen vallen. Ik zal met het laatste beginnen. Het citaat van Lapp Ad citeert uit het bedoelde artikel van Norbert Lapp3het volgende: "Die heutige Stadt Utrecht soll im Jahr 65 n.Chr. unter dem Namen Antonia oder Anthonina in der Regierungszeit des römischen Kaisers Nero (54 - 68 n.Chr.) gegründet, im Jahr 186 n.Chr. durch das sklavische Volk der Wilzen erobert und zerstört, jedoch unter dem Namen Wilzenburg bzw. Wildaburg oder Wiltaburg wiedererrichtet worden sein." (p. 128) Verwijzingen ontbreken, en dat terwijl dit tekstfragment een er-wordt-beweerd-karakter heeft ("soll"). Je zou dus graag willen weten waar Lapp zijn wijsheid vandaan heeft. Maar nogmaals: verwijzingen ont­ breken - althans lijken te ontbreken (zie onder). Nu kan dezelfde tekst ook in Lapps boek over de Karolingen en de Duitse heldensage4 gevonden worden en daar staat achter deze alinea: " (143 a)" . Dit is een verwijzing naar de Quellen, de bron verwijzingen aan het eind van het boek (pp. 217-312). M et enige moeite (want Lapp hanteert een eigenzinnig verwijs­ systeem) vind je dan op p. 269: " Band 51, 1747, Vri - Zu, Stichwort Utrecht, Seite 1055 - 1064 (143 a)" . Met nog groter moeite - want zonder kruisverwijzingen en met als enige hulp de hoofdjes van de talloze paragrafen van dit artikel - is ongeveer hetzelfde te vinden op p. 173 op het einde van Lapps artikel. Gezien het jaartal moet het hier om Zedlers Universitatslexikon gaan, dat door Lapp om de haverklap ge­ citeerd wordt.5 Dit is een achttiende-eeuwse Duitse encyclopedie waarin veel uit de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne geschiedschrijving geciteerd wordt, waaronder het verhaal van een Slavische invasie (of raid?) in de Nederlanden. Dit verhaal hangt duidelijk samen met Beda' s vermelding van de Germaanse naam Viltaburg, d.w.z. ' vesting van de W ilten'.6 W e kennen uit de geschiedenis de trans-elbische Wilzen of Velatabi en zonder de Hoogduitse klankverschuiving krijg je dan Wilten. Dit suggereert dus de aanwezigheid van Slavischtaligen in de Nederlanden maai' alleen in laatmiddeleeuwse en vroegmoderne geschiedwerken vinden we iets over een Slavische aanwezigheid in de Nederlanden. Ook al zou dit louter fantasie zijn - zoals de mo­ derne historici geloven - zou het toch interessant kunnen zijn om de bronnen van een en ander na te gaan. Johannes de Beka Eén zo' n middeleeuws geschiedeniswerk is de Chronographia van Johannes de Beka (of de Beke) uit de 14e eeuw.7 Hoofdstuk 3 van dit boek vermeldt de W ilti (Slavi qui et Wilti ' de Slaven, die ook Wilti [ge­ noemd w o rd en ]'). Een jaartal ontbreekt. Wel wordt er gerefereerd aan de tijd van de grote volksverhui­ zing. De W ilten zouden de stad Antonina ingenomen hebben, waarna die stad verder leefde onder de naam W iltenburch - bij hun Germaanse buren, mag ik aannemen. Verder zouden de Wilten zich met de Friezen verbonden hebben om Gallië binnen te vallen. Dit bondgenootschap werd echter verslagen door keizer Valentinianus (maar welke?).8 Hierna horen we van Johannes de Beka niets meer over de Wilten. W e weten alleen dat Beda in zijn kerkgeschiedenis van de Angelen Viltaburg vermeldt als een alternatieve naam voor Trajectum. Andere vermeldingen van Viltaburg, Vultaburg etc. lijken weliswaar zelfstandig te zijn, maar ze kunnen allemaal op Beda teruggaan (ze hieronder). Antonina Maar de Chronographia geeft ook - in hoofdstuk 2 p. 303 een legendarisch verhaal over de consuls Granus en Antonius die zich tegen Nero' s tirannieke bewind verzet zouden hebben en die door Nero uit Rome

30

verdreven zouden zijn. De senatoriale edelman Granus trok door Gallië en stichtte in de Ardennen boven zwavelhoudende bronnen een paleis, wat aanleiding heeft gegeven tot de naam Aquae Grani ' de wateren van Granus' (Aken). Antonius trok door Germanië waar hij op de oever van de Rijn een versterking bouw­ de, die lange tijd naar hem Antonina genoemd werd. Dit is duidelijk een etiologisch verhaal, een verhaal dat ontstaan is om plaatsnamen te verklaren. Maar terwijl Aquae Grani ons bekend is, weten wij niets van een plaatsnaam Antonina. Voor De Beka lag dat blijkbaar anders. Je kunt je overigens afvragen of deze naam niet iets te maken heeft met keizer Antoninus Pius (138-161). M aar dit is slechts een van de vele dingen die nagetrokken moeten worden. De eerst stap is Zedler. Daarna komen de bronnen die Zedler noemt. Enz. Viltaburg en Beda Als Utrecht inderdaad het Trajectum is dat Beda bedoelde, dan hoort Viltaburg daarbij. Na Beda komt tot begin twaalfde eeuw Viltaburg in enigerlei vorm alleen in historiografische werken voor en niet in oor­ kondes. Het gaat hier om vier vitae en een kroniek.9Ze melden allemaal Wiltaburg enz. als een alternatie­ ve of oudere naam voor Trajectum, maar dat kunnen ze uit Beda hebben of uit een Beda-traditie. Eén vita zegt dat ook met zoveel woorden. De kroniekschrijver Sigebert van Gembloux (Sigebertus Gemblacensis) verandert Viltaburg stilzwijgend in Vultaburch en wil daarmee de Latijnse naam Ultrajectum (bij hem Vultrajectum geschreven) verklaren, terwijl Ultrajectum natuurlijk een (kunstmatige) verkorting van Ultra-Trajectum is. Pas na deze vijf geschiedwerken verschijnt Wiltenbur / Wiltenburg / UUilteburg in 1162 resp. 1169 in twee oorkonden,10 maar nu duidt de naam waarschijnlijk het voormalige landgoed W ilten­ burg bij Bunnik aan. Dat landgoed kan oude wortels hebben o f ' recent' zijn. Als het oud is, dan heeft Beda zich blijkbaar een beetje vergist. M aar is het jonger, dan is er waarschijnlijk sprake van overdracht van een oude bijnaam van Utrecht op het landgoed. Die oude naam kan of uit een echte, lokale traditie stammen of uit een Beda-traditie. Kortom, we weten bijna niets over hoe het zit met dat - zoals Beda zich uitdrukt - oude woord (antiquo ... uerbo) van die volkeren (gentium illarum) Uiltaburg, d.w.z. vesting van de Vilti (i. e. Oppidum Uiltorum). Het is dus zaak om de tradities die rond die Wilten zijn gesponnen, nader te onderzoeken. M isschien zit er toch een kern van waarheid in. Maar we moeten niet verbaasd zijn als iemand zou concluderen dat de Vilti en de Wilzen/Velatabi niets met elkaar te maken hebben en dat de Vilti een verder onbekend Germaans groepje vormden. Albiobola en VollgrafF Met de naam Albiobola, voluit Colonia Albiobola Bataborum (de volksplanting Albiobola van de Bata­ ven) lijken we vastere grond onder onze voeten te hebben, maar hier zijn er toch een paar onzekerheden. Laat ik om te beginnen vier zaken corrigeren. Ten eerste, C.W. Vollgraff was niet zozeer een archeoloog als wel een classicus, een graecus om precies te zijn, die ook een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling van de klassieke archeologie geleverd heeft. Zo vond ik het op het internet - op een website van de familie Vollgraff. Hij was dus volledig bevoegd om zich met deze inschriften bezig te houden, want als classicus, zij het graecus, kende hij natuurlijk ook goed Latijn. Ten tweede, de naam Albiobola (Colonia Albiobola Bataborum) is niet aangetroffen op dakpannen, maar op de stenen platen van een wijopschrift.11 Dakpannen treden pas op in Vollgraffs tweede artikel over deze inscriptie.12 Die dakpannen leverden hem het opschrift [CJOHIIHISPPEDPF op. D.w.z. [c]oh. II HISP. PED. P.F. oftewel cohortis secundae Hispanorum peditatae piae fidelis (' het tweede cohort van de Hispaniërs te voet [d.w.z. zonder ruiters], vroom, trouw' ). Hiermee was zijn lezing van het begin van frag­ ment A van het wijopschrift (Hispanorum cohors II < HS. COOR. II) bevestigd. En tevens had hij Bijvanck tuk die van mening was dat een cohors U Hispanorum nooit in Germania Inferior gelegerd was ge­ weest.13 Ten derde, Albiobola kan niet zonder meer de naam voor Romeins Utrecht zijn geweest. Het ligt wat sub­ tieler. Een colonia was geen militaire vestiging maar een burgemederzetting waar ook best militairen met hun aanhang konden wonen. De vesting heette natuurlijk niet Colonia Albiobola Bataborum. Want een vesting kan geen colonia zijn. Het is niet uitgesloten dat de vesting ook Albiobola heette maar dat volgt niet uit de inscripties. De gedachte dat Utrecht vroeger Albiobola heette, is dus niet voldoende doordacht. Het enige dat zeker is, is dat de burgernederzetting bij de vesting vroeger Albiobola of voluit Colonia Al­ biobola Bataborum heette (als Vollgraff goed ontcijferd heeft). En men kan zich voor de stelling Utrechtheette-vroeger-Albiobola ook niet op Vollgraff zelf beroepen want die wijst Albiobola aan de burgem e­ derzetting toe en dat op basis van het Colonia Albiobola Bataborum van de inscriptie en Trajectum aan de

31

vesting op grond van het Itinerarium Antonini. En dat lees je nou nooit op websites die verkondigen d a t " Utrecht vroeger Albiobola heette." Als Vollgraff gelijk heeft, laat zich vermoeden wat er in later tijden gebeurd is: toen de Romeinen wegtrokken, zijn Albiobola (de colonia) en Trajectum beide opgegeven. Beide plaatsen zijn waarschijnlijk geplunderd en alleen van het fort zal nog wat overgebleven zijn. Dat fort is de basis van het latere Utrecht, welk scenario men ook aanhangt en dat fort heette nu eenmaal Tra­ jectum - althans volgens Vollgraff. Ten vierde, de genitief Bataborum 'van de Bataven' in combinatie met Colonia is minder vreemd dan het lijkt. Een colonia was een Romeinse institutie: er zat Romeins burgerrecht aan vast. Colonia Albiobola Bataborum is dus de colonia Albiobola [in het land] van de Bataven. (Vergelijk Bagacum Nerviorum ' (het) Bavay van de Nerviërs' ). De Utrechtse wij-inscriptie kent trouwens ook Colonia Vada Bataborum (fragment A, regel 2) en Colonia Albaniana Bataborum (B, 8). Ad Maas heeft gelijk dat de naam Albiobola gigantisch vaak in dit wij-inschrift voorkomt. De twee in 1930 gepubliceerde fragmenten (er zijn er nog drie meer) leveren 19 voorkomens van die naam op.14 Toch wordt deze naam niet vermeld in het Lexicon van Nederlandse toponiemen voor 1200 van Künzel et al. noch in Gysselings Toponymisch woordenboek. Ook zijn Colonia Vada Bataborum en Colonia Albani­ ana Bataborum niet verwerkt.15 Dit ligt m.i. aan het feit dat deze inscriptie extreem moeilijk te lezen is. Niet alleen wemelt het in deze tekst natuurlijk van de afkortingen - die bovendien bij veelvoorkomende woorden ook nog sterk kunnen wisselen 116 - maar ook is de tekst geschreven in een extreme vorm van ligatuurschrift: letters kruipen in en over elkaar heen, zijn soms vervormd, en zijn in veel gevallen niet goed te herkennen.

Het tweede wij-inschrift (Vollgrafffragment B, plaat III: foto en facsimile van Vollgraff)

32

Ook als ik uitga van Vollgraffs transcripties lukt het me niet altijd om een ligatuur op te lossen. - En zo bekruipen me allerlei twijfels: klopt dat in Ercouleo wel? En hoe verdedig je de van Albiobola als hij blijkbaar altijd opgaat in de stok van een andere letter? Vollgraffs " facsimile' s" van de fragmenten A en B zijn geen facsimile' s maar - blijkens de toegevoegde foto;s - handmatige reproducties met nogal wat foutjes. Hebben die reproducties een rol gespeeld bij het transcriberen en interpreteren van de tekst? Vollgraff kan dus fouten gemaakt hebben, maar wie durft het aan en heeft zin om dit aan te pakken? W el­ ke discussie is erover gevoerd in de vakbladen? Zijn trouwens inmiddels ook de fragmenten C, D en E uitgegeven? De namen van Utrecht vormen dus nog een stevige kluif.

I Maas, Ad ' Utrecht: Albiobola en Colonia Albiobola Batavorum, Antonia of Anthonina, W iltenburg, Utret en Traiectum' in: SEMafoor 10,2 (2009): 39-40. 2De varianten zijn mijn toevoeging. M erk op dat Albert Delahayes etymologie Utrecht < Uit-rek - die zowiezo al twijfelachtig is, want waar komt de vandaan en waarom vinden we in geen enkele bron *Utrek? - weersproken wordt door de latiniseringen Ulterius Trajectum en Ultra-trajectum ' het meer naar buiten gelegen T rajectum '. 3 Lapp, N . ' D er Nibelungenmythos und die Geschichte der Karolinger oder Zeiten und Wege der Nibelungen' in: R. Koneckis (red.) Geheimnisvolles Soest. Untersuchungen zur Thidrekssaga und zur Didriks-Chronik. Deel 1. Iser­ lohn 1998. pp. 1 1 7 -1 8 0 . 4 Lapp, N. Faszination Nibelungen. Karolingerzeit - Nibelungenzeit Frankfurt am Main 2005. - Het citaat is gecorri­ geerd naar het oorspronkelijk. 5 Großes vollständiges Universitätslexikon aller Wissenschaften und Künste. 64 delen. Johann Heinrich Zedier, Halle & Leipzig 1732-1750. 6 Beda Venerabilis Historia ecclesiastica gentis Anglorum in: Baedae opera historica, ed. Ch. Plummer Oxford 1896. p. 303. - De variant W ildaburg kunnen we vergeten. D at is volksetymologie op grond van de uitspraak wil[t] voor <wild>. M aar daarbij wordt vergeten dat we wil[t] in de verbogen vorm met een [d] uitspreken. Als W ilti' de wil­ den' zou betekenen, zou het nooit Viltaburg kunnen zijn, noch Vilti. Vilti betekent dus n ie t' de wilden' (lees: ' de krijgszuchtigen') maar wat het dan wel betekent, mag joost weten. 7 Johannes de Beke Chronographia, uitg. door H. B ru c h .1s-Gravenhage 1973. 8 Er zijn drie keizers van die naam: Valentinianus I, Romeins keizer 364-375, Valentinianus I I 375-392 en Valentinianus Hl, W est-Romeins keizer 425-455. Valentinianus II was een zwakke keizer. Valentinianus I heeft o.a. de Rijngrens tegen de Franken en Alamannen versterkt, terwijl onder Valentinianus Hl het militaire werk door Aëtius werd uitgevoerd. Valentinianus I past dus het best in dit verhaal. 9 Zie Künzel, R.E., D.P. Blok & J.M. Verhoeff Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200. Tweede, gewijzigde druk. Amsterdam 1989. Zie het lemma Wiltenburg. 10 Zie Künzel e.a., op.cit., sub Wiltenburg. II Vollgraff, C.W. 1Romeinsche inscripties uit Utrecht' in: Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Weten­ schappen, Afdeeling Letterkunde Deel 70, serie B, 5. Amsterdam, 1930. 12 Vollgraff, C.W. ' Albiobola' in: Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letter­ kunde Deel 80, serie B, 1. Amsterdam 1935. 13 Dit was natuurlijk een slag in de lucht en zo had Byvanck meer zwakke argumenten. 14 Als we Colonia, Albiobola en Bataborum afkorten met respectievelijk C, A en B, dan zijn er zes gevallen van CAB, zeven van AB, vier van ABC en twee van CA. Daarnaast zijn er nog drie gevallen van een adjectief Albiobolana(e)" Albiobolaans' (vrouwelijk). 15 De godennamen op deze inscriptie zijn zeer onvolledig verwerkt door Simek, R. Lexikon der germanischen Mytho­ logie Stuttgart 1984. Alleen de maar één maal genoemde, vermoedelijk Gallische godin Borvoboendoa (B, 5) is opgenomen, terwijl de vermoedelijk Germaanse god Lobbon(n)us - die alleen al in fragment A zes keer optreedt en die wordt aangeduid als (de) god van de Bataven (deo Bataborum) - ontbreekt. Ook zou de vermelding van Ercouleus Macusanus (drie keer in fragment B) een welkome aanvulling zijn voor het lemma over Hercules Magusanus. 16 Bataborum bijvoorbeeld wordt afgekort als BB, BATABOR, BA, BBA, BBTOR. De verdubbeling van de B is blijkens andere afkortingen met een verdubbeling een middel om aan te geven dat het afgekorte woord een meer­ voud is.

33

Getijden op aarde: discussie n.a.v. SEM-boek In het laatste SEM-boek wind, veen en land staat een hoofdstuk over Getijden op aarde van de histo­ ricus en geograaf Hans Rombaut (p. 34-58). Dirk van den Berge uit Hazerswoude (natuurkundig ingeni­ eur, Delft) constateert dat in dit artikel uitspraken staan die naar zijn mening strikt fysisch gezien niet cor­ rect (= fout!) zijn. Zijn kritiekpunten kunnen als volgt samengevat worden: 1. Fout citeren van goede wetten, (de wetten zijn goed maar in dit geval niet geldig of hier niet toepas­ baar) 1.1 "eb en vloed wordt veroorzaakt door de aantrekkingskracht van de maan" 1.2 "gravitatiemodel kan onmogelijk verklaren waarom er 2 getijden zijn [44] 1.3 "middelpuntvliedende kracht treedt overal aan de aardomtrek op [38 figuur] 1.4 Wet van Pascal over drukvoortplanting [56] 1.5 "op de achterkant van de aarde heeft de maan geen invloed meer [36] 1.6 logo; [41] 2. Goed citeren van foute wetten, d.w.z. de geciteerde wet is helemaal geen wet 2.1.1 "postulaat van de verste laag van de moleculen van de dampkring is constant [48] 2.1.2 "dampkring is scherp begrensd (50), en de grens is constant [50, +51] 2.2 "gas is niet samendrukbaar [50, +51] 2.3 "dampkring is dus geen ideaal gas [48] 2.4.1 "het nieuwe theoretisch model" [49 onder figuur +53] 2.4.2 "noodlottige decompressie"[50] 2.5 "hemellichamen staan op regelmatige afstanden van elkaar [37] 2.6.1 "de getijden lopen van zuid naar noord t.g.v. de positie van Antarctica" [46+47] 2.6.2 dampkring + druk fixeren de amfidrome punten, [55] 3. Terminologie, (wiskundig, fysisch) 3.1 "differentiaalquotiënt" [50] 3.2 "staande golf die loopt" [47] Dit commentaar is zo specialistisch en omvangrijk dat de SEMafoor-redactie besloten heeft het per 1 sep­ tember 2009 op de site van SEM te plaatsen; u kunt het dus lezen op www.semafoor.net, eventueel enkele bronnen op internet nalezen en het artikel (pdf) afdrukken. Hans Rombaut heeft op dit commentaar gereageerd in twee brieven waarin hij ingaat op enkele inhoude­ lijke zaken, namelijk: - dat de zon en eventueel andere hemellichamen ook invloed uitoefenen bij het ontstaan van getijden bete­ kent niet dat de maan eb en vloed niet zou veroorzaken, - de wet van Archimedes wordt volgens hem door Van den Berge ongenuanceerd uitgelegd: een onderge­ dompeld lichaam in het water verliest schijnbaar zoveel van zijn gewicht als het gewicht van de verplaats­ te vloeistof, en - de maan maakt een rotatie om haar eigen as die totaal afhankelijk is van de gravitatie van de aarde; de maand draait dus wel degelijk rond de aarde en natuurlijk draait ze met de aarde mee om de zon. Discussies over deze en dergelijke onderwerpen wil de redactie niet (uitgebreid) publiceren in SEMafoor, omdat ze te ver af staan van het doel van SEM - ook gezien vanuit het perspectief van veel lezers - en ook vanwege een toch al groot aanbod van kopij die wel direct met dat doel verbonden is. Toch worden de reacties van Dirk van den Berge en van Hans Rombaut zeer op prijs gesteld, want een relatie met het werk van SEM is er natuurlijk wel. Rombaut meent dat Dirk van den Berge dogmatisch denkt vanuit een bepaalde wetenschap. Rombaut streeft juist naar interdisciplinariteit in wetenschappelijk onderzoek. Hij heeft naar zijn mening zijn artikel geschreven volledig vanuit het standpunt van de historicus die een getijdenverklaring nodig had om aan­ vaardbaar te kunnen maken dat de getijdenfenomenen voor de kusten van Vlaanderen, Zeeland en Holland sinds de beschrijving van de Schelde in De Bello Gallico nagenoeg ongewijzigd zijn gebleven, terwijl de loop van de Schelde en de vorm van de kusten toch wezenlijk veranderen. Voor de redactie van SEMafoor rijst dus de grote vraag of het commentaar van Dirk van den Berge de hypothese van Rombaut zodanig aantast dat deze daarmee weerlegd is. Reacties op deze vraagstelling zijn welkom.

34

Archeologische bevindingen in Noord-Brabant met betrekking tot het eerste millennium n.Chr. A.C . M aas Leende In een bespreking1 van het proefschrift van W.J.H. Verwers, North Brabant in Roman and Early Medieval Times2 sloegen Amoud-Jan Bijsterveld en Nico Arts een spijker op de kop met de volgende mededeling: In een proefschrift zoals dit zouden beschouwingen over bijvoorbeeld het nagenoeg ontbreken van bewoningssporen gedurende de vijfde en begin zesde eeuw, en over het geheel ontbreken van in het bodemarchief herkenbare overblijfselen van kerken en menselijke begravingen uit de Karolingische tijd, op zijn plaats zijn geweest. Een interessante vraag met betrekking tot het zo­ juist verschenen boek Onder heide en akkers, een prestigieus publiekboek 3 dat geschreven is door Evert van Ginkel en Liesbeth Theunissen. Het is geen boek waarin wetenschappelijke vragen ge­ steld en besproken worden, dus bijvoorbeeld ook niet de relaties tussen (veronderstelde) historische bronnen en archeologische bevindingen. Ook geen disciplinair overzicht van de soorten onderzoek, bijbehorende hypothesen en bevindingen en resul­ taten met suggesties voor een verder onderzoeks­ programma. In de negen hoofdstukken wordt ech­ ter wel prima leesbaar een actueel algemeen over­ zicht geboden van wat veel archeologisch onder­ zoek te bieden heeft. Naast de behandeling van elk thema komt er iedere keer een belangrijk persoon, een interessante archeologische vondst en een be­ langrijke archeologische locatie aan de orde. In onderstaand een schema geven we de inhoud weer.

Thema 1. De opbouw van de ondergrond van Noord-Brabant 2. Het einde van de oude steentijd 3. De laatste jagers en de eerste boeren

Persoon Ad Wouters Nico Arts / Jos Deeben Broeder Christofoor

4. Grafmonumenten en rituelen uit steentijd en bronstijd 5. De urnenvelden uit de late bronstijd en ijzertijd

Willem Willems / Joan Willems Gerrit Beex

6. De Brabantse ijzertijdmaatschappij

Jan Verwers / Wijnand van der Sanden / Harry Fokkens Nico Roymans

7. Het eerste optreden van Romeinen in Zuid-Nederland 8. Noord-Brabant als onderdeel van het Romeinse Rijk 9. Kolonisatie, ontginning en staats­ vorming tot 1200

Jules Bogaers Pim Verwers

Parel Bladspits van Eindhoven Danseres van Geldrop Klingen van de Kraaijenberg Hilversumpotten uit Boekel Potten Breda Steenakker Heiligdom van Zundert Bronsdepot van Nistelrode Grafvondsten uit Esch Rammelaar van Someren

Plek Peelrandbreuk Panberg Eersel Toterfout Regte Heide bij Goirle Slabroekse Heide Maashorst SomerenWaterdael Kessel-Lith DeumeHelenaveen Sint Oedenrode

35

Het nieuwe boek zal ik nu verder bekijken aan de hand van de zojuist genoemde constatering van AmoudJan Bijsterveld en Nico Arts: dus de periode van de vijfde tot de tiende eeuw, zeg maar: de vroege middel­ eeuwen. Welke hoofdzaken kunnen we aanwijzen? Vanaf de derde eeuw n.Chr. trekken de Romeinen zich uit ons land terug en nemen Franken de macht over en ze verdringen - volgens dit boek- ook de Bataven. O f de Franken echt een volk zijn geweest of dat het inheemse machthebbers waren, staat momenteel ter discussie. Van de Bataven horen we vanaf die tijd niets meer: waar kwamen zij terecht? De Franken laten zich enkele eeuwen later in het huidige Frankrijk zien als Merovingers. Er is in onze streken dan sprake van een zogenaamde post-Romeinse leegte van circa 300 tot 550 n.Chr. In de Romeinse tijd was er een relatief dichte bevolking (de provincie NoordBrabant telt vele vindplaatsen uit de Romeinse tijd) maar na het jaar 300 wordt dit gebied stil en leeg. Er zijn wel "schaarse tekens van leven", maar vaak zijn die ook onduidelijk en discutabel. Het boek zegt dan ook: "De vindplaatsen zijn echter niet allemaal even goed te dateren, en voor zover dat wel mogelijk is, hebben ze bestaan in de decennia rond 400 ó f rond 500." Het zijn echt donkere middeleeuwen (p. 229). In de zesde eeuw neemt de bevolking toe. Er wordt gesproken van een zekere kolonisatie. De belangrijkste aanwijzing hiervoor zijn de "bijna 20 Merovingische grafvelden die gedateerd worden tussen 550 en 650700. Enkele vindplaatsen zijn: Alphen, Bergeijk, Meerveldhoven, Veldhoven-Oeienboschdijk, Hoogeloon-Broekeneind, Hoogeloon-Casteren. Bij de grafvelden horen uiteraard nederzettingen, waarvan vooral "plattegronden" van gebouwen en gebouwtjes teruggevonden zijn. Hierover zegt het boek (p. 233): "Daar­ bij moet worden aangetekend dat bij dit onderzoek niet of nauwelijks gebruik kan worden gemaakt van exacte dateringsmethoden wegens gebrek aan geconserveerd organisch materiaal." Daarna volgt een mysterieuze fase. Er worden geen graven meer gevonden. Raar, omdat het christendom, volgens het historisch onderzoek, onze regio bereikt heeft en lijkverbranding verboden is. W e weten niet waar en hoe mensen begraven werden. Doden moeten toch wel vanaf circa 700 begraven zijn bij de eerste kerken en kapellen, zeggen de auteurs van het boek. Genoemd worden plaatsen als Waalre, Bakel en Meerveldhoven. Het boek noteert (p. 240): "Maar van al deze en mogelijke kerken moet het eerste spoor nog worden teruggevonden. Op archeologische basis zijn er in Noord-Brabant geen resten aan te wijzen van kerken vóór het jaar 1000. Het kan zijn dat de sporen van de eerste houten kerken zich (nog) niet laten onderscheiden van gewone huizen of schuren." Zo komen we in de 'Karolingische periode' (750-900). Hier het historische verhaal van grootgrondbezit en domeinen en van heren en onvrije bewoners (lijfeigenen) maar ook vrije boeren. Onthullend is echter de volgende uitspraak in dit boek (p. 241): "Ook hier is weer een waarschuwing op zijn plaats: de archeologie laat van dit alles weinig tot niets vermoeden. Herkenbare domeinen, althans de centrale delen ervan, zijn nog niet gevonden. Er is geen gebouw uit deze periode dat zich onderscheidt door zijn grootte, een omhei­ ning of omgreppeling of aan de hand van gevonden materiaal". Na 900 lijkt de bewoning zich negatief te ontwikkelen en gaan we de raadselachtige tiende eeuw in: "Wat er ook gebeurde, de tiende eeuw is arche­ ologisch tamelijk slecht grijpbaar" (p. 243). Terug naar de constatering van Bijsterveld en Arts. Dit nieuwe boek getuigt van de juistheid van hun stellingname en dat niet alleen: we zijn in wetenschappelijk opzicht niet verder gekomen. De auteurs van On­ der heide en akkers kunnen we complimenteren met hun deskundige en eerlijke wijze van voorlichten. Tegelijk hebben ze een uitdaging gepresenteerd om de periode van het eerste millennium n.Chr. grondig te bestuderen.

1 Arts, N. & A-J Bijsterveld, 'Romeinse en vroegmiddeleeuwse boeren' in: Brabants Heem 50. 1998, p. 162 -163 2 Verwers, W.J.H. North Brabant in Roman and Early Medieval Times: habitation history ROB Amersfoort / VU Amsterdam 1998 3 Ginkel, E. van & L. Theunissen, Onder heide en akkers. De archeologie van Noord-Brabant tot 1200, Matrijs Utrecht 2009; het boek is erg duur uitgevallen (€ 39,95, tot 31 december 2009 bij de uitgever € 34,95 ), ondanks de subsidies van de Provincie en het Prins Bernhard Cultuur Fonds, maar het is zonder enige twijfel een prachtig boek.

36

Ugo Janssens over heidenen en oude Belgen K u rt W ayenberg, L in t (B) Ugo Janssens, voormalig sportjournalist, voormalig secretaris van het Belgisch Olympisch Comité, voor­ malig directeur van het Olympisch Huis te Antwerpen, voormalig marketing- en commercieel directeur voor diverse binnen- en buitenlandse ondernemingen en [mede] organisator / sponsor van wereldevenementen werd op 33-jarige leeftijd een noodgedwongen gebruiker van hulpmiddelen voor blinden en slechtzienden... Sindsdien evolueerde hij tot notoir schrijver van historische artikelen voor diverse weeken maandbladen alsook tot auteur van wetenschappelijke geschiedkundige werken en historische romans. Sinds kort heeft Ugo Janssens een derde geschiedkundig boek op zijn naam staan met als titel De heide­ nen. Riten, culten en religie in de Lage Landen. Het magische en mythische denken, de vruchtbaarheidscultussen, de Germaanse en Keltische riten, de veenmummies, de druïden en de openluchtheiligdommen, met vlotte pen schetst Ugo Janssens de situatie in de Lage Landen binnen een ruimere Europese context. Ook de evolutie van een ‘matriarchale’, sociaal en vredelievende, jager- en verzamelaarster samenleving naar een sedentaire, bezit gebaseerde, wet van de sterkste gedomineerde landbouwmaatschappij komt ruim aan bod... Zijn nieuwe boek verschijnt nog geen 2 jaar na een vorig boek De oude Belgen.

De Oude Belgen verhaalt wat in onze streken overgeleverd bleef van dit volk van druïden en barden, van priesteressen en vrouwelijke krijgers, van kleine paarden en aristocratisch bestuur, van handel en land­ bouw, van landbouwmethodes en uitvindingen, van sieraden en kledij, van feesten en oude religie, van leefgewoonten en zeden, van voedingsmiddelen en hygiëne en van nog veel meer... Interessant ook voor de SEMafoor-lezers is dat in beide boeken Ugo Janssens worstelt met de onmogelijk­ heid om Kelten van Germanen te onderscheiden boven en onder of links en rechts van de grote rivieren... Ugo Janssens, waarschijnlijk niet vertrouwd met het werk van Delahaye, verwondert zich in “De oude Belgen” meermaals over de verschillen tussen de Belgae onder en boven de Belgisch-Franse landsgrens (de laatsten lijken veel ‘Germaanser’). In “De heidenen” is er de discussie of er op Belgisch of Nederlands grondgebied wel ooit druïden zijn doorgedrongen (De Germanen hadden geen druïden). Beide boeken getuigen van grote eruditie, inlevingsvermogen en grondigheid en worden bij specialisten en leken als dé boeken over de Kelten en Germanen in ‘de Lage Landen’ ontvangen. ‘De Oude Belgen’ prijk­ te al na enkele weken in de toptienlij sten van het weekblad Humo en de boekhandelketen fn a c. En even later ook in de bestsellerlijst van boekhandelketen De Standaard. De twee minpunten van beide boeken zijn de oppervlakkige literatuurlijst en de totale afwezigheid van een index. Desalniettemin kan ik de wer­ ken van Ugo Janssens toch aanbevelen. Beide boeken werden uitgegeven bij ‘The House of Books’ in voordelige pocketuitgave.

37

Jaarlijks Belgisch congres voor Romeinse archeologie K urt W ayenberg, L in t (B) Op 9 mei jongstleden vond in Bmssel de jaarlijkse ‘Romeinendag’ plaats. Deze wordt gezamenlijk geor­ ganiseerd door de instellingen, universiteiten en musea van de drie Gewesten (Vlaanderen, Wallonië en Brussel). De bedoeling van deze contactdagen is collega’s te informeren over nieuwe vondsten en recente ontwikkelingen en onderlinge samenwerking tussen personen en instellingen, die zich bezighouden met de Romeinse samenleving in de Belgische gebieden, te bevorderen. Er stonden 17 lezingen op het programma met een duur van 15 minuten. Er waren 9 Nederlandstalige bijdragen en 8 Franstalige bijdragen. De reguliere bijdragen omvatten o.a.: • Een laat-Romeinse kerk onder de O.L.V. basiliek in Tongeren • Late bronstijdhuizen en een vroegchristelijke basiliek onder de kathedraal van Doornik • Een Romeinse weg en massa’s Romeinse sporen in Asse • Een Romeinse weg in Tourines-Saint-Lambert (nabij Walhain) • Romeinse overblijfselen in Aarlen, Famars (Fanum Martis), Kooigembos, Aartrijke-Oliemeulen alsook in Schellebelle (spreker afwezig), en in Tienen, Oudenburg, Aalter, Hansbeke, SintDenijs-Westrum, Jemelle, W ervik en Klein-Spouwen (poster sessies/artikelen) De meeste sprekers presenteerden enkel de resultaten van de opgravingen en beperkten zich tot de ‘histo­ rische’ interpretatie ervan. Uitzondering was de Nederlandse spreekster die weliswaar een mooie verzame­ ling laat-Romeinse artefacten (fibulae, halssnoeren, glaswerk, etc.) presenteerde maar het tegelijkertijd noodzakelijk achtte om het publiek te onderhouden over de Bataafse opstand in 69-70 n.Chr. en over de stadsrechten die Ulpia Noviomagus al had in de tweede eeuw. De archeologische vondsten ter ondersteu­ ning van dergelijke ‘vroege stadsrechten’ blijven echter hachelijk. Verder waren er nog een paar andere, toch wat opmerkelijke, bevindingen die de aanhangers van de theo­ rie van Albert Delahaye glimlachend zullen aanhoren. Een bloemlezing: ■ Romeinse phalerae (paardentuig) werden onderzocht in militaire sites (Oudenburg, M aldegem en Rumst), civiele sites (Tongeren, Wange) en rituele sites (Velzeke). In de castella uit de derde eeuw bij de Rijn werden slechts vereenvoudigde, geniete riemen gevonden. * Gallo-Romeinse brandrestengraven in zandig ‘Civitas M enapiorum’ blijken helemaal niet zo gelijk­ vormig te zijn dan je zou verwachten van één ‘volk’. Ze verschillen zowel ruimtelijk als in de tijd. Er blijkt een regionale diversificatie te bestaan voor minstens het noordwesten en het Schelde/Leiegebied. Ook in het zuidwesten van Antwerpen en in de wijde omgeving van Brugge worden regionale clusters verwacht. ■ De Romeinse weg van Metz naar Tongeren (gedateerd op 25-50 n.Chr.) wordt nu na de vondst van een Romeinse brug gedateerd tot 10 v.Chr. (= de ‘vroegst geattesteerde’ Romeinse vondst in Tongeren). De auteur vindt het tevens merkwaardig dat een weg van 220 km niet op de Peutinger kaart of Itinerarium Antonini staat. ■ Er werden kamelenbeenderen gevonden in Aarlen. Naast Aarlen is Soissons het hoogste punt in Gallia waar kamelenbeenderen werden gevonden. Kamelen reisden nogal eens mee met de tros van de Ro­ meinse legioenen. ■ In België was nauwelijks sprake van invoer van vis uit het Middellandse Zeegebied, op wat zeer goed bewaarde vissaus amforen, schaaldieren en gezouten/gepekelde vis na. Ten slotte is het ook interessant om te vermelden wie er niet waren die dag: Julius Caesar noch enige an­ dere Romeinse vondsten uit die tijd. Al bij al een interessante reeks lezingen en een geslaagde dag. De organisatie was in handen van het VIOE (Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed).

38

Rome in Zeeland met Nehalennia deze zomer in het Zeeuws Museum P a u l van O verbeek Dankzij de NRC Cultureel supplement van de dag ervoor was ik aanwezig op 20 juni 2009 in Middelburg waar de tentoonstelling Rome in Zeeland geopend werd, die nog t/m 13 september te zien is in het Zeeuws Museum. Een mooie tentoonstelling met een goede belichting van de exposeerde objecten met enkele op de muur geprojecteerde teksten over de algemene achtergrond van de Romeinen in Zeeland en Nehalennia. Voor wie wat meer over de objecten wilde weten was afhankelijk van de moeilijk vindbare nummering van de blokken waarop een aantal objecten en een beperkt aantal kaarten per podium met per voorwerp beperkte vermelding wat er allemaal stond en waar het vandaan kwam. Duidelijk heeft men de kunstzinnige vormgeving hier veel zwaarder laten wegen dan het tonen van de achtergronden van geschiedenis en archeologische vondsten. Dit werd echter voor een deel goedgemaakt door een rondleiding door Robert van Dierendonck, Provinci­ aal Archeoloog en adviseur archeologie bij de Stichting voor Cultureel Erfgoed Zeeland (SCEZ). De openingsdag werd verder aangekleed met een lezing van Fik Meijer over de Romeinen aan de Westerschelde, die de volledig gevulde zaal een uur lang aangenaam onderhield op de van hem bekende wijze.. De begeleidende publicatie met informatie over de Romeinen in Zeeland van het Zeeuws M useum Rome in Zeeland 48 pagina's 13,5 x 18,5 cm 48 was teleurstellend. Ook hier weer meer kunst dan wetenschap. Alle tekstpagina's werden over afbeeldingen heen gedrukt en de over meeste pagina's met afbeeldingen staan zeer vette hoofdstuktitels in een moeilijk te ontraadselen lettertype. W anneer het dan gaat om slechts 7 pagina's met tekst over de Romeinen in Zeeland aangevuld met 12 pagina's tekst 'Het schedelboek' van Herman Brusselmans voor € 15, dan gaat de uitspraak van het Zeeuws meisje "maar geen cent te veel hoor" blijkbaar niet meer op. Dat het in Zeeland ook anders kon bewijst de publicatie Deae Nehalenniae Gids bij de tentoonstelling Nehalennia de Zeeuwse Godin, Zeeland in de Romeinse tijd, Romeinse Monumenten uit de Oosterschelde van het Koninklijk Zeeuws Genootschap der Wetenschappen en het Rijksmuseum van Oudheden uit 1971. De museumwinkel beschikte wel over een hele reeks boeken van Brusselmans die ook de bij de officiële opening een rol mocht spelen, maar over de Romeinen in Zeeland of over Nehalennia was er op de ope­ ningsdag voor volwassenen verder niets te vinden. Wie meer wil lezen over de Romeinen in Zeeland verwijs ik naar de elders wel verkrijgbare boeken: ■ Trimpe Burger, J.A. De Romeinen in Zeeland Onder hoede van Nehalennia Provincie Zeeland 20023 € 4 ,5 0 ■ Vorsten, Burgers en Soldaten over o.a. Aardenburg in de Romeinse tijd zie SEMafoor 9-3 2008 p. 18 ■ Stuart, P. Nehalennia Documenten in steen (een publieksuitgave voor wie de uitgebreidere weten­ schappelijke uitgave in het Duits te veel ballast bevat) € 12,50 gebaseerd op: Stuart, P. & J.E. Bogaers Nehalennia Römische Steindenkmaler aus der Oosterschelde bei Colijnsplaat Rijksmuseum van Oudheden 2001 Degene die geïnteresseerd is in de geschiedenis en de archeologie van de Romeinen in Zeeland adviseer ik zich eerst thuis goed voor te bereiden en een of meer van de voorgaande publicaties als handleiding mee te nemen, omdat ter plaatse weinig diepergaande informatie beschikbaar bleek.

39

TENTOONSTELLINGEN Saint-Germain-en-Lay Musée d'Archéologie tot 4-10 Aalen: Limesmuseum tot 4-10 Gesichter der Macht.

Römische Kaiserbilder am Limes

Tombes Merovingiennes de la basilique de Saint Denis Tienen: Stedelijk Museum tot 31-12 Doodgewoon?

Bad Homburg: Römerkastell Saalburg tot 31-1-2010

Rituelen van leven en dood in de Romeinse tijd

Generationes - die Soldaten Roms: Bewaffnung und Ausrüstung über vier Jahrhunderte Den Haag: Museon: 2009 De eerste kustbewoners Detmold: Lippisches Landesmuseum tot 25-10 Mythos (2000 Jahre Varusschlacht)

Tongeren: Gallo-Romeins Museum vanaf 5-12

Erding: Städtisches Heimatmuseum voor längere tijd

Attendering permanente exposities:

Römer in Erding Haltern am See: Seestadthalle tot 11-10 Imperium

(2000 Jahre Varusschlacht) Hannoversch M ünden Statisches M useum tot 18-10 Die

Spur des Imperiums. Das Römerlager Hedemünden Bramsche-Kalkriese: M useum und Park Kalkriese tot 25-10 Konflikt (2000 Jahre Varusschlacht) Leiden: Rijksmuseum van Oudheden t/m 1-11 Dore-

Ambiorix Koning van de Eburonen Xanten: Römermuseum tot 30-8 Marcus Caelius - Tod

in der Varusschlacht

Bramsche-Kalkriese: Romeinse tijd (Varusslag) Haltern am See: Romeinse tijd Künzig Museum Quintana: D er Künziger Römerschatz Leipzig: ROM CCCXII (Panorama van Einzug K on­ stantins in Rom anno 312 n.Chr.) Liberchies: over Kelten en Romeinen Ath: Gallo-Romeinse tijd Maastricht: Centre Céramique Muntschat van Amby en

Roermondse (Keltische) schatvondst (semipermanent)

stad. Wereldstad: de Middeleeuwen Mengen-Ennetach: Röm erm useum Gladiatoren an Roms Grenzen tot 14/12 Middelburg: Zeeuws M useum t/m 13-9 Rome in Zee-

land Nehalennia en de zoutindustrie

Rindern M useum Forum Tongeren: Gallo-Romeins Museum: (weer open na uit­ breiding): vroege verleden van Belgisch Limburg Utrecht (Centraal Museum): Romeinse tijd in Utrecht

SEMafoortjes DISCUSSIEFORUM

www.nifterlaca.nl

Op initiatief van een van onze abonnees (Jeff van Hout) is er kortgeleden een discussieforum op internet opge­ start onder de naam ‘N ifterlaca’. Het thema van dit forum is de geschiedenis van het eerste millennium der Lage Landen, precies zoals het onderzoeksgebied van SEM. Afgezien van deze overeenkomst is het forum onafhankelijk van SEM en valt dus geheel onder de verantwoordelijkheid van de eigenaar. M ogelijk dat dit informele forum voor een aantal van onze abonnees een welkome aanvulling kan zijn op ons tijdschrift SEMafoor en een lagere drempel vormt voor wie binnen ons studiegebied zaken aan de orde wil stellen en er over wil discussiëren. Het bestuur van SEM en de redactie van SEMafoor zien het discussieforum als een welkome aanvulling op SEMafoor, de SEM -symposia en onze website www.semafoor.net. Kortom: een SEMNIFTERLACA-combinatie die hopelijk nog meer initiatief, creativiteit en kwaliteit brengt.

ONDERZOEKSBESTAND VOLKSSTAMMEN/BEVOLKINGSGROEPEN Volgens een artikel in Der Berner van mei 2009 ziet Reinhard Schmoeckel vier zwaartepunten in de neder­ zettingen van een deel van de ‘volksverhuizingen’, namelijk: 1. Oost-Europa, 2. Midden-Duitsland, 3. Midden-Noordrijn-W estfalen en Nederland-Vlaanderen

40

met uitlopers naar Noordwest-Frankrijk en Engeland. Schmoeckel denkt aan opgesplitste volksstammen die op gezette tijden verhuisden, dis niet per se gehele stam­ men/volkeren tegelijk. W elke volkeren ‘sarmatisch’ waren, is moeilijk te zeggen. Daarover schreef Sch­ moeckel al eerder het boek Die Merowinger vor ihrem

Reich. Die sarmatischen und sigambrischen Wurzeln der Dynastie (2006) en onlangs zijn nieuwe boek Clodwig war kein Franke (2009), dat in SEMafoor uitvoerig aandacht verdient. Medewerkers en bewerkers gezocht!

SEM en HOVO EUR De Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) besteedt dit najaar in het kader van Hoger Onderwijs Voor Ouderen aandacht aan: De Romeinen in de Lage Landen. SEM doet mee via Joep Rozemeyer. De hoorcollegereeks omvat vier colleges: 22-sep: De opstand der Batavieren en de Varusschlacht door prof.dr. P. Schuiten (EUR), 29-sep: Romeinse auteurs over de Lage Landen door prof.dr. L. W inkel (EUR), 6-okt: De Peutinger-kaart en haar interpretaties door dr. J. Rozemeyer (SEM) en 13okt: De ‘Limes’ in de Lage Landen door prof.dr. W. W illems (Rijksuniversiteit Leiden). Op 20 oktober wordt een bezoek gebracht aan Museum en Park Varus­ schlacht bij Osnabrück o.l.v. prof.dr. H.B. Roos (EUR). Kosten: €130. Hoorcolleges zijn op dinsdag van 13.3016.00 uur. Locatie: EUR Complex W oudestein Burge­ meester Oudlaan Rotterdam. Info: www.hovorotterdam.nl tel. .003110-4082465

IMPRESSIE DORESTAD-TENTOONSTELLING Door het uitgebreide persoffensief en het laatste num­ mer van Archeologie magazine verwachtte ik nogal wat van de tentoonstelling “Dorestad Wereldstad in de M id­ deleeuwen”. Ik herinnerde m e iets over meer dan 50 kerken op perkament of op papier. Verder één bijzonde­ re broche en verhalen over veel beenderen. In het RMO bijzonder weinig over kerken en weinig spectaculairs of nieuws uit W ijk bij Duurstede zelf. De organisatoren moeten dat ook gezien hebben. ‘Daarom heeft men maar elders gezocht om de tentoonstelling op te leuken. Het gaat dan om twee handschriften (waarvan er maar één tegelijk aanwezig is en daarvan nog maar twee pagina’s) die volgens mij weinig met Dorestad te maken hadden Ook de mooie stukken die in eenzelfde techniek als de broche gemaakt waren hadden niets met Dorestad te maken. Dan bleef er alleen nog een gereconstrueerd zwaard (met vergelijkbare vondst van elders) over en heel veel massagoed, grotendeels in scherven. De kruipdoor sluipdoor kasten voor de jeugd hoeven voor mij niet. Een helder paneel of zo met ruim vergrote munten geslagen in Dorestad en hun verspreiding en met mun­ ten gevonden in W ijk bij Duurstede en hun afkomst was interessant geweest. Mijn totaalindruk een magere ten­ toonstelling met naast enkele topstukken gevonden in W ijk bij Duurstede en veel kleiner materiaal met enkele geleende topstukken van elders. Veel archeologie, wei­ nig geschiedenis. Mijn conclusie: het boek geeft een beter beeld dan de tentoonstelling. ( Paul van Overbeek)

UTRECHT circa 1000 n.Chr. Museum Catharijneconvent verzorgde een hoogwaardi­ ge expositie over Beeldschone boeken. De Middeleeu­ wen in goud en inkt. M et ruim 120 boeken werd de Utrechtse boekproductie tussen 1000 en 1500 in beeld gebracht. Enkele boeken worden in het eerste millenni­ um gedateerd, namelijk: het Evangelieboek van Echternach (circa 680), de Lebuïnuscodex (825-850), de Ansfriduscodex (950-1000) en het Utrechts Sacramentarium (950-1000) en deze boeken zijn in elk geval niet in Utrecht vervaardigd. Tevens kreeg Utrecht ten tijde van bisschop Bernold of Bernulfus aandacht. Utrecht was toen een welvarende handelsnederzetting. W aarschijn­ lijk schonk deze ‘succesvolle kerkleider’ de Domkerk een in Reichenau gemaakte codex met de vier Evange­ liën; de Bernulfuscodex.

BRIEF AAN GESCHIEDENIS MAGAZINE (ingezonden) Ik wil u hierbij van harte feliciteren met de ‘recensie’ in Geschiedenis Magazine (2008, nr. 5, juli-augustus) van meneer Halbertsma op de totale werken van uw uitgeve­ rij. Dat een gezaghebbende geleerde als hij de moeite

neemt om zulks te schrijven, zonder ‘kennelijk’ notie te nemen van de inhoud der afzonderlijke werken, moet op uw redactie als een overwinning gevierd zijn. Met name de prachtige openingszin “W ie zich in wetenschappelijk opzicht miskend of gefrustreerd voelt, kan altijd nog terecht bij de uitgeverij Papieren Tijger te Breda” ge­ tuigt op zichzelf al van een buitengewone fijnzinnigheid, die past bij de status van een hooggeleerde van RMO en Universiteit Leiden. De mate waarop meneer Halberts­ ma vervolgens inhoudelijk op de zaken ingaat en met talloze steekhoudende argumenten strooit, is evenzeer een teken van geleerde diepzinnigheid. M et name ook, omdat u in uw boek ‘W illibrord en Bonifatius. Waren ze ooit in Nederland?’ de uiteenlopende hypotheses over Trajectum behandeld, terwijl het boek als geheel volgens Halbertsma- slechts een getuigschrift is van één enkele, namelijk die van de verdoemde Albert Delahaye. En dat niet alleen: Dankbaar nam ik kennis van zijn waarschuwing dat uw fonds zich inlaat met de “querulante memoires van W illem Oltmans”. Zo behoedt me­ neer Halbertsma mij en passant meteen voor verdere aanraking met het gevaarlijke gedachtegoed van Papie­ ren Tijger en SEMafoor, om nog maar te zwijgen over dat van schrijvers als Erich Von Däniken. Als nietsver­ moedende ‘gewone’ lezer, was ik anders zomaar in die valkuil getuimeld. Dapper ook de reactie van Martijn van Lieshout van Geschiedenis Magazine, om uw reactie op deze ‘recen­ sie’ niet te plaatsen maar in plaats daarvan dat af te doen met een beleefde reactie aan uw adres. Er zou zomaar een polemiek kunnen ontstaan, bijvoorbeeld over het gebrek aan bronnen en archeologische bewijzen, of een discussie over interpretaties van feiten. Daar zijn we natuurlijk niet bij gebaat. En 700 woorden! Hoe durft u!? Het geeft de lezer van Geschiedenis Magazine en andere geïnteresseerden in vaderlandse geschiedenis in elk geval het geruststellende gevoel, dat de geleerden op de bres staan voor hun wetenschap en vakgebied, of deze nu geschoeid is op christelijke of nationalistisch­ romantische leest. Recensies als deze nemen al met al het “wantrouwen jegens de ‘officiële’ wetenschap” volledig weg, nietwaar? Ik was even bang dat onze tra­ ditionele aannames op de schop moesten! (Stormvogel:

[email protected]) PTOLEMEUS Bij Brepols komt een boek uit (van Patrick Gautier Dalché) over de interpretatie van de Géographie van Ptolemeus in de loop van de eeuwen : La Géographie de Ptolémée en Occident (IVe-XVle siècle) verschenen in de reeks Terrarum Orbis - History of the representation of Spacee in text and Image. Mogelijk een herstart voor een discussie in SEMafoor.

zaterdag 7 november 2009 in Bavel: 10e SEM-symposium Antwerpen zie bijlage voor aanmelding

41

S tu d ie k r in g E e r s t e M i l l e n n i u m Hof 6 4854 AZ Ba vel

COLOFON SEMa/oor

R edactieadres

Tijdschrift van d e SEM Studiekring Eerste Millennium

Hof 6, 4854 AZ Bavel E-mail: [email protected]

L>e studiekring SEM beoogt met zijn werk

W ebsite SEM

een hernieuwd onderzoek naar de geschiede­

www.semafoor.net

nis van het eerste millennium van de Lage Landen globaal tussen Somme en Elbe in de

Contactadres in België:

periode 100 v.Cfir. tot 1200 n.Chr.

SEMafoor verschijnt 4x per jaar. Abonnementsprijs De kosten voor een ja a r a b o n n e m e n t bedragen € 30,00. Het bedrag dient overgem aakt te worden op de rekening van: Stichting SEM, Bavel ING 910.26.78 o.v.v. ab. Semafoor 2009 Voor het b uitenland geldt: IBAN: NL 44 ING B0009 102678 BIC: INGBNL2A Het jaarabonnement wordt automatisch verlengd tenzij men uiterlijk 1 november 2 0 0 9 schriftelijk heeft opgezegd.

J. V andemaele, Stop pelw eg 52 8978 Watou/Abele (B.) E-mail: joel.vandem aele@ telenet.be