Auditieve verwerking
Auditieve verwerking
Griet De Smet
Inleiding Verschil tussen Horen Verstaan
Inleiding Aandacht wordt getrokken
Lagere functies - bewust
Voorbereidende processen
Lagere functies - onbewust
Spraaksignaal doorzenden zonder stoorsignalen
Auditieve zenuwbanen
Organisatie van spraaksignaal tot woord
Cortex (temporele kwab)
Vergelijking met mentaal lexicon
Cortex (temporele kwab)
SPRAAKVERSTAAN
Doorsturen informatie naar andere hersencentra
Inleiding Gehoor - Perifeer: goed gekend - Centraal: niet goed gekend Gehoorstoornissen - Perifeer: bekend en benoemd - Centraal: onbekend, onbenoemd
Goed spraakverstaan vervullen! – – – –
voorwaarden te
Aantal zenuwvezels Snelheid overdracht Neurotransmitters …
1
Bottom-up versus Top-down Bottom-up analyse: van cochlea naar cortex – Akoestische analyse van spraak
Waar eindigt auditieve verwerking en begint taalverwerking?
Top-down mechanismen – vb. gebruik maken van opgeslagen kennis van spraakklanken om nieuwe spraak te verwerken.
ASHA,1996 Lokalisering en lateralisatie van geluid Auditieve discriminatie Auditieve patroonherkenning (prosodische aspecten) Temporele aspecten van het gehoorde, zoals temporele resolutie, temporele maskering, temporele integratie, temporele ordening Auditieve prestatievermindering bij competitieve akoestische signalen Auditieve prestatievermindering bij verminderende akoestische signalen
Andere mechanismen: Auditieve detectie Auditieve aandacht en concentratie Auditieve identificatie Auditieve analyse en synthese Auditief geheugen Auditieve segmentatie en integratie Auditieve closure
Auditieve verwerkingsstoornissen
2
AVS is een stoornis in het verwerken van geluidsstimuli zonder dat er sprake is van een verminderd gehoor- of begripsvermogen.
1. 2.
specifieke en uniek-audiologische functie (bottom-up) globaal en niet alleen betrokken bij het verwerken van auditieve gegevens (bv. aandacht, geheugen, taal,…) (top-down)
één of meer gestoord: auditieve verwerkingsstoornissen
Benaming Door deze problemen is er geen snelle en efficiënte bewustwording, herkenning, decodering en integratie van het akoestische signaal, vooral dan indien dit signaal spraak is.
Centraal of niet? Probleem of stoornis?
Definitie Geen eenduidige definitie
CAV AV CAI CAPD APD …
Verschillende elementen die voorkomen Geen homogene populatie.
Definities ASHA Neijenhuis en Stollman (2003)
AVS of APD
3
Wat zijn APD? Hoe herken je een kind met APD?
Typische gedragskenmerken?
Bijkomende problemen? hyperactiviteit korte aandachtsspanne geheugenproblemen (!linguïstisch complex materiaal) taal: begrijpen van verbale opdrachten leerprestaties leesproblemen met G - F koppelingen
Wat zijn APD?
lawaai irriteert lange gesprekken vermijden Telefoon vreemde taal Notities Organisatie aandacht verdelen over taken non-verbale auditieve info is ook moeilijk desinteresse in muziek
Subprofielen APD Indelen van personen met APD – Op basis van • Auditieve systeem en processen • Functionele aspecten van deze processen
– Teri James Bellis (1996): functionele aspecten • Subprofielen van APD = Bellis-Ferre-model • “Dysfunctie in de hersenen veroorzaakt specifieke stoornis in auditieve processen”
Nut van subprofielen? Heterogene groep indelen Auditieve processen gerelateerd aan gedrag, andere cognitieve functies en problemen, behandelmogelijkheden Praktisch hulpmiddel bij interpretatie tests
4
Etiologie APD Nadelen Nog niet wetenschappelijk gevalideerd Theoretisch model
Niet-aantoonbare laesies
Aantoonbare laesies – Intracraniale tumoren – Cerebrovasculaire accidenten – Degeneratieve beelden
– Deprivatie • Medisch • Sociaal
• Multiple Sclerose • Charcot-Marie-Tooth disease • Dementie van het Alzheimertype
– Vertraagde rijping – Abnormale ontwikkeling – Genetisch / congenitaal
– Epilepsie – Trauma
Etiologie APD
Prevalentie
Problemen – Taal – Spraak – School –…
Niet-aantoonbare laesies Aantoonbare laesies
APD
– – – –
Chermak: 2 à 5% Bamiou: 7% Oudere populatie: tot 76% 2 x meer jongens
5
Risicofactoren – Zwakke schoolse prestatie – Familiale voorgeschiedenis • APD • Gehoorverlies
– Otitis media – Familiale handvoorkeur – Spraak-, taal-, articulatieproblemen
Differentiaaldiagnose Patiënt met kenmerken auditieve verwerkingsstoornis: Multipele problemen met causaal verband Ander (auditief) probleem: differentiaaldiagnose AVS én andere stoornis zonder causaal verband
Differentiaaldiagnose – APD en gehoorverlies • Symptomen op eerste zicht gelijkaardig • Onderkend! • Gehoorverlies kan leiden tot APD (onderstimulatie auditieve banen). • Onderzoek is moeilijk!
APD en ADHD – Vaak verwisseld – Twee gedragsfenomenen: gebrek aandacht en gebrek concentratie. – Gevolgen dezelfde ontwikkelingsstoornis, totaal verschillend diagnostisch profiel en verschillende gedragskenmerken
APD en AN – AN: audiometrisch vaststelbaar – AN: verschillende graden gehoorverlies. – Licht gehoorverlies: kenmerken vergelijkbaar
APD
ADHD
ingangsstoornis
uitgangsstoornis (gedrag niet in de hand te houden)
zwakke auditieve aandacht, goede visuele aandachtstest
zwakke score alle aandachtstests (visueel, tactiel beter dan auditief)
input geluiden en luistervaardigheden
alle soorten sensorische input
6
APD en ESTM (Stollman, 2003) – Oorzaak – gevolg? – Prevalentie APD is hoger bij kinderen met ESM – Gevolgen van APD bij deze groep zijn nog groter vroege diagnostiek nodig!
Specifieke leerstoornissen
Onderzoek
– Dyslexie / AVS vaak verward – Komen vaak samen voor – Oorzaak – gevolg?
Algemeen Ontbreken ‘gouden standaard’ (Stollman, 2003) Niet los te koppelen totaal functioneren kind Mogelijke onderliggende problemen Multidisciplinaire benadering
Procedure Procedure – Aanmelding – Screening At risk?
– Differentiaaldiagnose Andere stoornissen
– Onderzoeksbatterij Basisaudiometrie Welke problemen Plaats laesie Onderliggende verwerkingsstoornissen / Correlaties?
7
Leeftijd? Wanneer testen? – Benadering 1: Neurofysiologie centraal auditieve banen – Benadering 2: Leeftijdsnormen – Benadering 3: Natuurlijke benadering
Benadering 2: Leeftijdsnormen Vanaf 4 à 5 jaar “Diagnose AVS is te stellen van zodra er het kind significant onder leeftijdsnormen scoort (= kind faalt ten opzichte van leeftijdsgenoten)” Nadelen: – Er zijn weinig normen beschikbaar – Er zijn weinig betrouwbare normen beschikbaar – Talig materiaal: wat is dan oorzaak falen??
Benadering 1: Neurofysiologie centraal auditieve banen Vanaf 12 jaar (= volledige rijping banen) “Vaststellen laesie – Fysiologische verklaring onderbreking vinden en behandelen Of – Fysiologische oorzaak uitsluiten en probleem toeschrijven aan neuromaturiteit” Nadelen: leeftijd (voordien: enkel opvolgen)
Benadering 3: Natuurlijke benadering Vanaf geboorte “Een baby reageert op geluid. Reactie: gedrag. Gedrag stelt men enkel als men iets heeft verwerkt. Een kind heeft dus auditieve verwerking van bij de geboorte en kan dus van bij de geboorte ook auditieve verwerkingsproblemen hebben” Nadelen: – Apparatuur – Testmateriaal – Andere stoornissen die invloed hebben op verwerking!!
Screening SCREENING Checklists – waarom? – Tijd voor onderzoeker – Inspanning voor kind – Klassikaal!
SCREENING Checklists – Hoe? – Zelf – Ouders – Leerkracht
SCREENING Checklists – voorbeelden – Fisher’s auditory problems checklist – Checklists for parents – Observational profile of classroom communication – Keith – CHAPPS – Internet: veel voorbeelden
8
6 luistersituaties
Ook nog: OPTIMAAL, MEERVOUDIGE INPUT, GEHEUGEN en AANDACHT
Optellen van scores per luistersituatie (ruwe scores):
Informatie uit screening:
Na verwerking van de ruwe scores tot gemiddelde scores:
– Bepaalt doorverwijzing diagnostiek – Geeft aanwijzingen voor therapie
Differentiaaldiagnostiek
Soorten onderzoek
Audioloog
Onderzoek naar auditieve verwerkingsstoornis
• Audiologisch onderzoek
Logopedist • Taalonderzoek • Spraakonderzoek • Onderzoek schoolse prestaties (lezen, schrijven)
Objectieve onderzoeken
Subjectieve onderzoeken
Psycholoog • Intelligentieonderzoek • Sociaal functioneren • Aandacht (i.f.v. ADHD)
Ergotherapeut • Psychomotorisch functioneren
Medische onderzoeksmethodes
Audiologische onderzoeksmethodes
Bv. MRI
Nadruk op auditief materiaal
Elektrofysiologische onderzoeken zoals BERA, …
Nadruk op talig materiaal
Bv. PPT
Bv. SSW
9
Diagnose Testcriterium
Behandeling
Nut? T.J. Bellis: – 1 of meerder onderzoeken zwakke resultaten – Significante uitwerking op leermogelijkheden
Concreet: 3-componentenmodel Aangepast therapieprogramma door: Audioloog Logopedist
Stoornisgerichte therapie – Individuele auditieve training aangetaste functies – Direct gericht op auditieve probleem
Compensatiestrategieën Nut? Neuroplasticiteit en neuromaturatie deels afh. van stimulatie Behandeling APD: functieverandering tot stand brengen
– Tekorten compenseren
Aanpassing van klaslokaal en omgeving – optimale toegang auditief aangeboden informatie.
Aanvullend: tips voor individu en omgeving Belangrijk: evaluatie!
10
[email protected] - Screeningsinstrument - Tips - Algemene infobrochure - Testbatterij
11
Tips voor individu en omgeving Wanneer een kind in behandeling is voor AVS, speelt de omgeving hierin een heel belangrijke rol. Het is dus cruciaal om zowel aan de ouders / familie als aan de leerkracht tips mee te geven die de luistersituatie van het kind veel comfortabeler maken.
Algemene tips - thuissituaties gebruik visuele hulpmiddelen ter aanvulling van de gesproken uitleg; gebruik verduidelijkende gebaren; varieer het volume van je stem om de aandacht vast te houden; check het begrip van wat je hebt uitgelegd; herformuleer je aanwijzingen en informatie regelmatig in korte en eenvoudige zinnen (niet puur hetzelfde herhalen); moedig het kind aan om aanvullende vragen te stellen; herhaal eerder geleerd materiaal; herken vermoeidheid; probeer ergernis te vermijden, wanneer het kind je verkeerd begrijpt; vraag het kind niet om tegelijk te luisteren en iets anders te doen; splits berichten op in kleinere delen; gebruik de sterke kanten van het kind; verminder het aantal verwarrende, afleidende prikkels (auditief en visueel) stel ev. gebruik van oordopjes voor om storende geluiden tegen te gaan; zorg ervoor dat je eerst de aandacht van het kind hebt en geef dan pas aanwijzingen; benadruk sleutelwoorden;
Klaslokaal en omgeving Akoestiek Er zijn hoofdzakelijk twee oorzaken die ervoor zorgen dat de klasakoestiek niet goed is: achtergrondlawaai en nagalm (echo). Vaak hebben klaslokalen een slechte akoestiek, met aan de basis structurele en architecturale problemen, waar dus weinig aangedaan kan worden (bv. te hoge plafonds, enkele beglazing, lawaai van verwarmingsketel naast de klas, zoemende TL-lamp…). Toch vindt U hieronder enkele tips… Hangende planten of tekeningen, mobielen,… aan het plafond kunnen de nagalm verminderen en aldus de akoestiek verbeteren. Bij te veel nagalm kan er gewerkt worden met doeken aan de muur, een kurkplaat (te gebruiken als prikbord,…), tekeningen aan de muur… Ook tapijt op de grond (of een hoek met zitkussens) kan de de nagalm verminderen. Reduceer het achtergrondlawaai van externe bronnen, zoals radio, gesprekken,.. Reduceer ook het achtergrondlawaai van interne bronnen (bv. rubber plaatjes onder de stoelpoten) Zorg voor een verbetering van het signaal (duidelijk articuleren, pauzeren,…)
Plaats in de klas Plaats de leerling zo gunstig mogelijk ten opzichte van de geluidsbron. Plaats de leerling in het voorste gedeelte van het lokaal, zodat het op een optimale luisterafstand zit. Let erop dat het kind niet in de buurt van afleiders zit (bv. open raam, ventilator,…) Plaats het kind daar waar het goed uw mondbeeld kan zien. Plaats het kind naast leerlingen die positieve rolmodellen kunnen zijn (goed geconcentreerd, gefocust…). Maak eventueel gebruik van de “Arc of Arms” Zorg ervoor dat er op de tafel van de leerling niet teveel onnodig materiaal ligt.
Activiteiten in de klas Algemeen Aangezien de leerling sneller vermoeid raakt door veel mondelinge informatie kan gedacht worden aan een betere afwisseling van lestaken: klassikale activiteiten afgewisseld met individuele activiteiten. De leerling met luisterproblemen zal voorla profiteren van het verschuiven van, de belangrijkste klassikale activiteiten naar vroegere tijdstippen. Deel de activiteiten op in kortere, afwisselende activiteiten. Verminder de hoeveelheid werk, maar zorg ervoor dat alle grote lijnen gekend zijn. Voorzie eventuele verplaatsing in de klas, zodat de alertheid groter blijft. Wissel rustigere en actieve activiteiten af. Individuele activiteiten Gebruik eventueel oordoppen of een koptelefoon bij individuele opdrachten. In individuele sessies kan de klassikale uitleg toegelicht worden. Controleer reeds in het begin (eerste 5 minuten) of het kind mee is met de taak. Voorzie eventueel een rustige plaats waar het kind kan werken zonder afleiding van (stille) geluiden van de medeleerlingen. Groepsactiviteiten Schakel een medeleerling in om te controleren of het kind de opdracht begrepen heeft Schakel een medeleerling in om belangrijke richtlijnen en essentiële informatie te helpen onthouden. Duidt een medeleerling aan die eventueel kan helpen met notities,…
Huistaken Laat de leerling een computer gebruiken als hij problemen heeft met fijne motoriek. Laat de leerling niet-geschreven huistaken inleveren (bv. mondelinge rapportering, cassetteopnames,…) Vraag aan de ouders te noteren hoelang de leerling nodig had om de huistaak te maken, en vergelijk dit met de tijd die hij nodig had om de leerstof onder de knie te krijgen. Gebruik reminders om de kinderen te herinneren aan hun huiswerk. Voorzie duidelijk gestructureerde richtlijnen en concrete voorbeelden voor het huiswerk.
Controleer regelmatig de agenda of kalender van de leerling. Licht de ouders in over hoe ze het kind kunnen helpen bij het huiswerk. Op deze manier zullen zij ook meer begrip hebben voor de mogelijkheden en moeilijkheden van het kind.
Evaluaties Lees de test-opgaves voor aan de leerling, laat hem mondeling antwoorden. Pas het format van de test aan, bv. multiple choise, korte antwoorden, goed-fout, … Houd rekening met geleverde inspanning bij het punten geven. Voorzie een “examenruimte” met weinig afleiding.
Aandacht Vermijd om de leerling expliciet te roepen als hij niet oplet. Het is beter om gerichte aandacht te vragen als de leerling wel reeds enigszins oplet. Gebruik persoonlijke “cues” om aandacht te vragen. Modificeer het gewenste gedrag door onmiddellijke bekrachtiging, bv. onmiddellijke feedback op correcte antwoorden, mondelinge beloner,… Geef een positieve, persoonlijke bekrachtiging telkens de leerling echt geïnteresseerd is. Controleer regelmatig of de leerling nog aandachtig is. Waarschuw vooraf als er iets zal veranderen in de activiteit. Gebruik fysisch contact om de leerling opnieuw te focussen.
Presentatie van het materiaal Aanbieden van mondeling materiaal Spreek duidelijk en langzaam zodat het kind tijd heeft om alle informatie te verwerken. Verleng eventueel de natuurlijke pauzes in de spraak. Zorg dat uw stemgeluid luider is dan eventueel achtergrondlawaai. Vermijd ingewikkelde opdrachten, bestaande uit meerdere opdrachten tegelijk. Probeer de instructies eenvoudig te houden. Zorg dat u tijdens mondelinge instructies goed zichtbaar bent voor de leerling Schoolbord, overhead-projector en computer kunnen behulpzaam zijn ter ondersteuning van mondeling aangeboden informatie. Schrijf opdrachten en belangrijke begrippen op het bord of gebruik plaatjes voor steeds terugkerende opdrachten. Dit kan ook andere kindreen helpen met structureren. Neem de mondeling gegeven leerstof (of liedjes) op met een cassetterecorder, zodat de leerling het op andere tijden opnieuw kan beluisteren (bv. thuis). Soms kan soloapparatuur gebruikt worden aardoor de stem van de leerkracht luider wordt weergegeven voor de leerling met luisterproblemen (bv. FM-systeem) Het herhalen van de vorige les of het van tevoren laten doornemen van tekst over de nieuwe stof kan het kind meer houvast geven bij het verwerken van nieuwe informatie. Laat duidelijk merken wat de hoofdpunten zijn van de leerstof en geef een schriftelijke samenvatting. Gebruik concreet materiaal vooraleer abstracte begrippen aan te brengen. Leg relaties tussen de leerstof en de ervaringen van de leerling. Verminder het aantal aangebrachte begrippen tijdens één les. Voorzie een overzicht van wat aangebracht zal worden. Controleer regelmatig of de leerling begrepen heeft wat er verteld is.
Laat de kinderen hulpmiddelen gebruiken bij het verweven en verwerken van nieuwe informatie, bv. rekenmachine, dictafoon,… Geef aanvullende uitleg, bv. onder vorm van herhaling, eenvoudigere uitleg, (meer) voorbeelden, modeling, parafrasering… Hou de uitleg en instructies kort en to-the-point. Gebruik eenvoudige en gestructureerde zinnen
Tijd Geef het kind met luisterproblemen extra tijd om taken of testen af te weken. Geef het kind extra tijd om informatie te verwerken. Maak opdrachten, taken en testen minder lang. Las af en toe een pauze in tussen verschillende opdrachten. Baken vooraf tijdslimieten af waarbinnen een opdracht uitgevoerd moet worden. Vermijd dat de druk om snel te werken te groot wordt.
