ART WEEK. Van Gogh ROTTERDAM ARTS ANTIQUES AUCTIONS. Portaels. belicht Rembrandt Victoriaanse sculpturen. in de Borinage

ARTS

ANTIQUES

AUCTIONS

Van Gogh

in de Borinage

Portaels MAANDBLAD verschijnt niet in januari, juli en augustus - € 5,90 - Nr. 451 - P608061

en de Oriënt

Ernst van de Wetering

belicht Rembrandt Victoriaanse sculpturen FEBRUARI 2015 NR. 451 € 5,90 Nederlandstalige editie

ROTTERDAM

ART WEEK

TENTOONSTELLINGEN - KUNSTBEURZEN - VEILINGEN

Expertisedagen te Brussel voor onze lenteveilingen 5/6 februari oude meesters en meesters van de 19e eeuw 5/6 februari zilver, juwelen, porselein, meubilair 26 februari Aziatische kunst 2 maart fotografie 2/3 maart moderne kunst 2/3 maart hedendaagse kunst

Matteo Giovannetti (actif 1322 – 1369). Sint Catherina, Sint Antonius. Verkocht voor € 2.700.000,-

Grote Hertstraat 6 1000 Brussel T 02-514 05 86 [email protected]

L

G ALLERY AURENTIN B r ux elles

GEER VAN VELDE BAM Mons 25.01 > 17.05

Van Gogh Van Gogh Gogh Van in de in de de in Borinage Borinage Borinage De geboorte

70 WORKS ON PAPER FROM 1930’S TO 1960’S JANUARY

16TH >>

APRIL

4TH

Rue Ernest Allard, 43 I 1000 Bruxelles I Belgique Tél. : +32 (0)2 540 87 11 I [email protected] www.galerie-laurentin.com

© KKM

van een kunstenaar

NERVIA / SINT-MARTENS-LATEM Tijdens het najaar van 2015 organiseert het Museum van Elsene een tentoonstelling gewijd aan de kunstenaarsgroep Nervia (Anto-Carte, Louis Buisseret, Frans Depooter, Léon Devos, Léon Navez, Pierre Paulus, Rodolphe Strebelle, Taf Wallet en Jean Winance) en kunstenaars uit Sint-Martens-Latem en de Leiestreek, zoals Valerius De Saedeleer, Gustave De Smet, George Minne, Constant Permeke, Saverijs en Gustave Van de Woestyne. De tentoonstelling komt tot stand in samenwerking met het Fonds Léon Eeckman en de Groep Nervia, l’Artothèque van Bergen, en het Museum voor Schone Kunsten Gent. Met het oog op het voorbereidend onderzoek zijn de samenstellers van de tentoonstelling op zoek naar minder bekend werk van de betrokken kunstenaars uit de periode van het Interbellum. Daarnaast gaat de interesse van de samenstellers eveneens naar kunstenaars die in dezelfde geest werkten, zoals Andrée Bosquet, Marcel Caron Albert Crommelynck, en Maurice Langaskens. Alle informatie blijft strikt vertrouwelijk. Contact: Claire Leblanc (Museum van Elsene) - [email protected] Françoise Eeckman (Fonds Léon Eeckman en de Groep Nervia) [email protected]

02/12/14 >08/03/15

© Museum Catharijneconvent, Utrecht

UW TOREN IS NIET AF

Livina van Eyck, een verborgen leven.

DEVOTE AGNETEN IN DE 15E EEUW 7 september 2014 - 22 februari 2015 TENTOONSTELLING IN MINDERBROEDERSKLOOSTER, MAASEIK

Bouw mee aan het EXPO HOF VAN BUSLEYDEN museum MECHELEN

www.uwtorenisnietaf.be Hof van Busleyden Frederik de Merodestraat 65 2800 Mechelen

MIS DEZE LAATSTE KANS NIET OM DE UNIEKE TENTOONSTELLING TE BEZOEKEN. Meer informatie: MUSEA MAASEIK, Markt 45, 3680 Maaseik Tel. 089 56 68 90 - Fax. 089 56 05 61 e-mail: [email protected] - www.museamaaseik.be

10u - 17u vrijdag 13u - 21u gesloten op woensdag usea aaseik

MAASEIK

REDACTIESECRETARIAAT Begijnhoflaan 464 G - 9000 Gent Tel: 09/216.20.20 Fax: 09/216.20.21 [email protected] - www.collectaaa.be ING 310-0657650-76 IBAN BE91 3100 6576 5076 SWIFT BBRU BE BB B.T.W.: BE 432.544.477 ADVERTENTIES Kunstsector: Joris van Glabbeek Tel: 09/216.20.24 Alle andere sectoren: MAC-Strat Yves de Schaetzen Steenweg op Halle 158 1640 Sint Genesius Rode Tel: 02/245.00.60 Fax: 02/241.08.82 GSM: 0475/82.96.00 [email protected]

FEBRUARI 2015 NR. 451

COLLECT A RT S A N T I Q U E S AU C T I O N S

Up to date

6

Musea

8

Galeries

14

BEURZEN EN EVENEMENTEN

COLLECT AAA is niet verantwoordelijk voor de inhoud van de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan hiervoor aansprakelijk worden gesteld.

Art Rotterdam Week

32

Beurzen binnen- en buitenland

90

HOOFDREDACTRICE Els Bracke

DOSSIERS

REDACTIE Christophe Dosogne Els Bracke Liesbeth Langouche MEDEWERKERS Iris De Feijter Lieven Defour Thijs Demeulemeester Gwennaëlle Gribaumont Anne Hustache Christine Vuegen VERTALING Didier Vanhede VORMGEVING Annick Blommaert DRUK Geers Offset, Oostakker VERDELING Boekhandel/ AMP, De Post ABONNEMENTEN Véronique Wispenninckx [email protected] www.collectaaa.be/abonneren-nl 09/216.20.23. België €45 - Europa €65 Airmail €74 -. Abonnementen gelden tot wederopzegging en worden automatisch verlengd. Opzeg: schriftelijk twee maanden voor afloop. COVER Vincent van Gogh, ‘De spitters (naar Jean-François Millet)’, 1889. Olieverf op doek, 72 x 93 cm. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam. © Collectie Stedelijk Museum Amsterdam.

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers Verantwoordelijke uitgever: PATRICK SNOECK Begijnhoflaan 464 G - 9000 Gent Voor de beeldende kunstenaars en de fotografen CISAC/SABAM © SABAM Belgium 2014

Gideon Kiefer gaat 3d

18

Portaels en de Oriënt

20

De Victoriaanse beeldhouwkunst

24

Interview met Defne Ayas, directrice van Witte de With

38

De late Rembrandt

40

Ingres’ geraffineerde Louise

46

Van Gogh in de Borinage

50

Gesprek met Elio Di Rupo

54

Het landschap van de Steiermark

56

Kurkmodellen

62

Rob Michiels debuteert als veilingmeester

68

Een gotische wijwateremmer

88

VEILINGEN Veilingen wereldwijd

64

Veilingen België

72

BOEKEN

92

AGENDA Veilingagenda

96

Beursagenda

98

Museumagenda

99

Galerie-agenda

101

Adressen & websites

105

Zoekertjes

105

UP TO DATE

Drie antiquairs, ongelimiteerde mogelijkheden In de Regentschapstraat 5, vlakbij de Zavel, ging in december een nieuwe galerie, La Régence Arts Unlimited, open. De leiding is in handen van drie grote namen: de Parijzenaar Benjamin Steinitz, de Brusselaar Raphaël Dierick en de in Brussel gevestigde Parijzenaar Jean-François Régis. Deze drie gereputeerde galeriehouders kennen elkaar al lang, en lanceerden twee jaar geleden dit idee. “Het is pas het begin van ons project, maar onze richting is al helemaal uitgestippeld: we willen mooie en zeldzame, decoratieve objecten samenbrengen, waarvan het ongewone aspect voor een ware emotie zorgt.” De collectie is opgebouwd uit meubilair, beeldhouwwerken, kunstobjecten en decoratie van de 17e tot de 20e eeuw.

18e-eeuwse muurfontein met voorstelling van een kind dat speelt met een zwaan, te midden van het riet, op een schelp van marmer in ‘Grand Antique de Meuse’. Het kind en de zwaan zijn uitgevoerd in verguld lood. Een identiek model bevindt zich in het kasteel van Fontainebleau en geeft haar naam aan de ruimte die ze decoreert: de antichambre van Col-de-Cygne. © Speltdoorn Studio. La Régence Arts Unlimited.

Deze vaas heeft de bijnaam ‘Vase de Nîmes’. Sèvres porselein met bronzen handvaten. Ontworpen als een geschenk voor een belangrijke persoonlijkheid, werd deze vaas voorgesteld op de Wereldtentoonstelling van 1863. Hoogte 143 cm. © La Régence Arts Unlimited.

Giovanni Battista Salani en Felice Brancolini, spiegel in gebeeldhouwd en verguld hout. Ca. 1680. © La Régence Arts Unlimited.

Nieuwe directeurs in Brugge en Antwerpen Nieuwe directeurs zijn gevonden voor zowel de Brugse musea als voor het MAS. Hubert De Witte en Till-Holger Borchert zijn het nieuwe directieduo van de Musea Brugge. De eerste is de voormalige adjunct-directeur en wordt nu zakelijk directeur. De tweede, een gerenommeerd onderzoeker op het gebied van vroeg-Nederlandse schilderkunst, is artistiek directeur. In het MAS | Museum aan de Stroom gaat Marieke van Bommel op 1 maart aan de slag als nieuwe directeur. Met tien jaar ervaring in het Maritiem Museum Rotterdam, waarvan de laatste twee jaar als zakelijk directeur, is zij allerminst een onbekende in de wereld van de maritieme musea. boven Hubert De Witte (links) en Till-Holger Borchert (rechts) volgen Manfred Selink op als directeurs van de Musea Brugge. links Marieke van Bommel, de nieuwe directeur van het MAS: “Sinds de opening van het MAS volg ik het museum vanuit Rotterdam op de voet. In Nederland geldt dit prachtige iconische museum als absoluut voorbeeld van het succesvol samengaan van verschillende collecties.” © Foto: Fred Ernst.

6 l COLLECT

UP TO DATE

Nieuwe directrice voor Christie’s Staat Christie’s voor een herstructurering? In december kondigde het veilinghuis het vertrek van algemeen directeur Steven P. Murphy aan. Nog geen maand na de fenomenale veiling van hedendaagse kunst in New York, die de meest succesvolle was in de geschiedenis van Christie’s, kwam dit bericht als een verrassing. Het is echter zo dat ondanks stijgende verkoopcijfers, de winsten dalen. Net als concurrent Sotheby’s, wiens CEO William F. Ruprecht eind november de deur gewezen werd, zoekt Christie’s naar manieren om het rendement weer op te krikken. Opvolger voor Murphy en diegene die Christie’s naar de volgende episode zal leiden, is Patricia Barbizet. De française werkt sedert 1989 voor François Pinault binnen zijn Artemis holding, en sinds Pinaults overname van Christie’s in 1998 ook voor het veilinghuis. Patricia Barbizet vervangt Steven P. Murphy als algemeen directeur van Christie’s.

Kunst op schaatsen Op 25 april is de opening voorzien van La Patinoire Royale. Dit neoclassicistische gebouw was ooit ontworpen als schaatspiste en kende een tussentijdse carrière als onder meer auto-expositieruimte. Na herstellingswerken door de Belgische architecten Hermant en Pinto, alsook de Franse architect Pierre Yovanovitch, biedt het pand voortaan plaats aan kunst en design uit de tweede helft van de 20e eeuw. Jaarlijks

zullen, onder leiding van Jean-Jacques Aillagon, twee tot drie grote exposities plaatsvinden, waarbij vaak samenwerking gezocht zal worden met internationale galerieën. Een galerie die haar naam alvast blijvend aan La Patinoire Royale verbonden heeft, is Galerie Valérie Bach. De openingstentoonstelling ‘La résistance des images’ brengt stukken samen van een twintigtal kunstenaars die vanaf het midden van de jaren ’60 figuratief werkten: Adami, Aillaud, Arroyo, Babou, Braun-Vega, Cueco, Erró, Fromanger, Guyomard, Jacquet, Messac, Monory, Morterol, Rancillac, Schlosser en Télémaque. www.lapatinoireroyale.com La Patinoire Royale, de voormalige ijspiste uit 1877 heeft een nieuwe bestemming gekregen. Vanaf komende lente herbergt zij 20e-eeuwse kunst en design in de Veydtstraat 15 te Brussel.

Newsflash… Het gereconstrueerde beeld van Amenhotep III toont de farao rechtopstaand met de witte kroon van Opper-Egypte op zijn hoofd en in elke hand een papyrusrol met zijn naam. Zijn naam is eveneens aangebracht in de gesp van zijn ceintuur, waaraan een dolk met heft in de vorm van een valk hangt.

Nog t/m 22 maart is in het Groeningemuseum het pre-Eyckiaanse Bowet Getijdenboek te zien. Dit zeldzame handschrift werd tussen ca. 1410-1420 in Brugge vervaardigd en wordt tentoongesteld met een kleine selectie van andere topstukken uit dezelfde periode QQQ De Franse Assemblée nationale heeft de btw bij de veiling van werken van Franse kunstenaars van 10% teruggebracht naar 5,5% QQQ Voormalig expert bij Christie’s, de Londense kunsthandelaar Guy Bennet verhuist in september naar Doha. Daar neemt hij de functie op van directeur van de collecties en nieuwe aanwinsten van de Qatar musea QQQ De tien finalisten van de Young Belgian Art Prize zijn: Hamza Halloubi, Katrin Kamrau, G. Küng, Lola Lasurt Bachs, Hana Miletic, Max Pinckers & Michiel Burger, Emmanuelle Quertain, Emmanuel Van der Auwera, Hannelore Van Dijck en Floris Vanhoof. De 10 kunstenaars worden uitgenodigd een nieuw werk te creëren of

een installatie met reeds bestaand recent werk voor te bereiden voor de tentoonstelling in het Paleis voor Schone Kunsten. De opening en prijsuitreiking vinden plaats op 23 juni QQQ Pionier van het Belgische hedendaagse sieraad Claude Wesel (°1942) is overleden QQQ In Egypte, ten zuidwesten van Caïro, is een graftombe ontdekt van een tot nu toe onbekende koningin: Chentkaus III. Wellicht was zij de vrouw van farao Neferefre, die tot de 5e dynastie behoorde (2494-2345 v.Chr.) QQQ Meer nieuws over Egyptische archeologie betreft het gereconstrueerde beeld van Amenhotep III, een farao die heerste tussen 1386 en 1349 v.Chr. Sinds een aardbeving in 1200 v.Chr. lag het beeld in 89 grote en verschillende kleine stukken. Maar nu staat het opnieuw recht aan de noordelijke poort van de graftempel van Amenhotep III te Luxor. Het Bowet-getijdenboek werd eind 2013 aangekocht door de Koning Boudewijnstichting op een veiling van Christie’s in Londen. Nu is het tijdelijk te zien in het Groeningemuseum.

COLLECT l 7

UP TO ART MUSEA

Van Havana naar Gent Dit grootschalige project is de eerste overzichtstentoonstelling over de Cubaanse kunstenaar Ricardo Brey (Havana, 1955). Brey woonde in Cuba tot aan het begin van de jaren ’90. Hij volgde er een kunstopleiding en stelde er zijn werk tentoon. Na zijn deelname aan Documenta in Kassel, in 1992, begon hij door Europa te zwerven. Tegenwoordig woont hij in Gent, niet ver van het ‘Lam Gods’, het beroemde altaarstuk van de gebroeders Van Eyck. Breys oeuvre was zelden in zijn geheel te zien. De meesten kennen enkel afzonderlijke werken van hem, gezien op tentoonstellingen in galerieën. Op deze overzichtstentoonstelling kan men dus ook verbanden leggen tussen zijn tekeningen, sculpturen en installaties, die hij al sinds het begin van zijn carrière maakt en waarvoor hij de meest uiteenlopende materialen gebruikt. Brey behandelt een ruim scala aan thema’s, met speciale aandacht voor de culturele identiteit, de relatie tussen natuur en cultuur en tussen cultuur en religie. (ah) M HKA Leuvenstraat 32, Antwerpen - www.muhka.be - 06-02 t/m 10-05

Prestigieuze objecten

Ricardo Brey: ‘Birthplace’. Installatie, Cuba, 2013-2014. © Foto: Alina Sardiña, Havana.

Womanism Het Afrikaanse feminisme zag het licht in de jaren 1920. Kenmerkend is de originele rol die het lichaam daarin speelt, als ‘instrument’, voorwerp van onderzoek en expressiemiddel. Sinds de jaren ‘80 wordt dat feminisme meestal aangeduid met de term ‘womanism’, om een onderscheid te maken met de bredere feministische beweging, die te weinig vertrouwd is met de specifieke situatie van de Afrikaanse vrouw. Heel wat hedendaagse Afrikaanse kunstenaressen gebruiken het eigen lichaam als expressiemiddel. Deze tentoonstelling belicht het werk van zes van die kunstenares-

8 l COLLECT

De kunst, de sociale geschiedenis en de godsdienstige gebruiken vormen bijna nergens zo’n harmonisch geheel als in zilverwerk. Gezien de kostbaarheid van fraaie zilveren voorwerpen, moest het maken ervan wel op een doordachte manier gebeuren. Deze tentoonstelling belicht vijf eeuwen Leuvense geschiedenis, aan de hand van een groot aantal zilveren objecten, zoals luxevoorwerpen en verrassende curiosa die in de stad werden gemaakt, van gotiek tot art deco. Het gaat om uiteenlopende voorwerpen,

van tafelgerei tot rijk versierde bierpullen. Blikvangers zijn onder meer de oudste molenbeker ter wereld en het zilveren inktstel van een der burgemeesters. Er is ook werk te zien van monnikedelsmid Dom Martin, die met zijn unieke art-decostijl in de jaren 1920-30 wereldwijd succes oogstte. (ah) M –Museum Leopold Vanderkelenstraat 28 Leuven www.mleuven.be 12-02 t/m 24-05

sen, met name de manier waarop ze thema’s als feminisme, seksualiteit en het lichaam behandelen. Zoulikha Bouabdellah, Marcia Kure, Miriam Syowia Kyambi, Valérie Oka, Tracey Rose en Billie Zange, zijn allen actief sinds de jaren ’90. Ze maken gebruik van heel uiteenlopende expressievormen, van performance en fotografie tot schilderkunst en installaties. (ah) Wiels - Centre d’Art Contemporain Van Volxemlaan 354 Brussel www.wiels.org 14-02 t/m 03-05

Zoulikha Bouabdellah: ‘De spin’, 2013. Courtesy Galerie Anne de Villepoix, Parijs.

UP TO ART MUSEA

Een molenbeker, Leuven, ca. 1530-1560 (glas uit de 17e eeuw). © Rijksmuseum, Amsterdam. M-Museum.

COLLECT l 9

UP TO ART MUSEA

Krištof Kintera

Gao Xingjian: ‘Het wachten’, 2004. © Museum van Elsene.

Schilder en schrijver De van oorsprong Chinese kunstenaar Gao Xingjian, is nieuwsgierig van aard en actief op verschillende gebieden. Als schrijver oogstte hij internationaal succes met zijn roman ‘Berg van de ziel’ (1990). In 2000 won hij zelfs de Nobelprijs voor literatuur. Behalve schrijver is hij regisseur, dramaturg en sinds vele jaren ook schilder. Gao Xingjian is nu van Franse nationaliteit, omdat hij in zijn geboorteland China persona non grata is. Vroeger, in China, schilderde hij met olieverf, maar toen hij in 1978 in Europese musea schilderijen van oude meesters zag, zette hij daar een

punt achter. Sindsdien gebruikt hij zwarte inkt en traditionele Chinese materialen, zoals rijstpapier en penselen met geitenhaar. Hij combineert die echter wel met westerse technieken, zoals glacis. Voor deze tentoonstelling is een fraai ensemble schilderijen bijeengebracht. Het dompelt de bezoeker onder in zijn heel eigen, monumentale en uitgesproken meditatieve wereld. (ah)

De Kunsthal Rotterdam introduceert voor het eerst in Nederland een grote solotentoonstelling van de Tsjechische kunstenaar Krištof Kintera (1973). Vol ironie, met bijna slapstickachtige, soms duistere humor, stelt hij, met zijn tot de verbeelding sprekende installaties, politiek geladen onderwerpen aan de orde. Zijn werk is overrompelend fantasievol en krachtig en geeft op subtiele wijze stof tot nadenken. De sculpturen en installaties van Kintera ‘leven’, kunnen bewegen, communiceren, disfunctioneren en zijn soms volkomen absurd. In de tentoonstelling worden bezoekers

ondergedompeld in Kintera’s wereld en deelgenoot van zijn spontaniteit, complexiteit en toewijding. Een bijzondere ervaring en een ‘must-see’. De tentoonstelling komt tot stand in nauwe samenwerking met Krištof Kintera, die vanwege zijn residentie aan de Rijksakademie van Beeldende Kunsten (20032004) een warme band heeft met Nederland. Kunsthal Rotterdam Westzeedijk 341 Rotterdam www.kunsthal.nl 28-02 t/m 07-06

Krištof Kintera, ‘Nothing Good’, 2011. Polyuretheen. © 2014, Krištof Kintera.

Museum van Elsene Jean Van Volsemstraat 71 Brussel www.museedixelles.be 26-02 t/m 31-05

Een begenadigd portrettist De van oorsprong Amerikaanse kunstenaar John Singer Sargent was hoofdzakelijk actief in Parijs en Londen, ook al was hij zijn hele leven lang een globetrotter. In Parijs volgde hij een opleiding in het atelier van Emile Auguste Carolus-Duran, waar hij kennismaakte met impressionisten als Claude Monet, van wie hij twee portretten schilderde. Sargent werd trouwens een uitstekend portrettist en zijn werk werd geregeld geëxposeerd. In 1884 veroorzaakte hij een schandaal met zijn portret van Madame Gautreau. Het rechter schouderbandje van haar avondjapon was namelijk afhangend weergegeven, wat werd opgevat als een teken van onkuisheid. De reacties waren zo heftig, dat Sargent besloot de ‘fout’ te corrigeren. Zijn reputatie had echter een knauw gekregen. Teleurgesteld vestigde hij zich in Londen. Daar vond men zijn stijl te Frans, te vernieuwend. Na echter opdrachten te hebben gekregen van rijke Amerikanen, zou hij in Engeland al snel de reputatie van modieuze schilder genieten. Deze tentoonstelling heeft vooral aandacht voor de portretten die Sargent zijn hele carrière lang schilderde, onder meer die van Carolus-Duran, Monet en Rodin. (ah) National Portrait Gallery St. Martin’s Place, Londen www.npg.org.uk 12-02 t/m 25-05

10 l COLLECT

John Singer Sargent: ‘Portret van Carolus-Duran’, 1879. Olieverf op doek, 116,8 x 96 cm. Sterling and Francine Clark Art Institute, Williamstown (MA), Verenigde Staten.

UP TO ART MUSEA

John Singer Sargent, ‘La Carmencita’, 1890. Musée d’Orsay, Parijs.

COLLECT l 11

UP TO ART MUSEA

De geur van kunst De eerste geur in de ochtend is vaak die van koffie. De meest weerzinwekkende is die van uitwerpselen, de meest ijzingwekkende die van de dood. Maar de geuren die ons vaak het langst bijblijven, zijn die van welriekende parfums. Geuren spelen hoe dan ook een grote rol in ons leven, soms zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Op subtiele wijze beïnvloeden ze onze emoties en soms roepen ze onvermoede associaties op. We kunnen ons dan ook afvragen waarom een tentoonstelling zoals die in het Tinguely Museum niet vaker wordt georganiseerd.

Hoe ruikt kunst? Wat gebeurt er als onze reukzin ineens de hoofdrol gaat spelen in onze beleving van kunst? Dat ontdekken men op deze unieke tentoonstelling, met werk van onder meer Duchamp, Roth, Ruscha, Soares en Tolaas. Het aanbod wordt aangevuld met een multidisciplinair programma, gewijd aan dit thema. Er is zelfs een bioscoop met geuren. (ah) Tinguely Museum Paul Sacher-Anlage 2 Bazel www.tinguely.ch 11-02 t/m 17-05

Paul Gauguin: ‘Arearea (Joyeusetés)’, 1892. Olieverf op doek, 75 x 94 cm. Parijs, Musée d’Orsay, legaat van dhr. en mevr. Lung, 1961. © RMN-Grand Palais (Musée d’Orsay). Foto: Hervé Lewandowski.

Een van de vaders van het modernisme Deze tentoonstelling is een van de meest ambitieuze projecten, die de Fondation Beyeler ooit heeft opgezet. In Zwitserland is er immers nog nooit een overzichtstentoonstelling over Paul Gauguin geweest, terwijl de laatste in Europa alweer van tien jaar geleden dateert. Men krijgt werken uit alle fasen van zijn carrière te zien, van zijn eerste jaren in Parijs, zijn tijd in Bretagne en Arles, tot zijn laatste jaren op de Marquisaeilanden. Speciale aandacht is er voor de meesterwerken die hij creëerde in Tahiti. Daarin komt zijn originaliteit ten volle tot uiting, zowel wat be-

treft de thema’s (het dromen van een ongerepte wereld), de kleuren (een ongedwongen gebruik van sprekende kleuren), de vormen en lijnen (het fameuze synthetisme) als de compositie (het afwijzen van de klassieke perspectief). Gauguin staat dan ook te boek als een van de vaders van de moderne kunst. De bezoeker krijgt ook sculpturen van hem te zien. (ah) Fondation Beyeler Baselstrasse 77 Riehen (Bazel) www.fondationbeyeler.ch 08-02 t/m 28-06

Ed Ruscha, ‘Honey, hand me the can of nu-smell please’, 1980. Wortelsap op papier. Privécollectie. © 2014, Ed Ruscha, Foto : Paul Ruscha.

Afrikaans modernisme ‘Making Africa’ belooft een tentoonstelling vol verrassingen te worden. Ze biedt immers een volkomen nieuwe kijk op het zwarte continent. De curator is de in Nigeria geboren, Amerikaanse dichter, kunsthistoricus en conservator Okwezi Enwezor. Het aanbod omvat heel uiteenlopende werken, alle gecreëerd door een nieuwe generatie designers, architecten en kunstenaars, die de grenzen tussen design, kunst, fotografie, architectuur en urbanisme overschrijden. De afgelopen vijftien jaar is het Afrikaanse continent ingrijpend veranderd, zowel op politiek, economisch als technologisch vlak. Die evolutie is onder meer te danken aan een postkoloniale generatie van ondernemers, die de mogelijkheden van het internet ten volle benutten. Hun creaties getuigen van een ongedwongenheid en een lef, waar de meeste Europeanen nog veel van kunnen leren. Treffende voorbeelden daarvan zijn onder meer de brilsculpturen van Cyrus Kabirus, de foto’s van Mario Macilau en de modeartikelen van Buki Akib. (ah) Vitra Design Museum Charles Eames Strasse 2, Weil am Rhein - www.design-museum.de 20-02 t/m 31-05

12 l COLLECT

lBuki Akib, Fela menswear collection, 2011, Jacke © Buki Akib, Foto: Anne Vinogradoff

UP TO ART MUSEA

Een uitgesproken hedendaags oeuvre Hedendaagse landschapsfotografie Dit is géén retrospectieve, maar een tentoonstelling die het belang van de Duitse kunstenaar Günther Uecker voor de hedendaagse kunst belicht. Zo wordt duidelijk gemaakt hoe hij taal omzet in beelden en wat zijn fundamentele keuzes waren, sinds hij mede de groep Zero oprichtte. Uecker zei ooit dat beelden ontstaan waar woorden tekortschieten. Men krijgt op deze expositie hoogtepunten zoals ‘The terror orchestra’ en ‘A sandmill’ te zien en natuurlijk ook zijn beroemde werken met Günther Uecker, New York Dancer III, 1965. spijkers. In plaats van zoveel mogeKunsthalle Bremen – Der Kunstverein lijk werken te presenteren, hebben in Bremen, © VG Bild-Kunst, Bonn 2014. Foto : Nic Tenwiggenhorn, VG Bild-Kunst, de curatoren juist die geselecteerd, Bonn, 2014. Kunstsammlung NRW. die typerend en bepalend waren voor de verschillende fasen van zijn carrière. Verder willen ze ook laten zien hoe en waarom Uecker in zijn oeuvre herhaaldelijk motieven als de spiraal en materialen als steen en as gebruikte. (ah)

In de beginjaren van de fotografie, gebruikten fotografen nog effecten die deden denken aan de schilderkunst, omdat men foto’s uit artistiek oogpunt te ‘realistisch’ vond. Foto’s zijn intussen allang geen simpele weergave van de realiteit meer. Zoals een schilder een penseel gebruikt, gebruiken veel hedendaagse kunstenaars de fotografie als een middel om hun ideeën of emoties tot uitdrukking te brengen. Deze tentoonstelling laat de bezoeker kennismaken met de uiteenlopende stijlen die men aantreft in de moderne landschapsfotografie. Men krijgt werk

te zien van de allerbesten op dat gebied, zoals Elger Esser, met zijn romantische landschappen, Balthasar Burkhard, met zijn beelden van grootsteden, Hamish Fulton, die op zijn vele wandeltochten verrassende foto’s maakt en Andreas Gursky, een meesterlijk beeldbewerker, die verschillende foto’s van één en hetzelfde onderwerp doet versmelten tot één grote foto. (ah) Kunstforum Freyung 8 Wenen www.kunstforumwien.at 11-02 t/m 26-04

Stiftung Kunstsammlung Nordrhein Westfalen Grabbeplatz 5, Düsseldorf www.kunstsammlung.de 07-02 t/m 10-05

Jörg Sasse, ‘2729’, 2012. Kleurdruk op diasec, 108 x 200 cm. Courtesy Galerie nächst St. Stephan. Rosemarie Schwarzwälder, Vienne. © Foto : Jörg Sasse, VG-Bild-Kunst, Bonn und Bildrecht, Wenen, 2014.

Een aparte persoonlijkheid In zijn biografische werk over de renaissanceschilders, beschreef Vasari Piero di Cosimo als een bizarre man, die bang was voor vuur en hoofdzakelijk eieren at. Deze tijdgenoot van Leonardo da Vinci en Michelangelo, was nochtans een voortreffelijk kunstenaar. Zo schilderde hij op verzoek van Giuliano de’ Medici, het portret van diens overleden minnares, de beeldschone Simonetta Vespucci. Dit schilderij is helaas niet te zien op deze tentoonstelling over het oeuvre van deze nog te weinig bekende kunstenaar. Alles tezamen krijgt men wel een veertigtal werken te zien, waaronder enkele die zelden worden tentoongesteld. Alle door Piero di Cosimo behandelde thema’s komen aan bod: portretten en religieuze en mythologische taferelen. Een uitgelezen kans dus om nader kennis te maken met deze kunstenaar, zijn heel eigen kijk op de mythologie en zijn verbluffende talent als portrettist. (ah) National Gallery of Art 6th Street and Constitution Avenue NW Washington DC www.nga.gov 01-02 t/m 03-05

Piero di Cosimo: ‘Portret van Francesco Giamberti’, ca. 1482-1483. Olieverf op paneel. Rijksmuseum, Amsterdam, uitgeleend aan het Mauritshuis, Den Haag.

COLLECT l 13

UP TO ART GALERIES

Aliens in Palestina

Sergio De Beukelaer in zijn atelier, 02-12-2014. Courtesy Annie Gentils Gallery, Antwerpen.

Modernisme met een hoek af In zijn atelier in Antwerpen was Sergio De Beukelaer in de weer met nieuwe werken voor zijn eerste tentoonstelling bij Annie Gentils. Sinds de jaren negentig levert hij zijn bijdrage aan afwijkende schilderkunst door ‘fat canvas’ te gebruiken. Tegelijk een mollig schilderij en een object, soms op een schap. Logo’s, pictogrammen en alledaagse motieven knipogen naar de abstractie van Mondriaan tot Donald Judd. Onlangs opgenomen in ‘De Vierkantste Rechthoek’ in Amersfoort, een trip door de Belgische kunst gecureerd door Tom Barman. Ooit

noemde De Beukelaer zich ‘de dj van de hedendaagse kunst’. Die ronde schijven op de foto doen een vervolg vermoeden van ‘The Target Series’. Doelwitten nemen de maatschappij, Jasper Johns, de ganse abstractie en nu ook de ‘Rotoreliëfs’ van Duchamp in het vizier. Speels, mild ironisch en aantrekkelijk: dat kan alvast gegarandeerd worden. (cv)

De Palestijn Yazan Khalili (1981), opgegroeid in het conflictgebied, rukt internationaal op. Met fotowerken en teksten verdiept hij zich in de Palestijnse identiteit en de oorlogssituatie. De omslag naar fictie omzeilt clichés en maakt zijn werk ook universeel. In 2011 was het te zien in de Biënnale van Venetië. Na ‘Landscape of Darkness’ brengt hij ‘Aliens’ mee naar galerie Transit. Een dystopische sciencefiction van een groep astronauten, hijzelf incluis, die terugkeren en zich afvragen of ze wel teruggekeerd zijn. Foto’s van een desolaat gebied met een

aftakelend vliegtuig, een reuzenrad en ruimtetuigen van de kermis -nu van ‘aliens’ die hen beschieten, nam hij in 2012 en daar maakt hij een nieuwe presentatie mee, voor het eerst met een object. Terugkeren en dan een gevoel van aliënatie krijgen: het overkomt iedereen. Maar wie zijn de ‘aliens’ in Palestina, de bezetter of de Palestijnen? (cv) Galerie Transit Zandpoortvest 10 Mechelen www.transit.be 15-02 t/m 22-03

Annie Gentils Gallery Peter Benoitstraat 40 Antwerpen www.anniegentilsgallery.com 29-01 t/m 07-03

Niels Smits van Burgst, ‘Pink roses on my table’, 2014, olieverf op doek, 110 x 120 cm. Courtesy de kunstenaar & Galerie Walravens. Prijs: € 5100.

Yazan Khalili, uit de reeks ‘The Aliens’, 2012, fotoprint. Courtesy Yazan Khalili & galerie Transit, Mechelen. Prijsindicatie: tussen ca. € 2000 en € 5000.

Klassiek wordt underground Dat de fijnschilderkunst heel hedendaags kan zijn, is ruimschoots bewezen. Maar de impressionistische of fauvistische toets lijkt toch nog argwaan te wekken. Bij ons ging de ondertussen bekende schilder Luc Dondeyne aan de haal met de losse toets van Rik Wouters. In Nederland springt Niels Smits van Burgst (1970, Rotterdam) nog veel zwieriger om met vlekken en vegen. Aan de hand van gevonden snapshots en zelfgenomen foto’s schildert hij in gedempte en wat groezelige tonen jonge mannen die rondhangen, feestvieren of liggen te dromen. In de natuur en vaak in slordige huiskamers. Qua sfeer valt te denken aan Eric Fischl, Hockney, Adriaan Brouwer eventueel, Nan Goldin en ook sommige scènes van Rinus Van de Velde. Onbekend is Smits van Burgst niet, want hij wordt reeds gebrandmerkt als een hedendaagse genreschilder. Maar hij stuurt het genrestuk wel richting underground. (cv) Galerie Walravens Tiensestraat 94, Leuven www.galeriewalravens.be 03-02 t/m 28-02

14 l COLLECT

UP TO ART GALERIES

Ongewoon gewoon

Jonas Vansteenkiste, ‘Housecluster #1’, 2014. Courtesy Jonas Vansteenkiste.

Luc & Jonas Opnieuw een confrontatie tussen een kunstenaar van vroeger en nu in De Mijlpaal. Luc Peire (1916-1994) evolueerde naar de abstractie: een kunst van verticale lijnen -de rechtopstaande mens. Zowel in schilderijen, sculpturen als environments met spiegels, die het duizelingwekkende gevoel geven in een eindeloze liftkoker te staan. Geen overeenkomsten met Jonas Vansteenkiste (1984), zou je denken. Want zijn ‘Housetraps’ in Watou, maquettes van huizen, bogen zich niet zonder humor en kritiek over het begrip ‘wonen’. Maar zijn houten skeletbouw-

constructies zijn ook een ritmisch lijnenspel. Bovendien bouwde hij al een maquette van het atelier van Luc Peire met veel verticale lijnen en van binnenuit verlicht zodat de toeschouwer wordt ondergedompeld in een lineair licht- en schaduwspel. Immersie, zowel fysiek als mentaal, daar is het hem om te doen. Nu uitgebreid in dialoog met Luc Peire. (cv) Kunstgalerij De Mijlpaal Brugstraat 45 Heusden-Zolder www.demijlpaal.com 07-02 t/m 19-04

Een geval apart In Nederland is Herman Brood (1946-2001) een nationale held bijna, een populaire rebel. Hij was de zanger en muzikant van zijn band ‘Wild Romance’ en een kleurenblinde schilder. Toen de aftakeling door drank en drugs onherroepelijk was, sprong hij van het dak van het Hilton Hotel in Amsterdam. Bij ons heeft de jongste generatie allicht geen weet van die spectaculaire zelfmoord. Laat staan van zijn schilderkunst. ‘Sex, Drugs & Rock ‘n’ roll’ is een expositie van tekeningen, boeken, zeefdrukken en veel schilderijen. Rauw, eenvoudig en toch wat tragisch. En altijd opzichtig gesigneerd. Commercieel succes: daar speelde hij ook ironisch mee door brooddozen, placemats, horloges, botsauto’s en

Waar is de kunst? Die vraag kan door het hoofd schieten in een expositie van Roeland Tweelinckx (1970, woont in Antwerpen). Wenkbrauwgefrons slaat snel om in een glimlach. Is dat geen vals stopcontact? En zie, die buis ligt in de knoop. Een steunbalk, ‘Forgotten steel girder’, leunt doorgebogen tegen de muur. Twee emmers staan in wankel evenwicht op elkaar, alsof iemand ze zo achterliet. Het zijn een paar voorbeelden van zijn locatiegebonden kunst. Naadloos geïntegreerd, simpel, subtiel, intiem en absurd: zo scherpen allerhande Roeland Tweelinckx, ‘Balans’, 2014. ingrepen het kijkvermogen, Foto © Roeland Tweelinckx. ze doen onze blik op de alledaagse omgeving kantelen en ze mompelen terloops iets over de ‘toonzalen’ van de kunst. Tot voor kort te zien in ‘De Vierkantigste Rechthoek’ -Belgische kunst gekozen door Tom Barman in Kunsthal KAdE in Amersfoort. En momenteel ontdekt u ‘The Lost Art of Keeping a Secret’, zijn solotentoonstelling in Galerie De Ziener. (cv) Galerie De Ziener Stationstraat 55 Asse www.deziener.be t/m 08-03

hijskranen te beschilderen. Keith Haring kwam weg met gadgets, kunst voor iedereen in het zog van Warhol. Maar de schilderkunst van Herman Brood blijft eerder een curiosum. Terecht of onterecht? (cv) Galerie Art Depot Dorp 31 Bonheiden go.artdepot.be t/m 15-03

Herman Brood, ‘Zelfportret’, 1998, mixed media op doek, 100 x 120 cm. Courtesy Galerie Art Depot, Bonheiden. Prijsindicatie (van kleine tekeningen en zeefdrukken tot grote schilderijen): tussen € 400 en € 10.000.

COLLECT l 15

UP TO ART GALERIES

Béatrice Casadesus en de oneindigheid

‘Maison à Brazilia I’, 2013, schilderij met wasverf op doek, 153 x 225 cm. Met toestemming van Galerie Daniel Templon, Parijs & Brussel. © Philippe Cognée. Prijs: € 20.000 tot 50.000.

Philippe Cognée: de realiteit anders bekeken In onze moderne samenleving, die leeft op het ritme van de digitale technologieën, is het beeld alomtegenwoordig. Mobiele telefoons bieden, in combinatie met de slagkracht van Google en satellieten, haast onbeperkte mogelijkheden qua beeldverspreiding. Toch zijn al die beelden maar één kant van de realiteit. Philippe Cognée (1957), een van de belangrijkste Franse kunstenaars van zijn generatie, probeert in zijn schilderijen het banale van de dagelijkse realiteit te ontstijgen. Al sinds het begin van zijn carrière hanteert hij een heel aparte techniek. Hij vertrekt van een fotografisch beeld (een digitaal beeld of een foto gemaakt van een video), genomen door een professional of een amateur, en schildert daar dan op met verf waaraan verwarmde en geplette was is toegevoegd. Het resultaat zijn wazige, glanzende werken, op het randje af van het abstracte. Galerie Daniel Templon laat ons kennismaken met een nieuwe reeks landschappen van Cognée, die ons een andere kijk op de realiteit bieden. Het is trouwens zijn eerste solotentoonstelling in België. (gg)

Al van kindsbeen af wilde Béatrice Casadesus (Parijs, 1942) dolgraag schilderen. Zo gezegd, zo gedaan! Ze maakte kennis met grote kunstenaars, studeerde eerst schilderkunst en daarna beeldhouwkunst. Haar beeldhouwwerk werd bekroond met de Second Prix de Rome. Al snel begon ze op vraag van openbare instellingen een hele reeks monumentale sculpturen te maken. Aan het einde van de jaren 60 ging ze lesgeven aan scholen voor architectuur. Halverwege de jaren 70 reisde ze verschillende keren naar Azië en verruilde ze de beeldhouwkunst voor de tekenkunst. Niet lang daarna stapte ze echter over op schilderen. Dat was het begin van een lang proces, waarbij ze experimenteerde met het materiële aspect van verf en nieuwe manieren van uitbeelden.

De hier tentoongestelde schilderijen behoren tot een van haar laatste reeksen, gewijd aan het thema ‘oneindigheid’. «Infinito. Dat is de titel die de kunstenares geeft aan haar opgehangen schilderijen, waarvan de beschilderde kant het hele blikveld in beslag neemt. Je kunt ze zowel van dichtbij als van ver bekijken. Bekijk je ze van ver, dan glijdt je oog over het oppervlak, met zijn mengeling van kleuren, transparantie en doorschijnendheid. Bekijk je ze van dichtbij, dan wordt je blik meegezogen in een boeiende microkosmos van een densiteit zonder de geringste zwaarte.” (Michel Elleberger). (gg) Galerie Faider Faiderstraat 12 Brussel www.galeriefaider.be t/m 21-02 ‘Infinito’, 2008, 200 x 180 cm. © Béatrice Casadesus. Prijs: € 5.000 tot 45.000.

Galerie Daniel Templon Veydtstraat 13a Brussel www.danieltemplon.com t/m 21-02 Thomas Lévy-Lasne, ‘La sélection’, aquarel op papier, 27,5 x 40 cm, 2014. © duboisfriedland. Prijs: € 1.000 tot 5.000.

Still Life Galerie duboisfriedland pakt uit met een atypisch palet van schilderijen over het thema ‘stilleven’, een genre in de schilderkunst met onbeweeglijke voorwerpen als model voor de kunstenaar: bloemen, fruit, tafels, alledaagse objecten, wetenschappelijke instrumenten, soms zelfs stukken architectuur. Ook het creëren van optische illusies heeft al het voorwerp van menig experiment uitgemaakt. Denken we maar aan trompe-l’oeils, valse perspectieven en valse schaduwen. De schilderijen die we op deze tentoonstelling te zien krijgen, zijn echter méér dan zomaar stillevens. Hier zijn ze zélf onbeweeglijke voorwerpen, onderwerpen van studie, stof tot nadenken. De hier vertegenwoordigde hedendaagse schilders zijn geen echte stilleven-experts, maar door hun experimenteerdrang volgen ze wel een moderne traditie, waarbij de grenzen van de genres worden afgetast. duboisfriedland Opperstraat 97, Brussel www.duboisfriedland.com - t/m 14-03

16 l COLLECT

UP TO ART GALERIES

From the new world: Yang Yongliang De diep in de traditie gewortelde werken van Yang Yongliang (Shanghai, 1980) doen denken aan de lyrische werken uit de tijd van de Song-dynastie (1127-1279). Toch roepen zijn typisch Chinese onderwerpen – nevelige landschappen met bomen en bergen – vragen op bij de waarnemer. Wat ziet hij? Rust of dreiging, vrede of vernieling, tijdloosheid of verandering? De gebruikte techniek is wel degelijk die van de oude meesters, maar verrassend genoeg beeldt hij er moderne stadstaferelen mee uit. De traditionele bomen, watervallen en bergen zijn hier vervangen

door hoogspanningsmasten, wolkenkrabbers, files,… Toch wordt de traditie in ere gehouden: de kunstenaar gebruikt lange panoramische rollen, maakt afdrukken op katoenpapier, speelt met details en schaaleffecten, brengt klassieke stempelafdrukken met rode inkt aan… Het resultaat is telkens weer verbluffend geraffineerd. (gg) Galerie Paris-Beijing Hôtel Wissinger. Munthofstraat 66 Brussel www.galerieparisbeijing.com t/m 07-03

Retrospectieve Jean-Pierre Ransonnet Galerie Triangle Bleu brengt een mooie overzichtstentoonstelling over het werk van de Belgische kunstenaar Jean-Pierre Ransonnet (Lierneux, 1944): een halve eeuw schilderkunst, van de narratieve periode (foto’s, collages en teksten) uit de jaren 70 tot de huidige landschappen. Ransonnet werd geboren in de Hoge Ardennen. “Het basisgegeven van het oeuvre van Jean-Pierre Ransonnet is een dorp en zijn omgeving, of beter gezegd wat hij zich ervan herinnert, getransformeerd door zijn verbeelding, door de tijd, door het heden, wanneer hij die herinneringen ophaalt. Is het uiteindelijk niet de herinnering aan wie we waren die zegt wie we zijn?” (Martine Doutreleau, 2013). Het resultaat is tegelijk mooi, ontroerend en rebels. De hier gepresenteerde werken op doek en papier bieden samen met zijn sculpturen een ruim overzicht van zijn oeuvre. (gg)

‘Forge bleue’, 123 x 103 cm, 1995, gemengde techniek op doek. © Pierre Houcmant. Prijs: € 2.000 tot 10.000.

Galerie Triangle Bleu Cour de l’Abbaye 5 Stavelot www.trianglebleu.be t/m 14-03

‘From the new world’, 2014. © Yang Yongliang. Met toestemming van Galerie Paris-Beijing.

Pierre Ribà Oog hebben voor de essentie, soberheid nastreven, de vormen vereenvoudigen, komen tot het universele: zo zou je het oeuvre van Pierre Ribà kunnen samenvatten. Zijn sculpturen zien er nu eens primitief, dan weer geraffineerd uit. “Uitsnijden, assembleren, structureren. Een wals in driekwartsmaat, in een strak tempo, geritmeerd door de oneffenheden in het karton. Pierre Ribà put zijn kracht uit het breken met die drager, maar maakt er tegelijk ook iets nieuws mee. Via het scheppingsproces verleent hij nieuwe kracht aan een voorwerp dat aanvankelijk banaal leek. Hij geeft het een sacrale functie, geboren uit een nieuw ritueel, dat sommigen nu design zouden noemen.” (Grégory Tuban) – “Mijn oeuvre is doorspekt met beelden die van ver komen … sporen van elders … en toch ook van onze tijd. Mijn werken verliezen geenszins hun herkenbaarheid tussen de verbeelding en de realiteit … tussen verhoopte sereniteit en verscheurdheid.” (Pierre Ribà). Een aanrader! (gg) Galerie Christine Colon Rue Saint-Remy 12 Luik 21-02 t/m 21-03 www.christinecolon.be

‘Origami du renouveau’, sculptuur van geribbeld karton. © Pierre Ribà. Prijs: € 2.000 tot 5.000.

COLLECT l 17

“Wat je ziet in mijn werk, is vaak wel een absurd onderzoek.”

Gideon Kiefer Magnetiserend meerdimensionaal Amper vijf jaar geleden betrad de Belgische kunstenaar Gideon Kiefer de kunstscène met fascinerende tekeningen op rafelige boekomslagen. Een uitdeinend universum met absurde situaties en experimenten, knap getekend, meestal nogal onheilspellend en altijd met een grote aanzuigkracht. Nu voor het eerst ook in drie dimensies en op ware grootte! TEKST: CHRISTINE VUEGEN

boven G.K.: “In mijn tekeningen gebeuren niet altijd de vrolijkste dingen. Vroeger heb ik ‘creepy’ experimenten van de nazi’s verwerkt, de anonieme macht, de witte jas die de persoon verbergt. Ze voeren iets uit, alsof ze het zelf ook moeten ondergaan.” Gideon Kiefer, ‘Our Identity Is A Dream’, 2013, potlood en gouache op boekcover, 19 x 26,5 cm, uit de reeks ‘The End Of Dreams’. Courtesy Geukens & De Vil/Gideon Kiefer.

18 l COLLECT

G

ideon Kiefer (1970, Neerpelt, woont in Sint-Martens-Latem) wordt één van de meest intrigerende kunstenaars in België. Eigenlijk is hij dat al. Ettelijke tekeningen, vooral die gigantische ruimtes met piepkleine mensen, deden al hunkeren om erin rond te lopen. “Ja, ze kunnen nogal megalomaan zijn”, lacht hij. “Ik zeg soms: als ik in de dictatuur van pakweg Stalin zou leven, in zo’n land zou ik misschien mijn eigen ding kunnen doen. Mijn tekeningen zijn nogal architecturaal

en sculpturaal. Het is een logisch gevolg om ze na te bouwen of te interpreteren in een installatie.” Voor onze ogen verschijnt een tekening in het echt. Niet betreedbaar en niet al te groot, maar wel tastbaar en op schaal 1:1. Bovendien is zopas de eerste monografie gepubliceerd, in een binnenstebuiten gedraaide boekomslag waar de inhoud lijkt uitgescheurd. Ensembles van tekeningen op van die oude boekkaften en grote tekeningen in Siberisch krijt snijden steeds andere thema’s aan, maar ze vloeien ook mooi over in elkaar. In ‘The End Of Dreams’, de jongste reeks, figureren vaak bonte vogels aan de muur, aan draden of gestut door dunne staven. Alsof het uitgestorven dieren zijn die worden geëxposeerd en bestudeerd. Blijf Gideon Kiefer dus niet hardnekkig associëren met medische experimenten.

Van 2D naar 3D Het was al bijna uit mijn hoofd gegaan dat zijn tekeningen op oude boekkaften als illustraties verschenen in kranten en tijdschriften. Onder andere in het weekblad Humo -”het Walhalla voor een illustrator”, zegt Gideon Kiefer. Die job heeft hij inmiddels stopgezet. Eind 2008 besloot hij zich op zijn eigen werk te storten. Hij stevende toen met helse pijn af op de dood, wegens een abces in de keel dat tegen de hersenen drukte. ‘Piëta Or How To Kill The Pain’, de eerste tekening in het boek, is een zelfportret op het ziekenhuisbed. Met een diepe, donkere snee in de hals. De dag van de operatie begint zijn eigen tijdrekening: AD, ‘After Death’, en daarvoor het aantal dagen. Tekenen op verweerde boekkaften deed hij voordien al. Maar sinds kort is hij niet alleen een tekenaar. Daar is ze dan, zijn eerste installatie. Ze wordt opgenomen in zijn volgende tentoonstelling en tegen dan bouwt hij nog een ander beeld. Want dit is nog maar het begin. Gideon Kiefer koos voor de recente tekening ‘Der Darsteller’: een man houdt beide handen aan de lange, fluorescerend gele buis van een eigenaardig ding - een constructie met vier kubussen op dunne pootjes. Wil hij erin kijken of zoekt hij het evenwicht van die wankele vorm? De installatie is minstens zo mysterieus. Meer geabstraheerd wel. En zonder die man. Maar je hebt wel de neiging om er in gedachten in te gaan staan, op de vale dambordvloer in een open cabine van metalen staven naast de sculptuur.

Absurd onderzoek Voor de bleke ruimte met schaduwlijnen en potloodlijnen ligt zwart poeder op de vloer en rondom is op de muur houtskool uitgesmeerd. “Om het smeuïge van de tekening te behouden”, zegt Gideon Kiefer. Hij wijst erop dat de sculp-

tuur evengoed ‘Der Darsteller’ is, de vertolker. De betonachtige kubussen zijn de ‘Vaults’ van een vroege reeks: opslagplaatsen voor zijn herinneringen, geïnspireerd op de ‘Doomsday Vault’ - de bunker met zaden in Spitsbergen. In de structuur echoot het gangenstelsel van koningsgraven in Egypte - een verdwenen beschaving. Voorts verklapt hij dat het dambordpatroon de keukenvloer is in het afgebroken huis van zijn overleden grootmoeder. Wat verderop hangt tegen de muur een baksteen van dat huis. Dat weet je niet, want er bengelt een label aan dat alleen de gps-coördinaten prijsgeeft. Voor het eerst toont hij een gelabeld object uit zijn opgestarte verzameling van ogenschijnlijk onbenullige dingen waar persoonlijke herinneringen aan verbonden zijn. “Mijn laatste werken gaan bijna altijd over de dreiging van het einde van de wereld, door de klimaatsverandering onder meer. Deze sculptuur oogt heel fragiel. Ik gebruik wel meer van die absurde stutten of dunne palen tegen muren. Ze staan een beetje voor de pogingen om iets tegen te houden, zonder iets tegen te houden. De Belgische regering stort geld in het klimaatfonds, maar dat is niet meer dan een druppel op de hete plaat. We blijven gewoon alles doen waarmee we eigenlijk moeten stoppen. Maar ik wil geen militante kunst maken. Het maatschappelijke probeer ik altijd te koppelen aan herinneringen. Het is fascinerend hoe ze vervormen en zelfs vals kunnen zijn. Als mijn herinneringen niet juist zijn, wie ben ik dan? Wat je ziet in mijn werk, is vaak wel een absurd onderzoek. Net zoals mijn onderzoek naar mijn herinneringen, waarvoor ik allerhande verzamelingen aanleg.”

MEER WETEN Bezoeken ‘Gideon Kiefer’ C-Mine Evence Coppéelaan 91 Genk www.c-mine.be 09-02 t/m 29-03 Lezen Gideon Kiefer, tekst Sven Vanderstichelen, uitgeverij Hannibal, 2014, 176 pp., € 35 ISBN 978 94 9208 125 4

“Mijn tekeningen zijn nogal architecturaal en sculpturaal. Het is een logisch gevolg om ze na te bouwen of te interpreteren in een installatie.”

Een onderzoek naar zijn herinneringen en een maatschappelijke waarschuwing, bijna gecamoufleerd door die vervoerende beeldtaal. Denk niet simpelweg aan Michaël Borremans, maar ook aan Helmut Stallaerts, Rinus Van de Velde, Ruben Bellinkx en noem maar op. “Is dat een Vlaamse stijl? Misschien zijn we erfgenamen van de Vlaamse Primitieven”, bedenkt Kiefer. Gideon Kiefer, ‘Lamentation For A Personal Apocalypse’, 2014, potlood, gouache, balpen op boekcover, 27,5 x 22 cm, uit de reeks ‘The End Of Dreams’. Courtesy Geukens & De Vil/ Gideon Kiefer.

COLLECT l 19

PORTAELS en de Oriënt

In 1788 introduceerde Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre met zijn idyllische roman ‘Paul et Virginie’ het exotisme in de westerse literatuur. Daarin vertelde hij op boeiende wijze over verre landen, hun bevolking, de prachtige kleuren van de natuur en het heel bijzondere licht. In loop van de 19e eeuw raakten ook de schilders steeds meer in de ban van die exotische leefwijzen en landschappen. Sommige schilders, geboeid door de Noord-Afrikaanse landschappen, gingen op reis. Anderen droomden van de Oriënt, die ze hadden leren kennen aan de hand van beeldmateriaal en verhalen meegebracht door reizigers. De Belgische kunstenaar Jan Frans Portaels, over wie de komende maanden een tentoonstelling wordt gehouden in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, zou als grondlegger van de Belgische oriëntalistische school zijn inspiratie uit twee bronnen halen: zijn reizen en de geïdealiseerde herinnering eraan. TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

J

an Frans Portaels (1818-1895) werd geboren in Vilvoorde. Zijn vader, een rijke brouwer, zond hem naar Brussel, om er te studeren aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. De jongeling kreeg er les van de neoclassicistische schilder FrançoisJoseph Navez (1787-1869). Daarna ging hij zich verder bekwamen in Parijs, bij de schilder Paul Delaroche (1797-1856), bekend om zijn historische taferelen in een realistische, romantische stijl. Portaels schilderde aanvankelijk met olieverf, in de toen gangbare neoclassicistische stijl. In 1842 behaalde hij de Grote Prijs van Rome, een Belgische aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars. Zo kon hij op reis gaan, onder meer naar Italië, Midden- en Oost-Europa, Spanje, in het gezelschap van schilder Alexandre Robert (1843), maar ook naar Noord-Afrika, Griekenland en het Nabije Oosten, meer bepaald Syrië, Palestina en Egypte. Portaels was een van de eerste Belgische schilders die oriëntaalse thema’s naar het leven afbeeldde.

De eerste oriëntalistische kunstenaar in België

rechts ‘Oosterse vrouw’, na 1877. Olie op doek. Deze geïdealiseerde schoonheid schilderde hij ter herinnering van en na een lang verblijf in Marokko.

20 l COLLECT

Door zijn reizen (1843-1847), in het gezelschap van tal van leerlingen, werd Jan Frans Portaels beschouwd als een van de allereerste oriëntalistische kunstenaars in België. Naar de Oriënt reisde hij in 1845-1847. Hij keerde terug met een groot aantal schetsen, die zouden dienen als inspiratiebron voor zijn oriëntalistische schilderijen, grote werken die hij aanvankelijk in zijn

Jan Frans Portaels, zou als grondlegger van de Belgische oriëntalistische school zijn inspiratie uit twee bronnen halen: zijn reizen en de geïdealiseerde herinnering eraan. atelier in Rome creëerde, daarna in zijn Belgische atelier. Het oriëntalisme zou uitgroeien tot een hoofdthema van zijn oeuvre. Deze periode staat dan ook centraal op de tentoonstelling in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten. De instelling mocht hiervoor putten uit nooit eerder gepubliceerde reisbrieven en schetsen afkomstig uit het atelier van Portaels. Een en ander laat zien hoe origineel hij was als kunstenaar. Na zijn terugkeer naar België volgde hij Hendrik Van der Haert op als hoofd van de Gentse Academie, die hij zou leiden tot in 1849, het jaar waarin hij terugkeerde naar Brussel. In 1855 trouwde hij met de dochter van zijn vroegere leraar, de schilder François-Joseph Navez. Zijn schoonvader bezat verschillende oude huizen in de Brusselse wijk Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneeuw. Een ervan stond hij af aan Portaels, die er in 1858 een vrije academie oprichtte. Daar ontving hij kunstenaars als Léon Frédéric, Isidore Verhey-

COLLECT l 21

Zijn meest gezocht werken zijn deze die hij in 1870-1874 maakte in Brussel na een lange reis naar Marokko.

boven ‘Zicht op Boulaq’, 1846. Potlood en wit pastel op papier, 24 x 31,1 cm. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel. Boulaq is een district van Caïro (Egypte) en was vroeger de voornaamste haven van Caïro op de Nijl. De plaats dankt zijn naam aan sultan Aboul-Ela, die een moskee liet bouwen in deze populaire wijk. Het is in Boulaq dat in 1858 het eerste museum voor Egyptische antiquiteiten opende, op initiatief van Auguste Mariette.

22 l COLLECT

den, Charles Van der Stappen en Charles Licot. Dit atelier overschaduwde zozeer de Brusselse Academie dat de directeur ervan, Louis-Eugène Simonis, in 1863 aan Portaels vroeg de compositieles voor zijn rekening te nemen. Twee jaar lang zou de kunstenaar les geven, tot hij uiteindelijk terugkeerde naar zijn eigen atelier.

Verblijf in Marokko Omdat hij heimwee had naar de landschappen die hij had gezien in Noord-Afrika, ondernam Jan Frans Portaels in 1870-1874 een lange reis naar Marokko. Hij verbleef onder meer in Tanger, waar hij in de koelte van de medina schetsen maakte van gesluierde vrouwen, gekleed in glanzende en kleurrijke stoffen. Terug in Brussel zou hij werken (hoofdzakelijk portretten) cre-

eren met personages in elegante houdingen en met gezichten geïdealiseerd door het parfum van de herinnering. Die behoren tot zijn mooiste en meest gezochte werken. Ze bieden ‘een beeld tussen droom en werkelijkheid, geschilderd in een stijl die afwijkt van het academische, met kleine, lichte toetsen’, zoals te lezen staat op het opschrift in het Museum voor Schone Kunsten in Charleroi, waar een van de mooiste portretten van Portaels hangt: ‘Portret van een jonge Noord-Afrikaanse’ (1874). In dat portret heeft de schilder een gevoel van melancholie weten te verweven met het mysterieuze van het personage. Na zijn terugkeer naar België zou Portaels vanaf 1878 de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Brussel leiden. Door de kwaliteit van het onderwijs, mét respect voor ieders persoonlijkheid, zou hij zijn stempel drukken op een hele generatie van kunstenaars, onder wie Alfred Bastien, Theo van Rysselberghe, Emile Wauters en Edouard Agneessens. In zijn eentje zorgde hij voor de overgang van het neoclassicisme en de romantiek naar het realisme!

jan frans portaels

De marktwaarde van Portaels Hoewel hij te boek staat als een van de belangrijkste Belgische schilders van de 19e eeuw, ligt Jan Frans Portaels tegenwoordig niet zo goed in de markt. Tot in 2008 steeg zijn marktwaarde nog aanzienlijk, maar

boven ‘Rennende kameel’, ca. 1845-’47. Aquarel en potlood op papier, op karton gekleefd, 24 x 28,7 cm. Privé collectie.

sinds 2010 gaat het weer bergaf, ook al was er in dat jaar sprake van een hernieuwde internationale belangstelling voor zijn oeuvre. Wie in 2000 € 100 investeerde in werk van Portaels, bezit nu volgens Artprice gemiddeld € 124. Werken van Portaels zie je echter zelden op veilingen. In 2013 waren dat er amper vijf. Het is dus moeilijk om in te schatten hoe groot de belangstelling van het koperspubliek echt is. Zeker is in ieder geval dat er het meest interesse is voor werken over Marokko, het land waar zijn mooiste werken het licht zagen. Die werken zijn goed voor 26 % van de totale omzet. Het gaat hoofdzakelijk om schilderijen (82,6 %). De interesse is vooral te danken aan de oriëntalistische thema’s die ze behandelen. Het veilingrecord voor Portaels staat op naam van de in Casablanca gevestigde Compagnie Marocaine des Œuvres & Objets d’Art. Op 14 april 2007 werd daar 3 miljoen dirham (€ 269.580) geboden voor ‘Het geschenk’, een vrouwenportret geschilderd met olieverf op paneel. Op 14 juni 2006 werd bij Christie’s £ 70.000 (€ 102.445) neergeteld voor een olieverfschilderij op doek met daarop een jonge vrouw die een parelsnoer bewondert. Op 25 november laatstleden ging bij Artcurial in Parijs een olieverfschilderij getiteld ‘Aouïcha’ (1874) van de hand voor € 75.000. Heel wat minder succes had een grote ‘Feloek langs de wal’, een olieverfschilderij op paneel dat op 8 september 2014 bij Horta in Brussel amper € 3.300 opbracht. (cd)

MEER WETEN Bezoeken ‘Portaels en de roep van de Oriënt (1841-1847)’ Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België Regentschapsstraat 3 Brussel www.fine-arts-museum.be 10-02 t/m 31-05

COLLECT l 23

De Victoriaanse beeldhouwkunst 24 l COLLECT

T

ijdens haar uitzonderlijk lange regeringsperiode, stimuleerde koningin Victoria (18371901) van Engeland, samen met haar gemaal Albert, de uiteenlopende kunstvormen in het Verenigd Koninkrijk en in de Britse kolonies. Als verlicht vorstin van een wereldomspannend rijk, wilde ze ook afbeeldingen van haar familie en haar land zo ruim mogelijk verspreiden. De kunst kreeg daarin een belangrijke rol toebedeeld, net als de toen nog jonge fotografie. Koningin Victoria had een voorkeur voor de beeldhouwkunst. Zo liet het koninklijke echtpaar tal van portretten maken en spoorde het een hele reeks instellingen aan programma’s op te zetten, zoals bijvoorbeeld de vervaardiging van sculpturen om het parlement te versieren. Victoria en haar gemaal bevorderden ook de ontwikkeling van nieuwe technologieën, bijvoorbeeld die waarmee men de bewerking van marmer en hout kon verbeteren, of nog andere, zoals de elektrotypie, waarmee men sculpturen van brons of zelfs edelmetaal kon reproduceren, meestal in minder dure materialen. In 1851 kon de hele wereld kennismaken met al die ontwikkelingen, toen in Hyde Park de eerste van de grote wereldtentoonstellingen plaatsvond in een gebouw dat op zich al een bezoek waard was: het Crystal Palace. Het gebouw van glas en ijzer, waarin het daglicht vrij toegang had, stond symbool voor het geloof van het koninklijke echtpaar in de Britse ‘knowhow’. Het werd ontworpen door Joseph Paxton, die zijn sporen had verdiend met het bouwen van plantenkassen. Het was een ideale ruimte om sculpturen in tentoon te stellen. Dankzij die stimulerende context, beleefde de Britse beeldhouwkunst toen een gouden tijd. Ze behandelde ook thema’s met sociale, politieke en economische achtergronden. Beeldhouwers als Francis Chantrey, Alfred Gilbert en Thomas Wilkinson, waren toen echte sterren. In de twintigste eeuw raakte hun werk echter op de achtergrond, omdat het te klassiek werd gevonden. Deze tentoonstelling laat de bezoeker kennismaken met hun verbluffend vakmanschap, de elegantie van hun sculpturen en de verrassende diversiteit van de gebruikte materialen. Door die kwaliteiten hebben ze hun plaats onder de grootste kunstenaars van het negentiende-eeuwse Engeland zeker verdiend.

onderaan links Harry Bates (1850-1899), ‘Pandora’, 1891 © Tate. De antieke mythologie was een van de belangrijkste inspiratiebronnen van de, hoofdzakelijk neoklassieke, Engelse beeldhouwkunst in de negentiende eeuw. De beeldschone Pandora, de eerste door de goden geschapen stervelinge, was begiftigd met de gave van de welsprekendheid en de leugen. Ze was helaas ook nieuwsgierig. Wellicht omdat hij wraak wilde nemen op Prometheus, die voor de mensen het vuur had gestolen, zond Zeus Pandora met een doos vol rampen en plagen naar de aarde. En omdat Pandora nu eenmaal nieuwsgierig was, opende ze de doos. De Engelse beeldhouwer Harry Bates heeft Pandora hier uitgebeeld op het ogenblik dat ze nog aarzelde of ze de doos wel dan niet zou openen. Ze heeft een soepel en slank lichaam en een gezicht dat geïnspireerd is op de Griekse beeldhouwkunst. De beruchte doos, gemaakt van ivoor en verguld brons, is versierd met taferelen uit de Pandorasage.

TEKST: ANNE HUSTACHE

Koningin Victoria stimuleerde tijdens haar leven uiteenlopende kunstvormen met een voorkeur voor de beeldhouwkunst. links Hiram Powers (1805-1873), ‘Griekse slavin’. De Amerikaanse kunstenaar Hiram Powers, maakte dit beeld in 1844 in Florence. Het groeide uit tot een van de meest populaire werken van die tijd, niet alleen in Amerika, maar ook in Europa. Op verschillende plaatsen werden er kopieën van tentoongesteld, met als hoogtepunt de expositie in Londen in 1851. De meningen waren echter verdeeld. Sommigen namen aanstoot aan de naaktheid, terwijl anderen het juist een klassiek werk vonden, dat niet onderdeed voor de antieke sculpturen. De kunstenaar had zich trouwens laten inspireren door de ‘Medici-Venus’, die te zien is in het Uffizi in Florence. Los van de bezielende context van de Griekse onafhankelijkheidsoorlog, beeldt deze sculptuur ook het thema uit van de vrouw, die zonder haar toestemming wordt blootgesteld aan begerige blikken. Het kruis verwijst bovendien naar het christendom. Het werk werd ten slotte ook een symbool voor de voorstanders van de afschaffing van de slavernij en bracht destijds heel wat pennen in beweging.

COLLECT l 25

Sir William Reynolds-Stephens (1862-1949), ‘Een koninklijke partij’, 1906-11. © Tate. Deze bronzen sculptuur (elektrotypie) beeldt een origineel thema uit: Filips II van Spanje speelt een schaakpartij met Elizabeth I van Engeland. De pionnen hebben hier de vorm van de schepen, die deel uitmaakten van de beroemde Armada, uitgestuurd om Engeland te veroveren en die van Francis Drake, die de Spaanse vloot versloeg. Reynolds-Stephens was een van de meeste creatieve kunstenaars van de ‘New Sculpture’. Hij werd ook beïnvloed door het mediëvalisme van de prerafaëlieten. Dit werk, uitgevoerd in brons (elektrotypie), met een voetstuk in hout en steen, getuigt echter van het patriottisme, dat in Engeland heerste tot aan de Eerste Wereldoorlog. Deze sculptuur zag het licht toen het land verwikkeld was in een strijd met Duitsland, om de heerschappij over de zeeën. Het werk zinspeelt duidelijk op een overwinning van de Engelsen.

26 l COLLECT

raoul de keyser

Thomas Wilkinson Wallis (1821-1903), ‘Patrijs en klimop’, 1871, Louth Museum. Het is met een gebeeldhouwd stilleven van dit type, dat Thomas Wilkinson Wallis op de tentoonstelling in 1851 een medaille won. Dezelfde erkenning viel hem te beurt in Parijs, in 1855, en in Londen, in 1862. Zowel de critici als het publiek waren onder de indruk van zijn vermogen om in een houten reliëf de laatste stuiptrekkingen van een vogel tot uitdrukking te brengen. De kunstenaar had een voorkeur voor stillevens met gevleugeld wild, opgehangen aan de poten bij een haag. Door de heel nauwkeurige uitvoering, ziet het tafereel er bijzonder realistisch uit. Als zoon van een schrijnwerker, begon Wallis al op zeer jonge leeftijd hout te bewerken. Zijn methode bestond erin eerst een aarden model op een geraamte van draden te bevestigen en dan meteen aan de slag te gaan met een blok lindehout.

COLLECT l 27

Sir William Hamo Thornycroft (18501925), ‘Teucer’, 1881. © Tate. Dit werk verraadt de rechtstreekse invloed van Leighton op de jonge Thornycroft, zijn leerling aan de Royal Academy, op wie hij zijn passie voor de klassieke kunst overdroeg. Samen met zijn halfbroer Ajax nam Teucer, de beroemdste boogschutter van de Grieken, deel aan de oorlog tegen Troje. Thornycroft koos bewust dit zelden behandelde thema, om zijn eigen versie van de Griekse held te kunnen creëren. Dit als reactie op de atleet die gebeeldhouwd was door zijn leermeester. Zijn ‘Teucer’ vormt een prachtige synthese van de neoklassieke kunst. Thornycroft werd daardoor meteen beschouwd als de grondlegger van de beweging genaamd ‘New Sculpture’, hoewel deze gericht was op de herwaardering van het antieke ideaal. Ook al werd Thornycroft beschouwd als de link tussen het neoclassicisme en de moderne beeldhouwkunst, toch kon hij zich niet vinden in de eerste staaltjes van die laatste stroming.

28 l COLLECT

raoul de keyser

Lord Frederic Leighton (1830-1896), ‘Atleet vechtend met een python’, 1877. © Tate. Dit thema is geïnspireerd op een van de bekendste meesterwerken uit de kunstgeschiedenis: de beroemde Laocoön-groep, een hellenistisch beeldhouwwerk dat in 1506 werd ontdekt in Rome. De Trojaanse priester Laocoön en zijn twee zonen werden aangevallen door reusachtige zeeslangen, gezonden door de godin Athena. De treffende uitbeelding van de worstelende lichamen, omkronkeld door slangen, had een grote invloed op de westerse beeldhouwkunst. Enkele eeuwen later verbleef de Britse kunstenaar Frederic Leighton in Rome, waar hij met volle teugen genoot van de Italiaanse kunst. Voor hem was er maar één manier om moderne naakten uit te beelden: antieke sculpturen kopiëren. Ook dit werk laat zien hoe diepgaand de antieke cultuur de victoriaanse beeldhouwkunst heeft beïnvloed, zowel qua thema’s als qua stijl (het geïdealiseerde naakt).

COLLECT l 29

MEER WETEN Bezoeken ‘Sculpture Victorious’ Tate Britain Millbank Londen www.tate.org.uk 25-02 t/m 25-05

30 l COLLECT

raoul de keyser links Thomas Longmore (1847-werkzaam voor Minton 1860-1890) en John Hénk (±1847-1921), ‘Olifant’, 1889. © Thomas Goode & Co. Ltd., Londen. Deze olifant is een echt bravourestuk. Hij werd samen met een andere besteld door de in tafelgerei gespecialiseerde firma Thomas Goode, om te worden gepresenteerd op de wereldtentoonstelling in Parijs, in 1889. Dit twee meter hoge aardewerk beeld, is geïnspireerd op de namaak Italiaanse majolica, waarin het Britse bedrijf Minton (dat het heeft uitgevoerd), zich had gespecialiseerd. De ‘knowhow’ van dit bedrijf komt onder meer tot uiting in het verrassend rijke kleurenpalet, nog kracht bijgezet door het verguldsel. De meest treffende voorbeelden daarvan zijn de versieringen van het dier en het ‘howdah’ (tentzadel) op zijn rug. Elk detail van dit door Thomas Longmore en John Hénk gemodelleerde en op een mahoniehouten voetstuk rustend werk, is minutieus weergegeven, van de huid tot de draagstoel. Deze olifant en zijn tweelingbroer zijn nog steeds te zien in de etalage van de winkel van Thomas Goode in Londen. Ze behoren tot de blikvangers van de wijk Mayfair.

rechts Paul Comolera (1818-1897), ‘Pauw’, 1873. De aardewerkfabriek Minton werd gedurende de achttiende eeuw opgericht in Stoke-on-Trent. Op de wereldtentoonstelling in 1851 maakten de werkstukken van het bedrijf grote indruk op de bezoekers. Om de uitgelezen Italiaanse faience in Engeland te doen herleven, had het bedrijf in de loop van de negentiende eeuw experimenten uitgevoerd met nieuwe soorten aardewerk en glazuur, met als resultaat een origineel label: ‘Minton majolica’. Dit soort aardewerk is dermate beroemd en typerend, dat men het ‘Victoriaanse majolica’ noemt. Deze door de Franse kunstenaar Paul Comolera in 1873 gevormde pauw, getuigt van een verbluffend technisch vakmanschap. Kenmerkend is dat de details heel getrouw zijn weergegeven. De pauw, met zijn zijdeachtige textuur van de prachtige staart en de fraaie groene en blauwe tinten, dateert van vijftien jaar vóór de olifanten van Thomas Goode.

COLLECT l 31

ART ROTTERDAM WEEK

Insiders bekennen kleur De Art Rotterdam Week is een jaarlijks terugkerend kunstenfestival: de Rotterdamse musea en kunstenplatforms programmeren in die week speciale premières of de opening van hun nieuwe tentoonstelling. Kunstenaars gooien de deuren van hun atelier open. En naast alle andere evenementen zijn de beurzen OBJECT Rotterdam, RC Art Fair, maar allereerst Art Rotterdam – waarmee het ooit allemaal begon – de onmiskenbare hoogtepunten. Waarom werd ooit voor Rotterdam gekozen? Wat bracht de organisatoren naar deze stad? Waarom is Rotterdam de moeite van het bezoeken waard? En hoe beleven de Rotterdamse galeriehouders ‘hun’ stad? TEKST : LIESBETH LANGOUCHE

Rotterdam kunststad Het antwoord op de eerste vragen is te vinden bij Fons Hof, directeur van Art Rotterdam. Hij vertelt hoe in 2000, het jaar waarin de beurs voor het eerst georganiseerd werd, de KunstRAI in Amsterdam de belangrijkste beurs was voor hedendaagse kunst. “Maar”, zegt hij, “er was een duidelijke behoefte aan een tweede beurs, maar dan natuurlijk niet in Amsterdam. Met al haar musea en kunstinstellingen is Rotterdam de tweede kunststad van Nederland.” Dus was het evident dat dit de thuisbasis zou worden. In het begin was Art Rotterdam nog een heel brede beurs, met design en zelfs Afrikaanse

kunst. Anderzijds waren de galerieën toen nog niet zo internationaal gericht. Veranderingen in de internationale markt, en de nieuwe generatie galerieën die hun focus verbreedden, waren de aanleiding voor de omslag; vier jaar na het ontstaan werd gekozen voor meer internationale galerieën en voor jonge kunst. De Rotterdamse cultuurhuizen werden vanaf het begin betrokken bij de beurs. “De instituten staan daar ook heel erg open voor.” Zo laten o.a. Museum Boijmans van Beuningen en TENT de opening van hun nieuwe tentoonstellingen samenvallen met Art Rotterdam. Garage Rotterdam houdt op 6 februari een culinaire avond, in het Piet Zwart Institute zijn er diezelfde

dag Open Studios, en Joep van Lieshout stelt zijn indrukwekkende installatie ‘Blastfurnace’ in Nederlandse première voor.

Rotterdam kunstenaarsstad Stellen we dezelfde vraag – naar het waarom van hun keuze voor Rotterdam – aan verschillende galerieën die in Rotterdam gevestigd zijn, dan klinkt het bij Hans Bakker en Kiki Petratou van Joey Ramone zo: “Geen van ons beiden komt oorspronkelijk uit Rotterdam. (Kiki kwam vanuit Griekenland studeren aan het Piet Zwart Institute, en Hans komt uit Hilversum en ontdekte door zijn veelvuldige bezoeken aan het International

Clement Valla, ‘Wrapped Terracotta neck-amphora (storage jar)’, 2014. Toegeschreven aan de New York Nettos Painter, Metropolitan Museum of Art. Periode: Proto-Attisch, 2e kwart van de 7e eeuw v.Chr. Cultuur: Grieks, Attisch, Medium: Terracotta. Afmeting: H. 108.6 cm; diameter 55.9 cm. Classificatie: Vazen, Rogers Fund, 1911. Te zien bij xpo gallery (Parijs) op Art Rotterdam.

Film Festival Rotterdam de levendige hippe stad Rotterdam) Beiden werden we verliefd op Rotterdam en na onze ontmoeting deelden we de visie dat Rotterdam open staat voor ontwikkelingen in de

Atelier van Lieshout, ‘Blastfurnace’ Blast Furnace, 2013. Hout, metaal. 1800 x 1000 x 1050 cm. © Grimm Gallery, Amsterdam en AVL-Mundo. Voor het eerst in Nederland zal de volledige installatie te zien zijn. Zij meet meer dan 11 meter hoog en wordt aangedreven door mankracht en eenvoudige mechanica.

32 l COLLECT

ART ROTTERDAM WEEK

boven Hans Bakker & Kiki Petratou van JOEY RAMONE. Foto: Ismael Chappaz (Espai Tactel): “In februari 2015 opent JOEY RAMONE een project space in het belendende pand waarmee ze haar ruimte verdubbelt. Zo geven we meer ruimte aan experimentele kunst en kan onze passie voor de kunst beter tot haar recht komen.” rechts Fotini Gouseti, ‘Kalavryta 2012’, 2013. 2000 zijden dassen. Sociaal engagement vinden Hans Bakker & Kiki Petratou erg belangrijk in kunst. Het werk van de Griekse Fotini Gouseti sluit hier helemaal bij aan. ‘Kalavryta 2012’ gaat over een bepaalde episode in de naoorlogse geschiedenis van het stadje Kalavryta: op een dag ontving de familie Vagia een enorm pakket met 2.000 zijden dassen van het Rode Kruis en de UNNRA. Niet wetend wat ermee aan te vangen, maakte de moeder een traditioneel ‘kourelou’-tapijt mee. Foto: Kiki Petratou. Te zien bij JOEY RAMONE op Art Rotterdam.

links Saskia Copper en en Aad Krol (Galerie VIVID) zijn sinds 1999 in Rotterdam gevestigd: “Doordat Rotterdam in al die jaren alleen maar interessanter is geworden, hebben we zelfs nooit overwogen om te verhuizen.” boven Janne Kyttanen, ‘Roller Coaster Bowl’, 2014. Brons. Te zien bij Galerie VIVID op Art Rotterdam. Saskia Copper en Aad Krol: “Hetgeen wij zoeken in een kunstenaar of kunstwerk is een eigen verhaal, dat liefst iets vertelt over een generatie en over de tijd waarin we leven.”

COLLECT l 33

ART ROTTERDAM WEEK

boven De jonge galeriehoudster Rianne Groen opende in 2013 haar galerie en werkt vooral met jonge kunstenaars, vaak net afgestudeerd of bezig met een postacademische opleiding. “Ik hou van werk dat alledaagse dingen als uitgangspunt neemt en daar bijzondere dingen mee doet.” links Wouter Venema, ‘Dust Jacket’, 2014. Houtskool en kleurpotlood op papier, 180 x 150 cm. Foto: Roy Taylor. Te zien bij Galerie Rianne Groen op Art Rotterdam.

culturele sector.” Samen begonnen ze projecten te organiseren, en die samenwerking leidde in 2012 naar de opening van hun eigen galerie. Een ander verhaal is dat van Berry Koedam. Zij zit met RAM reeds 28 jaar in Rotterdam en heeft de stad dusdanig zien veranderen: “Toen wij in ’86 begonnen, was er bijzonder weinig op cultureel vlak. Al gauw kwamen er verschillende initiatieven, hebben we zelf een stichting in het leven geroepen en diverse projecten met elkaar georganiseerd. In 2001 was Rotterdam culturele hoofdstad, waardoor er veel te doen was, maar verder was alles sedert de jaren ’90 wat ingezakt. Op dit moment zijn er echter opnieuw veel nieuwe initiatieven en voel je weer volop de energie.” Rianne Groen gaat hierop verder: “Rotterdam is de laatste tijd erg in ontwikkeling en de stad krijgt langzaamaan een positiever imago.” Rianne Groen ging hier in 2013 wonen toen zij na haar studie Master in Curating in Londen een plek zocht om een eigen galerie te beginnen. “De

34 l COLLECT

keuze voor Rotterdam was zowel praktisch als intuïtief”, vertelt ze, “Er zijn hier niet zo veel galerieën en ik vind het leuk om mijn plek hierin te zoeken. En doordat de woonruimte in Rotterdam nog betaalbaar is, wonen er veel kunstenaars, wat voor een interessant kunstklimaat zorgt.” “Dat komt door de oude havengebieden”, verklaart Fons Hof. Door de uitbreiding van de haven zijn oude werkplaatsen vrijgekomen, welke prima én betaalbare kunstenaarsstudio’s vormen. “Ik mag wel zeggen dat de meeste en de beste kunstenaars van Nederland in Rotterdam wonen.”

Rotterdam designstad Met o.a. Studio Makkink & Bey, Studio Wieki Somers, Studio Bertjan Pot en Richard Hutten telt Rotterdam menig topdesigner. Ook op OBJECT Rotterdam is het onmogelijk voorbij te gaan aan de Rotterdamse designlichting. Denk maar aan ZWARD, Dimitri Kruithof, The Soft World, Rogier Arents of

Lizan Freijsen. Andere spannende deelnemers aan deze beurs zijn Floris Hovers, Floris Wubben, Arnout Visser, Bořek Šípek, Martina Lasinger, Femke Woltering, Maria Hees, Harriet Bakker, en het duo Kranen|Gille dat een serie lampen toont, gebaseerd op de collectie van het Zuiderzeemuseum. Dit alles wordt gepresenteerd op een nieuwe en bijzondere locatie: het cruiseschip SS Rotterdam, het vlaggenschip van de Holland-Amerika Lijn.

NederlandVlaanderen Heel toepasselijk dendert het feest van de Art Rotterdam Week voort in de Cruise Terminal, de voormalige aankomst- en vertrekhal van de schepen van de Holland-Amerika Lijn. Het zal er bruisen door de Rotterdam Contemporary (RC) Art Fair, de nieuwe vlag waaronder de RAW Art Fair voortaan vaart. Ruim vijftig galerieën van hedendaagse kunst brengen, van fotografie tot street art, voor elk wat wils. Enkele namen

zijn Absolute Art Gallery, Buro Rotterdam, Eastmen Gallery, Galerie Sophie Maree, NL=US, Galerie RA, Untitled en WTC Art Gallery. Een beetje verderop, in de Fenixloods, gaat Stichting Field of Dreams, dezelfde organisatie als die van de RC Art Fair, in op het NederlandVlaanderenjaar. Dit is de viering van het Cultureel Verdrag dat twintig jaar geleden getekend werd. Hun betreffende project ‘NO WALLS’ brengt een hele lijst Nederlandse en Belgische kunstenaars samen, waaronder Vaast Colson, Leo Copers, Sofie Muller en Tinka Pittoors uit België, en Klaas Gubbels, Rob van der Hoeven, Pim Palsgraaf en Karin Trenkel uit Nederland. Zoals de titel al doet vermoeden, wordt alleen werk getoond waarvoor geen muren nodig zijn: sculpturen en installaties. Tegelijk is er in hetzelfde pand een video-expositie waarin het landschap centraal staat.

Afwisseling troef De viering van het NederlandVlaanderenjaar werd ook opgepikt

ART ROTTERDAM WEEK

door Art Rotterdam. Dit manifesteert zich in een gloednieuw onderdeel: ‘Intersections’. Deze sectie laat een heel specifiek deel van de kunstwereld zien: de niet-commerciële presentatieruimten en kunstenaarsinitiatieven. Samengesteld door Samuel Saelmakers (curator bij Witte de With Center for Contemporary Art) en Carolyn H. Drake (onafhankelijk curator en mede-initatiefnemer van A Tale of a Tub) tonen zestien Belgische (o.a. NICC en MER Paper Kunsthalle en Emergent) en Nederlandse initiatieven (o.a. MAMA, Rongwrong en NEST) jong talent. Anders dan op de main section zal hier meer ruimte zijn voor experiment, veelal in de sfeer van de video-, performance- en installatiekunst. Verwacht hier geen hapklare kunstbrokken. Ook dit draagt bij aan de brede kijk op de jonge kunst die Art Rotterdam wil bieden. De secties Prospects & Concepts (jonge kunstenaars ondersteund door het Mondriaan

boven Keramiste Femke Woltering maakt intrigerende en organisch gevormde installaties. Te zien op OBJECT Rotterdam. onder Toen Berry Koedam van RAM een eigen galerie startte, was het grote aantal goede kunstenaars- en designtalenten één van de redenen dat zij voor Rotterdam koos. rechts Karin Arink, ‘Little Star’, 2011-2014. Porselein, glazuur, textiel, 84 x 60 x 24 cm. Op de stand van RAM nodigt Arink de jonge kunstenares Lisa Gliederpuppe uit die een kleine slide show op scherm toont.

COLLECT l 35

ART ROTTERDAM WEEK

boven Jan Stel, ‘Cathedral de Vino’. Te zien bij Eduard Planting Gallery op RC Art Fair. onder Koen de Vries, ‘Blindfolded’. Te zien op RC Art Fair.

Fonds), de videobeurs Projections, We Like Art (kunst onder € 1.500) en DordYardt (een ruigere presentatie van grote installaties) maken van Art Rotterdam een zeer afwisselend geheel.

36 l COLLECT

Rotterdam architectuurstad Om de weekendtoerist in Rotterdam nog een extra handje te helpen, geven de Rotterdamse galeriehouders nog enkele culturele tips mee. Het Nieuwe Instituut, Museum Boijmans van Beuningen en het Fotomuseum mogen volgens Berry Koedam niet ontbreken in het programma. Voor Hans Bak-

ker (Joey Ramone) is dat het International Film Festival Rotterdam en Poetry International Rotterdam. Rianne Groen vult aan: “Galerie Wilfried Lentz heeft altijd goede tentoonstellingen, en de nieuwe markthal vind ik een impuls voor de stad als geheel.” De spectaculaire boogstructuur van deze zeer recent geopende overdekte markt is één van de markante gebouwen die de Rotterdamse skyline zo

typeert. Aad Krol en Saskia Copper (VIVID): “Door de verwoestingen van WOII heeft de stad door veelal juiste keuzes te maken, een heel eigen karakter gekregen, die, mede door de haven, van iedere andere stad in Nederland verschilt.” Naast nachtburgemeester Jules Deelder en de Rotterdamse kunstenaars en ontwerpers is de architectuur beslist het grootste uithangbord van Rotterdam.

ART ROTTERDAM WEEK

links Jan Koen Lomans toont op OBJECT Rotterdam een monumentale stoel die tegelijk kunst en design is, met een oog voor ambacht. boven Linda Nieuwstad, ‘Naar Balthasar van Ast’, 2014. De monumentale bloemstukken van Linda Nieuwstad, gemaakt uit industriële materialen als plastic, textiel, schuimrubber, pvc en staal, houden het midden tussen bevreemdend en overweldigend. Foto: Bart Broeze. Te zien op OBJECT Rotterdam.

MEER WETEN Art Rotterdam Week www.artrotterdamweek.com 04-02 t/m 08-02 Art Rotterdam Van Nellefabriek Van Nelleweg 1 www.artrotterdam.com 05-02 t/m 08-02 OBJECT Rotterdam SS Rotterdam 3e Katendrechtsehoofd 25 www.objectrotterdam.com 05-02 t/m 08-02 Rotterdam Contemporary Art Fair Cruise Terminal Wilhelminakade 699 www.rcartfair.com 04-02 t/m 08-02

COLLECT l 37

ART ROTTERDAM WEEK

Defne Ayas Directrice van Witte de With, Center for Contemporary Art Naar aanleiding van het speciale dossier over Rotterdam had ik een onderhoud met Defne Ayas. Zij is sinds twee jaar de directrice van Witte de With, een internationaal gerenommeerd centrum voor hedendaagse kunst. Het gesprek ging over haar passies, haar plannen en haar werk in een metropool met een bewogen verleden. TEKST : CHRISTOPHE DOSOGNE

= Istanbul Foundation for Culture and Arts), die het paviljoen volledig bekostigt.

Mes in de subsidies

Defne Ayas (*1976) is de dochter van de Turks-Duitse schrijfster Tuba Çandar, bekend van onder meer haar boek ‘Hrant’ (2010), een hommage aan Fırat Hrant Dink, een Turkse journalist en schrijver van Armeense afkomst, die in 2007 werd vermoord in Istanboel. Defne Ayas studeerde aan de New York University en de University of Virginia. Ze treedt op als onafhankelijke tentoonstellingscurator. Dat deed ze onder meer op de achtste Biënnale van Shanghai, de achtste Biënnale van Kwangju en de elfde Baltische Biënnale. Ze heeft ook lesgegeven aan de New York University en lezingen gehouden aan de Colombia University, Tate Modern, het Museum for Chinese Art in New York, het Asia Art Archive in Hongkong en het kunstplatform De Balie in Amsterdam. In 2015, een heel bijzonder jaar voor de Armeniërs, treedt ze op als curator van het Turkse paviljoen op de 56ste Internationale Kunstbiënnale van Venetië. Voor haar is die rol een echte bekroning. Ze dankt die opdracht aan de ArmeensTurkse kunstenaar Sarkis, gekozen als Turkse vertegenwoordiger door de IKSV (İstanbul Kültür Sanat Vakfı

38 l COLLECT

Welke waren de grootste uitdagingen die u stonden te wachten toen u in 2012 aan het roer van Witte de With kwam te staan? Defne Ayas: “Ik ben zo’n drie jaar geleden verhuisd van Shanghai naar Nederland. Er werd toen druk gediscussieerd over het bruisende China, maar ook over de problemen in Europa. Het vertrouwen in Europa was zoek. Ineens was de toekomst van de Europese Unie niet zeker meer. Kunstenaars werden hier beschouwd als nieuwe ‘buitenlanders’, ‘parasieten’. Er ontstond een publieke lobby, gesteund door een deel van de algemene pers, over de rol van de kunst en de kunstenaars. Ik volgde die debatten en de irrationele logica die teweeggebracht werd door het soberheidsbeleid. Ik begreep wat dit betekende voor de Nederlandse welvaartsstaat, die de hele wereld ons benijdt. Die welvaartsstaat is nog steeds een luxe, vergeleken bij die in pakweg New York, Shanghai of Istanboel. “Bijna kwam het tot een radicale breuk, als gevolg van de druk uit extreem rechtse hoek. Racisme was niet langer een louter dialectisch instrument. Het werd een soort norm, ontstaan uit een ronduit algemeen pessimistisch klimaat. Maar goed, ik heb me altijd aangetrokken gevoeld tot

moeilijke situaties. “Laten we ook niet vergeten dat aan het begin van 2012 nogal wat theaters en productiehuizen het bijzonder moeilijk hadden, doordat de overheid het mes zette in de subsidies. Dat was onder meer zo voor SKOR (Stichting Kunst en Openbare Ruimte), die werd opgedoekt en ‘Metropolis M’, een magazine over hedendaagse kunst, dat niet langer op financiële steun kon rekenen. Discussieplatforms kregen geen overheidssteun meer, terwijl het zwaard van Damocles boven toonaangevende programma’s zoals die van de Rijksacademie en De Ateliers hing. Kunstcentra zoals het onze, werd gevraagd ‘minder hermetisch’ te zijn. Met een zekere dwang werden ze ertoe aangespoord de opgegeven richtlijnen te volgen en te gaan voor ‘samenwerking’, een trendy concept.”

Plaats van reflectie Witte de With geniet nog steeds een uitstekende reputatie, niet alleen in Nederland, maar ook in het buitenland, vooral dankzij de tentoonstellingen over de internationale kunstscene. Hoe bent u erin geslaagd die koers aan te houden? “Ik wilde een ‘vortex’ creëren binnen de instelling, een brandpunt van confrontaties, ontmoetingen en presentaties en tegelijk meer inspelen op de scheppingskracht van de kunstenaars en de heel eigen keuzes die ze maken. Met als achterliggend ‘leitmotiv’ de transgressie van de Bijbelse zondvloed naar de cleane moorden in de 21e eeuw. Hoe dan ook, door de crisis moest de productie zich noodgedwongen richten op het lokale. In de ruimere context ontstonden er snellere manieren

ART ROTTERDAM WEEK

van consumeren, produceren en presenteren, met name wat de performancekunst betreft. Kunstenaars voelen zich nogal snel ‘gebruikt’ en gaan dan op zoek naar veiliger havens, opdrachten van instellingen en zalen, niet alleen voor hun tentoonstellingen en installaties, maar ook voor hun intellectuele ontwikkeling. Volgens mij is dat nog steeds zo. “Hoe heeft dit alles nu de manier van werken bij Witte de With beïnvloed? Mijn eerste reactie bestond erin de ruimten die zouden verdwijnen op te eisen, met name door een bijzonder ambitieus toneelstuk te bestellen bij een visuele kunstenaar. We spelen ook een actievere rol en bieden kunstenaars de nodige structurele ondersteuning, zodat ze zich meer kunnen concentreren op het creatieve werk. Dan kunnen ze evenveel energie steken in het rijpingsproces - de voorbereidende fase - als in de eigenlijke presentatie van hun project. We hebben kunstenaars ook de mogelijkheid geboden zich in te passen in de maandelijkse programmering van onze instelling, die voor hen dan een veilige haven wordt, die hun werk een officieel karakter verleent. Maar het is ook een plaats van reflectie en debat, waar ze zichzelf kunnen overtreffen ten overstaan van andere mensen.”

Positieve evolutie Amsterdam kreeg door de heropening van het Stedelijk Museum en het Rijksmuseum een extra ‘boost’. Welke plaats bekleedt Rotterdam in de Nederlandse kunstscene? “Ik vind Rotterdam nog altijd de meest inventieve en creatieve stad. De ambitie om Amsterdam te overtreffen op creatief gebied dateert uit de jaren ’70. Het is dus geen nieuw fenomeen. Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft de stad zich altijd opnieuw weten uit te vinden, vooral wat kunst en architectuur betreft. De laatste jaren heeft de

stad zich heel sterk op de kaart gezet, onder meer als vrij unieke architecturale proeftuin. Dankzij de positieve evolutie van Art Rotterdam, komen hier trouwens ook steeds meer verzamelaars op bezoek, vooral uit Noord-Europa.”

Tijdloze dimensie Op verzoek van Sarkis gaat u optreden als curator van het Turkse paviljoen op de volgende Biënnale van Venetië, die begint in mei. Hoe verloopt die samenwerking? En wat vindt u van de bijzonder moedige en symbolische keuze van de IKSV om Turkije te laten vertegenwoordigen door een Armeens-Turkse kunstenaar en dat op een emotioneel bijzonder moeilijk moment? “De samenwerking verloopt prima. Sarkis is een ware meester. Al meer dan vijf decennia streeft hij naar totale kunst. We hebben samen nagedacht over concrete, politieke kwesties, maar ook over meer sacrale en universele zaken. We hebben ons daarbij laten leiden door de filosofie, de religie en de kunst, in weerwil van de onvermijdelijke geopolitieke achtergrond. In plaats van de aandacht toe te spitsen op specifieke historische banden, eigen aan de 20e en 21e eeuw, was Sarkis zo slim te kiezen voor een tijdloze dimensie, een band met de oorsprong van de wereld, het ontstaan van het heelal, het begin van de tijd, het verschijnen van de eerste regenboog, de eerste breking van het licht. En toch, of we dat nu willen of niet, 2015 is een ethisch, politiek en emotioneel zwaar beladen jaar, los van de keuze van de IKSV. In zijn oeuvre behandelt Sarkis trouwens allang thema’s als oorlog, plundering, geboorte en dood. Die impliciete band is dus onvermijdelijk. Met het paviljoen dat we opzetten, willen we die specifieke periode uit de geschiedenis zowel verzwijgen als bespreken. We hopen dat de stille boodschappen in de installatie, die weggemoffelde

verhalen en hun implicaties weer bespreekbaar maken.”

Zichtbare veranderingen Wat behelst het ‘Blind Dates Project’ eigenlijk en wat wilt u daarmee bereiken? “Het uitgangspunt van dit project is de verbrokkeling van het Ottomaanse Rijk aan het begin van de twintigste eeuw. Zijn opdeling in natiestaten en de gevolgen daarvan, die nu nog altijd voelbaar zijn. Het belicht de politieke veranderingen in gebieden die vroeger deel uitmaakten van het Ottomaanse Rijk, dat een groot deel van het Midden-Oosten, NoordAfrika, het Zwarte-Zeegebied en

de Kaukasus omvatte en trouwens ook een deel van Europa. Die veranderingen zijn nu zichtbaarder. Met ons platform willen we de gevolgen ervan analyseren, aan de hand van artistieke projecten, gepresenteerd in de Pratt Manhattan Gallery in New York.”

MEER WETEN Bezoeken ‘Art In The Age Of… Energy and Raw Material’ Witte de With, Center for Contemporary Art Witte de Withstraat 50 Rotterdam www.wdw.nl T/m 03-05

SPEEDDATE MET ... Defne Ayas Ervan uitgaand dat u de beste baan ter wereld hebt, wat is volgens u dan de op één na beste? “Eigenlijk heb ik de beste baan die men zich kan voorstellen, maar werk waarmee je de samenleving ingrijpend kunt veranderen zou ik ook heel graag doen. Jammer genoeg biedt in het huidige politieke bestel geen enkele post die mogelijkheid.” Verzamelt u kunst? “Ja, ik verzamel werk van kunstenaars die me persoonlijk raken, hoofdzakelijk vrouwen. Ik houd me wel aan één regel: ik koop geen werk van kunstenaars met wie ik samenwerk, om complicaties te voorkomen.” In welk tijdperk had u willen leven? “In het Shanghai van de jaren ’20, het Brazilië van de jaren ’50, het Berkeley van de jaren ’60, het Berlijn van de jaren ’90 of in een Isis-tempel in het Egypte van de farao’s. Dat zou ik dolgraag eens willen meemaken.” Wat is uw lievelingsrestaurant in Rotterdam? “Z&M.”

tig te maken. Daar komen goede dingen uit voort.” Zee of bergen? “Zee. Het noorden van de Egeïsche Zee.” Wat is uw lievelingsseizoen en waarom? “Het voorjaar. Het ideale seizoen om verliefd te worden en te zijn.” Waar zou u willen wonen? “Waar ik werk.” Heeft u een buitenverblijf en zo ja, waar? “Ik bezit een oude kamelenstal aan de Egeïsche kust, een oude versterkte plaats van amazones. Op zo’n dertig minuten van Lesbos en Pergamon.” Wat is uw favoriete museum? “Het Reina Sofia Museum.” Overjas of paraplu? “Hoed.” Wat zou uw leven eenvoudiger maken? “Niet begrijpen.”

Geven of krijgen? “Altijd geven. Ik houd ervan me nut-

COLLECT l 39

40 l COLLECT

Late Rembrandt Rembrandt kijkt en blijft kijken In de late schilderijen van Rembrandt lijken de weergegeven figuren te ademen en schilder je als beschouwer mee. Rembrandtkenner Ernst van de Wetering vertelt hoe dat komt. TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES

POTRETFOTO: ANKE TEUNISSEN

A

an het eind van het interview gebeurt het: “Als hij voor me staat, word ik gek van die blik”, zegt Ernst van de Wetering. ‘Hij’ is Rembrandt, de kunstenaar die Van de Wetering al bijna vijftig jaar bestudeert. Aan de keukentafel in zijn huis in Amsterdam wijst hij in deel IV van zijn levenswerk ‘A Corpus of Rembrandt Paintings’ een detail aan van een van Rembrandts late zelfportretten. Een linkeroog. En begint te vertellen wat hij ziet. Een scherp wit glimlicht op het glanzende hoornvlies, het oppervlak van de oogbal. Daar tegenover een met één lik van het penseel aangebracht licht op de schotelvormige iris. Zelden heeft een schilder de wonderbaarlijke transparantie van een kijkend oog zo summier, maar uiterst effectief gesuggereerd. Al pratend wordt hij steeds enthousiaster: “Het ziet er zo eenvoudig uit, maar het is een echt oog. Rembrandt kijkt ons aan en blijft kijken.” Het gesprek gaat niet over het kort geleden verschenen zesde en laatste deel van ‘A Corpus’, met daarin alle 340 door Van de Wetering als laatste overgebleven deelnemer aan het Rembrandt Research Project aan de meester toegeschreven schilderijen. We hebben het tijdens ons gesprek niet over wel of geen Rembrandt, echt of niet echt. Maar over de late werken van de meester, dat wil zeggen de schilderijen, tekeningen en etsen die hij vervaardigde vanaf 1651 tot aan zijn dood in 1669. Dit naar aanleiding van de tentoonstelling die het Rijksmuseum in samenwerking met The National Gallery in Londen organiseert. Voor het eerst staat daarin het werk dat Rembrandt in de laatste fase van zijn leven maakte centraal. Voor het hedendaagse publiek ingedeeld in thema’s als ‘Observatie van het alledaagse leven’, ‘Artistieke wedijver’, ‘Experimentele techniek’, ‘Intimiteit’, ‘Contemplatie’, en ‘Innerlijke strijd’.

Bruid’, ‘De Staalmeesters’. Hoewel ik de selectie van werken niet erg avontuurlijk vind. Kennelijk is men als de dood geweest iets tentoon te stellen dat nog ter discussie staat of dat niet iedereen al kent. Aan de andere kant hebben bezoekers daardoor gelegenheid om ongedwongen te genieten, zonder dat ze zich voortdurend dingen hoeven af te vragen. Maar de rangschikking van de werken volgens de gekozen thema’s vind ik riskant. Die draagt het gevaar van een anachronistische benadering in zich. Ik weet wel dat het past in deze tijd, maar het kan ten koste gaan van de kunsthistorische juistheid. De verleiding is groot om wat je ziet naar je hand te zetten en aan te passen aan je eigen Rembrandt mythe.”

Ernst van de Wetering: “Waarom kan iets dat zo ruw is geschilderd zo’n enorme aanwezigheid hebben?”

Kunsthistorici laten de periode van de late Rembrandt beginnen in 1651. Waarom? “Vóór die tijd gebeurden er hele vreemde dingen. Er is echt sprake van een kentering. In de tien jaar na voltooiing van ‘De Nachtwacht’, in 1642, nam Rembrandts productie van schilderijen drastisch af. Dat komt niet doordat ‘De Nachtwacht’ door de opdrachtgevers verworpen zou zijn omdat de portretten van de schutterij te veel ondergeschikt zouden zijn gemaakt aan de al te avontuurlijke compositie. Dat is vaak beweerd, maar het verhaal van de verwerping van dit meesterlijk groepsportret berust nergens op. Er werd flink voor het schilderij betaald en het doek is gewoon opgehangen in de Kloveniersdoelen. Toch staan we voor het raadsel dat Rembrandt daarna steeds minder schilderde. Uit 1648 kennen we twee schilderijen, uit 1649 niets en uit 1650 maar één. De productie van portretten stopte in die periode zelfs helemaal. Tegelijkertijd legde hij zich steeds meer toe op het maken van uitermate ambitieuze etsen. De beroemde Honderdguldenprent is in die tijd ontstaan. Er was dus duidelijk iets aan de hand.”

Problemen U heeft de expositie in Londen al gezien. Wat vindt u ervan? “Het is een mooie tentoonstelling, met veel topstukken. Claudius Civilis, Bathseba, ‘De Joodse

Rembrandt had het in die periode niet gemakkelijk. Zijn vrouw Saskia Uylenburgh stierf in 1642. Daarna volgde een relatie met huishoudster Geertje Dircks, die hij uiteindelijk na juri-

COLLECT l 41

“Na De Nachtwacht gebeurden er hele vreemde dingen.” dische verwikkelingen inruilde voor Hendrickje Stoffels. Ook waren er financiële problemen. In 1656 zou Rembrandt, zoals velen met hem, failliet gaan als gevolg van een economische crisis. Ondertussen ontwikkelde hij een nieuwe, veel expressievere manier van schilderen. Rembrandt experimenteerde met allerlei technieken, zijn penseelstreken werden breder en vrijer. De verf bracht hij vaak dikker op het doek aan. Alsof hij de grenzen opzocht van wat hij met verf kon bereiken. Door zijn enorme kennis van de werking van licht en schaduw wist hij subtiele en complexe effecten op te roepen. Zijn gave menselijke emoties te doorgronden en levensecht weer te geven, heeft mensen door de eeuwen heen geraakt en ontroerd. En doet dat nog steeds.

onder Rembrandt, ‘De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis’, ca. 1661-1662, olieverf op doek, 196 x 309 cm, Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Zweden.

42 l COLLECT

Houden die artistieke veranderingen verband met wat Rembrandt meemaakte in zijn privéleven? “Door wat we weten over zijn persoonlijke tegenslagen is over de late Rembrandt de mythe van de eenzame, berooide en onbegrepen kunstenaar ontstaan. Een man die veel met zichzelf

bezig was, vaak in de spiegel keek en in zijn zelfportretten zijn diepste innerlijk blootgaf. Maar dat is onzin. De zelfportretten maakte hij omdat verzamelaars er belangstelling voor hadden. Wat we in zijn werk zien is een zoekende kunstenaar die tijdens de laatste twee decennia van zijn leven een enorme ontwikkeling doormaakte. Zoals dat eveneens gebeurde bij Titiaan, die ook steeds ruwer ging schilderen. Op een gegeven moment is daaruit het beeld ontstaan van de kunstenaar die vanuit de eenzaamheid aan iets nieuws werkt. Zoals dat ook wordt gedacht over de late Beethoven, Liszt en Rilke. Maar zo is het niet. Rembrandts roem is trouwens nooit minder geworden. Dat hij failliet ging komt niet doordat er minder belangstelling was voor zijn werk. Maar doordat hij verzuimde zijn hypotheek af te lossen. Toen de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog uitbrak, wilden schuldeisers hun geld terug, en dat had hij op dat moment niet. Zijn zoon Titus en levenspartner Hendrickje Stoffels verzonnen toen een list. Zij richtten een bedrijf op met Rembrandt als enige werknemer. Zodat hij rustig door kon werken, zonder dat schuldeisers hem steeds lastig vielen. Tot aan het eind van zijn leven wisten opdrachtgevers hem te vinden en werd hij gewaardeerd. Zijn meest indrukwekkende schilderijen zijn in die tijd ontstaan.

ernst van de wetering belicht rembrandt

Het fenomenale portret van Jan Six, het ontroerende historiestuk ‘Jakob zegent de zonen van Jozef ’, de ‘Badende vrouw’, ‘De Staalmeesters’, het familieportret uit Braunschweig, ‘De Joodse Bruid’. Drie jaar voor zijn dood gaf een rijke Italiaanse koopman uit Genua hem nog opdracht voor twee altaarstukken. Die zijn nooit uitgevoerd, maar het zegt wel iets over zijn roem.”

Gepasseerd Toch werd aan het eind van zijn carrière het doek ‘De samenzwering van de Bataven onder Claudius Civilis’, het grootste dat Rembrandt ooit schilderde, door het Amsterdamse stadsbestuur geweigerd. Het schilderij maakte deel uit van een reeks van acht enorme schilderijen over de geschiedenis van de Bataven en was bestemd voor de galerij bij de Burgerzaal in het nieuwe stadhuis. Oorspronkelijk zou Govert Flinck, Rembrandts vroegere leerling, de gehele opdracht uitvoeren. Maar die overleed. Daarna werd Rembrandt gevraagd een van de taferelen voor zijn rekening te nemen. Toen het doek eenmaal hing, viel het niet meteen in de smaak en

werd hem waarschijnlijk verzocht wijzigingen aan te brengen. In plaats daarvan nam hij het schilderij mee naar huis en versneed het tot een veel kleiner formaat. Eerder al was Rembrandt gepasseerd voor het decoreren van de Oranjezaal in Huis ten Bosch, een van de meest prestigieuze opdrachten van die tijd.

boven Rembrandt, ‘Familieportret’, ca. 1665, olieverf op doek, 126 x 167 cm, Herzog Anton Ulrich-Museum, Kunstmuseum des Landes Niedersachsen, Braunschweig.

Kennelijk konden belangrijke opdrachtgevers, hoe beroemd Rembrandt ook was, gemakkelijk om hem heen? “Dat lag vooral aan de aard van die projecten. Het waren grote decoratieprogramma’s, waarbij de betrokken kunstenaars min of meer in dezelfde stijl moesten schilderen. Bovendien veranderde onder invloed van het Franse classicisme de smaak. Veel kunstenaars pasten hun stijl aan. Ze gingen heldere, veel lichtere kleuren gebruiken. Kozen voor een gladdere manier van schilderen en verdeelden het licht gelijkmatig over de voorstelling. Rembrandt wilde zich daar niet aan conformeren. Een van zijn oud-leerlingen, Samuel van Hoogstraten, klaagde er in diens boek over de schilderkunst bijvoorbeeld over

COLLECT l 43

“Terwijl de mensen niet bewegen, beweegt de verf wel.”

onder Rembrandt, ‘Zelfportret met baret’, 1652, olieverf op doek, 112, x 81 cm, Kunsthistorisches Museum, Wenen.

dat Rembrandt ‘Het licht met heel veel schaduw betaalt’. Rembrandt was duidelijk met andere dingen bezig dan de gangbare mode. In een van de weinige geschreven documenten die we van hem kennen, een brief aan Constantijn Huygens uit 1639, staat iets over het artistieke doel dat Rembrandt zich stelde. Namelijk het door middel van beweging zo goed mogelijk uitbeelden van menselijke emoties, door hemzelf aangeduid als ‘de natuurlijkste beweeglijkheid’. In zijn vroegere werk uit zich dit onder andere in de expressieve houdingen en gebaren van mensen. Gaandeweg blijkt dat echter een doodlopende weg. Als schilder kun je nu eenmaal alleen maar gestolde bewegingen weergeven. Een besef dat kort na de afronding van De Nachtwacht tot Rembrandt moet zijn doorgedrongen.”

Want Rembrandt vermoedde dat het anders kon? “Ja, en daar zien we hem in zijn late werk mee experimenteren. Rembrandt gaat daarin heel anders met ‘beweeglijkheid’ om. In de voorstelling zelf is beweging dan nog nauwelijks aanwezig, maar in zijn manier van schilderen des te meer. Terwijl de mensen niet bewegen, beweegt de verf wel. Er ontstaat een nieuw soort dynamiek. Rembrandt maakte in die tijd voornamelijk schilderijen met levensgrote, schetsmatig opgezette figuren. Vooral portretten, maar ook enkele historiestukken en een serie apostelen. Grote delen van die schilderijen zijn zo schetsmatig uitgevoerd dat ze bijna getekend lijken. Het effect daarvan is dat wij wanneer we ernaar kijken die voorstellingen zelf verder proberen in te vullen. ‘Wie vanaf een afstand of in de schemering een vriend ziet naderen’, schreef Rembrandts leerling Samuel van Hoogstraten daarover, ‘herkent hem toch, ook al zie je hem niet helemaal.’ We zien kortom meer dan er eigenlijk is. Rembrandt wist heel goed hoe dat werkte en liet in feite de beschouwer van het werk mee schilderen. Hij werd daarin steeds avontuurlijker en gaf bovendien het toeval veel ruimte. De textuur en dikte van de verflagen gebruikte hij doelbewust om de illusie van realiteit te versterken. Het oog focust zich immers beter op een rul oppervlak, en ziet gedeelten die uit dikkere verflagen bestaan als meer concreet. De tastbaarheid van het verfoppervlak, schetsmatig schilderen en het toelaten van toeval vergroten het gevoel van werkelijkheid, ontdekte hij. Zo’n schilderij is realistischer dan dat van een fijnschilder. In zijn late schilderijen ontwierp Rembrandt een heel nieuwe picturale illusie, die niet beperkt bleef tot veranderingen in stijl. Als beschouwers moeten we daarin onze weg vinden. Onze ogen laten

44 l COLLECT

ernst van de wetering belicht rembrandt

dwalen over het doek en steeds op een andere plek fixeren, alsof we bezig zijn het schilderij te masseren. Zelf word ik nooit moe ernaar te kijken.”

Poriën Behalve een geniaal schilder was Rembrandt dus ook een uitstekend waarnemingspsycholoog. Gaandeweg begreep hij steeds meer wat hij moest doen en laten om een voorstelling herkenbaar te laten zijn. En het gekke is: hoe losser en schetsmatiger hij werkte, hoe dichter zijn schilderijen de werkelijkheid benaderen. Op zijn laatste doeken beeldde hij slechts een of enkele vrij in de ruimte staande mensen af, die er zo verbluffend levensecht uitzien dat het is alsof ze echt bestaan. “Ze hebben een krankzinnige presentie, het lijkt wel alsof ze ademen”, beaamt Ernst van de Wetering. “Ik heb me altijd afgevraagd waar dat vandaan komt. Waarom kan iets dat zo ruw is

geschilderd zo’n enorme aanwezigheid hebben?” In het boek dat voor hem ligt bladert hij naar Rembrandts beroemde ‘Zelfportret met twee cirkels’, dat op de tentoonstelling is te zien. “Een verbijsterend schilderij met veel ‘wall power’. Het heeft een wonderlijke stille aanwezigheid, die lijkt te leven maar tegelijkertijd van verf is. Dat komt vooral door wat Rembrandt met het gezicht heeft gedaan. Hij was een absolute meester in het weergeven van de menselijke huid. In dit zelfportret heeft hij de vleeskleur van het gezicht heel rul aangebracht. Daardoor denk je zelfs de poriën in het oude mannengezicht te zien. Toen ik ontdekte dat hij dat bewust moet hebben nagestreefd, wilde ik het eerst bijna niet geloven. Maar het is waar, door dat verfoppervlak schiep hij de illusie van poriën en loste hij een probleem op dat de schilders vanaf de zestiende eeuw al had bezig gehouden: het suggereren van ‘de zweetgaatjes’, zoals ze dat in de zeventiende eeuw noemden.”

linkerpagina boven en linksboven Zelfportret met twee cirkels, Rembrandt Harmensz. van Rijn, ca 16651669. Kenwood House, London, The Iveagh Bequest.

MEER WETEN Bezoeken ‘Late Rembrandt’ Rijksmuseum Museumstraat 1, Amsterdam www.rijksmuseum.nl 12-02 t/m 17-05

COLLECT l 45

Het raffinement van

Louise, Comtesse d’Haussonville Met The Frick Collection. Kunstschatten uit New York komt een uitgelezen selectie werken uit de Frick naar het Mauritshuis in Den Haag. Tussen 2013 en begin 2014, toen het Mauritshuis dicht was voor renovatiewerken, verbleven enkele van hun topstukken in de eerbiedwaardige zalen van de Frick, aan de overkant van de Atlantische Oceaan. TEKST: MATTHIAS DEPOORTER

Selfiecultuur

Jean-Auguste-Dominique Ingres, ‘Comtesse d’Haussonville’, 1845. Olieverf op doek, 131,8 x 92,1 cm. The Frick Collection, New York; foto © Michael Bodycomb.

Plinius de Oudere (23-79) verzucht in zijn Naturalis Historia: ‘De kunst van het portretschilderen, waarmee personen zo levensecht mogelijk werden vereeuwigd, is geheel en al verloren gegaan.’ Iets verder weet de schrandere encyclopedist: ‘In ieder geval bestaat er naar mijn mening geen grotere vorm van geluk dan wanneer iedereen er altijd naar hunkert te weten hoe je eruit hebt gezien.’ Toen Louise-Albertine, Princesse de Broglie en Comtesse d’Haussonville (18181882) het leven liet, bestelde haar man, de graaf van Haussonville, meteen een repliek van het indrukwekkende portret waarmee Jean-AugusteDominique Ingres (1780-1867) zijn eega in 1845 had vereeuwigd. Louise had immers het origineel aan haar dochter gelegateerd. Portretten veronderstellen een zekere dosis ijdelheid van de geportretteerden en dienen de basisvereiste die Plinius aanhaalt te respecteren, namelijk levensechtheid. Alsof haar oogopslag geen boekdelen zou spreken, laat Louise er in haar memoires geen twijfel over bestaan: ‘Ik was voorbestemd om te bekoren, om aan te trekken, om te verleiden en om ultiem lijden te veroorzaken bij elkeen die dacht gelukkig te worden met mij.’ Een romantica gepenseeld door een zogenaamd koele neoclassicist. Portretten kunnen het gevecht met de tijd aan-

In Ingres’ tijd was de selfiecultuur en bij uitbreiding het hele portretgenre niet het hoogste goed. Historieschilderkunst met bijbelse, mythologische of geschiedkundige onderwerpen was gewichtiger dan egodocumenten. 46 l COLLECT

gaan. Ze hebben een commemoratief karakter; en met een portie geluk worden ze zelfs overgeleverd. Helen Clay Frick (1888-1984), dochter van Henry Clay Frick (1849-1919), de rijke industrieel uit Pittsburgh in wiens herenhuis aan 5th Avenue in New York de Frick Collection huist, bemachtigde het schilderij van Ingres en voegde het in 1927 toe aan de collectie. In portretten kan men, net zoals op Facebook, de eigen beeltenis vrijelijk manipuleren. Plinius’ hunkering naar het uitzicht van mensen is anno 2015, met de heerschappij van Facebook en de waanzinnig populaire selfiecultuur, bijzonder pertinent. We zien uitsluitend wat mensen van zichzelf willen prijsgeven. Denk aan geleerden poserend voor godsvruchtige boekenkasten en busten van antieke redenaars. Insignes tonen aan tot welke maatschappelijke klasse of intellectuele strekking men behoort, of wil behoren. De patriciër Maarten van Nieuwenhove liet zich in een diptiek met Maria en kind door Hans Memling (ca. 1435-1494) portretteren (Sint-Janshospitaal, Brugge). In het flamboyante tweeluik wordt Van Nieuwenhove, die na de voltooiing van het werk nog burgemeester van Brugge zou worden, ten halve lijve afgebeeld in een huiselijke binnenruimte. De patriciër verhoogde zijn persoonlijk prestige door zich door de grootste portrettist uit het noorden, en op een bijna adellijke wijze te laten schilderen. Het imiteren van een sociaal hogere klasse beïnvloedde de perceptie van zijn persoon. Imagebuilding is natuurlijk van alle tijden, maar het lijkt erop dat we ons nooit eerder meer bewust waren van de vergankelijkheid van het leven. Nooit eerder lag de focus zo sterk op zelfontplooiing en zelfpromotie. Ambitie lijkt de gravin van Haussonville evenmin te ontberen. En toch was in Ingres’ tijd de selfiecultuur en bij

COLLECT l 47

Een 17-tal voorbereidende schetsen getuigen van de queeste naar een onberispelijke compositie. uitbreiding het hele portretgenre niet het hoogste goed. Historieschilderkunst met bijbelse, mythologische of geschiedkundige onderwerpen was gewichtiger dan egodocumenten.

Disegno Ingres, geboren in Montauban, in het zuidwesten van Frankrijk, was een van de belangrijke wegbereiders van het modernisme. Hij voer, samen met zijn instructeur Jacques-Louis David (1748-1825), een neoclassicistische koers. Romantiek en realisme waren niet aan hem besteed. Hij zocht het renaissancistisch evenwichtsideaal. Ingres, heden het monstre sacré van het classicisme, was in de eerste plaats een tekenaar, een aanhanger van het disegno. Giorgio Vasari (151174), de eerste kunsthistoricus, noemde de tekenkunst niet voor niets ‘de vader van onze kunst’. Disegno gaat over sculpturen, schilderijen of gebouwen die eerst gestalte kregen in het hoofd van de kunstenaar. Kunst was een zaak van het verstand: eerst denken, concipiëren, en dan op papier aftasten, uitproberen en bijschaven. Ingres dacht er niet anders over. Kijk maar naar zijn bijzonder knappe potrettekeningen van onder anderen de duivelse violist Niccolò Paganini, met wie de schilder bevriend was. Ingres onderhield ook contacten met andere muzikale grootheden als Liszt en Gounod – hij speelde overigens zelf een aardig stukje viool. In 1801 wint Ingres met zijn doek ‘Achille recevant les ambassadeurs d’Agamemnon’ de prestigieuze Prix de Rome en zakt enkele jaren later af naar de eeuwige stad om er de werken van de antieke en renaissancistische klassieken in zich op te nemen. Eén naam maakt de meeste indruk: het jonggestorven wonderkind Rafaello Sanzio (1483-1520). Diens figuur- en gezichtsttypes, composities, iconografische vindingen, opvattingen over coloriet en tekenkunstige techniek duiken gesublimeerd in het oeuvre van Ingres op. Wat meteen in het oog springt is de gemeenschappelijke gladde schildertechniek met emailachtig oppervlak: gepolijst, gepolierd, gracieus. Het maakt van Ingres een vreemde, weinig toegankelijke schilder: ongenaakbaar en afstandelijk. Het lijkt occasioneel op perfectie die steriliteit in de hand werkt. Tussen 1834 en 1841 is Ingres directeur van de academie van Rome. Daarna keert hij terug naar Frankrijk en begint aan het portret.

48 l COLLECT

Een perfectionist Hij is 62, zij een prille twintiger, maar de beschouwer merkt het verschil in leeftijd niet. Ingres kijkt niet neer op zijn lieftallig model. Een politicus uit die tijd opperde dat de schilder wel amoureuze gevoelens moet hebben gekoesterd te oordelen naar de liefdevolle wijze waarop hij de gravin heeft geborsteld. In werkelijkheid bleek het vervaardigen van het doek hard labeur. Op 26 juni 1842 schetste Ingres haar naar verluidt voor het eerst, met daaropvolgend verscheidene valse starts. Hij had één doel voor ogen: een schilderij maken dat onovertroffen was. Pas op 27 juli 1845 schreef hij in een brief aan Marcotte, een belangrijke mecenas, dat de beeltenis van de gravin eindelijk af was. Ingres verklaarde trots dat haar man en de familie er zeer mee ingenomen waren. Een 17-tal overgeleverde voorbereidende schetsen getuigen van de queeste naar een onberispelijke compositie. Ingres liet niets aan het toeval over. Zijn werk ademt een welhaast pedante perfectie. De setting oogt vlekkeloos. We bevinden ons in het boudoir van Louise, in het huis van de D’Haussonvilles aan de Rue Saint-Dominique 35 in Parijs. De gravin groeide op in Parijs en Broglie, ontmoette in haar ouderlijk huis liberale politici, notabelen, filosofen, historici. Ze was een kleindochter van de intellectueel Madame de Staël. Zelf publiceerde ze enkele boeken, onder andere een biografie van Lord Byron. Ze was onafhankelijk en liberaal. Eeuwenlang hadden mannen het voor het zeggen. Dat valt af te lezen van vrouwenportretten. Forced fashioning: mannen bepaalden houding en mode. Vrouwen zaten heraldisch links, mannen vertoefden aan de soevereine rechterzijde. Men lachte deemoedig en hield de handen doorgaans zedig in de schoot. Vrouwen waren een geforceerd toonbeeld van huiselijk geluk. Niet zo bij Louise. Zij is zelfbewust en mysterieus. De arabeske gevormd door haar onnatuurlijk gehouden linkerarm imiteert de bolle rug, als waren het twee ronde haakjes die een niet onbelangrijke bijgedachte afsluiten. Gelijkaardig beeld onder de gordel: een kleed met twee denkbeeldige, meanderende lijnen die elkaar in evenwicht houden. De blauwgrijze jurk beheerst het werk en accordeert coloristisch met de donkerblauwe fluwelen cover van de haard, de lavendeltint van de muren, het porselein, de turkooizen in haar gouden ring en armband en de weerspiegeling in de monumentale spiegel. Al dat raffinement is dienstbaar aan de helblauwe kijkers van de jongedame. Anjers, tulpen en rozen lijken in het spiegelbeeld sensueel tegen Louises rug op te kruipen. Is ze nu zinnelijk of eerder afstandelijk? Gedistantieerd of playing hard to get? Je verwacht niet dat ze straks gaat knipogen. Een karakter, zoveel is zeker.

the frick collection in het mauritshuis Jean-Auguste-Dominique Ingres, ‘Studie voor het Portret van de Comtesse d’Haussonville’, ca. 1843-1844. Potlood en zwart krijt op papier, 37 x 18,6 cm. The Frick Collection, New York.

Eeuwenlang hadden mannen het voor het zeggen. Dat valt af te lezen van vrouwenportretten. Forced fashioning: mannen bepaalden houding en mode. Niet zo bij Louise. Zij is zelfbewust en mysterieus. MEER WETEN Bezoeken ‘The Frick Collection, Kunstschatten uit New York’ Mauritshuis Den Haag www.mauritshuis.nl 05-02 t/m 10-05

COLLECT l 49

rechts Vincent van Gogh, ‘The Bearers of the Burden’, 1881. Tekening, 47,5 x 63 cm. Coll. Kröller-Müller Museum, Otterlo. © Stichting Kröller-Müller Museum.

Vincent van Gogh

in de Borinage De tijd die Van Gogh in de Belgische Borinage doorbracht, was beslissend voor zijn verdere leven. Hier besloot hij namelijk zijn religieuze aspiraties te verruilen voor het kunstenaarschap. TEKST: LIEVEN DEFOUR

V

óór zijn schilderscarrière dacht Vincent van Gogh lange tijd dat zijn roeping bij de Kerk lag. Tijdens zijn verblijf in het steenkoolbekken van de Belgische Borinage, tussen december 1878 en oktober 1880, gaf hij zijn rol als predikant op en besloot kunstenaar te worden. Als culturele hoofdstad van Europa 2015 wijdt Mons (Bergen) een verhelderende tentoonstelling aan die sleuteljaren in Henegouwen. De expositie maakt duidelijk dat het contact met deze mijnstreek bepalend was voor de sociaal realistische stijl van zijn Hollandse periode (1880-1885).

Op zijn 27ste kwam Van Gogh in de Borinage tot het besef dat hij ook als kunstenaar God kon dienen. 50 l COLLECT

Religieuze drijfveer Zonder twijfel beïnvloedde de familiale omgeving zijn aanvankelijke voorkeur voor een religieuze functie. Zowel zijn vader Theodorus als zijn grootvader Vincent waren dominees van de Hervormde Kerk. Als jongeman had Vincent tijdelijke baantjes in de kunsthandel Goupil en Cie, als onderwijzer en hulppredikant in Engeland en als hulpbibliothecaris in Dordrecht. Telkens opnieuw kreeg de religieuze drijfveer echter de overhand. In 1877 werd het menens en bereidde hij het toelatingsexamen voor de theologische faculteit in Amsterdam voor. Ruim een jaar later staakte hij deze studie, omdat de verplichte vakken Latijn en Grieks hem te zwaar vielen. Toch hoopte hij alsnog met een eenvoudige opleiding zijn doel te bereiken. In augustus 1878 arriveerde hij te Laken bij Brussel, om er

de lessen te volgen aan de Vlaamse opleidingsschool voor evangelisten. Deze leergang was door de Verenigde Protestantse Kerk van België in het leven geroepen om vooral in Wallonië zendingswerk te verrichten. Alhoewel de school bedoeld was voor Vlaamse studenten, mocht Vincent toch gedurende drie maanden als stagiair de lessen volgen. Uiteindelijk kreeg hij geen aanstelling van het evangelisatiecomité, omdat zijn Frans onvoldoende en zijn preken te ‘rudimentair’ waren. Vincent liet zich echter door de afwijzing niet uit het veld slaan. In een brief aan zijn jongere broer Theo, die bij de kunsthandel Goupil en Cie in Parijs werkte, schreef hij in november 1878 dat hij zich, na het lezen van een boek over geografie, door de Borinagestreek en het armoe-

dig bestaan van de mijnwerkers aldaar, aangetrokken voelde. Met een aanbevelingsbrief van zijn vader en de dominee Abraham Pieterszen, kreeg Vincent in januari 1879 dan toch een tijdelijke aanstelling van zes maanden als lekenpredikant in Wasmes, een dorpje met een kleine protestantse gemeenschap, op dertien kilometer ten zuidwesten van Mons.

‘Mineur entre les mineurs’ Vincent nam zijn intrek in een woning van de bakker Jean-Baptiste Denis, in de rue du Petit Wasmes 81, nu de rue Wilson. Van hieruit zocht Vincent de mijnwerkers op en gaf zich met hart en ziel over aan zijn zendingswerk. Hij predikte in de ‘Salon du bébé ’, een danszaal in de rue du Bois, gaf Bijbellezingen tijdens bijeenkomsten in

uiterst boven Van augustus 1879 tot oktober 1880 verbleef van Gogh in dit huis in Cuesmes, een deelgemeente aan de zuidwestrand van Mons. Copyright Ville de Mons. boven Bij zijn aankomst in de Borinage in december 1878 nam van Gogh zijn intrek in deze woning in Wasmes, 13 kilometer ten zuidwesten van Mons. De arbeiderswoning werd gerenoveerd. links Vincent van Gogh, ‘De zaaier (naar Jean-François Millet)’, 1890. Olieverf op doek, 64 x 55 cm. Coll. Kröller-Müller Museum, Otterlo. © Stichting Kröller-Müller Museum.

In zijn brieven raadde zijn broer Theo hem dan ook aan om met de kunst als broodwinning te beginnen. Op dat ogenblik ruilde Vincent zijn mystieke, voor een artistieke roeping. COLLECT l 51

arbeidershuizen en verzorgde de zieken. Vincent wenste het christendom letterlijk in de praktijk te brengen en het erbarmelijke leven en de ontberingen van de arbeiders en de mijnwerkers te delen. Zijn keuze viel op een direct apostolaat onder de uitgemergelde ‘gueules noires’, die vaak ook nog analfabeet waren. Hij schonk hun zijn kleding en voedsel, vond de weliswaar sobere arbeiderswoning van Denis te luxueus en nam zijn intrek in een armzalige, wrakkige barak, waar hij op een strobaal sliep. Niet alleen bovengronds gedroeg Vincent zich als een ‘mineur entre les mineurs’. In april 1879 daalde hij 700 meter af in de put B van de steenkolenmijn van Marcasse en ervoer er de schrijnende werkomstandigheden en de dreigende omgeving aan den lijve. In een brief aan Theo schreef hij hoe kinderen, zowel jongens als meisjes, kleine wagentjes moesten vullen, die daarna over rails door paarden getrokken werden. 1879 was overigens een tragisch jaar, met mijn-

rampen en tyfusepidemieën. Op 17 april 1879 werd Vincent heftig gegrepen door een mijngasontploffing in put 2 van de naburige steenkoolmijn van Frameries. Het was een mijn die in de Borinage een moorddadige reputatie bezat. Bij deze ramp vielen 121 doden naast talloze gewonden. Vincent verzorgde er niet alleen de slachtoffers, maar hij zette zich ook in bij de daarop volgende stakingen.

Afwijzing Tijdens zijn verblijf in Wasmes maakte Van Gogh houtskooltekeningen van de familie Denis tijdens hun huishoudelijke activiteiten, het hoeden van de koeien en paarden, het bewerken of het spitten van het land of bij de aardappeloogst. Ook zette hij de eerste tekeningen met mijnwerkers voor hun stulpje of sjouwende arbeiders op papier. Daarvan is echter weinig bewaard gebleven, omdat Vincent ze zelf vernietigde of moeder Denis er ‘de kachel mee aanmaakte’.

Niet alleen bovengronds gedroeg Vincent zich als een ‘mineur entre les mineurs’. In april 1879 daalde hij 700 meter af in de put B van de steenkolenmijn van Marcasse en ervoer er de schrijnende werkomstandigheden en de dreigende omgeving aan den lijve.

boven Vincent van Gogh, ‘De maaier met sikkel (naar Jean -François Millet)’, 1880. Tekening, 55,5 x 30 cm. Uehara Museum of Modern Art. © Uehara Museum of Modern Art. rechts Vincent van Gogh, ‘De spitters (naar Jean-François Millet)’, 1889. Olieverf op doek, 72 x 93 cm. Collectie Stedelijk Museum Amsterdam. © Collectie Stedelijk Museum Amsterdam.

52 l COLLECT

van gogh in de borinage Ondanks de toewijding en opoffering konden de kerkelijke oversten de houding van Vincent als zendeling-arbeider niet appreciëren. Zij weigerden zijn mandaat van hulppredikant te verlengen. Na zes maanden stage werd Vincent in juli 1879 door het synodaal evangelisatiecomité negatief beoordeeld. Het verslag prees zijn inzet, maar concludeerde dat hij ‘le don du parole’ miste en beter een ander beroep kon kiezen. Deze afwijzing raakte Vincent diep en lokte bij hem een averechtse reactie uit. Hij voelde zich gesterkt in zijn overtuiging en trok in augustus 1879 naar Brussel voor een onderhoud met de dominee Abraham Pieterszen, die medeoprichter was van de Vlaamse opleidingsschool en zelf ook schilderde. Bij het zien van zijn eerste schetsen van mijnwerkers moedigde Pieterszen Vincent aan om verder te gaan met tekenen.

Artistieke roeping Nog dezelfde maand keerde Van Gogh terug naar Cuesmes, een deelgemeente aan de zuidwestrand van Mons en hielp er vrijwillig de prediker Joseph Franck bij zijn missiewerk. Vincent nam zijn intrek in het huis van de mijnwerker Charles Decrucq in de rue du Pavillon 3, dat eigendom van Franck was. In het ‘Maison du Marais’ (het huis van het moeras), verbleef Van Gogh van augustus 1879 tot oktober 1880. Hij kwam er tot het besef dat hij ook als kunstenaar God kon dienen en begon zich als 27-jarige intensief op het tekenen toe te leggen. Met potlood en houtskool schetste hij ijverig naar de natuur. Ondanks het onhandig perspectief, bracht hij een overtuigend realistisch beeld van de eenvoudige boeren en zwoegende arbeiders, de mijnwerkershuizen in Cuesmes en landschappen in de Borinage. In zijn brieven raadde zijn broer Theo hem dan ook aan om met de kunst als broodwinning te beginnen. Op dat ogenblik ruilde Vincent zijn mystieke, voor een artistieke roeping. Van de bundels prenten, die Theo hem vanuit Parijs toestuurde, liep Vincent vooral warm voor het werk van Jean-François Millet. Naar het voorbeeld hiervan maakte Van Gogh in 1880 potloodtekeningen van ‘Les Bêcheurs’ en ‘Le moissoneur à la faucille’, die hij later ook in olieverf uitvoerde. Ze waren een typische illustratie van het belang van de Borinage-periode voor zijn latere kunstloopbaan. In de loop van 1880-1881, kopieerde Vincent ook de volledige ‘Cours de dessin’, van de Franse kunstenaar Charles Bargue. Deze reeks prenten werd door de kunsthandel Goupil en Cie in Parijs uitgegeven en bestond uit 197 litho’s, die aspirant-kunstenaars inleidden in de studie van grote meesters, het kopiëren van gipsen afgietsels en tekenen naar levend model.

links Vincent van Gogh, ‘Huizen in de zon in Les Saintes-Maries-de-la-Mer’, 1888. Tekening, 30,5 x 47,2 cm. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation). © Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation).

Weverstaferelen Toch voelde Vincent de behoefte aan een nog betere scholing. Daarom ondernam hij begin maart 1880, aan het einde van een ijskoude winter, een barre voettocht naar Courrières, een gemeente in de Nord-Pas-de-Calais, waar de door hem vereerde realistische schilder Jules Breton woonde. Deze reis bedroeg heen en terug 170 kilometer, waarvan Vincent er 135 te voet aflegde. Tijdens het passeren van de Noord-Franse dorpen, schetste hij de plaatselijke wevers. Hier ligt mogelijks de kiem van de talrijke weverstaferelen die hij in 1883-1884 in Nuenen in verf, aquarel, inkt en potlood uit zou voerden. Bij zijn aankomst in Courrières was Vincent zó onder de indruk van de woning van Jules Breton, dat hij niet durfde aankloppen. Toch vertrouwde hij, na zijn thuiskomst in Cuesmes, in een brief aan Theo toe dat hij tijdens die reis definitief voor de schilderkunst had gekozen. In het huis van de mijnwerker Decrucq klaagde Vincent steeds vaker over het plaatsgebrek bij het maken van de grote tekeningen naar Charles Bargue. Zijn ‘atelier’ bevond zich in een slaapkamer, die hij met de kinderen van de mijnwerker moest delen. Ontmoedigd door de penibele levensomstandigheden, trok Vincent in oktober 1880 naar Brussel om zich verder op de tekenkunst toe te leggen.

Naar de Brusselse academie In de Belgische hoofdstad werd Vincent niet alleen materieel ondersteund door Theo, zijn broer introduceerde hem ook bij de jonge rijke schilder Anthon van Rappard, die zijn atelier ter beschikking stelde. Op advies van de uit Nederland afkomstige landschapsschilder Willem Roelofs, schreef Vincent zich op 15 november 1880 in aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten te Brussel, waar hij zich in de anatomie en het perspectief verdiepte. Door zijn complexe persoonlijkheid kon Vincent echter moeilijk aarden in het dwingende kader van die opleiding, waardoor hij in de lente van 1881 weer bij zijn ouders in het Nederlandse Etten ging wonen.

MEER WETEN Bezoeken ‘Van Gogh in de Borinage De geboorte van een kunstenaar’ Beaux-Arts Mons (BAM) Mons (Bergen) België www.mons2015.eu 25-01 t/m 17-05

COLLECT l 53

MONS 2015 gesprek met

Elio Di Rupo

Op 24 januari was er in het Belgische Mons (Bergen) een groot openingsfeest vanwege het jaar waarin de stad zich Culturele Hoofdstad van Europa mag noemen. Voor COLLECT had ik een gesprek met de burgemeester van Mons, ex-premier Di Rupo, over wat er allemaal op het programma staat, variërend van de tentoonstelling over Vincent van Gogh tot de de rol van de cultuur in de samenleving. TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

“Cultuur is de opstap naar ons aller toekomst” Multimodaal station Bergen maakt zich klaar voor een boeiend jaar. Er is heel wat geinvesteerd om de culturele infrastructuur én stadsinfrastructuur te vernieuwen, met onder meer een nieuw trein- en busstation. Critici vragen zich af of het nieuwe station, ontworpen door de Spaanse architect Santiago Calatrava, echt wel 150 miljoen moest kosten, nu de door geldzorgen geplaagde NMBS (Nationale Maatschappij der Belgische

54 l COLLECT

Spoorwegen), drastisch moet bezuinigen, het geregeld tot spoorstakingen komt en het klachten van treinreizigers regent. Elio Di Rupo: “Ik wil er allereerst op wijzen dat het nieuwe treinstation niets te maken heeft met ‘Mons 2015’. In alle grote steden van dit land zijn de stations grondig gerenoveerd of zijn er nieuwe gebouwd. Mons en Mechelen zijn de laatste onderdelen van het strategische programma van de NMBS. Die voor de renovatie van de stations uitgegeven bedragen, hebben trouwens ook niets te maken met die voor het personeel, de dienstregeling en de beveiliging. Het gaat om een apart budget. “Een van de grote problemen van de NMBS is de dichtheid van haar netwerk. Het nieuwe station van Mons komt er niet om indruk te maken. Het zal de historische stadskern verbinden met de nieuwe wijk Grands Prés. Het maakt deel uit van een masterplan, opgesteld door Calatrava op verzoek van de NMBS, de eigenaar van het terrein. Het wordt ook een multimodaal station dat uniek is voor België, met drie perrons voor bussen en de rest voor treinen. Calatrava heeft daar iets heel treffend over gezegd: ‘Je lost de problemen niet op door te stoppen met creëren. Het is een daad van hoop. Mons bezit drie meesterwerken die behoren tot het werelderfgoed dat erkend is door de Unesco: het belfort, de folkloristische wedstrijd Le Doudou en het mijncpmlex in Spiennes. Het nieuwe station is voor de stad een springplank naar de 21e eeuw.’ Hij zei ook: ‘Je kunt ook een goedkoop gebouw ontwerpen, maar dat zal dan slechts een afspiegeling van de menselijke ellende zijn.’ Ik ben het volkomen met hem eens.”

Cultuur toegankelijk maken Wat is uw kijk als partijvoorzitter op cultuur? Hoe belangrijk vindt u de rol van cultuur in een samenleving als de onze, die steeds meer naar extremen neigt? “Cultuur is ons immateriële erfgoed. Ze vormt een band tussen de vorige generaties en onze tijdgenoten. Ze is ook de opstap naar ons aller toekomst. Vandaar dat we haar zo krachtig mogelijk moeten ondersteunen en verspreiden. Iedereen, van het kleinste kind tot de knapste kop, kan ontroerd worden door een kunstwerk, complex of niet. Maar iedereen moet dan wel de kans krijgen om kennis te maken met zo’n schilderij, foto, voorstelling of wat dan ook. Dat is dan ook een van de grote uitdagingen van Mons 2015: cultuur toegankelijk maken voor alle burgers. Ik herinner eraan dat tachtig procent van de driehonderd evenementen, georganiseerd ter gelegenheid van deze manifestatie, gratis toegankelijk is. In uw vraag zit een pijnlijke vaststelling: de verbrokkeling

van onze samenleving, het losser worden van de banden. In 2015 nodigen we alle inwoners van Mons uit naar buiten te komen en er samen met de bezoekers iets moois van te maken.”

Immateriële materialen Nu er maar geen einde lijkt te komen aan de economische crisis in Europa, zeggen sommigen dat de economie en de werkgelegenheid voorrang moeten krijgen en dat cultuur kan wachten. “De economie is al een harde wereld op zich en laat weinig ruimte voor emoties. Maar een wereld zonder cultuur wordt de triomf van de afgestompte geesten. Ik vrees dat zij die zo redeneren, niet beseffen hoe onze wereld en onze economie aan het veranderen zijn. We werken steeds meer met ‘immateriële materialen’. Het internet en de informatica vervangen steeds meer onze traditionele instrumenten. In een wereld vol mogelijkheden is het van vitaal belang sterk te staan op het gebied van kennis, creativiteit en innovatie. Uitvinden, creëren, herstellen: het is een niet-aflatend proces van leren en vervolmaken. Cultuur is het brandpunt van creativiteit en experimenten. Cultuur leert ons anders denken, maar ook anders te werken. Elke investering in cultuur, is een investering in onze ontplooiingsmogelijkheden en dus in welvaart en werkgelegenheid.”

Nieuw publiek aantrekken Zouden we, in plaats van cultuur te zien als een manier om te communiceren en zelfs te consumeren, niet met ons culturele aanbod de lat hoger moeten leggen? Moeten we de burger er niet toe aansporen zichzelf te overtreffen. Om zijn eigen leefwereld in twijfel te trekken en zich open te stellen voor de wereld? “Ik zal u een anekdote vertellen: in 2006 had Martine Aubry me uitgenodigd voor een tentoonstelling in de Tri Postal, in Lille. Ik zag daar hele gezinnen, bejaarden die duidelijk niet verder hadden kunnen studeren, probleemjongeren en mindervaliden, die allemaal verrukt keken naar wat daar was tentoongesteld. Dat was mijn droom voor Mons 2015. Ik zal blij zijn als onze culturele instellingen tegen het einde van dit jaar een nieuw publiek hebben weten aan te trekken. Veel mensen zetten nooit een voet in een museum, schouwburg of tentoonstellingsruimte. Ik wil dat de mensen zin krijgen in cultuur. De glazen wand die een deel van de bevolking ervan weghoudt, moet gesloopt worden. Dat is nu nét de grote uitdaging van een culturele hoofdstad van Europa: toegankelijk zijn voor zoveel mogelijk mensen. Zorgen dat ze allen samen leuke en verrassende momenten kunnen beleven. “Wanneer ik het programma van Mons 2015 bekijk, dan denk ik dat we die wat gekke uitdaging van tien jaar geleden tot een goed einde gaan brengen. Evenementen van hoog niveau moeten we toegankelijk maken voor zoveel mogelijk mensen. In één eeuw heeft onze regio kwalitatief gezien een grote sprong voorwaarts gemaakt. Ik ben ervan overtuigd dat Mons en de Borinage nu eindelijk de bladzijde omslaan en een nieuwe toekomst tegemoet gaan. Mons 2015 zal daar zeker toe bijdragen.”

Vincent van Gogh Mons 2015 begint met een tentoonstelling over een minder bekende episode uit de carrière van een van de grootste Europese schilders van de negentiende eeuw, Vincent van Gogh. Vanwaar die keuze? “Enerzijds wilden we beginnen met een origineel volksevenement van internationaal niveau. Anderzijds laat deze tentoonstelling het publiek een onvermoede link tussen Vincent van Gogh en de Borinage ontdekken. De tentoonstelling vormt dus een symbool

voor een culturele hoofdstad, die gericht is op zowel het internationale, als het regionale. Een dergelijk evenement bevat voor de jonge generatie een boodschap van inspiratie en creativiteit, waar onze regio zo’n sterke behoefte aan heeft. Dat hopen we in ieder geval. “Het was in de Borinage dat Vincent als prediker werd geconfronteerd met de barre levensomstandigheden van de mijnwerkers. Hij leefde er net als hen in armoede. Uiteindelijk, na een reeks tegenslagen en een innerlijke strijd, besliste hij kunstenaar te worden. Deze tentoonstelling leert ons dat Van Gogh sommige onderwerpen die hij in de Borinage schilderde, ook in zijn latere carrière nog heeft uitgebeeld. U zult dus werken te zien krijgen die hij niet in de Borinage heeft geschilderd, maar die niettemin geïnspireerd zijn op het leven van eenvoudige mensen. De tentoonstelling is dus uniek in haar genre, omdat we voor het eerst kunnen zien hoe het allemaal begon voor een van de grootste moderne kunstenaars en hoe bepalend de invloed van die periode is geweest. “Toch is het niet de eerste keer dat Mons eer doet toekomen aan Van Gogh. Dat gebeurde al in 1914, ter gelegenheid van de ‘Salon du Bon Vouloir’. Maar helaas werd deze expositie vroegtijdig beëindigd door de oorlog. En in 1980 was er in het Museum voor Schone Kunsten een prachtige tentoonstelling over hem, met als titel ‘Van Gogh in België’. Deze werd gehouden in het kader van het festival Europalia, dat toen gewijd was aan België.”

Communicatieproblemen Van Gogh verbleef maar een korte tijd in de Borinage. Voor hem was dat een periode van intens mysticisme en zwarte ellende. Waarom denkt u dat hij nagenoeg niet werd geaccepteerd door de mijnwerkers en de overige bevolking, die hij nochtans wilde helpen? “Verschillende gedeelten van de tentoonstellingscatalogus handelen over die periode, die bepalend is geweest voor zijn verdere carrière. Daarin vindt u dus al een antwoord op uw vraag, maar ik geef u graag ook mijn eigen kijk hierop. In 1875 voelde Van Gogh zich steeds meer aangetrokken tot het religieuze. Een jaar later besliste hij evangelist te worden, of beter gezegd, een prediker onder de werkende klasse. In december 1878 trok hij naar de Borinage. Eerst ging hij in Wasmes wonen, daarna in Cuesmes. Hij wilde er de mijnwerkers een hart onder de riem steken, maar er waren verschillende obstakels. Sjraar van Heugten, de curator van de tentoonstelling, wijst allereerst op de moeite die Van Gogh had om de streektaal, het Waals van de Borains, te begrijpen, temeer daar ze erg snel praatten. De bewoners hadden tegelijkertijd een probleem met het begrijpen van het keurige, maar ook snelle Frans dat de Nederlander sprak. “Sjraar van Heugten zegt ook dat Vincents keuze om in ellendige omstandigheden te leven, moeilijk te vatten was voor mensen die al bij hun geboorte veroordeeld waren tot een armoedig bestaan. Van Gogh was niet zo’n goed spreker. Zijn religieuze bijeenkomsten schonken niet veel troost. Als prediker was hij dan ook niet bijster populair. De raad van het Vlaamse college van evangelisten stelde zijn inzet voor de armen en zieken wel op prijs, maar zijn tekortkomingen waren groter dan zijn toewijding. In juli 1879 besliste men dan ook om een einde te maken aan zijn tijdelijke contract. In 1880, na een periode van twijfels, hakte hij de knoop door: hij zou kunstenaar worden. In oktober 1880 verliet hij de Borinage, na er iets minder dan twee jaar te hebben gewoond. Dat lijkt misschien kort, maar het had wel een beslissende invloed op zijn carrière, die amper tien jaar duurde.”

COLLECT l 55

De twee grote liefdes van de aartshertog

Anna Plochl & het landschap van de Steiermark In het Albertina te Wenen wordt de komende maanden een expositie gehouden van aquarellen die men zelden te zien krijgt. Ze tonen de Alpen in al hun schoonheid en werden ooit bijeengebracht door Erzherzog Johann von Österreich. TEKST: FREDERIK F. BARENDS

S Thomas Ender (1793-1875), ‘Gezicht op de Grossglockner met de Pasterzengletscher’. Aquarel, 1832. Particuliere collectie.

56 l COLLECT

oms denk ik weleens, als ik mijn leven zou mogen overdoen, voor welke tijd zou ik dan kiezen? Het empire was lang een van mijn favorieten, maar langzamerhand begint de biedermeierperiode steeds hogere ogen te gooien. Dat komt vooral doordat ik erachter gekomen ben dat het beeld dat ik ervan had niet klopt. Net als velen dacht ik alleen maar aan een periode van intense bur-

gerlijkheid, maar dat kwam doordat ik me liet leiden door de figuur van Gottlieb Biedermaier, de man aan wie het tijdperk zijn naam te danken heeft. Maar de gedichten in de ‘Fliegende Blätter’, waarin hij de hoofdpersoon vormt, waren satirisch bedoeld en gaven geen écht beeld van de werkelijkheid. Integendeel. In plaats van burgerlijk te zijn, hadden veel mensen in die peri-

ode een zeer zuivere opvatting van de romantiek en leefde men in grote harmonie met zijn omgeving. Daar vond ik nog weer eens de bevestiging van bij de aquarellen die nu in het Albertina te zien zijn. Ze tonen een wereld waarin een grootse natuur overheerst, maar waarin de mens toch zijn eigen bescheiden plaats gevonden te heeft. Het is een situatie die niet meer lijkt te bestaan en waarnaar men alleen maar kan terugverlangen.

Veelzijdige belangstelling De collectie aquarellen, waaruit nu een keuze is gemaakt van 150 stuks, is destijds aangelegd door de Erzherzog Johann Baptist Fabian Sebastian von Österreich (1782-1859). Als groep vertonen deze aquarellen een grote overeenkomst, wat onwillekeurig bij mij de vraag opriep waarom die Erzherzog zo gericht verzamelde. Het eerste wat ik daarbij ontdekte, was dat hij tijdens zijn leven ongeveer 1500 soortgelijke bladen bijeengebracht heeft. Zoiets kon alleen maar als hij er duidelijk van bezeten is geweest.

Bij mij heeft zoiets altijd tot gevolg dat ik meer over de achtergronden van zo’n verzameldrift te weten wil komen en daarbij kwam ik tot de ontdekking dat hij een uiterst boeiende persoonlijkheid geweest moet zijn. Kortom, iemand die ik, had ik dus in die tijd geleefd, bijzonder graag had willen leren kennen. Een korte beschrijving van zijn levensloop zal dat verduidelijken. Hij werd geboren in Florence, omdat zijn vader, de latere keizer Leopold II, op dat moment daar nog als Erzherzog von Toskana resideerde. De jonge Johann - hij was het dertiende kind in het gezin - toonde reeds op jeugdige leeftijd een veelzijdige belangstelling. Hij beheerste naast Italiaans en Latijn, ook Frans en Duits. Geschiedenis, kunst en sociale vraagstukken bestudeerde hij als gevolg van zijn contacten met de historicus Johann von Müller. Daarnaast hield hij zich bezig met de techniek, de landbouwmethoden en ook had hij grote interesse voor de geologie en de natuur van de Alpenlanden. In september 1800 bezocht hij voor de eerste maal Tirol.

Matthäus Loder (1781-1828), ‘De watervallen in Tischlerkar bij Bad Gastein’. Gouache en aquarel. 1826/27. Particuliere collectie.

COLLECT l 57

58 l COLLECT

de twee grote liefdes van erzherzog johann von osterreich Maar ja, gezien zijn afkomst werd er van hem verwacht dat hij een militaire carrière zou ambieren. Daar ging weliswaar zijn hart niet naar uit, maar aan deelname aan een aantal oorlogshandelingen gedurende de napoleontische tijd viel voor hem helaas niet te ontkomen.

De dochter van de postmeester Eenmaal verlost van de legerdienst koos hij voor een leven waarin hij zijn liefhebberijen kon botvieren. In 1811 richtte hij in Graz het Johanneum op, een museum dat nog altijd als Universalmuseum bestaat en dat, met als kern zijn oude verzamelingen, thans 4,5 miljoen objecten bevat. Daarnaast hield hij zich bezig met de agrarische sector. Via een stroman kocht hij in 1818 op een veiling het Freigut Brandhofen bij het dorp Gusswerk in de Oostenrijkse Steiermark. Het was een grote herenboerderij, waar hij zich op het fokken van vee ging toeleggen. Via een erfenis van zijn oom Albert Casimir von Sachsen-Teschen, was hij in staat na 1822 Brandhofen tot een soort kasteelachtig landhuis uit te breiden. Een van zijn kunstenaarsvrienden, Ludwig Ferdinand Schnorr von Carolsfeld (1788-1853) hielp hem daarbij en zo verrezen er o.a. een jachthuis en een achthoekige neogotische kapel. Erzherzog Johann kwam via zijn bezigheden op het gebied van de landbouw en veeteelt veel in aanraking met de bevolking van de Steiermark. Hij kreeg er een innige band mee en omdat hij veel in hun kringen verkeerde ontmoette hij in Aussee de vijftienjarige Anna

Plochl. Hij werd smoorverliefd op haar, maar omdat haar vader slechts een eenvoudige postmeester was, achtte zijn familie een huwelijk onmogelijk. Maar Johann hield vol en na vele jaren van aandringen gaf zijn oudere broer Franz, inmiddels sedert 1804 keizer van Oostenrijk, eindelijk zijn toestemming. In de slotkapel van Brandhoven, romantischer kon het haast niet, werd op 18 februari 1829 om middernacht het huwelijk tussen Anna en Johann voltrokken. Het liep allemaal nog goed af, want uiteindelijk, de familie kon niet veel anders, werd in 1834 Anna Plochl (1804-1885) als Freifrau von

linkerpagina boven Jakob Gauermann, Brunn aan de Brunnsee bij Wildalpen in de Steiermark’. Aquarel, 1812. Particuliere collectie. linkerpagina onder Thomas Ender ( 1793-1875), ‘Smeltende ijsmassa aan de voet van de Oberen Schulzbacher (Venediger)’. Aquarel, 1829. Particuliere collectie. boven Thomas Ender, ‘Wijngaard te Brixen (Oostenrijk)’. Aquarel, 1845. Particuliere collectie.

links Matthäus Loder (1781-1828), ‘Een roeitochtje van Erzherzog Johann en zijn geliefde Anna Plochl’. Zij moesten toen nog vijf jaar wachten op de toestemming voor hun huwelijk. Aquarel, 1824/25. Particuliere collectie.

COLLECT l 59

Brandhoven toch nog in de adelstand verheven. Maar nog tot 1839 mocht het paar zich echter niet in het openbaar vertonen, want een mesalliance bleef het.

Die Kammermaler Erzherzog Johann was zeer verknocht aan de Alpenlanden en in het bijzonder aan het landschap

60 l COLLECT

van de Steiermark, waar hij niet alleen zijn bezittingen had, maar gaandeweg ook een steeds grotere gehechtheid aan het gewone volk ontwikkelde. Nu was er in de na-napoleontische tijd een nieuwe vorm van toerisme op gang gekomen. In de achttiende eeuw waren het voornamelijk adellijke jongelieden geweest die een ‘grand tour’ naar de

de twee grote liefdes van erzherzog johann von osterreich

Reeds jong was Johann von Österreich geïnteresseerd in de geologie en de natuur van de Alpenlanden. Op zijn achttiende bezocht hij voor de eerste maal Tirol. En waar in de eeuw daarvoor de grand-tourreizigers schilderijen als ‘souvenir avant la lettre’ mee naar huis hadden genomen, ontstond er nu een markt voor aquarellen en litho’s van zo op het oog nog onaangetaste beboste en bergachtige landschappen. Om aan deze vraag te voldoen begon een aantal kunstenaars zich hierop toe te leggen. Erzherzog Johann, die al als twintigjarige zijn eerste aquarellen met Alpenlandschappen had gekocht, maakte gretig gebruik van de nieuwe mogelijkheden. Hij had altijd al vriendschappen met kunstenaars onderhouden, zoals met de bloemenschilder Johann Knapp (1778-1843) en de historieschilder Karl Russ (1779-1843), maar nu ging hij een speciale verbintenis aan met een aantal kunstenaars waarvan het werk hem zeer beviel, omdat ze het Alpenlandschap weergaven op dezelfde wijze als hij het beleefde. Het waren o.a. Johann Kniep (1779-1843), Thomas Ender (1793-1875), Jakob Gauermann (1773-1843) en Matthäus Loder (1781-1828). De Erzherzog noemde ze zijn ‘Kammermaler’ en onder die naam zijn ze de geschiedenis ingegaan.

links Matthäus Loder (1781-1828), ‘De burcht Strechau boven Rottenhamm’. Aquarel en potlood, 1826. Particuliere collectie.

Verheerlijking van de natuur

mediterrane gebieden gemaakt hadden, maar in de biedermeiertijd ging een nieuw publiek zich voor het reizen interesseren. Ook verlegde zich de belangstelling naar andere reisdoelen dan alleen de klassieke monumenten van de Romeinen en Grieken. Men begon als gevolg van de romantiek meer en meer de ongerepte natuur en dan vooral die in een sterk geaccidenteerd terrein, te verheerlijken.

De romantiek beleefde zijn bloeiperiode tussen 1795 en 1848. Het biedermeiertijdperk, met zijn voorliefde voor fantasie, verbeelding en een sterke hang naar emotie, viel daar dus in. Die tendens is dan ook terug te vinden in de landschapsaquarellen van de Kammermaler. Ze kozen bij voorkeur voor plekken waar de natuur nog nagenoeg onaangetast was en de invloed van de mens zich nog nauwelijks had laten gelden. Zo er niet aan stoffering met figuren of bouwwerken te ontkomen viel, waren die altijd van een formaat dat de grootsheid van de natuur alleen maar benadrukte. Afbeeldingen van steden, spoortreinen of de rokende schoorstenen van de toen opkomende industrie zult u er zelden in aantreffen, want daar hadden veel biedermeiers een afkeer van. Veel van de landschappen zijn dan ook gemaakt vanuit een poging om te ontsnappen aan de werkelijkheid. Deze bestond uiteraard wél, maar men vervormde die maar al te graag, zodat er een verheerlijking van de natuur ontstond. En zo kan men nu in Wenen, nét als destijds de Erzherzog, wegdromen bij de op een geïdealiseerde manier afgebeelde oorden in de Steiermark of het Alpengebied en zich zo vereenzelvigen met de geluksmomenten van de biedermeiermens.

MEER WETEN Bezoeken ‘Von der Schönheit der Natur’ Albertina Albertinaplatz 1 Wenen www.albertina.at 27-02 t/m 31-05 Lezen ‘Von der Schönheit der Natur Die Kammermaler Erzherzog Johanns’ Door Maria Luise SternathSchuppanz en Klaus Albrecht Schröder. Gebonden, 224 pagina’s, 152 afbeeldingen in kleur. ISBN 9783777423937 Prijs: € 34,90

COLLECT l 61

Kurkmodellen Praktische leerstof over de klassieke oudheid

Er was eens een tijd dat het voor menigeen onmogelijk was om de restanten van de klassieke oudheid met eigen ogen te aanschouwen. Maar voor die thuisblijvers was er toch een oplossing. TEKST: FREDERIK F. BARENDS

Een kurkmodel en een detail hiervan, van de tempel van Poseidon (Neptunus) te Paestum, door Domenico Padiglione. Ca 1820, grondplaat 28 bij 63,5 cm. Padiglione was sinds 1806 als modellenmaker in dienst bij het Museo Reale te Napels. Dat er naar verhouding veel modellen van de tempels in Paestum bestaan, heeft te maken met het feit dat deze redelijk gave bouwwerken pas in het midden van de achttiende eeuw ontdekt zijn. De streek was namelijk uiterst moerassig en werd daarom nooit bezocht. Maar die ontdekking gold toen als sensationeel. Overigens is een vergelijkbaar kurkmodel onlangs in Engeland geveild voor £ 25.000. © Thomas Coulborn & Sons Ltd, Sutton Coldfield.

62 l COLLECT

D

e achttiende-eeuwse grand-tourreiziger verkeerde tegenover de hedendaagse toerist in een benijdenswaardige positie. Hij had in het mediterrane gebied de klassieke beschavingen niet alleen letterlijk en figuurlijk onder handbereik, hij kon van de restanten ervan zoveel hij maar wilde mee naar huis nemen. En dat waren niet alleen gemmen, cameeën, munten, kleine bronzen voorwerpen of aardewerk, kortom objecten die makkelijk in een koffer pasten. Nee, omdat hij dikwijls de opgravingen van nabij volgde, kon hij ook min of meer complete beelden, sarcofagen, stukken fresco of mozaïek richting zijn thuisland laten verschepen. Deze gewoonte nam in de tweede helft van de achttiende eeuw zo’n hoge vlucht, dat handelaren van alles bedachten om aan de vraag te voldoen. Ze lieten afdrukken in gips van de gemmen ma-

ken en gaven beeldhouwers opdrachten om klassieke sculpturen, eveneens in gips, af te gieten. Deze laatsten waren er overigens vaak ook niet vies van om door hen gemaakte marmeren kopieën voor écht te verkopen.

Traditie in kurk Voor de grand-tourreiziger die geijkte klassieke monumenten afreisde, was er een andere oplossing bedacht. Hij kon als herinnering een schilderij kopen, waarop die bouwwerken waren afgebeeld. Voor het gemak stonden er daar vaak twee of drie op, die in werkelijkheid helemaal niet bij elkaar stonden, maar dat wisten de thuisblijvers natuurlijk niet. In de tweede helft van de achttiende eeuw bedachten enkele artisans in Rome en Napels daar een variant op. Vanaf de zestiende eeuw werden er namelijk al een soort

maquettes van belangrijke steden gemaakt, meestal van hout, maar soms ook van kurk. Ook de entourage voor de vaak uit honderden figuren bestaande kerstgroepen, bestaande uit een landschap waarin allerlei bouwwerken stonden, vervaardigde men in Italië al geruime tijd uit deze materialen. Waarom zouden ze dan ook geen schaalmodellen van klassieke bouwwerken in kurk gaan vervaardigen? Het werkelijke voorbeeld ervan konden die grandtourreizigers immers niet meenemen.

Antonio Chichi Het maken van zo’n kurkmodel van een klassiek monument viel overigens niet mee. Stukken schors van de kurkeik werden er minstens een etmaal voor platgeperst en daarna tegen het verbrokkelen ingevet. Dan sneed men er kleine stukken uit en die werden, na gladgemaakt te zijn, op een houten kern gelijmd. Soms spijkerde men ze ook. Vooral het snijden en aanbrengen van de details vereiste veel aandacht. Hiervoor werden soms kleine hoeveelheden gips of terracotta gebruikt. Nadat het geheel zo veel mogelijk in overeenstemming met de ruïneuze en bemoste werkelijkheid was gebracht, plaatste men het op een houten ondergrond. Natuurlijk was de ene, vaak anonieme vakman, in dit werk beter dan zijn collega. Wiens naam echter, mede doordat hij zijn werk signeerde, nog altijd met respect genoemd wordt, is die van Antonio Chichi (Rome 1743-1816). Hij noemde zichzelf ‘architteto’, waarschijnlijk omdat hij de antieke bouwwerken nauwkeurig opmat en zijn modellen op een schaal van 1:100 tot 1:25 uitvoerde. Dat de overeenkomst met de originele bouwwerken vaak zo treffend was, komt omdat hij ook gravures van G.B. Piranesi als voorbeeld gebruikte. Aangezien hij zijn modellen dateerde, weet men dat zijn werkzame jaren in Rome tussen 1776 en 1805 lagen. Hij maakte zijn modellen toen vrijwel altijd in series van 36 stuks en dat er daarvan nog zo veel exemplaren in Duitsland aangetroffen worden, komt doordat verscheidene Duitse vorsten zo’n complete serie hebben aangekocht.

Niet goedkoop De verpakking en het transport per schip van zo’n model, soms waren ze wel meer dan een meter lang, brachten kosten met zich mee, maar dat was nog niets vergeleken met de aanschaf. Er zat veel werk in en de hierboven genoemde Duitse vorsten betaalden voor de kleine modellen vijftien, maar voor de grote tot wel 168 dukaten. Ze lieten die overigens over land naar Kassel en Gotha brengen, wat uiteraard enige schade met zich meebracht. Maar ook op veilingen brachten ze het nodige op. In een brief uit 1810 van Cornelis Apostool, directeur van

het ‘Koninklijk Museum’ te Amsterdam, staat dat hij voor twee kurkmodellen een commissie van 600 gulden opgaf, maar dat ze voor 472 gulden werden toegeslagen. Dat hij ze zo voordelig op die veiling kreeg kwam door de beperkte bekendheid in Holland. Toch was 472 gulden in 1810 nog een heel bedrag. Overigens is Antonio Chichi niet de enige maker van kurkmodellen wiens naam bekend is. Naast hem was in Rome van 1738 tot 1784 Augusto Rosa werkzaam. De Zweedse koning Gustav III bezat werk van hem. Uit Napels kwamen kurkmodellen van o.a. Domenico Padiglione en Giovanni Altieri (werkzaam 1767-1790). Maar ook in Duitsland zijn door Carl May (17471822) en zijn zoon Georg dergelijke werkstukken gemaakt. Carl May is overigens nooit in Italië geweest, maar hij werkte naar voorbeelden van Chichi. En dan is er nog de Fransman Louis François Cassas. Hij was tussen 1783 en 1792 in het mediterrane gebied, maar hij begon zijn kurkmodellen pas te maken toen hij weer terug was in Parijs. De Franse Staat kocht er in 1814 een aantal van hem aan voor de Parijse Ėcole des Beaux Arts. U kunt er nog verscheidene van in Franse musea terugvinden.

Kurkmodellen waren zéér instructief, maar er hing wel een prijskaartje aan.

Educatief En daarmee ben ik dan bij een geheel andere functie van deze kurkmodellen aangekomen. Ze werden niet alleen als een ‘souvenir avant la lettre’ gekocht door de grand-tourreizigers, maar dienden overal in Europa ook als plastische voorbeelden voor wie zich met de bestudering van de oudheid bezighield en het tot dan toe alleen maar met prenten en boeken had moeten doen. Ook architecten, zoals de Engelse John Soane (17531837), hadden er belangstelling voor en namen bepaalde details ervan in hun ontwerpen over. Academies gebruikten ze als lesmateriaal en kunstenaars kopieerden ze in hun arcadische landschappen. Koning Willem I schonk er in 1816 een bij de oprichting van de universiteit in Gent. Ze kwamen overigens niet alleen bij onderwijsinstellingen, in musea en bij verzamelaars terecht. Er werd in een aantal buitenlandse paleizen vaak een modellenzaal ingericht. In het museum Schloss Wilhelmshöhe bij Kassel is er van zo’n vroegere vorstelijke verzameling nog een groot aantal over. Vanwege die grote belangstelling bedacht men er rond 1800 de wat meer geleerd klinkende naam ‘Phelloplastica’ voor, vanwege het Griekse woord phello voor kurk. Er moeten er in Italië vele duizenden zijn gemaakt, alleen is daar door hun kwetsbaarheid nog maar een fractie van over. Maar als u er in een museum nog een tegenkomt, bewonder die dan niet alleen, maar heb ook ontzag voor het aantal uren vakwerk dat zo’n kurkmodel geëist heeft.

MEER WETEN Bezoeken Museum Schloss Wilhelmshöhe Antikensammlung Schlosspark 1 Kassel Duitsland www.museumkassel.de Hessisches Landesmuseum Friedensplaz 1 Darmstadt Duitsland www.hlmd.de

COLLECT l 63

Veilingen Wereldwijd VEILINGRESULTATEN

Afgodsbeeldje, Kiliya-type, Anatolië, 3e millennium v.C., marmer, 14 cm hoog. Artcurial, Parijs, 01-12. © Artcurial. € 745.800.

Collier, diamanten en platina, ca. 1902. Sotheby’s, New York, 09-12. © Sotheby’s. $ 3.189.000 (€ 2.676.560).

‘Muminia’-masker, Lega, Congo, 22,5 cm hoog. Sotheby’s, Parijs, 10-12. © Sotheby’s. € 3,6 miljoen.

64 l COLLECT

De Wolf-collectie beantwoordt aan de verwachting Op 1 december 2014 ging bij Artcurial het eerste deel van de collectie van Liuba en Ernesto Wolf onder de hamer (zie COLLECT december 2014) onder leiding van veilingmeester Francis Briest. De uitgelezen smaak van het echtpaar zorgde voor veel interesse en mooie resultaten. De totaalopbrengst bedroeg € 4,9 miljoen. Liefst 94 % van de lots werd verkocht. Het hoogste bod was voor een marmeren afgodsbeeldje van het Kiliya-type. Dat werd toegewezen voor € 745.800, bijna 25 keer meer dan de richtprijs (€ 30.000-40.000). Het boek ‘Maximiliana, ou l’exercice illégal de l’astronomie’ zorgde zelfs voor een wereldrecord. De richtprijs bedroeg € 30.000-40.000, maar het lot werd afgehamerd op € 129.900. De collectie omvatte eveneens een vijftigtal oosterse kunstwerken, die alle een nieuwe eigenaar vonden. Zo ging een gelustreerde keramieken schaal uit de tijd der Abbasiden van de hand voor € 373.800, tien keer meer dan de richtprijs. Op 10 december hield Artcurial weer een veiling van etnische kunst, waarbij de rest van de collectie onder de hamer ging, met name 127 Afrikaanse lepels. Deze collectie geniet internationale faam. Sommige stukken ervan werden al tentoongesteld in internationale instellingen. De belangstelling van verzamelaars was dan ook groot. Zo werd € 115.900 (kosten inbegrepen) geboden voor een antropomorfe lepel van de Dan, afkomstig uit Ivoorkust. Record voor een Turner bij Sotheby’s Op 3 december ging bij Sotheby’s in Londen een prachtig schilderij van William Turner (zie COLLECT december 2014) onder de hamer. Het betreft met name een stadslandschap van Rome, gezien vanaf de Aventijn en versluierd in nevelig licht, typerend voor het oeuvre van de Britse meester. De richtprijs bedroeg £ 15-20 miljoen (€ 19-25,3 miljoen). Na een bijzonder hevige biedstrijd tussen vier kandidaat-kopers werd het werk uiteindelijk toegewezen voor £ 30,8 miljoen (€ 36,8 miljoen), een wereldrecord. Dat sterke resultaat is niet echt verrassend, nu Turner volop in de schijnwerpers staat. De afgelopen maanden was er in Tate Britain nog een tentoonstelling over zijn latere werk, terwijl de

recente film van Mike Leigh over de kunstenaar het aardig doet in de bioscopen. Hedendaagse kunst doet het goed De eindejaarsveilingen van hedendaagse kunst bij Sotheby’s en Christie’s in Parijs leverden mooie resultaten op. Op de avond van 2 december gingen bij Christie’s 45 lots de deur uit voor € 17,3 miljoen. De veiling van de dag erna bracht een kleine € 9 miljoen op. Het veilinghuis had dan ook een mooi aanbod samengesteld, met stukken uit prestigieuze collecties, zoals die van de kunsthandelaren Dagny en Jan Runnqvist, die al grotendeels onder de hamer was gegaan in oktober 2014. Zo werd € 1,7 miljoen (kosten inbegrepen) geboden voor het werk ‘Icon 6’ van Jean-Michel Basquiat. Een groot werk van Henry Darger, een outsiderkunstenaar aan wie het Parijse Musée d’Art Moderne dit jaar een overzichtstentoonstelling wijdt, veranderde van eigenaar voor € 601.500 (inclusief kosten), veel meer dan de hoogste richtprijs en meteen ook een nieuw wereldrecord. Op 3 december zorgden 30 lots bij Sotheby’s voor een opbrengst van € 16,3 miljoen, iets meer dan de hoogste verwachting (€ 15,8 miljoen). Het hoogste bod was voor een met de hand gehoogde zeefdruk van Andy Warhol, waarop een dragqueen te zien is: € 2,3 miljoen (kosten inbegrepen). Enkele nogal vrij saaie werken van Simon Hantaï en Nicolas de Staël deden het ook niet slecht. Met een werk van Barry Flanagan, uit de collectie van Liliane en Michel Durand-Dessert, werd een wereldrecord geboekt. Samen met de veiling van de dag erna boekte Sotheby’s een omzet van € 22,1 miljoen. Juwelen schitteren in New York en Parijs Op 9 december hield Sotheby’s in New York een veiling van edelstenen en juwelen van prestigieuze herkomst. In totaal brachten deze $ 44,2 miljoen (€ 37,1 miljoen) in het laatje. Liefhebbers konden er bieden op onder meer een prachtig collier van platina en diamanten (ca. 1902), geschonken aan dichteres Helen Hay ter gelegenheid van haar huwelijk met Payne Whitney (toegewezen voor $ 3,2 miljoen – € 2,7 miljoen), een armband in art-decostijl (‘Tutti Frutti’, ca. 1928), ontworpen door Cartier en komende uit de nalatenschap van Estée en Evelyn H. Lauder (toegewezen voor $ 233.000 – € 196.000), een paar grote oorsieraden met smaragd en diamanten, die

veilingen wereldwijd

ooit toebehoorden aan de Russische groothertogin Vladimir en prinses Gloria von Thurn und Taxis (toegewezen voor $ 1.055.000 – € 885.000), en een armband van Cartier (ca. 1940) met grote schakels van driekleurig goud, met daarin vervat een cilindervormige lapis lazuli, ooit nog van Marlene Dietrich geweest (toegewezen voor $ 179.000 – € 150.200). Op 9 en 10 december kon men ook bij Beaussant Lefèvre, in Parijs, bieden op juwelen en zilverwerk. Het aanbod omvatte onder meer een collier van grijs goud, met als hanger een roomwitte echte parel van eerste kwaliteit. Het lot werd afgehamerd op € 160.000 (inclusief kosten). Een collier bestaande uit 93 roomwitte, in grootte oplopende parels van de eerste kwaliteit, met een sluiting van grijs goud bezet met een smaragd, ging dan weer van de hand voor € 31.250 (inclusief kosten). Die twee resultaten wijzen er nog maar eens op hoe groot de belangstelling voor echte parels van eerste kwaliteit is op de steeds meer door cultivéparels overspoelde internationale markt. Wisselvallige resultaten voor etnische kunst in Parijs Van de veilingen van etnische kunst die in december plaatsvonden in Parijs was die bij Sotheby’s (10 december) veruit de meest succesvolle. De opbrengst overtrof de verwachtingen: € 12 miljoen (inclusief kosten), terwijl het veilinghuis had gerekend op € 5,2 miljoen. Dit mooie resultaat was te danken aan een goed gestructureerde presentatie, met “bekende stukken die de afgelopen eeuw nauwelijks te zien zijn geweest”, aldus Marguerite de Sabran, het hoofd van de afdeling Afrikaanse en Oceanische kunst bij Sotheby’s. Drie lots waren goed voor ruim de helft (€ 6,8 miljoen) van de dagomzet. Twee daarvan kwamen uit de befaamde collectie van de Belgische verzamelaar Alexis Bonew, toegespitst op de Congolese kunst, met prachtige stukken van de Lega (zie COLLECT december 2014). Een uiterst zeldzaam zwart ‘muminia’-masker van de Lega, verworven in 1927, zorgde in de zaal voor een verwoede biedstrijd tussen verschillende grote Franse en Belgische handelaren. Uiteindelijk werd het lot toegewezen voor € 3,1 miljoen (€ 3,6 miljoen met kosten), ruim tien keer meer dan de hoogste richtprijs (€ 300.000). Dat is het op één na hoogste bod ooit voor een Afrikaans masker en een wereldrecord voor een Congolees masker. Een ‘nkonde’-spijkerfetisj van de

Kongo (Democratische Republiek Congo), afkomstig uit dezelfde verzameling, ging voor € 1,3 miljoen naar verzamelaar Dimitri Mavrommatis. Het stuk was in 1937 te zien op een spraakmakende tentoonstelling in Antwerpen. “De andere stukken van de collectie gingen van de hand voor normale bedragen, wat wijst op een stabiel prijsniveau en een gezonde markt voor objecten van prima kwaliteit”, zo vatte een kenner het na de veiling samen in Le Quotidien de l’Art (12 december 2014). Volgens hem had het indrukwekkende Songye-beeld uit de collectie veel meer kunnen opbrengen dan € 361.500. Diezelfde dag vond ook bij Artcurial een veiling van etnische kunst plaats. Deze bracht meer op dan een gelijkaardige veiling in juni 2014. De totaalopbrengst bedroeg € 909.000. Wel werden nogal wat stukken niet verkocht. Dé blikvanger van de veiling, te zien op de cover van de veilingcatalogus, was een Gouro-masker van de meester van Bouaflé (Ivoorkust), van wie slechts een tiental werken bekend zijn. Het ging van de hand voor € 100.000, een bod dat in de buurt van de laagste richtprijs lag. Het masker had meer kunnen opbrengen, mocht de kraag nog aanwezig zijn geweest. Anderzijds waren er wellicht ook te weinig elementen waaruit de ouderdom ervan kon worden afgeleid. Op 11 december hield ook Christie’s twee gelijkaardige veilingen. De ene was gewijd aan een anonieme collectie, onder de titel ‘Collection d’art africain et océanien du nouveau siècle’, bijeengebracht in amper tien jaar. Sommige van de stukken waren nog recentelijk aangekocht. Het gerucht gaat dat de eigenaar zijn collectie zo snel mogelijk wilde verkopen om financiële redenen. Sommige stukken brachten aardig wat op. Zo ging een masker van de Kanaken uit Nieuw-Caledonië van de hand voor € 139.500, terwijl de stop van een Biwat-fluit uit Papoea Nieuw-Guinea € 253.500 opbracht en een Songye-beeld uit Congo € 289.500. De verkoper heeft hiermee een gouden zaak gedaan: hij kocht het beeld zes jaar geleden bij Galerie Didier Claes, in Brussel, voor amper de helft van dat bedrag! Grote belangstelling voor oude tekeningen in Amsterdam Op 10 december ging bij Christie’s in Amsterdam een tweede reeks oude tekeningen uit de collectie van I.Q. van Regteren Altena onder de hamer (zie COLLECT december 2014). Het werd

Songye-beeld, Congo, 112 cm hoog. Christie’s, Parijs, 11-12. © Christie’s. € 289.500.

Hendrick Goltzius, ‘Twee vrouwelijke naakten, met Cupido en een vaas (verso)’, sanguine. Christie’s, Amsterdam, 10-12. © Christie’s. € 181.500.

Beeld van Amitayus, China, Kangxi-periode (16621722), verguld brons, 56 cm hoog. Christophe Joron-Derem SVV, Parijs, 11-12. © Christophe JoronDerem SVV. € 2.691.800.

COLLECT l 65

Giambatista Tiepolo, Mannenfiguur met bontmantel’, ca. 1750-1753, olieverf op doek. Pierre Bergé & Associés, Parijs, 17-12. © Pierre Bergé & Associés. € 3,1 miljoen.

Henri Matisse, ‘Odalisque au fauteuil noir’, 1942, olieverf op doek. Sotheby’s, Londen, 03-02. © Sotheby’s. Richtprijs: € 11,5-15,3 miljoen.

Paul Cézanne, ‘Vue de L’Estaque et le château d’If’, ca. 1883-1885, olieverf op doek. Christie’s, Londen, 04-02. © Christie’s. Richtprijs: € 10-15,3 miljoen.

66 l COLLECT

een groot succes, met een totaalopbrengst van € 2,6 miljoen. De veiling van deze unieke collectie trok kandidaat-kopers uit 18 landen, waaronder de Verenigde Staten, Rusland, Frankrijk, Qatar, Duitsland, Groot-Brittannië en Nederland. Sommige lots zorgden voor een hevige biedstrijd. Dat was onder meer zo voor tekeningen van de kunstenaars Jacques de Gheyn II en III die I.Q. van Regteren Altena opnieuw had ontdekt. Twee tekeningen van Jacques de Gheyn II (Antwerpen, 1565 – Den Haag, 1629) gingen van de hand voor respectievelijk € 109.500 en € 91.500, terwijl de richtprijs was vastgesteld op € 25.000 en 40.000. Deze resultaten wijzen op een grote belangstelling voor oude tekeningen en verstevigen ook de positie van Amsterdam in dit marktsegment. Het hoogste bod op deze veiling was echter voor een sanguine van Hendrick Goltzius, een schilder uit Haarlem. De nieuwe eigenaar bood er € 181.500 voor, heel wat meer dan de hoogste richtprijs. De delen III en IV van de collectie van I.Q. van Regteren Altena zal Christie’s veilen op 25 maart, in Parijs, en op 13 mei, in Amsterdam. Succes voor Aziatische kunst in Parijs In de eerste helft van december vonden in Parijs verschillende veilingen van Aziatische kunst plaats. De meeste leverden nogal mooie resultaten op. Sommige stukken brachten veel meer op dan de richtprijs, wat dan weer het tamelijk grote aantal niet-verkochte stukken compenseerde. De veiling op 8 december bij Artcurial bracht € 1,25 miljoen op, ook al werd voor 26 % van de lots geen koper gevonden. Een groot gietijzeren beeld van Budai uit de Mingperiode werd door het Musée Guimet in voorkoop genomen voor € 31.200, meer dan het dubbele van de richtprijs. Op 11 december werd bij Sotheby’s € 3,4 miljoen geboden voor een beeld van Shyama, van verguld brons, gemaakt in een atelier in Zanazabar (Mongolië), aan het einde van de 17e eeuw. Wel werd 27 % van de lots niet verkocht. Op 10 december hield Christie’s een gelijkaardige veiling, die € 9,6 miljoen opbracht, ook al werd voor 33 % van de lots geen koper gevonden. Het hoogste bod ging naar een stuk van porselein (famille rose) uit de Jiaqing-periode (1796-1820): € 625.500. Een van de mooiste resultaten van al die veilingen werd op 11 december behaald in Drouot, door veilingfirma Christophe Joron-Derem, met een beeld van verguld brons voorstellende Amitayus. Dit werk uit de Kangxi-periode (1662-1722) zorgde voor een verwoede biedstrijd. De nieuwe eigenaar mocht het werk uiteindelijk meenemen voor € 2.691.800. Deze boeddha is zittend afgebeeld,

in de ‘dhyanasana’-houding, op een dubbele lotus, met zijn handen het meditatiegebaar (‘dhyana mudra’) makend. Hij glimlacht lichtjes en zijn half gesloten ogen stralen sereniteit uit. Een diadeem vervolledigt de versiering met kostbare juwelen, die de majesteit van Amitayus nog kracht bijzet. Het beeld arriveerde in Frankrijk in 1900 en is sindsdien altijd in handen van dezelfde familie gebleven. Het werd gekocht door een in de veilingzaal aanwezige vertegenwoordiger van een van de grootste Chinese verzamelaars. Johanna van Bourbon heeft het hoofd er weer bij Op 11 december kon men bij Piasa in Parijs bieden op een marmeren hoofd, wellicht afkomstig van de liggende figuur op het grafmonument van Johanna van Bourbon (Franse koningin, echtgenote van Karel V), een meesterwerk van Jean de Liège uit de 14e eeuw, dat in 1793 werd vernield in de koninklijke basiliek van Saint-Denis. Het hoofd werd onlangs door deskundige Laurence Fligny aangetroffen in de collectie van een Belgische industrieel, die het had gekocht bij een antiquair. Het werd toegewezen voor € 1.150.000. Tiepolo, uitblinker in Drouot Het oude kunstwerk dat vorig jaar het meest opbracht in Frankrijk ging niet onder de hamer bij een van de grote veilinghuizen, maar bij Pierre Bergé & Associés, in Drouot. Het gaat om een doek dat de Venetiaanse schilder Giambattista Tiepolo (16961770) schilderde tijdens een verblijf in Würzburg (Beieren), omstreeks 1750-1753. Hoewel het doek wat versleten is, is het werk nog in prima staat. Het stelt een oude man met een witte baard voor. De richtprijs bedroeg € 800.000-1.200.000. De nieuwe eigenaar betaalde er € 3.100.000 voor. Dit resultaat is een grote stunt van Pierre Bergé & Associés en meteen ook mooie reclame voor de Franse markt, waar topstukken meer kans hebben om uit te blinken dan in Londen of New York, waar de concurrentie veel groter is.

VEILINGEN OP KOMST Fraaie moderne schilderijen in Londen Sotheby’s en Christie’s hebben voor hun grote veilingen van impressionistische en moderne kunst in Londen, begin februari, verschillende meesterwerken van sommige van de grootste moderne kunstenaars van het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw in de aanbieding. Zo kan men op 3 februari bij Sotheby’s bieden op ‘Odalisque au fauteuil noir’, een werk dat

veilingen wereldwijd

Henri Matisse schilderde in 1942, op het hoogtepunt van zijn carrière. Daarop is de Turkse prinses Nezy te zien. Die was naar Nice, in Frankrijk, gevlucht, bij haar grootmoeder. Matisse ontmoette haar in 1940. Tot in 1942 zou ze zijn favoriete model zijn. Dit oriëntalistisch getinte schilderij is kenmerkend voor de interesse van de kunstenaar. Het zou £ 9-12 miljoen (€ 11,5-15,3 miljoen) moeten opbrengen. Ook concurrent Christie’s heeft een meesterwerk. Op 4 februari kan men er bieden op een bijzonder mooi schilderij van Paul Cézanne uit 1883-1885: ‘Vue de L’Estaque et le château d’If’. Het werd in 1936 gekocht door Samuel Courtauld, de stichter van de befaamde Courtauld Gallery and Institute of Art, in Londen. Het werk is sindsdien niet meer te zien geweest. De richtprijs bedraagt £ 8-12 miljoen (€ 10-15,3 miljoen). Verder brengt Christie’s ook werken van Modigliani, Miró, Magritte, Delvaux, Picasso, Giacometti, Moore en Fontana, komende uit een belangrijke Europese collectie. Het gaat om een aantal zeldzame stukken toegespitst op het surrealisme en bijeengebracht van het begin van de jaren 1960 tot nu. Men kan onder meer bieden op maar liefst acht werken van Magritte, daterend uit alle fasen van zijn carrière. Het is meteen het grootste aantal werken van de Belgische meester dat in één keer onder de hamer gaat sinds in 1998, in New York, toen die van Harry Torczyner werden geveild. De richtprijzen gaan van £ 450.000 - 3,5 miljoen (€ 575.000 - 4,5 miljoen). Op het veilingmenu staat ook een werk van Delvaux uit 1969 dat voor het eerst op de markt verschijnt: ‘Le bout du monde’. De richtprijs is £ 1,2-1,8 miljoen (€ 1,5-2,3 miljoen). Het stalen ros van de paus bij Bonhams Liefhebbers van fraaie motorrijtuigen moeten op 5 februari in Parijs, zijn. In het Grand Palais houdt Bonhams immers een prestigieuze veiling van oldtimers onder de titel ‘Les Grandes Marques du Monde’. Een van de blikvangers is een Harley Davidson met een uitzonderlijke pedigree. De motor werd aan het begin van 2013 cadeau gedaan aan paus Benedictus XVI, kort vóór diens vertrek, ter gelegenheid van de 110de verjaardag van de firma Harley-Davidson. De motor werd gezegend en gesigneerd door twee pausen, want de nieuwe paus, Franciscus I, erfde hem van zijn voorganger. De Harley Davidson wordt nu geveild ten bate van een Poolse liefdadigheidsorganisatie die gezinnen en kinderen in nood helpt. Men verwacht een opbrengst van € 15.000-25.000. Dat is ongeveer de prijs van een nieuw exemplaar, maar dan zon-

der deze pedigree. Andere merken die aan bod komen op deze grote veiling zijn onder meer Aston Martin, Alfa Romeo, Ferrari, Isotta, Bentley, Panhard en Cobra. De Salto’s van Raf Simons bij Piasa Op 10 februari kan men bij Piasa terecht voor de eerste veiling die volledig is gewijd aan de Deense keramist Axel Salto (1889-1961), die eveneens actief was als schilder en dichter. Salto was vooral gespecialiseerd in steengoed. Hij was een toonaangevende figuur van de Koninklijke Porseleinfabriek in Kopenhagen en een van de meest productieve en originele Deense kunstenaars van zijn tijd. Salto zocht zijn inspiratie in de zich voortdurend vernieuwende natuur. Interessant aan deze veiling is niet alleen de herkomst van de werken, maar ook dat de bekendste stijlen van de kunstenaar aan bod komen: ‘budding’ (knopvorming), ‘sprouting’ (ontkieming) en ‘living stone’. Ook al was Salto een totaalkunstenaar, het is toch vooral in zijn keramiekwerk dat zijn talent het best tot uiting komt. Werken van hem zijn te vinden in tal van internationale collecties, zoals in die van modeontwerper Raf Simons, van wie nu bij Piasa zes nog niet eerder op de markt verschenen keramische werken onder de hamer gaan. De blikvanger is een grote vaas uit de reeks ‘Vruchten’, met een richtprijs van € 15.000-20.000. Een ander stuk dat typerend is voor Salto’s productie is een vaas van het type ‘Ontkieming’, met een richtprijs van € 20.000-30.000. De collectie Mortemart bij Sotheby’s Op 11 februari gaat Sotheby’s in Parijs over tot de veiling van honderden lots afkomstig uit de collectie van de hertogen van Mortemart, een van de oudste en beroemdste adellijke families van Frankrijk. De stukken komen uit het kasteel Réveillon, in Entrains-sur-Nohain (departement Nièvre). Het geslacht Mortemart stamt uit de 13e eeuw. Koning Lodewijk XIV verleende de Mortemarts de titel van hertog, nadat hij een van hun dochters tot lieveling had gekozen: de beeldschone markiezin van Montespan, geboren als Françoise ‘Athénaïs’ de Rochechouart de Mortemart. Tot de topstukken van deze veiling behoren een commode en een cilinderbureau van beschilderd plaatijzer en verguld brons, toegeschreven aan de Franse meubelmaker Claude-Charles Saunier (1735-1807), een van de beroemdste vertegenwoordigers van de Lodewijk XVI-stijl. De meubelen zouden respectievelijk € 200.000-300.000 en € 300.000-500.000 moeten opbrengen. (cd)

Harley Davidson FLSTC 103 Heritage Softail Classic, 2013. Bonhams, Parijs, 05-02. © Bonhams. Richtprijs: € 15.000-25.000.

Axel Salto, ‘Knoppen’, 1967; ‘Knoppen’, 1966; ‘De kern van de kracht’, 1967, (detail), keramiek, 20 tot 55 cm. Piasa, Parijs, 10-02. © Piasa. Richtprijs: € 10.000-60.000.

(toegeschreven aan) Claude-Charles Saunier, cilinderbureau, tijd van Lodewijk XVI, mahoniehout, beschilderd plaatijzer en verguld brons. Sotheby’s, Parijs, 11-02. © Sotheby’s. Richtprijs: € 300.000-500.000.

COLLECT l 67

68 l COLLECT

Antiquair Rob Michiels

opent eigen veilinghuis in Brugge “Ik ga voor kwaliteit, niet voor kwantiteit” Hij was al één van de jongste antiquairs van ons land. En dit jaar start de Brugse aardewerk- en porseleinspecialist Rob Michiels ook nog een eigen veilinghuis. Hét topstuk van zijn eerste veiling eind maart: een fossiel olifantsvogelei, een absolute primeur voor België. TEKST: THIJS DEMEULEMEESTER

C

FOTO: GUY KOKKEN

arlo Bonte is gewaarschuwd: hij krijgt er een concurrent bij. De flamboyante Brugse veilingmeester speelde zich de voorbije jaren volop in de kijker met Aziatica-veilingen, die vaak spectaculaire resultaten opleverden. Maar op 28 maart debuteert zijn stad- en generatiegenoot Rob Michiels ook met een veiling. Michiels is pas 29 jaar, maar is geen onbekende in het milieu. De Bruggeling runt in de Eekhoutstraat al een antiekzaak, gespecialiseerd in tegels, porselein, keramiek en majolica uit Europa, Azië en het Midden-Oosten. Tot zijn klanten mag hij internationale verzamelaars, handelaars en zelfs enkele musea rekenen. “Als handelaar probeer ik in mijn winkel de verzamelaars in onverwachte richtingen te duwen. Mijn kennis en voorliefde voor allerlei vormen van porselein en aardewerk wil ik met mijn publiek delen,” zegt Rob Michiels. “In mijn veiling zal er veel aandacht zijn voor deze specialiteit. Maar ik wil de focus zo breed mogelijk houden.” Mede omdat de markt voor Chinese kunst sinds enkele jaren zo aantrekt (collega Carlo Bonte surft er ook op mee), is Michiels momenteel ook actief in Shanghai. Daar heeft hij een lokale partner met wie hij zaken doet. Hij verkoopt er in een antiekgalerie een selectie Chinese objecten aan lokale verzamelaars. Niet de absolute topstukken, maar het Chinees porselein uit het middensegment, dat Rob Michiels in Europa vindt. “Het klopt dat veel handelaars en veilinghuizen momenteel speculeren met Chinese stukken, omdat daar nu een grote vraag naar is. Maar die markt is nogal onstabiel en zal wellicht klappen krijgen.”

Samen met Nathan Loeckx, Carlo Bonte en Tom De Vuyst hoort Rob Michiels bij de nieuwe generatie van jonge veilingmeesters in België. Advies en service Voor buitenstaanders lijkt het een verrassende zet dat Rob Michiels zelf een veilinghuis begint. Maar zelf vindt hij het een logische stap, zonder grote risico’s. “Ik ga al sinds mijn 15e naar veilingen. Ik weet echt wel hoe het er aan toegaat. Het leukste aan mijn job is stukken opsporen in private collecties. Als veilingmeester kan ik toegang krijgen tot nog veel meer plekken waar ik vondsten kan doen. Ik kan mijn klanten gericht advies geven over hoe ze best hun stukken kunnen verkopen. Soms is iets op de veiling brengen financieel het interessantst, soms is een ‘discretere’ verkoop slimmer. Dat soort service en expertise wil ik mijn klanten kunnen bieden. Ik adviseer hen vanuit mijn verzamelaarshart, niet als makelaar in antiek. Daarmee kan ik, denk ik, het verschil maken met de concurrentie.” Michiels neemt -naar eigen zeggen- financieel weinig risico met zijn nieuwe veilinghuis: hij neemt geen extra mensen in dienst en hij houdt zijn overheadkosten zo laag mogelijk. “Daarom ga ik ook zelf veilen. Nee, ik heb dat nog nooit gedaan, maar ik kijk er enorm naar uit. Het lijkt me tegelijk zeer spannend en zeer vermoeiend. Zenuwachtig ga ik zeker zijn, want ik wil ook werken met live bidding online. Dat is een bijkomende factor om in de gaten te houden,

COLLECT l 69

“Het klopt dat veel handelaars en veilinghuizen momenteel speculeren met Chinese stukken, omdat daar nu een grote vraag naar is. Maar die markt is nogal onstabiel en zal wellicht klappen krijgen.” naast de biedingen in de zaal en aan de telefoon.”

Van de Wiele Michiels wil zijn eerste verkoop in het pand van Marc Van de Wiele laten doorgaan. Die Bruggeling doet twee keer per jaar een antiquarische boekenveiling in een prachtig neogotisch gebouw vlakbij het Groeningemuseum. Hij is ook een internationaal gerespecteerd antiquair, met een galerie aan het Sint-Salvatorkerkhof. “Marc is een goeie kennis via mijn grootvader. Het is symbolisch dat ik nu met hem samenwerk. Dankzij die samenwerking kan ik ook mijn overhead goedkoper houden. Ik wil namelijk geen hoge stockagekosten en andere verborgen kosten aan de klant doorrekenen. Daardoor zal ik ook goedkoper werken dan de concurrentie,” zegt Rob. Blijft nog de vraag waarom hij met zijn nieuwbakken veilinghuis in Brugge blijft. Mist hij daardoor niet

70 l COLLECT

de bloeiende kunstmarkt in Brussel en Antwerpen? “Dat ik in Brugge blijf met mijn veilinghuis, heeft verschillende redenen. Ten eerste liggen hier mijn roots. Ten tweede heb ik een ideale samenwerking met Marc Van de Wiele. En ten derde is de stad waar je veilt, dankzij het internet, niet meer zo belangrijk. Iedereen kan online ons aanbod bekijken en zelfs online meebieden. We kunnen gemakkelijk een internationaal publiek bereiken vanuit Brugge. Zeker voor een gespecialiseerde veiling kan dit een belangrijke meerwaarde zijn, omdat gespecialiseerde verzamelaars en handelaars vaak ver weg zitten. En voor mensen die graag naar de veiling zelf willen komen, ligt Brugge ook relatief centraal: op 3 uur van Parijs, Amsterdam en Londen.”

Topstuk Anders dan Marc Van de Wiele trekt Rob Michiels de kaart van de generalistische veilingen.

rob michiels “Maar we zetten wel in op kwaliteit, niet op kwantiteit,” specifieert hij meteen. “We willen geen opkuisveilinghuis zijn, die je hele huis leeghaalt. Ik wil selectief zijn en vooral goeie stukken verkopen.” Voor zijn eerste veiling mikt hij op 450 loten, gaande van klein meubilair tot keramiek, porselein, schilderijen en decoratieve curiosa. Het topstuk wordt een fossiel olifantsvogelei uit Madagascar, afkomstig uit de privécollectie van een Duitse marinebioloog. “Zulke intacte eieren zijn erg zeldzaam en zullen dat ook blijven: elk ei dat nu nog op Madagascar wordt gevonden, behoort toe aan de overheid. De eieren die nu al in privébezit zijn, zijn de enige die ooit verhandeld kunnen worden. Het ei is ook een Belgische primeur, want er is nog nooit één in ons land verkocht,” aldus Michiels. In april 2013 veilde Christie’s Londen wel een vergelijkbaar exemplaar voor 66.700 pond (schatting: 20.000 tot 30.000 pond). “Naast dat ei heb ik ook nog enkele zeer zeldzame stukken Delfts aardewerk te koop. Bijvoorbeeld een spiegellijst in Delfts aardewerk, waarvan er maar 5 exemplaren bekend zijn. De richtprijs is 15000 tot 20000 euro. Vier ervan zitten nu al in het Rijksmuseum in Amsterdam.” Michiels veilt ook een bijzondere 18e eeuwse gesculpteerde ivoren tand, die maar liefst 2,3 meter lang is. Een ander belangrijk werk is een oude Delftse vaas uit circa 1630, net op de overgang tussen majolica en Delfts aardewerk. Het decor is geïnspireerd op Chinese taferelen. Het historisch belangrijke stuk raamt Michiels op 6000 tot 9000 euro. “Daarnaast veilen we ook

“Het leukste aan mijn job is stukken opsporen in private collecties.” een reeks decoratieve objecten, zoals een collectie passers van een vrijmetselaar. En een verzameling van mineralen. Onze eerste veiling zal zeer divers, maar vooral goed geselecteerd zijn.”

Vroege passie Ondanks zijn jonge leeftijd, is Rob al jaren een verzamelaar van tegels, keramiek en porselein. “De verzamelpassie heb ik van mijn grootvader, een Brugse kunstschilder met een collectie Delftse tegels. Zelf kocht ik mijn eerste antieke tegels met tornooigeld dat ik won bij het schaken. Via de Brugse journalist, auteur en tegelverzamelaar Piet Swimberghe raakte ik nog meer gepassioneerd in dat relatief obscure domein. Via eBay kocht en verkocht ik stukken uit mijn verzameling. Met de opbrengst kocht ik nog betere werken. Zo kon ik mijn verzameling permanent upgraden. Quasi al mijn vrije tijd ging op aan mijn hobby. Zo groeide mijn collectie en kennis gestaag. Ik wou eigenlijk al veel vroeger een eigen winkel starten in Brugge. Maar onder impuls van mijn ouders behaalde ik toch eerst een ‘gewoon’ diploma. Zes jaar geleden opende ik dan eindelijk mijn eigen galerie in de Brugse Eekhoutstraat. Maar ook online bleef ik veel stukken verhandelen. Beetje bij beetje ontstond een groep van liefhebbers die mijn werk en galerie-aanbod volgden. De logische volgende stap voor mij was: deelnemen aan antiekbeurzen. Ik probeerde Eurantica en Antica Namur, maar voor traditionele, gespecialiseerde handelaars is dit geen evidente markt. Nu ligt mijn ambitie daar niet meer echt. Ik wil graag mijn focus verleggen naar mijn galerie en veilinghuis.” Samen met Nathan Loeckx, Carlo Bonte en Tom De Vuyst hoort Rob Michiels bij de nieuwe generatie van jonge veilingmeesters in België. De eerste drie stapten allemaal in het familiebedrijf, terwijl Michiels een volledig nieuwe zaak uit de grond stampte. Toch wil hij het enigszins anders aanpakken dan zijn collega’s. “Ik wil klanten bijvoorbeeld ook adviseren over de restauratie en conservatie van hun patrimonium. Sommige stukken met een bepaalde schade verdienen een grondige restauratiebeurt, omdat hun marktwaarde daardoor plots veel hoger ligt. Het is zeker geen domme investering, omdat de decoratieve en financiële waarde enorm stijgt. Zo’n gespecialiseerd restauratieadvies geven lokale veilinghuizen vaak niet. Voor mij hoort het bij de klantenservice die ik wil bieden.”

boven Deze grote stervormige tegel uit Timurid, 14/15e eeuw, (ex-collectie J.W.N. van Achterbergh, Nederland), is één van de items dat aangeboden wordt op de komende veiling in maart.

MEER WETEN Bezoeken Veilinghuis Rob Michiels Eekhoutstraat 1 8000 Brugge rm-auctions.com Tel: 0473 713668 [email protected]

COLLECT l 71

VEILINGEN BELGIË AFGELOPEN VEILINGEN De vermelde prijzen zijn de hamerprijzen, dus exclusief bijkomende kosten.

landgenoot André Lanskoy, die later naar Parijs ging, werd een marmeren mozaïek geveild voor € 22.000, zowat het dubbele van de richtprijs (€ 8.000-12.000). Belgische schilderkunst was er van o.a. Eugène Laermans – wiens ‘Terugkeer van de velden’ (richtprijs € 20.000-30.000) afgehamerd werd op € 24.000 – en van François Musin. Van deze Oostendse marineschilder waren twee werken binnengebracht: een ‘Terugkeer van de vissersboot op het strand’ op paneel (€ 4.000-6.000) verkocht voor € 4.600, en een ‘Sleepboot op stoom voor de dijk van Oostende’ op doek (€ 40.000-60.000) die al voor € 32.000 weg mocht. Iets geheel anders betrof het werk van de Cubaanse beeldhouwer Augustin Cardenas. Deze pionier van de moderne beeldhouwkunst, in wiens werk Brancusi, Moore en Arp als invloed te herkennen zijn, had twee werken te veil. Een horizontale compositie in roze marmer uit 1970 (€ 5.000-7.000) bracht € 16.000 op. En een verticaal beeld in wit marmer, een ‘Jongedame in profiel’ uit 1977 sprong van € 25.000-35.000 naar € 48.000.

Wabbes en Bury bij Cornette De veiling rond Belgische kunst & design die Cornette de Saint Cyr op 18 november organiseerde, mondde weerom uit in een succes, met een totale opbrengst van € 1.407.312. Het stuk dat daaraan het meest bijdroeg, was de inox fontein van Pol Bury. Deze was geschat op € 70.000-90.000 en voor het dubbele verkocht: € 160.000. Jules Wabbes kwam vele malen terug. Negenentwintig van de vierenveertig Wabbes-lots vond een nieuwe koper, waaronder een grote salontafel in wengé kopshout en zwart gelakt hout (richtprijs € 15.000-20.000, verkoopprijs € 37.500), een groot bibliotheekmeubel in palissander, messing en glas (€ 25.000-30.000, verkocht voor € 45.000), en een ronde tafel in kopshout op een vijfarmige poot (€ 30.000-35.000) alsook een honingraatvormige messing ‘Bijenkorf’ hanglamp (€ 50.000-60.000), elk verkocht voor € 60.000. De zetels van Dunbar verkochten eveneens goed, met een driezitsofa in witte wol als hoogvlieger (richtprijs € 3.000-5.000, verkocht voor € 19.375). Van de vele verkochte werken van Jo Delahaut was ‘Rythme n°1’ het duurst geschat (€ 20.000-30.000) én verkocht (€ 32.500). En de fans van Jacques Moeschal waren niet thuis gebleven. Op één werk na ging alles (25 stuks) van hem de deur uit, met ‘Mexico’ als hoogtepunt. Dit beeld, dat uit Moeschals eigen tuin te Oudergem komt, verkreeg zijn bovenste richtprijs van € 40.000. De verkoopresultaten zijn kosten inbegrepen.

Oude meesters bij Vanderkindere Tijdens de maandelijkse veiling van Vanderkindere, op 18 en 19 november, kregen de bezoekers weerom een gevarieerd aanbod voorgescho-

François Musin (1820-1888), ‘Sleepboot op stoom voor de dijk van Oostende’. Olie op doek, 90 x 180 cm. Horta, 17 & 18-11. © Horta. € 32.000 Augustin Cardenas (1927-2001), ‘Jongedame in profiel’, 1977. Sculptuur uit carraramarmer, Hoogte (zonder sokkel) 138 cm. Horta, 17 & 18-11. © Horta. € 48.000

Cardenas bij Horta Op 17 en 18 november hield veilinghuis Horta haar maandelijkse gecatalogiseerde veiling. De keuze was weer groot en divers, waarbij sieraden uiteraard niet mochten ontbreken. Maar ook kon geboden worden op een tafel van Ado Chale. Aangeboden voor € 4.000-6.000, gaf de nieuwe eigenaar € 12.000 voor deze lage ronde metalen tafel. Een Brussels wandtapijt uit de 18e eeuw, met als decor de Bijbelse scène van Jozef die uit de put gehaald wordt en verkocht wordt, ging van € 8.000-10.000 naar € 16.000. Bij de schilderkunst haalde de Rus Serge Charchoune een mooi resultaat met diens eigele ‘Weber concerto voor klarinet’ uit 1970. Geschat op € 6.000-8.000, werd het verkocht voor € 11.000. Van zijn

72 l COLLECT

VEILINGEN BELGIË

VEILING DINSDAG 10 & WOENSDAG 11 FEBRUARI OM

Pol Bury (1922-2005), Fontein met zes schalen boven elkaar, 1985. Roestvrij staal en elektrische motor. Uniek stuk. Cornette de Saint Cyr, 18-11. © Cornette de Saint Cyr. € 160.000

teld. Toch zoomen we in op de schilderkunst, te beginnen met de mooie aquarel van Sadji, waarop twee drinkende tijgers staan. Geschat op € 3.000-4.000, bracht dit werk € 5.200 op. De gelijkaardige aquarel, maar waarbij de tijgers elkaar rechtstaand aankijken, kon het publiek net iets minder bekoren, waardoor er niet meer dan € 2.500 op geboden werd. Het mariene schilderij van Allart Van Everdingen (richtprijs € 2.0003.000) werd verkocht voor € 5.200. Het portret van een dame in een fauteuil met een verenhoed, een doek van Fernand Toussaint deed het wat minder: geen € 7.000-10.000, maar € 5.400 werd ervoor gegeven. En ook een door een storm geteisterd schip, van de Rus Ivan Constantinovich

19U30

RUBENS Pierre Paul (1577-1640). Atelier van. Olie op eiken paneel « Vierge à l’enfant ». Handtekening rechts boven. Merk van fabrikant paneel Lambrecht Steens (actief tussen 1608 en 1638 ). Antwerpse School. 17de e. Afm. : 93 x 70 cm.

Toegeschreven aan Joos Van Cleve (ca 1485-ca 1540), ‘De aanbidding van de Wijzen’ . Olie op paneel, 45 x 75 cm. Vanderkindere, 18 & 19-11. © Vanderkindere. € 12.000 WOUTERS Rik (1882-1916). Inkt op dubbelzijdig papier « Etudes de femmes ». Stempel « Vierge folle » onderaan rechts. Belgische School. Afm. : 19,4 x 29,3 cm.

TENTOONSTELLING VRIJDAG 6 FEBRUARI, ZATERDAG 7 EN ZONDAG 8 FEBRUARI VAN 10 U TOT 18 U

PRIVÉ PARKING

HOTEL DE VENTES VANDERKINDERE N.V. 6 8 5 - 6 87 A L S E M B E R G S E S T E E N W E G - 118 0 B R U S S E L TEL. 02 344 54 46 - 02 343 59 12 • FAX 02 343 61 87

INTERNET : w w w. v a n d e r k i n d e r e . c o m E - M A I L : [email protected]

VEILINGEN BELGIË

‘Venus en Adonis’. Franse school, eind 17e eeuw. Olie op paneel, 78 x 147 cm. Vanderkindere, 18 & 19-11. © Vanderkindere. € 31.000

Aivazovsky volgde de verwachtingen (€ 8.000-10.000) niet, maar strandde op € 6.500. De Tutsi-notabelen van Fernand Allard l’Olivier (€ 4.000-6.000) werden verkocht voor € 7.400, en een 16e-eeuws paneel met ‘Het Laatste Oordeel’ haalde € 8.000. Nochtans was dit Mechelse werk van Crispin Van den Broeck (alias Paludanus) niet hoger dan € 600-800 geschat. De populariteit van Henriëtte Ronner-Knip bleek nogmaals met haar knus liggende kat, een werk uit 1896 dat van € 2.000-3.000 naar € 12.500 ging. Nog een behoorlijke stijger was de ‘Aanbidding der Wijzen’, toegeschreven aan Joos Van Cleve (€ 5.000-7.000). Dit paneel, dat ooit nog tot de collectie van Jacques Daret in Parijs behoorde, bracht € 12.000 op. Maar de topper van de veiling was een eind 17e-eeuws Frans paneel met de voorstelling van Venus en Adonis. Waarschijnlijk betreft het een fragment van een plafonddecoratie. De richtprijs van € 800-1.200 werd ruim overschreden door € 31.000.

Neogotisch manuscript bij The Romantic Agony De catalogus van de veiling op 21 en 22 november bij The Romantic Agony stond barstensvol prenten, archivalia, atlassen, oude manuscripten en ander fraais en opmerkelijks, zoals een geïllustreerde brief van Picasso in potlood, waarop een sok prijkt (richtprijs € 4.000-5.000). Maar liefst € 7.000 gaf iemand aan dit kleinood. Dezelfde prijs was voorbehouden voor een Europese atlas van de Duitse cartograaf Matthias Quad uit 1596 (€ 10.000-12.000). Het bedrag van € 7.500 ging naar een exemplaar van Stephanus Fridolins ‘Der Schatzbehalter der wahren Reichtümer des Heils’ (€ 6.000-8.000), alsook naar Johan Grüningers editie van Vergilius’ werken uit 1502 (€ 4.000-5.000). Eveneens de zeer zeldzame kopergravure van de Tempel te Jeruzalem naar de beschrijvingen van Arias Montanus, uitgegeven door Plantijn in 1578 (€ 1.500-2.500) ontving € 7.500, net als een Middelnederlands manuscript uit Brugge over het ambacht van de goudsmeden (€ 1.000-2.000). Een uitzonderlijke verzameling van ongeveer 3.000 19e- en 20e-eeuwse doods- en bidprentjes, voornamelijk uit Oosten West-Vlaanderen was geschat op € 1.500-2.000, maar bracht maar

74 l COLLECT

Bruno Christiaenssens, ‘Gand et Flandre. Chronicques inédites avec cartes, miniatures, monuments, armories, seels et aultres choses historiques & tant curieuses’, Gent, 1844. The Romantic Agony, 21 & 22-11. © The Romantic Agony. € 18.000

liefst € 8.000 op. De affiche van Miró ‘Aidez l’Espagne’ (€ 3.000-4.000) werd afgehamerd op € 12.000, en het prachtige neogotische verluchte manuscript van Bruno Christiaenssens uit 1844, over de geschiedenis van

VEILINGEN BELGIË

GROTE GECATALOGEERDE VERKOOP VAN ANTIQUITEITEN EN KUNSTVOORWERPEN MAANDAG 9 EN DINSDAG 10 FEBRUARI 2015 OM 19.30 U. TENTOONSTELLING: VRIJDAG 6 VAN 14 TOT 19U, ZATERDAG 7 EN ZONDAG 8 FEBRUARI VAN 10 TOT 19U

Andy Warhol (1928-1987), ‘Hammer and Sickle’, 1977. Aquarel en griffel op papier, 71 x 100 cm. Cornette de Saint Cyr, 30-11. © Cornette de Saint Cyr. € 68.750

Gent en Vlaanderen, landde met € 18.000 midden in diens richtprijs van € 15.000-20.000.

Hedendaagse kunst & design bij Cornette Ook eind november was het opnieuw verzamelen geblazen in de Brusselse zaal van Cornette de Saint Cyr. Met hedendaagse kunst & design als thema, bracht de veiling van 30 november werken van o.a. Hermann Nitsch, Panamarenko en Arne Bang aan de man. In de meubelsectie vonden een lage bank met lade van Charlotte Perriand (richtprijs € 8.00010.000) en een stalen boekenkast van Bernar Venet (€ 12.000-18.000) hun weg naar een nieuwe thuis voor respectievelijk € 26.250 en € 30.000. De fotomozaïek ‘L’Abbaye de l’Epau’ uit 1986 van Jan Dibbets (€ 18.00025.000) bracht € 32.500 op. Alan Charltons grijs getinte ‘6 Part Panel Painting’ landde met € 27.500 middenin de voorspelde € 25.000-30.000. En ook het florale maar maatschappijkritische ‘Untitled (You Will Never Wake Up From This beautiful Dream)’ van Barbara Kruger deed met € 45.000 zoals verwacht (€ 35.000-50.000). ‘Journée grise dans la montagne’ van Corneille (€ 40.000-60.000) haalde € 50.000, ‘Deux cœurs’ van Antoni Tapies (€ 50.000-70.000) ging weg voor € 60.000, en Andy Warhols ‘Hammer ans Sickle’ (€ 50.000-70.000) bracht € 68.750 op. Het massief zilveren ‘Daphnis & Chloé’, een anamorf beeld van Wim Delvoye, verdubbelde met € 51.250 diens richtprijs van € 25.000-35.000. En tot slot kreeg ook de kleurrijke installatie ‘120 Plaster Surrogates’ van Allan McCollum (€ 80.000-120.000) een nieuwe eigenaar, die er € 85.000 voor neerlegde. De prijzen zijn inclusief bijkomende kosten.

Gepaste viering bij Bernaerts De veilingvierdaagse van Bernaerts, welke plaatsvond van 1 t/m 4 december, bracht een indrukwekkende € 2.200.000 op. “Nooit eerder in onze carrière mochten we zo’n bedrag bijeenhameren, met uitzondering van de Sabena-veiling”, deelt Peter Bernaerts mee. “Dat maakt het jaar 2014 bovendien tot een ‘année magique’, het beste jaar in 40 jaar kunstveilingen Bernaerts.” Het eerste luik was de gerechtelijke verkoop op 1 december, welke goed was voor de meest zwaarwichtige resultaten. Een Parijse muurkartel in vuurverguld brons van rond 1740, verviervou-

LOT 130 - ADRIEN JEAN LE MAYEUR DE MERPRÈS (BELGISCHE SCHOOL 1880-1958) GEMENGDE TECHNIEKEN : « VUE ANIMÉE DE VENISE EN 1921 ». AFM. : 42 X 57 CM

LOT 121 - RIK WOUTERS

(BELGISCHE SCHOOL 1882-1916) HOUTSKOOLTEKENING OP PAPIER: « NEL DANS SON INTÉRIEUR ». AFM.: 10 X 13,5 CM

Roodebeeklaan 70/74, 1030 Brussel T 02-741 60 60 F 02-741 60 70 Email: [email protected] Volledig geïllustreerde catalogi: WWW.HORTA.BE Antiquiteiten en kunstvoorwerpen. Catalogus 5 euro.

VEILINGEN BELGIË

James Ensor, ‘Blijde intrede van Christus’, 1898. Ets op Arches-papier. 24,8 x 35,5 cm. Bernaerts, 02, 03 & 04-12. © Bernaerts, € 70.000

digde de schatting en ging van € 10.000-15.000 naar € 56.000. Ook een anoniem 18e-, 19e-eeuws doek naar Jan Fyt met de voorstelling van jachtgodin Diana en haar nimfen scoorde hoog en leverde € 76.000 op, stukken meer dan verwacht (€ 10.000-15.000). De Bentley Mulsanne uit 2012 (richtprijs € 80.000-100.000) werd afgehamerd op € 114.000, en een paar gedekte donkerblauwe Chinese vazen met bloemenmotieven (€ 40.000-50.000) verraste met € 115.000. De prijzen op de jubileumveiling (2-4 december) lagen wat lager, en daar bestond de top drie uit: een paar doeken van Karl II Schweninger (€ 35.000-40.000) verkocht voor € 34.000, een uitzonderlijk en fraai geïllustreerd Brugs getijdenboek uit het midden van de 15e eeuw (€ 50.000-60.000), afgehamerd op € 55.000, en een door Jozef Peeters beschilderde dienschaal, welke van € 15.0008.000 naar € 58.000 ging. Nooit eerder werd een dergelijk werk op metaal van Peeters geveild. Ook bij de werken op papier zorgde de Antwerpse constructivist voor één van de hoogste prijzen: diens ‘Aquarelle II’ (€ 12.000-15.000) werd verkocht voor € 19.000, terwijl de aquarel ‘Landschap te Schelle’ van Leon Spilliaert (€ 6.000-8.000) goed was voor € 10.000, en ‘De blijde intrede van Christus in Brussel’ van James Ensor diens onderste richtprijs van € 70.000 haalde.

Paar gedekte, kegelvormige vazen in Chinees exportporselein, K’ien Long-periode. Famille rose decor op poederblauwe fond. Hoogte: 140 cm. Bernaerts, 01-12. © Bernaerts. € 115.000

76 l COLLECT

VEILINGEN BELGIË

KUNSTVEILINGEN

INTERNATIONALE KUNSTVEILING ZATERDAG 7 MAART 2015 om 14u. en om 20u.

Oscar Nilsson, zeldzame lage kast met vier deuren, ca. 1930-‘40. Massiek eikenhout en messing. Vervaardigd door Jacob Wickmann. 80 x 203 x 50 cm. Pierre Bergé, 15-12. © Pierre Bergé & Associés. € 84.489

Théo Van Rysselberghe

Paul Delvaux

België en Scandinavië bij Pierre Bergé In december hield Pierre Bergé & Associés twee veilingen in Brussel. De eerste, op 2 december, stelde de Belgische kunst in de kijker, met mooie resultaten voor o.a. Berlinde De Bruyckere (€ 12.783 voor een installatie in hout en metaal), Wim Delvoye (voor de foto’s ‘Waited till 9’ en ‘Sweetheart’ telkens € 12.783) en Philippe Wolfers (een bronzen Salome op een

Keith Haring

Anto-Carte

Otto Piene

Emile Claus

Werken van o.a. V. Adami, P. Alechinsky, L. Apol, K. Appel, Arman, E. Axell, J. Beuys, M. Bouraine, P. Bury, A. Calder, César, A. Charlton, Christo, F. Clemente, R. Combas, Corneille, F. Courtens, H.-E. Cross, S. Dali, F. De Boeck, J. De Decker, W. Degouve de Nuncques, R. De Keyser, W. Delvoye, V. De Saedeleer, G. en L. De Smet, M. de Vlaminck, A. De Weert, R. D’Haese, J. Dine, R. Dufy, J. Ensor, L. Feito, W. Finch, J.-M. Folon, G. Grard, A.J. Heymans, F. & O. Jespers, F. Khnopff, F. Labisse, O. Landuyt, A. Le Mayeur, E. Leroy, A. Magnelli, G. Minne, J. Montigny, Panamarenko, C. Permeke, L. Piron, A. Pomodoro, N. Pope, R. Raveel, Reinhoud, J. Rets, A. Saverys, A. Segui, J. Smits, L. Spilliaert, A. Stevens, W. Ting, D. Tremlett, K. van den Broek, G. van de Woestyne, K. van Dongen, P. Van Hoeydonck, L. Van Lint, E. Van Mieghem, D. Van Severen, J. Van Tuerenhout, B. Vekemans, M. Verburgh, G. Vogels, T. Wesselmann, H.V. Wolvens, R. Wouters, P. Wunderlich, M. Wyckaert, O. Zadkine

TENTOONSTELLING 25 februari - 4 maart van 10-12u. en van 14-20u. Catalogus: 28 euro - abonnement: 75 euro Catalogus: www.de-vuyst.com

Philippe Wolfers, ‘Salomé’, ca. 1925. Brons in de verloren was-techniek. Bruine patina met ophogingen in goud. Marmeren sokkel. 58,5 x 55 x 19 cm. Pierre Bergé, 02-12. © Pierre Bergé & Associés. € 67.659

Belangrijke kunstwerken voor onze volgende veilingen kunnen ingeleverd worden van dinsdag tot en met zaterdag, op afspraak. GALERIJ DE VUYST - KERKSTRAAT 22-54 - 9160 LOKEREN Tel: 09/348.54.40 - [email protected] - www.de-vuyst.com

VEILINGEN BELGIË dets oriëntalistische doek ‘De wevers’ bracht met € 7.200 meer op dan verwacht (€ 4.000-6.000), en dat gold eveneens voor een Brabants beeld van Sint-Jan de Doper. Deze gepolychromeerde lindehouten sculptuur van rond 1480 was geschat op € 3.000-4.000 maar bracht met € 8.500 meer dan het dubbele op.

Radicaal en concreet bij Cornette Van de 170 loten die Cornette de Saint Cyr op 8 december te koop stelde, vond ongeveer de helft een koper. De veiling bestond uit twee grote thema’s, waarvan de eerste Scandinavisch design was. Een paar lederen zetels van Preben Fabricius werd verkocht voor € 13.500, en een fauteuil model 41 Paimio van Alvar Aalto in berkenfineer bracht € 17.500 op. Het tweede thema was concrete kunst. Emile Gillioli’s ‘Bewaarengel’ in verguld gepolijst brons kreeg € 18.750 en voor Victor Vasarely’s ‘Allan’ uit 1954-’85 gaf iemand € 36.250. Al deze resultaten lagen in de lijn der verwachtingen. Maar bijvoorbeeld de kinetische compositie in inkt en collage op papier, een voorbereidend werk van Vasarely, ging van € 15.000-20.000 naar € 25.000. De ‘Composition verte’ van Alberto Magnelli uit 1940 bracht met € 32.500 meer dan het dubbel op van de voorspelde € 10.000-15.000. En Jean Dewasne deed daar niet voor onder: diens lakschildering ‘Croisée des chemin’ (richtprijs € 25.000-30.000) haalde maar liefst € 62.500.

Een zilveren eindejaar voor Horta Horta stelde op 8 en 9 december een rijk gevulde catalogus voor, waaruit de kopers volop kozen. Bij de schilderijen vonden het doek van Charles van den Eycken met de geestige uitdaging tussen aap en hond (verkocht Jean Dewasne (1921-1999), ‘Croisée des chemin’, 1960. Lakschildering op hardboard, 97 x 130 cm. Cornette de Saint Cyr, 08-12. © Cornette de Saint Cyr. € 62.500

Sint-Jan de Doper. Brabant ca. 1480. Gepolychromeerd lindehout. Hoogte 104 cm. Campo & Campo, 02, 03 & 04-12. © Campo & Campo. € 8.500

marmeren sokkel voor € 67.659, terwijl die geschat was op € 12.000-15.000). De Scandinavische veiling op 15 december draaide rond design van o.a. Sigurd Ressel (een serie van 8 stoelen model ‘SR-59’ voor € 45.164), Poul Kjaerholm (een rustbed model ‘EKC80’ voor € 51.616) en een zeldzame lage kast van Oscar Nilsson in massief eikenhout, welke van € 40.00060.000 naar € 84.489 ging. De prijzen zijn kosten inbegrepen.

Varia bij Campo & Campo Het Antwerpse veilinghuis Campo & Campo hield van 2 tot en met 4 december een grootschalige veiling. Het lijstje met resultaten vanaf € 5.000 wordt aangevoerd door de gebroeders Wolfers (een massief zilveren servies, bestaande uit een waterkan en zes bekers op een dienblad), samen met Louis Verboeckhoven Sr (het doek ‘Schepen die de haven verlaten’ uit 1832). Voor € 5.200 vond een zonnig ‘Familietafereel’ van Gerard Theodore een nieuwe eigenaar, en de ‘Moeder en kind in Zeeuws interieur’ van Edward Portielje ging de deur uit aan € 6.500. Eugène Girar-

78 l COLLECT

VEILINGEN BELGIË

nv

DVC

verkoopzalen

Burgstraat 20-22 - GENT - tel. 09/224 14 40 fax 09/225 04 14 - e-mail: [email protected] - www.dvc.be

OPENBARE VERKOPINGEN o.a. in opdracht van de RECHTBANK van GENT & met collectie (& inboedel) van Dhr. Jacques ROELANT - GENT

10, 11 & 12 februari 2015 (vanaf 19u30)

Twee zilveren sculpturen in de vorm van twee amors, gezeten op een leeuw en een leeuwin. 30 x 15 x12 cm. Horta, 08 & 09-12. © Horta. € 230.000

voor € 16.000, wat minder dan de richtprijs van € 20.000-25.000) en ‘De toebereidselen voor de maaltijd’ van Petrus Knarren en David de Noter (geschat op € 10.000-15.000 en afgehamerd op € 17.000) een nieuwe thuis. Anna Bochs ‘De falaisekust van l’Estérel 1’, alsook de nachtblauwe compositie van Joseph Lacasse brachten elk € 28.000 in het laatje, waar ze beiden op € 30.000-40.000 ingesteld stonden. Van Demeter Chiparus kon geboden worden op een mooie sculptuur uit overwegend wit marmer, van een jonge vrouw met haar kind op de rug. Het beeld was geschat op € 15.000-20.000 en werd verkocht voor € 18.000. Een andere opmerkelijke sculptuur betrof die van Buccellati: een liggend damhert te midden van bloemenranken. Dit stuk Italiaans zilverwerk (richtprijs € 10.000-15.000) ging weg voor € 16.000. Méér zilver was te vinden bij het koppel amors, gezeten op een leeuw en een leeuwin. Deze begin 17e-eeuwse stukken verbluften door hun richtprijs van € 2.500-3.500 mijlenver achter zich te laten. Want het bieden hield pas op bij € 230.000.

met verzameling SCULPTUREN in brons, marmer,… (19° & 20° e) - KUNST (16° - 20° e) - ANTIEK (15° - 19° e): vrij veel Napoleon III - ARCHEOLOGIE o.a. Gandhara (2° - 4° e), Bactrië,… - ETNISCHE JUWELEN & TEXTIEL (Turkmenistan, Uzbekistan,…) ISLAMITISCH AARDEWERK (12° - 13°) - AZIATICA: Chinees porselein & aardewerk, Tibet - collectie boeken (ivm bovenstaande vier items) Cornelis Troost

volledige catalogus: www.dvc.be ‘LIVE-BIDDING’ mogelijk!

EXPOSITIE: opgelet, andere uren

6/2 (14-18u) 7/2 (11-18u) 8/2 (11-18u) 9/2 (10-12u) collectie Gandhara (2°-4° eeuw) Napoleon III

Hans Bol bij Godts Het is opvallend hoezeer de oude prenten in trek waren bij Godts op diens gecatalogiseerde veiling van 9 december. Bij de topresultaten moesten zij enkel een plekje laten voor Vesalius’ prachtig geïllustreerde ‘De humani corporis fabrica libri septem’ (richtprijs € 12.000-15.000), verkocht voor € 16.000. De hamer viel eveneens bij € 16.000 neer bij de complete serie etsen van twaalf landschappen met dorpsscènes uit 1562 (richtprijs € 8.000-10.000). De reeks was gemaakt door Joannes en Lucas Van Doetecum naar Hans Bol. Ook Adriaen Collaert had inspiratie gehaald bij Hans Bol voor diens reeks van 24 geanimeerde landschappen, veelal met Bijbelse scènes. Geschat op € 3.000-3.500, werd deze serie verkocht voor € 11.000. De originele tekening van één van deze vierentwintig, met name de scène met ‘Lot en zijn dochters. De vernietiging van Sodom en Gomorra’, uit 1584 (€ 25.000-30.000), was met € 38.000 het hoogst genoteerde resultaat. Maar de grootste verrassing was de zeldzame houtgravure met een scène uit het verhaal van Oursson en Valentijn, naar Pieter Breughel. Geschat op € 2.000-2.500, werd er € 30.000 voor gegeven.

(meubelen, Sèvres) & Chinees porselein collectie bronzen (19° eeuw)

volgende veiling: Antwerpen: 24, 25 & 26/3/15 inbreng t.e.m. 27/02/2015

VEILINGEN BELGIË

Raymond Neilson (New York 1881 - 1964), ‘Young lady with umbrella’. Olie op doek, 100 x 81 cm. 51 Gallery, 12-12. © 51 Gallery. € 17.000

80 l COLLECT

VEILINGEN BELGIË

Rops Veilinghuis

Openbare verkoop van antiquiteiten en kunstobjecten

Meer dan 2.500 loten

Anno 1833

Ibrahim Calli, ‘Boeket’. Olie op doek, 41 x 56 cm. 51 Gallery, 12-12. © 51 Gallery. € 38.000

Modern en hedendaags bij 51 Gallery Het in numismatiek en archeologie gespecialiseerde Brusselse veilinghuis 51 Gallery organiseerde op 12 december een eerste veiling rond moderne en hedendaagse kunst. Een imposante lijst internationale namen vulde de catalogus, en er vielen vele hoge resultaten te noteren. De tekening van Picasso in wit en rood oker, die op zijn lange kant een geanimeerd landschap toont, en op zijn korte kant een gezicht, haalde de verwachte € 15.000. Op de overige werken in ons overzicht werd echter enthousiaster geboden. Een jongedame met parasol, te midden van de fleurige stokrozen, een doek van de Amerikaan Raymond Neilson, was geschat rond € 4.000, maar ving € 17.000. Van de Franse impressionistische schilderes Paule Gobillard, een nichtje van Berthe Morisot en Eugène Manet, had het veilinghuis o.a. twee doeken. Het eerste, met baadsters, bracht € 18.000 op, terwijl het tweede, een jong meisje dat pianolessen krijgt, € 18.500 opleverde. De werken waren ingesteld op respectievelijk € 6.000 en € 10.000. De collage-tekening met het portret van Lesley Frowick door Andy Warhol (richtprijs € 18.000) werd verkocht voor € 32.000, maar qua overtreffing van diens richtprijs deed Ibrahim Calli nog beter. Diens geschilderde boeket startte op € 4.000, maar eindigde op € 38.000. De ‘Untitled Crow’ van Sam Francis uit 1986 (richtprijs € 50.000) werd afgehamerd op € 75.000.

Kunst en antiek bij Amberes Op 15 december hield Amberes opnieuw een gevarieerde veiling, waarvan we graag de hoogvliegers overlopen. Elk geëindigd op € 4.000, vinden we zowel het gifgroene tweeluik ‘Rokers’ van Yan Yu terug, als de achterglasschildering met clowns en naakte vrouwen van Floris Jespers, en de winterse begrafenisstoet ‘In den Bellevuu bij Marie’ uit 1930 van G.C. De Bruijne. Het bosgezicht met koeherder van Henry Luyten bracht € 4.500 op, net als het houtskoolportret van een volksvrouw door Eugeen Van Mieghem. Voor Van Mieghems sanguinetekening van de elegante Augustine Pautre werd € 9.000 gegeven, en een kerkinterieur van een opvolger van Pieter Neefs was goed voor € 7.000. Bij de toegepaste kunsten waren vier kandelaars terug te vinden, elk in de vorm van een tuinvaas op een geribde zuil en een vierkante voet. De stukken uit Gent, gedateerd uit 1777, werden verkocht voor € 4.200. Een ander mooi staaltje smeedkunst betroffen twee getorste zilveren kannen, de één voor koffie en de ander voor mokka. Iemand had € 10.000 over voor deze eind 18e-eeuwse stukken uit Brugge.

Waterloosesteenweg, 320 5002 St Servais (Namen) Tel: 081/74.99.88.

www.rops.be 1 & 2 Februari om 13u 8 & 9 Maart om 13u

Grotesteenweg Anno 1897

Veiling klassieke kunst en antiek 3 & 4 maart om 14u Expo: van 26/2 tem 1/3 van 10u tot 18u

Sèvres h= 48 cm

Jos Schippers 33x43 cm

Catalogus online: www.campocampo.be

Grotesteenweg 19/21 Tel : 03/218.47.77

B-2600 Antwerpen-Berchem Fax : 03/218.53.63

VEILINGEN BELGIË

Sadji bij Vanderkindere Op de cover van de catalogus van Vanderkinderes veiling van 16 en 17 december prijkte een schattig kindje in wit Carraramarmer, gesculpteerd door Charles Auguste Fraikin (richtprijs € 12.000-15.000). Ongetwijfeld bekoord door de lieflijkheid van dit meisje dat zachtjes op een hommel toesluipt, gaf de nieuwe eigenaar er € 18.000 voor. Verderop in de veiling was er een klein ovaal paneel uit circa 1600, met een jachtscène in een bosrijk landschap. Dit waarschijnlijk Franse werk was geschat op € 1.500-2.000, maar kreeg € 20.500. Ook in het gamma van de Aziatische kunsten vielen gelijkaardige bewegingen voor: een gezeten mediterende Boeddha, een Chinees bronzen beeld uit de Ming-periode, ging van € 3.500-5.000 naar € 21.000, en een paar Indo-Tibetaanse bronzen beeldjes uit eind 18e, begin 19e eeuw bracht € 22.000 op, terwijl deze op een koe en een Chen-Fö gezeten godheden slechts € 800-1.200 waren geschat. Half Chinees, half Belgisch was de schilder Sadji. Deze komt wel vaker aan bod bij Vanderkindere. En ook deze keer waren de resultaten uitstekend. Elk van de twaalf aangeboden werken van hem werd verkocht, waarbij maar liefst de helft zijn richtprijs vertienvoudigde en méér. De twee grootste uitschieters waren daarbij een doek met een gezeten Boeddha (€ 400-600), afgehamerd op € 10.000, en het doek ‘La toilette de la jeune chinoise’ (€ 2.500-3.500), weggegaan voor € 40.000. Carel Benninck, getorste koffie- en mokkakan. Merken Van Brugge voor 1783. Amberes, 15-12. © Amberes. € 10.000

Sadji (1914-2005), ‘La toilette de la jeune chinoise’, 1940. Olie op doek, 64,5 x 90,5 cm. Vanderkindere, 16 & 17-12. © Vanderkindere. € 40.000

82 l COLLECT

VEILINGEN BELGIË

Kerstveiling bij Cornette Een week voor Kerstmis, op 17 december, hield Cornette de Saint Cyr hun ‘Christmas auction’. Daarop kon moderne en hedendaagse kunst, alsook design voor schappelijke prijsjes meegenomen worden. Met net geen 40% van de stukken die verkocht werden, zonder al te veel onvoorziene resultaten, was het geen opzienbarende veiling. Enkele loten met de grootste verschillen tussen vraagprijs en resultaat waren onder meer twee paar stoelen van de gebroeders Thonet (telkens geprijsd op € 100-120, maar verkocht voor € 563), en enkele fauteuils van Charles & Ray Eames, welke hun richtprijzen, gaande van € 500 tot € 1.800, verdubbelden. Een lage tafel van Isamu Noguchi (€ 600-800) deed het met € 1.875 evenmin slecht, net als Lucas Jodogne. Twee fotowerken van deze Belg, het één voorgesteld voor € 400-800, het ander voor € 800-1.200, leverden respectievelijk € 1.500 en 3.000 op. De resultaten zijn inclusief bijkomende kosten.

Varia bij Mosan Op 17 en 18 december hield Mosan een gevarieerde veiling, waarbij op de eerste avond onder meer een mooi paar 19e-eeuwse Chinese vazen in beschilderd porselein en verguld brons hun richtprijs van € 800-1.200 Edgar Scauflaire, ‘Harlekijn’, 1956. Olie op paneel, 147 x 72 cm. Mosan, 17 & 18-12. © Mosan. € 7.500

verdrievoudigden tot € 3.600. Een 18e-eeuwse Luikse hoekkast in eikenhout (richtprijs € 1.600-2.000) bracht € 4.200 op. En het 17e-eeuwse doek met de Boetedoening van Ezechias, een werk van het Luikse atelier van Bertholet Flemal (€ 3.500-4.500) werd afgehamerd op € 6.000. Voor de meer recente schilderkunst was er de tweede veilingavond. Daarop kocht iemand de ‘Jour de Marché’ van Lucien Frank (€ 600-800) voor € 2.000. De musicerende harlekijn van Edgar Scauflaire (€ 1.800-2.500) bracht € 7.500 op, en het paneel van Jean Rets, met kleurrijke vormen op een bruine achtergrond (€ 8.000-10.000), werd toegewezen voor € 8.500.

Carpay bij Lhomme Niet elk stuk van Armand Rassenfosse vond een koper tijdens de veiling bij Lhomme op 20 december. Zo bleef onder meer de naakte vrouw aan haar kaptafel onverkocht. Maar de tekening van de jonge hermafrodiet viel dan weer erg op doordat die niet voor € 400-500 maar voor € 1.800 de deur uit ging. De door Rassenfosse geïllustreerde editie van Baudelaires ‘Les Fleurs du mal’ deed met € 7.500 zoals verwacht (richtprijs € 6.0008.000). Bij de 16e-eeuwse drukken werd ‘De la démonomanie’ van Jean Bodin (€ 400-500) verkocht voor € 1.800. Het betere 18e-eeuwse werk was vertegenwoordigd door onder meer de prachtig geïllustreerde ‘Fables choisies’ van Jean de la Fontaine, afgehamerd op diens hoogste richtprijs: € 8.000. ‘Les Délices du païs de Liége’ was even hoog geschat, maar landde op € 12.000. De ster van de dag was uiteraard de Luikenaar Paul-Joseph Carpay met diens ensemble van oriëntalistische doeken, bestaande uit vijf scènes en twee decoratieve boorden (€ 40.000-50.000). Dit feeërieke geheel werd toegewezen voor € 52.000.

VEILINGEN VOORJAAR 2015 FEBRUARI

MAART

APRIL

JUNI

16 17

22 23 24 25

27 28

15 16 17 18

KUNST & ANTIEK

KUNST & ANTIEK

KUNST & ANTIEK

KUNST & ANTIEK

MODERNE MEESTERS

OUDE MEESTERS

WERK OP PAPIER

WERK OP PAPIER

DESIGN.11

STRIPS EXPO 12 13 14 15

EXPO 19 20 21 22

EXPO 23 24 25 26

EXPO 11 12 13 14

inbreng tot 6 februari

inbreng tot 22 maart

inbreng tot 26 april

VEILINGHUIS BERNAERTS

Verlatstraat 16-22 Museumstraat 25 2000 Antwerpen +32(0)3 248 19 21 [email protected] www.bernaerts.be

COLLECT l 83

VEILINGEN BELGIË

Paul-Joseph Carpay, één van de doeken uit een groot oriëntalistisch ensemble, met de voorstelling van een moord. Olie op doek, 200 x 168 cm. Lhomme, 20-12. © Lhomme. € 52.000

KOMENDE VEILINGEN

Aziatische kunst en zilverwerk bij Rops In veilingzaal Rops te Namen zal op 1 en 2 februari veel aandacht gaan naar zilverwerk en de Aziatische kunsten. Qua zilver is er bijvoorbeeld een Empire-kan van 32 cm hoog (€ 1.200-1.300), een 18e-eeuwse suikerpotje met Parijs merkteken (€ 2.000-2.600), en een paar kandelaars uit 19e-eeuws schaal in Japans lak en aapjes in ivoor. Diameter 40 cm. Rops, 01 & 02-02. © Rops. Richtprijs : € 1.000-1.500

Een gedeeltelijk vergulde harp uit de 19e eeuw. Jordaens, 03 & 04-02. © Jordaens.

1764 met merkteken van Namen (M.O. API). Ook is er een zilveren Chinese schaal, voor € 400-600. Bij de Aziatica merken we een paar Chinese vazen (€ 2.000-3.000), een penselenhouder in Chinees porselein (€ 1.200-1.500), een grote Chinese parfumbrander uit ca. 1900 in email cloisonné (€ 9001.100), een schaal in Japanse lak met aapjes in ivoor (€ 1.000-1.500) en drie funeraire Tang-paardensculpturen in gepolychromeerde terracotta . Elk van de paarden is apart te koop voor € 2.200-2.800 en krijgt een certificaat van thermoluminescentie mee.

Sieraden en muziek bij Jordaens In februari rondt veilinghuis Jordaens de partij moderne sieraden af, afkomstig uit beslag en verbeurdverklaring. Zoals de vele liefhebbers in december al konden vaststellen, is deze van heel mooie kwaliteit. Daarnaast zijn er mooie inboedels waaronder de collecties van wijlen de Heer V. uit Sint-Niklaas met o.m. een zeer gevarieerde partij muziekinstrumenten, van vleugelpiano tot neusfluit… en de inboedel van de directiewoning van de familie V. te Boechout met kwaliteitsvolle meubelen, schilderijen, tapijten, siervoorwerpen enz. van hoge kwaliteit.

84 l COLLECT

VEILINGEN BELGIË

Bronzen Empire-garnituur. Debaveye, 04 & 05-02. © Debaveye.

Kunst en antiek bij Debaveye Debaveye stelt op 4 en 5 februari een mooie selectie stijlmeubilair voor, waaronder een paar erg fraaie Napoleon III-kastjes met bronzen basreliëfs in de deuren, een ensemble 19e-eeuwse Napoleon III-fauteuils, vele Louis XV- en Louis XVI-salons, een 18e-eeuws Antwerps kabinet en 19e-eeuws kleinmeubilair. Garnituren van brons, 19e-eeuwse bronzen beelden, oriëntaalse Bodhisattva’s, een mooie verzameling Chinese porseleinen vazen, alsook Europees porselein en Bredens aardewerk zullen te koop zijn. Bij de schilderijen treffen we werk aan van Gustave den Duyts, Evariste De Buck, Maurice Langaskens, Edward Van Ryswyck , Eugène Verboeckhoven, Louis Robbe, Jozef Decoene, litho’s van Emile Claus, José en Rik Vermeersch.

Talrijke schilderijen bij MonsAntic Tijdens haar veiling van 8 en 9 februari, stelt MonsAntic meer dan 1300 loten te veil. Een paar art nouveau-vazen van Serrurier-Bovy in brons en messing staat samen geschat op € 1.000-1.500. Tussen de vele schilderijen is er het doek ‘Brocante’ van Dominique Manesse (€ 2.000-2.500), het doek met een slapende vrouw van Joseph Stallaert (€ 4.000-6.000), alsook ‘Clair de Lune’ van Johan-Bartold Jongkind, waarvoor men € 12.000-16.000 hoopt te krijgen. Eveneens op het programma staan werken van Louis Icart, Alfred Martin, Hippolyte Boulanger, Anne Bonnet, John Godenne, Adelin Verly, Jules Rullens en Erwin Makowiak.

Wouters bij Horta

Een grote landschapsvaas van glaspasta. Gemerkt Daum Nancy, France met het Lotharings Kruis. H. 57 cm. Jordaens, 03 & 04-02. © Jordaens.

De maandelijkse gecatalogiseerde veiling van Horta vindt plaats op 9 en 10 februari. Zoals gewoonlijk brengt deze enkele opmerkelijke sieraden, waaronder een parure in witgoud met saffieren en diamanten in briljant, peer- en marquisevorm. Deze parure omvat een paar oorbellen, een halsketting, een broche en een armband, goed voor ± 48 karaat aan diamant en ± 25 karaat aan saffieren. Met een brutogewicht van 120 gram, schat men het geheel tussen € 25.000 en 30.000. Bij de schone kunsten valt Jean Dufy op met ‘L’orchestre’, een gouache op papier die € 15.000-20.000 kost. Van Frantisek Kupka is er een compositie in gouache op papier (€ 6.000-8.000), en van Eugène Galier Laloue een ‘Quai des Bouquinistes animé à Paris’ (€ 3.500-5.000). Voorts brengt de veiling andere werken van Belgen zoals Alphonse Proost, Albert Saverys, Paul Mathieu, Frans Smeers, Pierre Paulus de Châtelet en Rik Wouters met een buste in plaaster (‘Hoofd van een jong meisje, € 3.500-5.000) en een houtskooltekening van Nel (€ 1.800-2.200).

COLLECT l 85

VEILINGEN BELGIË

Overzicht van de collectie Turkmeens textiel van J. Roelant. DVC, 10, 11 & 12-02. © DVC.

Rik Wouters, hoofd van een jong meisje. Gepatineerd plaaster, hoogte zonder sokkel 27 cm. Horta, 09 & 10-02. © Horta. Richtprijs : € 3.500-5.000

Collectie Roelant bij DVC Van alle stukken die veilinghuis DVC op 10, 11 en 12 februari te Gent zal veilen, zal ongeveer de helft afkomstig zijn van de collectie en inboedel van Jacques Roelant. Deze gepassioneerde verzamelaar werd in 1935 geboren in een Gentse familie van textielindustriëlen. Niet verwonderlijk ging zijn interesse voor aziatica in de eerste plaats uit naar textiel: tapijten, borduurwerken en kleding uit Turkmenistan en Uzbekistan. Zijn intellectuele rondreis leidde hem vervolgens naar Afghanistan en Pakistan, waar hij de greco-boeddhistische kunst van Gandhara ontdekte. Hiervan zal een dertigtal loten aanwezig zijn. Verder omvat zijn collectie vele Chinese grafvondsten, verschillende Tibetaanse objecten, en islamitisch (meestal Perzisch) keramiek. Aangezien Jacques Roelant de door hem bewonderde culturen wilde doorgronden, legde hij een rijk gevulde en gediversifieerde bibliotheek aan. Ook deze gaat onder de hamer. Voorts zijn er familiestukken met heel wat Napoleon III-meubilair, klokken, Chinees porselein, Empire-stukken, alsook objecten uit de art deco, barok

86 l COLLECT

Chinese vaas in cloisonné. Hoogte ca. 130 cm. DVC, 10, 11 & 12-02. © DVC.

VEILINGEN BELGIË en renaissance. Het aanbod plastische kunst dateert van de 17e tot de 20e eeuw en draagt signaturen van o.a. Permeke, Saverys, Minne, Cantré, Verbanck, Troost, Moreau, Drouot en Clodion.

Veelzijdigheid bij Bernaerts Het seizoen wordt stevig ingezet bij Bernaerts met een veelzijdige kunst- en antiekveiling waarin een 800-tal loten op twee dagen – 16 en 17 februari – onder de hamer wordt gebracht. Liefhebbers van Europees ivoor (17e tot 19e eeuw) zullen zich verleid weten door een fraaie collectie waarin zowel edele dames als bedelaars, triptiekjes uit Dieppe en plaques met mythologische voorstellingen de aandacht vragen. Verder stippen we een fijne verzameling art nouveau glaswerk (E. Gallé, Daum Nancy) aan, een dertigtal Russische iconen uit één privéverzameling, mooie 19eeeuwse bronzen van o.a. P.J. Mene en H. Chapu en schilderijen van o.a. P. Paulus, V. Marais-Milton, A. Stevens (een damesportret), L.R. James (Ram en schapen), J. Verhas, C. Verlat en T. Gerard. Voorts vinden we Mechelse albastjes, een omvangrijke collectie zakhorloges uit de 19e eeuw, luchters, klokstellen, fraai meubilair (o.a. een tafeltje in Sèvres-porselein) terug. Opgelet: de muziekinstrumentenveiling op 15 februari gaat niet door!

Driedelige schouwgarnituur in vuurverguld en deels gehamerd brons. Bezet met plaquettes in ‘Sèvres’-porselein. Louis XVI-stijl. Napoleon III-periode. 45 x 65 x 14 cm. Bernaerts, 16 & 17-02. © Bernaerts. Richtprijs: € 7.000-8.000 Buffet in ebbenfineer en gezwart hout met ‘Boulle’inlegwerk van rood getinte schildpad en koper. Napoleon III-periode. 110 x 129 x 43 cm. Bernaerts, 16 & 17-02. © Bernaerts. Richtprijs: € 1.000-1.200

Christophe Dosogne & Liesbeth Langouche Constant Permeke, olieverfschilderij. DVC, 10, 11 & 12-02. © DVC.

COLLECT l 87

Een gotische wijwateremmer voor de prijs van het oude metaal Bij het Duitse veilinghuis Hermann Historica uit München hamerde men op 5 november een Vlaamse gotische wijwateremmer af op € 650. De instelprijs was € 650. Een zacht prijsje voor een museaal voorwerp. TEKST: LODE GOUKENS

D boven Deze gotische wijwateremmer werd op 5 november 2014 verkocht bij veilinghuis Hermann Historica in München voor € 650. rechts Wijwateremmer van het klooster Rebecq-Rognon te dateren 15011510. Foto: KIK-Irpa.

88 l COLLECT

uitse veilinghuizen werken meestal met een instelprijs die ook een limietprijs is. Wie dus telefonisch of online wil bieden, moet minimaal de instelprijs bieden, zelfs als er niemand biedt. Dus als de veilingmeester het lot inhoudt dan kan in het beste geval in de naverkoop (Nachverkauf ) misschien minder geboden worden. Niettemin leek deze schatting laag. Toch bleek er maar één geïnteresseerde en het feit dat er maar één foto in lage resolutie op de website van het veilinghuis stond - de foto op LotTissimo bleek dezelfde maar in nog lagere resolutie - deed de verkoop geen goed. Veilingmeester Robert Weis vond het als specialist in antieke wapens blijkbaar ook niet de moeite om betere foto’s te e-mailen aan gegadigden.

Metaalhandel Deze wijwateremmer bleek geen neogotisch (Historismusstil) pronkstuk, maar een authentieke Vlaamse of Luikse gotische wijwateremmer in messing. Met een metaalprijs van circa € 4 de kilogram is € 650 voor een zware emmer van 15,5

cm hoog dus echt een koopje. De kunsthistorische waarde ligt uiteraard vele malen hoger. Gotische wijwateremmers in privécollecties zijn uiterst zeldzaam. De meeste gekende exemplaren zitten in het kerkelijk erfgoed. Een mooi voorbeeld van zo’n emmer in messing bevindt zich in de collectie van de Mauritiuskerk in Valkenburg. Rond 1500 hoorde Valkenburg bij het hertogdom Limburg dat op zijn beurt deel uitmaakte van het hertogdom Brabant, en de titel van hertog van Limburg stond in zeer hoog aanzien. De Bourgondiërs koesterden die titel zeer omdat hertog Jan I hem veroverde bij de Slag bij Woeringen en zo de handel met het Duitse hinterland voor Brabant veilig stelde. Voordien hadden de Limburgers vanuit hun stad Limbourg (de huidige Oostkantons) en de burchten zoals Eupen, Theux en Valkenburg de handelskaravanen vanuit Antwerpen aan hoge tol of zelfs plunderingen onderworpen. Aangezien er dagelijks een karavaan naar Keulen vertrok en wekelijks een karavaan naar Düren en Münster ergerde dit de Brabanders aanzienlijk in hun handel met de centra voor non-ferrometalen in Augsburg, Regensburg, Würzburg en uiteraard Frankfort (waar de jaarmarkt voor koper plaatsvond). Antwerpen mocht dan wel het centrum van de metaalhandel zijn, maar de voorraden en vele specialisten zaten in deze Duitse steden. Omdat de koperhandel van hanzestad Dinant in het Prinsbisdom Luik naar Luik en Keulen verplaatst werd na de plundering van Dinant in 1466 kwam de

handel met Engeland dus in gevaar. Voorwerpen in messing bleven nog lang de naam dinanderie behouden en Luik bleef belangrijk, maar de handelsroute bleek dus verzekerd door de verovering van Limburg. Keizer Karel V en zijn zoon Filips II droegen de titel hertog van Limburg en hertog van Brabant met veel trots. Deze wijwateremmer stamt uit de periode van Keizer Karel.

Datering en identificatie De geveilde wijwateremmer is een mooi voorbeeld van een klokvormige wijwateremmer in gotische stijl. De klokvorm is vergelijkbaar met de vormen van vijzels (mortier in het Frans) en luidklokken. De smeedijzeren hendel is gemonteerd in messing grotesken. Op het paneel het Sterfbed van Maria (in het Museum Mayer van den Bergh) van omstreeks 1510 door een Antwerpse maniërist met de noodnaam Meester van Amiens staat een mooi voorbeeld afgebeeld. Of deze wijwateremmers in Antwerpen, Luik of in het hertogdom Limburg gegoten werden blijft een mysterie. De paar voorbeelden in erfgoedcollecties bevinden zich in Valkenburg en in Arnhem (de gotische Sint-Walburgisbasiliek waar de wijwateremmer nu te zien is in de als museum ingerichte Sint-Eusebiuskapel) . Op het sterfbed van Maria staan benevens een wijwateremmer onder andere een gotische huisklok, een kandelaar (die ook Albrecht Dürer die in die jaren te Antwerpen vertoefde afbeeldde) een wierookbrander, Antwerpse tinnen kannen, dinanderie en een messing processiekruis. Qua datering en identificatie van de messing wijwateremmer vormen juist die picturale afbeeldingen een be-

Deze ondergewaardeerde wijwateremmer is even zeldzaam als een gotische kathedraal.

De Meester van Amiens werd zo genoemd omdat hij in het eerste decennium van de 16e eeuw (1508-1519) een reeks panelen schilderde voor de rederijkers van de Confrérie Notre-Dame du Puy d’Amiens. Deze literaire broederschap verwant met de rederijkerskamers in de Nederlanden schonk jaarlijks een schilderij over Onze-Lieve-Vrouw aan de kathedraal en meestal ging het om tijdelijke altaarstukken over een vers, maar toen ze in Antwerpen bestellingen begonnen te plaatsen kregen deze zeer kostbare altaarstukken een meer permanente plaats in de kathedraal. Deze grote groep Antwerpse kunstschilders dankt haar naam aan Max Friedländer. Hij gaf ze in zijn elfde deel van Die Altniederländische Malerei uit 1933 de bijnaam ‘Antwerpener Manieristen’. Een naam waar kenners tegenwoordig niet erg gelukkig mee zijn. Markant is dat de meeste werken bulken van gotische gebruiksvoorwerpen en architectuurelementen. Te zien in Museum Mayer van den Bergh.

langrijke bron, omdat de gotische wijwateremmers juist zo zeldzaam zijn. Aangezien Weis geen foto’s zond is ook niet duidelijk of er een merk van een geelgieter op staat. Over vijzels die duchtig verzameld worden is meer bekend (en de markt wordt overspoeld met namaak voor vitrines van apotheken). Ook luidklokken vormen al decennia geliefde studieobjecten voor een ruime kring van verzamelaars en heemkundigen. Dat die verzamelaars dit lieten schieten mag gerust pijnlijk genoemd worden.

MEER WETEN Bezoeken Sint-Walburgisbasiliek Arnhem De Schatkamer van de SintWalburgisbasiliek vormt de collectie van dit museum.

COLLECT l 89

BEURZEN

Zhuang Hong Yi, ‘Flowerbed’, 2014. Collage van rijstpapier op doek, 70 x 70 x 10 cm. Te zien bij Absolute Art Gallery op Art Up!

Art Up!

Galerie Lux Art Consulting brengt o.a. werk Corneille mee naar de Kunst- en Antiekbeurs Hasselt.

Kunst- en antiekbeurs Hasselt De kunst- en antiekbeurs te Hasselt is dit jaar aan haar 32e editie toe. Daarop worden 80 exposanten verwacht, waaronder ook weer enkele nieuwkomers. Galerie Lux Art Consulting (Luxemburg) brengt met o.a. Joost Cornelisz Droogsloot en Corneille zowel oude als moderne meesters mee. Pieter Wagemans, Julie Lannoote, Eveline Defacqz en Hermine Pletzers vertegenwoordigen de huidige garde schilders. Heden-

daagse beeldhouwkunst is aanwezig met Boud Ceysens en Hervé t’Serstevens. En de art nouveau en art deco zijn helemaal terug met Galerie Tandem (Gendringen), Galerie Passage Arts (Utrecht) en Het Ware Huis (Lage Miert). Antiques & Art Fair Hasselt Grenslandhallen Hasselt www.hasselt-artanticfair.com 27-02 t/m 03-03

Design Icons Welke exposanten naar Design Icons komen, ligt reeds maandenlang vast. Het zijn er een dikke vijftig, met één op drie nieuwkomers! Bekende namen uit Nederland, zoals Vervlogen Jaren, De Vreugde Design, De Compaen en Kunstconsult doen weerom mee. Frankrijk, Duitsland, Denemarken, Italië, Portugal, Tsjechië, het Verenigd Koninkrijk en België (Dierbaar Design, Selective Collection, Alexis Vanhove, Pellegrini Design, Modest Furniture en 20e Siècle) zijn de andere vertegenwoordigde landen. De expertise van de handelaren wisselt van Dutch Design klassiekers over de houten elegantie van de grote Scandinavische ontwerpers, Italiaanse

90 l COLLECT

verlichting uit de jaren ’50 tot de overbekende Eames-Lounge Chair. De stukken dateren uit de jaren 1930-’80, en ook de prijzen gaan alle kanten op, van betaalbaar tot museumkwaliteit. Design Icons De Overkant Amsterdam www.design-icons.com 07-02 t/m 08-02 GRATIS naar Design Icons COLLECT geeft een duoticket weg aan de vijf snelste lezers die een mailtje sturen naar [email protected] met vermelding ‘Gratis naar Design Icons’. Sfeerbeeld van Design Icons.

De eigentijdse kunstbeurs Art Up! is goed verankerd in de NoordFranse cultuurmetropool. Zij wist vorig jaar 28.000 mensen op de been te brengen, en heeft sterke banden gesmeed met de Belgische galerieën: ook dit jaar zullen o.a. Xavier Ronse, Galerie Jos Depypere, Espace Art 22, Macadam Gallery, Gery Art Gallery, Absolute Art Gallery en Samuel Maenhoudt Gallery ons land vertegenwoordigen. Ook van over het Kanaal groeit de interesse voor de beurs, met deelnemers als Cube Gallery, Bleach Box Photography Gallery en Dope Gallery. Maar uiteraard komt het gros van de ruim 100 exposanten uit Frankrijk. Als hommage aan het lokale culturele erfgoed, geeft Art Up! speciale aandacht aan de geometrische abstracte kunst. Beursdirecteur Didier Vesse zegt hierover: “Deze kunststroming uit de 2e helft van de 20e eeuw is bijzonder populair bij zowel verzamelaars als musea in Noord-Europa, en dat is waarom we haar dit jaar een ereplaats geven!” “Ce mouvement artistique né dans la seconde

moitié du vingtième siècle bénéficie d’une réelle popularité dans le Nord de l’Europe auprès des collectionneurs et des musées : c’est pourquoi nous tenions à la mettre à l’honneur cette année ! » Hij wordt hierin bijgestaan door galerieën als Galerie Wagner, Galerie Dorval, Art in Eyes, Gimpel & Muller, Galerie du Don, L’espace du Dedans en Rauchfeld. Plaats voor fotografie is er beslist ook, al was het maar door de gezamenlijke presentatie door GNG, Castang en Galerie Nicolet van Bernard Langenstein, de man die ons de schoonheid van verpakte hooibalen leerde kennen. Al het moois dat met papier gemaakt kan worden – denk aan prenten, litho’s, kunstenaarsboeken,… – is onderwerp van de Print Art Fair. En de kunstenaars van de toekomst worden aan u voorgesteld in de tentoonstelling ‘Revelation by Art Up!’. Art Up! Lille Grand Palais Lille www.art-up.com 12-02 t/m 15-02

BEURZEN

Stockholm Design Week De zesde week van het jaar geldt in Stockholm als de week van het design. Overal in de stad vinden evenementen rond design plaats, met als paradepaardje de grote Stockholm Furniture & Light Fair. Ongeveer tachtig procent van de circa 750 exposanten komt uit Scandinavië. En ook in de tentoonstelling ‘Inside Scandinavian Design’, over de fantastische verhalen die achter de producten schuilgaan, staat het Hoge Noorden centraal. Gert Wingårdh (Wingårdhs), Tina North (Conran), Werner Aisslinger (Stuiode Aisslinger) en Eero Kivisto (Claesson Koivisto Rune) zijn enkele van de

creatievelingen die aan het woord komen in de Design Talks. En het Greenhouse is het platform voor jonge en aankomende designtalenten, waaronder Frej Wichmann, M-S-D-S Studio, Main Bobeck en Pettersen & Hein. Stockholm Design Week www.stockholmdesignweek. com 02-02 t/m 08-02 Stockholm Furniture & Light Fair Stockholmmässan www.stockholmfurniturelightfair.se 03-02 t/m 07-02

M-S-D-S Studio, ‘The Ladder Light’. Foto: Shanghoon. Te zien in het Greenhouse op de Stockholm Furniture & Light Fair.

Frej Wichmann, ‘Siridå-kabinet’. Foto: Martin Gustavsson. Te zien in het Greenhouse op de Stockholm Furniture & Light Fair.

Kort nieuws Van 29 januari t/m 1 februari wordt in Antwerpen het eerste Antwerp Art Weekend gehouden. Galerieën, musea en andere kunstplatforms stellen hun deuren open. Het volledige programma kan geraadpleegd worden op www.antwerpart.be QQQ De 19e editie van ART Innsbruck (20-02 t/m 23-02) gaat gepaard met een uitbreiding van het programma. Voortaan worden ook de kunsten van de 19e eeuw geïntegreerd in de beurs die voordien focuste op de 20e en 21e eeuw QQQ De SNA (Syndicat national des Antiquaires) roept begin april een nieuwe beurs in het leven: Paris Beaux-Arts. Georganiseerd door een jonge ploeg van vier antiquairs, verenigt deze beurs alle disciplines en periodes.

COLLECT l 91

BOEKEN

met hun toeschrijving, herkomst, datering, technische kenmerken en gerelateerd materiaal, zoals vergelijkbare objecten of tekeningen. Dit alles wordt ondersteund door veel en kwaliteitsvol fotomateriaal. Het is het resultaat van jarenlang en gepassioneerd onderzoek, een belangrijke aanvulling op het onderzoek naar de glasschilderkunst in België, waarvan de medaillons een apart en bijzonder onderdeel zijn.

Historische glasmedaillons Onlangs verscheen de meest recente publicatie van het Corpus Vitrearum Belgium, onze landelijke afdeling van de internationale wetenschappelijke onderzoekvereniging rond gebrandschilderd glas. Tevens betreft deze publicatie het derde en laatste deel in de reeks over 15e- tot 18e-eeuwse glasmedaillons en kleinglas in Vlaanderen. Erg populair als relatiegeschenk tussen de hogere klassen, de Kerk en haar religieuze orden, waren dergelijke medaillons een belangrijke activiteit van de toenmalige glasateliers, die dus niet enkel instonden voor monumentale glasramen. Net doordat deze medaillons – meesterlijke kleine glasschilderijtjes met doorgaans Bijbelse scènes, patroonheiligen, wapenschilden of een combinatie daarvan – zo makkelijk te transporteren waren en zijn, raakten zij makkelijk verspreid en verlieten velen ons land. Welke hier wel nog bewaard zijn, werden geïnventariseerd in deze driedelige ‘checklist’. Per provincie en gemeente worden de stukken uit privécollecties, openbare gebouwen en musea getoond en hun iconografische beschrijving gegeven, samen

92 l COLLECT

Silver-Stained Roundels and Unipartite Panels before the French Revolution. Flanders, Vol. 3: The Provinces of Flemish Brabant and Limburg, door C.J. Berserik en J.M.A. Caen Uitgave: Brepols 548 pagina’s in kleur geïllustreerd Engelstalig ISBN: 978 90 79528 24 0 Prijs: € 95,00

Cultuur en leven in de DDR Na de val van de Berlijnse muur in 1989, kon de eenmaking van Duitsland niet snel genoeg een feit zijn. De DDR, het socialistische Oost-Duitsland, vergat men liefst zo snel mogelijk; terwijl de plots makkelijker te verkrijgen WestDuitse producten lustig verzameld werden, verbande men de OostDuitse objecten naar de zolder of de vuilnisbak. Net om dit verleden,

dat nog niet als geschiedenis beschouwd en behandeld werd, te blijven herinneren, werd in 2002 het Wende Museum in Los Angeles opgericht (met het Duitse woord ‘Wende’ – ommekeer – werd de periode na de Koude Oorlog en de val van de socialistische regimes aangeduid). Hun collectie is fenomenaal en omvat allerhande objecten als reclame- en politieke affiches, toiletartikelen, speelgoed, platenhoezen, designstukken, en zelfs etenswaren en rookgerei. Meer dan 2.500 items (en dit is slechts 1% van de totale museumcollectie!) worden in dit bijzonder fraaie en lijvige boek weergegeven. Ze worden onderverdeeld in categorieën als vrije tijd, huishouden, werk & opleiding, politiek, reizen & transport en design & mode. Aldus wordt het alledaagse leven in het Oost-Duitsland van na WOII tot 1989 van onder het stof gehaald en anatomisch ontleed. Het is een prettig boek dat veel kijkplezier garandeert voor de ware ‘Ostalgicus’ (een speelse samentrekking van ‘Ost’ en ‘nostalgicus’). Beyond the Wall: Art and artifacts from the GDR, door Justinian Jampol Uitgave: Taschen 904 pagina’s in kleur geïllustreerd + digitaal bonusmateriaal Engels- en Duitstalig ISBN 978 3 8365 4885 4 Prijs: € 99,99

De Grether collectie De kunstcollectie van Esther Grether (°1936) is wereldvermaard. De Zwitserse zakenvrouw bezit meer dan 600 stukken van o.a. Pablo Picasso, Paul Cézanne, Paul Delvaux, Robert Rauschenberg en andere iconen van de 20e-eeuwse kunst. Deze zijn opgesteld in een omgebouwde drukkerij, welke ook Grethers woning is. Foto’s van dit interieur met de grote, lichtrijke

ruimtes geven een idee van het museale karakter van dit pand en diens inhoud. In dit boek krijgen we een rondleiding, te beginnen bij de inkom, waar Man Ray’s ‘Le Violon d’Ingres’ hangt met ernaast een werk van Markus Raetz en een antiek Boeddhabeeld. Op elk werk wordt ingegaan, waarbij blijkt hoezeer de werken direct en indirect met elkaar in verband staan. Hier en daar geeft Grether haar persoonlijke commentaar. Op die manier gaat het bezoek verder langs Bacon, Giacometti, Louise Bourgeois, Cartier-Bresson en de talrijke andere werken, die uitstekend en op groot formaat in beeld worden gebracht. Elective Affinity. The Esther Grether Collection, door Esther Grether (ed.) en Kerstin Stremmel Uitgave: Hatje Cantz 392 pagina’s met 260 kleurillustraties Engels- of Duitstalig ISBN 978 3 7757 3790 6 (E) / 978 3 7757 3709 8 (D) Prijs: € 78

De betekenis van het materiaal Bij de vervaardiging van kunstwerken dient niet enkel nagedacht te worden over de voorstelling of compositie. Ook de materiaalkeuze is voer voor reflectie. De gebruikte

BOEKEN

hout-, steensoorten, verfsamenstelling, metalen en andere materialen zijn nooit lukraak genomen, maar hangen af van bijvoorbeeld beschikbaarheid, bepaalde eigenschappen of betekenissen die eraan toegekend worden. Zo linkt Aleksandra Lipínska de populariteit van albast in de Lage Landen o.a. aan een Bijbelse verwijzing naar dit materiaal en aan het algemeen geloof dat albast carrière en vriendschap positief kon beïnvloeden. Martha Mofitt Peacock toont aan hoe het nederige maar zuiver witte papier in de handen van de 17e-eeuwse papierkunstenares Joanna Koerten een politiek geladen betekenis kreeg. In totaal tien essays belichten dat simpele en tegelijk complexe feit waar doorgaans aan voorbijgegaan wordt: kunstwerken zijn materiaal en materialen zijn betekenisdragers. Meaning in Materials, 1400-1800. Netherlands Yearbook for History of Art 2012, volume 62 door Ann-Sophie Lehmann, Frits Scholten en H. Perry Chapman Uitgave: Brill 296 pagina’s in zwart-wit geïllustreerd Engels- en Franstalig ISBN: 978 90 04 26139 6 Prijs: € 120

Guy Vandenbranden Nog geen jaar na het overlijden van Guy Vandenbranden huldigt de Callewaert-Vanlangendock

94 l COLLECT

Gallery het leven en de carrière van deze gevierde constructivist. De galerie, waaraan de kunstenaar zijn archief had geschonken, liet historicus David Vermeiren los op deze verzameling correspondentie, foto’s en andere documenten. Hoewel dit maar een aanzet is van de verwerking ervan, biedt deze monografie een helder en beknopt overzicht van Vandenbrandens leven tot 1985, waarin veelvuldig verwezen wordt naar het catalogusgedeelte. Ook dit tweede – en dikste – deel is chronologisch opgevat. Zelfs zonder de tekst te lezen, kan zó gevolgd worden hoe Vandenbranden van zijn eerste stappen in de abstracte kunst zet en de invloed van Mondriaan onderging, steeds verder evolueerde naar grotere vlakken zwart, ook begon te experimenteren met reliëfs, en hoe de hard egde in de late jaren ’60 een kleurrijk keerpunt betekende in zijn stijl. Guy Vandenbranden, door David Vermeiren Uitgave: Callewaert-Vanlangendonck Gallery en Pandora Publishers 302 pagina’s in kleur geïllustreerd Nederlands-, Frans- en Engelstalig ISBN 978 90 53 25384 7 Prijs: € 49,99 Verkrijgbaar via www.guyvandenbranden.be

rustgesteld ... Tot wanneer? Het is deze vluchtige ‘exponentiality’ van de kunstprijzen die de auteur via veilingresultaten analyseert, aangevuld met stichtelijke anekdotes en verhelderende syntheses. The Explosion of the Art Market in the 21st Century door Georgina Adam Uitgave Big Bucks., Lund Humphries, Farnham Engelstalig ISBN 978-1-84822-138-3 Prijs £19.99

Ontrafeld De explosie van de kunstmarkt In oktober 2012 opende de Amerikaanse kunsthandelaar Larry Gagosian met een uitbundig feest zijn tweede Franse galerie in Bourget (Seine-Saint-Denis), vlak in de buurt van start- en landingsbanen voor privéjets. De bekende Britse journalist Georgina Adam wijdt met deze uitgave in detail aandacht aan het explosieve karakter van de hedendaagse kunstmarkt. Interviews met meer dan 250 mensen vormen de basis voor het boek. Eén ervan, aanwezig op het bovenvernoemde feest beschrijft het zo: “Het was een demonstratie van luxe, macht en geld ... maar wel het harde contant geld.” Het zijn juist de aankopen met cash geld die er de afgelopen tien jaar voor zorgden dat alles met betrekking tot de hedendaagse kunst zo ontvlamt. En niets lijkt deze op hol geslagen markt te stoppen, zelfs niet de crisis van 2008. In dat jaar, terwijl de Amerikaanse bank Lehman Brothers net hun faillissement aankondigden, bedroeg de verkoop van de kunstenaar Damien Hirst bij Sotheby’s meer dan £ 111.000.000 sterling (135 miljoen euro). De beurzen blijven onrustig maar de kunst blijft zichtbaar ge-

Sinds enige tijd publiceert De Morgen wekelijks de rubriek Ontrafeld van Eric Rinckhout waarin hij bekende en mindere bekende schilderijen onder de loep legt. Vijftig van deze studies zijn verzameld in boekvorm. Met kennis van zaken brengt Rinckhout inzicht door het toelichten van details en het verwijzen naar stromingen en inspiraties. Korte anekdotes brengen de geportretteerden tot leven en scheppen de context van het werk en de kunstenaar. De teksten zijn dikwijls zogeheten wist-jedatjes maar helpen elke liefhebber om kunst beter te smaken. Ontrafeld door Eric Rinckhout Uitgave: Borgerhoff & Lamberigts 208 pagina’s in kleur Nederlandstalig ISBN: 9789089314864 Prijs: € 29,95

BOEKEN

studio’s van bekende kunstenaars maar ook met zijn latere werk via kleurenfoto’s genomen in Palm Springs. Samen met talrijke citaten brengen de foto’s Doisneau’s wereld en interesses tot leven. Voor deze nieuwe monografie kreeg zijn persoonlijke vriend en TASCHEN auteur Jean Claude Gautrand onbeperkt toegang tot het uitgebreide fotoarchief Atelier Robert Doisneau. Het voorwoord is geschreven door Doisneau zijn dochters Francine Deroudille en Annette Doisneau. Gebottelde gedichten.

Marcel van Maele in Meervoud In het boek Marcel Van Maele in meervoud wordt voor het eerst een volledig overzicht gebracht van wat Van Maele (1931-2009) in de loop van zijn lange carrière creëerde. Naast een exhaustief overzicht van zijn werk bevat het boek drie bijdragen: vriend en collega-dichter Roger de Neef schetst een portret van de dichter als persoon, Yves T’Sjoen en Els Van Damme geven hun mening over de literaire uitgaven en hun esthetische waarde, Johan Pas tenslotte, staat stil bij de creaties. Marcel van Maele was een eigenzinnig kunstenaar die op zijn manier de grens tussen kunst en dichten opzocht. Hierbij zocht hij naar manieren om zijn gedichten in objecten te vertalen. Een bekend voorbeeld daarvan vormen zijn

Marcel van Maele in Meervoud Catalogus van de boeken, prenten en multiples door Johan Pas & Yves T’Sjoen Uitgave Pandora Publishers 199 pagina’s in kleur Nederlandstalig ISBN: 9789053253793 Prijs: € 29,00

Robert Doisneau Deze uitgave is de meest uitgebreide verzameling foto’s van Robert Doisneau die ooit werd gepubliceerd. Doisneau, vertegenwoordiger van de Photographie Humaniste wordt vooral in Frankrijk gekoesterd voor zijn sfeervolle zichten van Parijs uit de jaren vijftig. Maar in dit boek worden naast de iconische foto’s ook andere aspecten van zijn oeuvre voorgesteld. Dankzij meer dan 400 afbeeldingen, maken we kennis met de buurten waar Doisneau opgroeide, met

Robert Doisneau door Jean Claude Gautrand, Uitgave Taschen 540 pagina’s in kleur Engels-, Frans, Duitstalig ISBN-10: 3836547147 ISBN-13: 978-3836547147 Prijs: € 49,99

Frank Steyaert Boegbeelden In deze huidige tijd gaan we telkens op jacht naar nieuwe tendensen, willen we telkens ontdekkingen doen en aanwezig zijn bij elke hippe opening. Dat hier tegenover sterke gevestigde waarden staan die ons misschien nog meer kunnen bekoren, schijnen we echter te vergeten. Zo staan de keramische creaties van Frank Steyaert (°1953) er nog steeds. Deze weliswaar kleine maar heel verzorgde uitgave schetst uitvoerig het portret van deze unieke en wereldwijd gewaardeerde keramist. Onterecht

figures de proue

Frank Steyaert boegbeelden

miskend door de modernisten heeft Steyaert een totaal eigen oeuvre gecreëerd. Terugkerende thema’s zijn het water, boten, containers, archeologie en Japan waarmee hij zijn innerlijke leefwereld wil uitdrukken. Naast kunstenaar is Steyaert ook galeriehouder waarbij hij het werk van eigentijdse ontwerpers wil tentoonstellen en via zijn eigen collectie een zicht wil brengen op zijn inspiraties. Ook dit aspect komt in het boek terug. ‘Boegbeelden’ is een hommage aan een bijzonder kunstenaar. Frank Steyaert Boegbeelden Figures de Proue door Ludovic Recchia Uitgave La Revue de la Céramique 96 pagina’s in kleur Nederlands- en franstalig ISBN: 978 2 908988 84 0

COLLECT geeft een exemplaar weg van ‘Elective Affinity’! en van ‘Marcel van Maele in Meervoud’. Om kans te maken op deze boeken, volstaat het een mailtje te sturen naar [email protected] met de vermelding van ‘Elective Affinity’ of ‘Marcel van Maele’, uw naam en adres. De winnaars worden persoonlijk op de hoogte gebracht.

COLLECT l 95

AUCTION Agenda BELGIUM

FEBRUARY

1-2 ROPS - Art et antiquités Namur - T 081/74 99 88 4-5 DEBAVEYE – Kunst- en antiekveiling Harelbeke - T 056/71 15 80 2 AMBERES - Burgerveiling Antwerpen – T 03/226 99 69 3 MONT de PIETE - Bijoux Bruxelles - T 02/512 13 85 Carlo BONTE – Aziatische kunst Brugge - T 050/33 23 55 3-4 JORDAENS – Kunst- en antiekveiling Mortsel - T 03/449 44 30 3-5 Carlo BONTE – Europese Kunst: Kunst- en antiekveiling Brugge - T 050/33 23 55 3 BEGUINAGE Salle des Ventes Kunst- en antiekveiling Bruxelles – T 02/218 17 42 5 Salle de ventes des Huissiers Justice - Deurwaarderstukken Brussel – T 02/513 34 47 7 ABS Veilingen - Deurwaarderstukken Mechelen – T 015/24 26 00 8-9 MONSANTIC – Kunst- en antiekveiling Mons - T 065/73 94 00 9 AMBERES - Burgerveiling Antwerpen – T 03/226 99 69 UCCLE ST JOB – Kunst, Antiek & Art Deco Bruxelles - T 02/372 92 19 9-10 HORTA Hôtel de Ventes – Art et antiquités Bruxelles - T 02/741 60 60 10 MONT de PIETE – Bijoux, tableaux et bronzes Bruxelles - T 02/512 13 85 BEGUINAGE Salle des Ventes - Kunsten antiekveiling Bruxelles – T 02/218 17 42 10-11 VANDERKINDERE Hôtel de Ventes – Kunst- en antiekveiling Bruxelles - T 02/344 54 46 10-11 Galerie MODERNE – Kunst- en antiekveiling Bruxelles - T 02/511 54 15 10-12 D.V.C. – Kunst- en antiekveiling Gent - T 09/224 14 40 11-12 MOSAN Hôtel de Ventes Burgerveiling Liège - T 04/344 91 70 12 Salle de ventes des Huissiers Justice - Deurwaarderstukken Brussel – T 02/513 34 47 14 ABS Veilingen Deurwaarderstukken Mechelen – T 015/24 26 00 CNOCK Veilingen – Kunst en antiek Knokke - T 050/62 02 33 15 RODIN – Wijn & Moderne kunst Stekene - T 0475/73 41 83 16 AMBERES - Burgerveiling Antwerpen – T 03/226 99 69 ABC Veilingen - Burgerveiling Brussel – T 02/219 92 99 16-17 BERNAERTS – Kunst- en antiekveiling Antwerpen - T 03/248 19 21 17-18 DE BLAUWE SPECHT- Kunst- en antiekveiling Sint-Niklaas – T 03/296 07 91

96 l COLLECT

19 Salle de ventes des Huissiers Justice - Deurwaarderstukken Brussel – T 02/513 34 47 21 ABS Veilingen Deurwaarderstukken Mechelen – T 015/24 26 00 23 ELYSEE Hôtel de Ventes – Kunsten antiekveiling Liège - T 04/221 09 09 AMBERES - Burgerveiling Antwerpen – T 03/226 99 69 24 ELYSEE Hôtel de Ventes Burgerveiling Liège - T 04/221 09 09 AMBERES - Bijoux Antwerpen – T 03/226 99 69 BEGUINAGE Salle des Ventes - Kunsten antiekveiling Bruxelles – T 02/218 17 42 25-26 GALERIE ATHENA Bruxelles - T 02/250 00 00 26 Hôtel de Ventes LEGROS – Kunsten antiekveiling Verviers - T 087/33 01 00 Salle de ventes des Huissiers Justice Deurwaarderstukken Brussel – T 02/513 34 47 27-28 Librairie FERRATON - Livres & Gravures Bruxelles - T 02/538 69 17 28 ABS Veilingen Deurwaarderstukken Mechelen – T 015/24 26 00 MARCH

2 UCCLE ST JOB - Design Bruxelles - T 02/372 92 19 3 AMBERES – Bijoux, Argenterie, Cu & Argenté Antwerpen – T 03/226 99 69 BEGUINAGE Salle des Ventes - Kunsten antiekveiling Bruxelles – T 02/218 17 42 3-4 CAMPO & CAMPO – Kunst- en antiekveiling Antwerpen - T 03/218 47 77 5 Salle de ventes des Huissiers Justice - Deurwaarderstukken Brussel – T 02/513 34 47 7 DE VUYST – Oude Meesters en Hedendaagse Kunst Lokeren - T 09/348 54 40 ABS Veilingen - Deurwaarderstukken Mechelen – T 015/24 26 00 8-9 ROPS - Art et antiquités Namur - T 081/74 99 88

DELVAUX – Tableaux Modernes et Arts Décoratifs du Xxème siècle 15 TAJAN – Mobilier et Objets d’Arts des XVIIe, XVIIIe et XIXe siècle 17 AGUTTES – Tableaux Anciens, Mobilier & Objets d’Art 18 AUDAP – MIRABAUD DE MAIGRET – Bijoux, Montres, Orfèvrerie, Objets de Vitrine 19 AGUTTES – Tableaux Modernes 24 CHAYETTE&CHEVAL – Numismatique – Timbres 26 CHAYETTE&CHEVAL Photographies

DROUOT RICHELIEU FEBRUARY

2 RIEUNIER ET ASS. – Chasse – Equitation – Venerie – Souvenirs Historique – Papier Peints 4 DE MAIGRET – Textiles Anciens Mode 5 RIEUNIER ET ASS. – Vente Tableaux – Objets d’Art – Mobilier 6 CORNETTE DE SAINT CYR AUDAP – MIRABAUD – Tableaux Modernes 10-11 PIERRE BERGE – Vente Régine Deforges : Livres, Manuscrits & Tableaux 13 AGUTTES – Tableaux Modernes

SALLE ROSSINI

FEBRUARY

4 ARTEMISIA Auctions –Fonds de Maison, Cadres Anciens et modernes, Boiseries – Haute Epoque, Tableaux Anciens, Mobilier Vénitien – Arts d’Asie, Objets de Curiosité, Blasons et Armoiries. GIAFFERI

FEBRUARY

MARCH

2 AGUTTES – Journée d’Expertise Gratuites Vins 4 CORNETTE DE SAINT CYR COUTAUBEGARIE – Souvenirs Historique 5 DELVAUX – Tableaux, Mobilier et Objets d’Art 6 AUDAP – MIRABAUD - Cadres CHAYETTE&CHEVAL – Bijoux, Livres, Tableaux, Meubles & Objets d’Art

2 GIAFFERI – Bijoux Anciens & Modernes VERMOT & ASSOCIES FEBRUARY

12 VERMOT ET ASSOCIES – Tableaux Modernes & Contemporains HOTEL DES VENTES DE LA VARENNE SAINT HILAIRE FEBRUARY

HOTEL DES VENTES CORNETTE DE SAINT CYR MARCH

3 CORNETTE DE SAINT CYR – Mobilier & Objets d’Art 8 CORNETTE DE SAINT CYR – Vins & Spiritueux 9 CORNETTE DE SAINT CYR – Arts d’Afrique et d’Océanie 10 CORNETTE DE SAINT CYR – Design : Jeunes Collectionneurs BONHAMS

FEBRUARY

5 BONHAMS – Les Grandes Marques du Monde au Grand Palais GALERIE CHARPENTIER MARCH

7 SOTHEBYS – Bande Dessinée ESPACE TAJAN

FEBRUARY

5 TAJAN – Vins & Spiritueux 12 TAJAN – Tableaux Anciens MARCH

FRANCE Paris

2 AGUTTES – Journée d’Expertise Gratuites Vins 5 AGUTTES – Art Tribal

9 TAJAN – Montres 10 TAJAN – Bijoux HOTEL DES VENTES DE NOGENT-SUR-MARNE FEBRUARY

12 LUCIEN PARIS 26 LUCIEN PARIS CHRISTIE’S

MARCH

9 CHRISTIE’S – Sacs & Accessoires HÔTEL DES VENTES DE NEUILLY FEBRUARY

8 LOMBRAIL-TEUCQUAM – Art Tribal

LOCAL SALES FEBRUARY

1 NICE (06) - Boisgirard – Arts de la Chine et du Japon DEAUVILLE (14) – Tradart – Tableaux Anciens et Modernes, Meubles & Objets d’Art des XVII, XVIII et XIXème, Art Nouveau, Art Deco 2 DEAUVILLE (14) – Tradart - Vintage, Bagagerie & Collection Hermès 3 CANNES (06) - Cannes Enchères - Bijoux 5 VENDOME (41) - Me Rouillac – Armes, Décoration, Petits Soldats 8 SCEAUX – Me Siboni – Tableaux – Objets d’art – Mobilier VERSAILLES (78) - Mes Perrin, Royere, Lajeunesse – Tableaux Anciens et Moderne, Mobilier, Objets d’Art 10 CANNES (06) - Cannes Enchères 12 LYON (69) - Aguttes – Tapis SCEAUX – Me Siboni 13 TOURS (37) - Me Rouillac – Soieries Le Manach, Lin de la Collection Mme Joly FONTAINEBLEAU (77) – Me Osenat – Bibelots, Mobilier, Tableaux & Bijoux 14-15 DEAUVILLE (14) - Aguttes – Bijoux, Argenterie, Mobilier & Objets d’Art 15 LILLE (59) -Mercier & Cie – L’Art Classique 16 TOURS (37) - Me Rouillac – Jeux, Jouets, Poupées LILLE (59) -Mercier & Cie – Bijoux LYON (69) - Me de Baecque – Vins & Spiritueux 17 LYON (69) - Aguttes – Tableaux Modernes CANNES (06) - Cannes Enchères 22 FONTAINEBLEAU (77) – Me Osenat – Meubles et Objets d’Art & Bijoux 24 LYON (69) - Aguttes – Vins & Spiritueux 26 LYON (69) - Aguttes – Bon Mobilier, Tableaux & Bibelots

agenda 27 FONTAINEBLEAU (77) – Me Osenat – Bibelots, Mobilier, Tableaux & Bijoux 28 LILLE (59) -Mercier & Cie – XXème Siècle VILLEFRANCHE SUR SAONE (69) - Me Guillaumot – Mobilier et Objets d’Art CANNES (06) - Cannes Enchères - L’Art Moderne & Contemporain MARCH

1 NICE (06) - Boisgirard CANNES (06) - Cannes Enchères - L’Art Moderne & Contemporain 5 VENDOME (41) - Me Rouillac – Extrême - Orient & Ivoires 6 BREST (29) - Mes Thierry & Lannon – Voiliers, Vedettes, Matériels Nautique & divers. 7 LYON (69) - Aguttes – Automobiles de Collection et Automobilia CANNES (06) - Cannes Enchères - Vente Mobilier, Objets d’Art, Archeologie, Art d’Asie, Histoire Naturelle et Franc-Maçonnerie 8 FONTAINEBLEAU (77) – Me Osenat – Importants Bijoux VERSAILLES (78) - Mes Perrin, Royere, Lajeunesse – Bijoux Anciens et Modernes, Orfèvrerie et Argenterie 9 VENDOME (41) - Me Rouillac – Tableaux Anciens et Modernes 10 CANNES (06) - Cannes Enchères - Bijoux 16 LILLE (59) -Mercier & Cie – Vins & Spiritueux

UNITED KINGDOM London FEBRUARY

3 BONHAMS NB – Impressionist & Modern Art SOTHEBY’S NB – Surrealist Art 3-4 SOTHEBY’S NB - Impressionist & Modern Art 4 CHRISTIE’S King Street – The Art of the Surreal – Impressionist & Modern Art CHRISTIE’S SK – The Collections of Principessa Ismene Chigi Della Rovere and a Noble Genoese Family 5 CHRISTIE’S King Street – Impressionist & Modern Works on Paper 6 CHRISTIE’S SK – Impressionist/ Modern & Picasso Ceramics 10-11 SOTHEBY’S NB – Contemporary Art 11 BONHAMS Knightsbridge – Jewellery 11-12 CHRISTIE’S King Street – PostWar & Contemporary Art 12 BONHAMS NB – Post-War & Contemporary Art 12-13 PHILLIPS – Contemporary Art 17 BONHAMS Knightsbridge – Period Design 17-18 CHRISTIE’S SK – Christie’s Interiors – Style & Spirit 19 BONHAMS NB – Fine & Rare Wines 19 DREWEATTS & BLOOMSBURY – Modern & Contemporary Art 24 BONHAMS Knightsbridge – Watches & Wristwatches SOTHEBY’S NB – Of Royal and Noble Descent 24-25 CHRISTIE’S SK – Christie’s Interiors 25 BONHAMS Knightsbridge – Asian

Art - Silver & Objects of Vertu SOTHEBY’S NB – Finest & Rarest Wines 26 DREWEATTS & BLOOMSBURY – From the Earth to the Moon: Vintage NASA Photographs MARCH

4 BONHAMS Knightsbridge – The Roy Davids Collection of Decorative Arts & Bronzes – Prints & Multiples CHRISTIE’S SK - Jewellery 5 DREWEATTS & BLOOMSBURY – Photo Opportunities 10 BONHAMS NB – Modern British and Irish Art

Local Sales FEBRUARY

3 OXFORD -Bonhams – British, European, Asian Ceramics & Glass 10 OXFORD -Bonhams - Jewellery 12 BRISTOL - Dreweatts & Bloomsbury – Antique & Later Furnishings GODALMING - Dreweatts & Bloomsbury – The Bibliophile Sale 17 NEWBURY – Dreweatts & Bloomsbury – The Gallery Sale 17-18 OXFORD -Bonhams – Fine Art & Antiques 19 EDINBURGH - Bonhams – The Winter Antique & Picture Sale 24 NEWBURY – Dreweatts & Bloomsbury – The Contents of an Oxfordshire Dower House 25 NEWBURY – Dreweatts & Bloomsbury – Interiors: Pictures, Furniture, Ceramics & Works of Art 26 BRISTOL - Dreweatts & Bloomsbury – Antique & Later Furnishings MARCH

3 NEWBURY – Dreweatts & Bloomsbury – Fine Clocks, Barometers & Scientific Instruments OXFORD -Bonhams – Books & Maps 7 OXFORD -Bonhams – A Private European Collection of Victorian Carriages & Coaches to include Associated Memorabilia 10 NEWBURY – Dreweatts & Bloomsbury – Fine Watches, Pens & Luxury Accessories

AUSTRIA

FEBRUARY

12 WIEN - Dorotheum – Palais – 19th Century Paintings & Watercolours 18 WIEN - Dorotheum – Palais – Antique Arms, Uniforms & Militaria 19-20 WIEN - Dorotheum – Palais – Stamps 24 WIEN - Dorotheum – Palais – Modern & Contemporary Art 28 WIEN - Dorotheum – Palais – Sporting & Vintage Guns MARCH

6 SALZBURG - Dorotheum – Antiques, Art & Jewellery 9 WIEN - Dorotheum – Palais – Furniture, Carpets

DENMARK

FEBRUARY

16 HAVNEN - Bruun Rasmussen – Forced Sale MARCH

24-5 KOPENHAGEN - Bruun Rasmussen – Paintings, Works of Art & Stamps

GERMANY

FEBRUARY

1 MUTTERSTADT - Henry’s – Montres de Poche 7 MUTTERSTADT - Henry’s – Tapis d’Orient 9 BERLIN – Auctionata – Chanel 10 BERLIN – Auctionata – Beaux Bijoux 25 STUTTGART - Nagel – Kunst & Antiquitäten MARCH

3 MUNCHEN - Quittenbaum – Scandinavian Design 4 MUNCHEN - Quittenbaum – Murano Glass 5 MUNCHEN - Quittenbaum – Design 9 MUNCHEN - Gorny & Mosch – Highquality Ancient Coins 10-11 MUNCHEN - Gorny & Mosch – Ancient Coins & Lots 12-13 MUNCHEN - Gorny & Mosch – Medieval, Modern Times & Russia

THE NETHERLANDS FEBRUARY

2 MIDDELBURGS VEILINGHUIS Middelburg – Kunst en antiek 2 e.v.d. Amsterdamsch Venduhuis DE ELAND - DE ZON EN LOTH GIJSELMAN Diemen 2-11 KORST - VAN DER HOEF Veilingen Den Bosch – Kunst en antiek 4-5 VENDUEHUIS DER NOTARISSEN Den Haag – Kunst en antiek 8 Venduhuis UTRECHT Utrecht – Kunst en Antiek Veilinghuis PEERDEMAN Utrecht Kunst en antiek 9-12 DERKSEN Arnhem – Kunst en antiek 10-17 Veiling ALKMAAR Alkmaar – Kunst en antiek 12-13 Vendu Notarishuis ROTTERDAM Rotterdam – Curiosa 16-17 Vendu Notarishuis ROTTERDAM Rotterdam – Curiosa 16-17 ALD FRYSLÂN Veilinghuis Sneek – Kunst en antiek 16-20 Veilinghuis VAN SPENGEN Hilversum 17 e.v.d. Veilinghuis OMNIA Sappemeer – Kunst, antiek en curiosa 17-22 ONDER DE BOOMPJES Leiden Kunst en antiek 19-20 ALD FRYSLÂN Veilinghuis Sneek – Kunst en antiek 23-24 ALD FRYSLÂN Veilinghuis Sneek – Kunst en antiek 24-25 VENDUHUIS DE JAGER Goes – Kunst en antiek 27-3/3 Veilingbedrijf SPIES Ede

OVERSEAS

FEBRUARY

3 NEW YORK - Phillips – Contemporary Art & Design - Under the Influence 5 NEW YORK - Sotheby’s – Important Jewels

6 HONG KONG - Bonhams – Whisky featuring Closed Distilleries 7 HONG KONG - Antiquorum – Important Modern & Vintage Timepieces 8-9 LOS ANGELES - Bonhams – Period Art & Design 9 SAN FRANCISCO - Bonhams – Important Western Americana 16 CHRISTIE’S King Street – Prints & Multiples 18 NEW YORK - Bonhams – Dogs in Show & Field 22-23 LOS ANGELES - Bonhams – Art & Décor 24-25 NEW YORK - Christie’s Rockefeller Center - Interiors MARCH

1 NEW YORK - Bonhams – Entertainment Memorabilia 3 SAN FRANCISCO - Bonhams – Asian Decorative Arts NEW YORK - Bonhams – Post-War & Contemporary Prints & Multiples 4 NEW YORK - Bonhams – Fine Furniture, Silver, Decorative Arts & Clocks NEW YORK - Sotheby’s – Important 20th Century Design 5 NEW YORK - Sotheby’s – Contemporary Curated 6 NEW YORK - Sotheby’s – Joy, Love and Peace: The Peter B. Lewis Collection NEW YORK - Christie’s Rockefeller Center – First Open

ONLINE

FEBRUARY

1-2 NOTARISHUIS ARNHEM - www. notarishuis-arnhem.nl 2-8 BRUUN RASMUSSEN - www. bruun-rasmussen.dk- Paintings, Works of Art & Stamps 3-17 CHRISTIES - www.christies.com London Signature Cellars 9-10 VAN ZADELHOFF - http://www. vanzadelhoff.nl 9-15 BRUUN RASMUSSEN - www. bruun-rasmussen.dk- Paintings, Works of Art, Coins & Wine 10 AGUTTES – www.gersaint.com 11 DREWEATTS & BLOOMSBURY – www.dreweatts.com- Jewellery 16-22 BRUUN RASMUSSEN - www. bruun-rasmussen.dk- Paintings, Works of Art, Wine & Stamps 18 DREWEATTS & BLOOMSBURY – www.dreweatts.com- Vintage Pens 23-01 BRUUN RASMUSSEN - www. bruun-rasmussen.dk- Paintings, Works of Art, Coins & Wine 24 AGUTTES – www.gersaint.com 26 DREWEATTS & BLOOMSBURY – www.dreweatts.com- Silver MARCH

2-8 BRUUN RASMUSSEN - www. bruun-rasmussen.dk- Paintings, Works of Art & Stamps 3 AGUTTES – www.gersaint.com 5-17 CHRISTIES – www.christies.com Post-War & Contemporary 7-9 NOTARISHUIS ARNHEM - www. notarishuis-arnhem.nl 9-15 BRUUN RASMUSSEN - www. bruun-rasmussen.dk- Paintings, Works of Art, Coins & Wine

COLLECT l 97

FAIR Agenda BELGIUM

FEBRUARY

Till 01/02 BRUSSEL – BRAFA – Tour&Taxis 29/01-01/02 ANTWERPEN – Antwerp Art Weekend – several locations Till 01/03 BRUGGE – 14e Europese Grafiekbiënnale – Arentshuis 03-08 BRUSSEL – Grand Marché d’Art Contemporain – Magdalenazaal 06-08 DOORNIK – Antiquante – Tournai Expo 06-09 BRUSSEL – Affordable Art Fair – Tour & Taxis 07-08 GENT – Kunst in de Kerk – St.Niklaaskerk HERVE – Brocante d’hiver – Hall de Crieés GENK – Sjacherbeurs – Limburghal 14-15 ANTWERPEN – Rommelant – Antwerp Expo 16-18 BRUSSEL – Art Truc Troc – Bozar 21-22 WIEZE – Rommelbeurs – Oktoberhallen LIGNY – Journées du livre ancien et moderne – Foyer culturel 22 GENT – Otto & Otto – Monasterium Poortackere 27/02-03/03 HASSELT – Antiques & Art Fair – Grenslandhallen 28/02-01/03 BRUSSEL – Histoires de livres – Tour & Taxis MARCH

06-07 GENT – DesignMarkt – ICC 07-08 GENT – Kunst in de Kerk – St.Niklaaskerk

AUSTRIA

FEBRUARY

20-23 INNSBRUCK – Art Innsbruck – Fair Hall D+E

CANADA

06-08 BOURGES – Les Journées des Antiquaires – Palais d’Auron 07-08 STRASBOURG – Salon européen de la Brocante et de l’Antiquité – Parc des expositions QUETIGNY – Salon antiquités brocante – Salle Mendès France 09 AVIGNON – Déballage international – Parc des Expositions de ChâteaublancAéroport 12-15 LILLE – Art Up ! – Lille Grand Palais 21-22 DIJON – Les Artisanales de Dijon – Cellier de Clairvaux MARCH

06-08 METZ – art3f – Parc des Expo 06-15 CHATOU – Foire de Chatou – Ile des Impressionistes PARIS – Le Salon de Paris 8e – ChampsElysées 08 PARIS – Salon Si Mini Si Joli ! – Espace Reuilly 09 AVIGNON – Déballage international – Parc des Expositions de ChâteaublancAéroport

GERMANY

FEBRUARY

13-15 HAMBURG – Art Fair – Handelskammer 18-22 MÜNSTER – Kunst- und Antiquitäten Tage – Messe und Congress Centrum Halle Münsterland

FEBRUARY

03-08 ROTTERDAM – Art Rotterdam Week – several locations 04-08 ROTTERDAM – Rotterdam Contemporary Art Fair – Cruise Terminal ROTTERDAM – International Book Art Fair – Fenixloods 05-08 ROTTERDAM – Art Rotterdam – Van Nellefabriek ROTTERDAM – Object Rotterdam – SS Rotterdam 06-07 LEIDSCHENDAM – Holland Coin Fair – Hotel Mercure Den Haag Leidschendam 07-08 AMSTERDAM – Design>Icons – De Overkant

NORWAY

FEBRUARY

Till 06/09 SANDHORNØY – Salt

SPAIN

FEBRUARY

SWEDEN

FEBRUARY

FEBRUARY

29/01-01/02 NEW DELHI – India Art Fair – NSIC Exhibition Complex, Okhla

02-08 STOCKHOLM – Stockholm Design Week – several locations 03-07 STOCKHOLM – Stockholm Furniture Fair – Stockholmsmässan STOCKHOLM – Northern Light Fair – Stockholmsmässan 12-15 STOCKHOLM – Antikmässan – Stockholmsmässan

06-07 MUMBAI – India Design Forum – NCPA

CHINA

ITALY

FEBRUARY

14-22 MODENA – Modenantiquaria – Modena Fiere MODENA – Excelsior – Modena Fiere

FEBRUARY

LUXEMBOURG

Till 08/02 BORDEAUX LAC – Salon des Antiquaires et Art Contemporain – Parc des Expositions Till 08/03 PARIS – Circulation(s) – Centquatre-Paris

30/01-02/02 LUXEMBOURGKIRCHBERG – Antiques & Art Fair – Luxexpo

98 l COLLECT

NETHERLANDS

INDIA

19-22 TORONTO – The Artist Project – Better Living Centre

FRANCE

04-08 MEXICO – Mexico Zonamaco Contemporary Art – Centro Banamex, Hall D

05-08 KARLSRUHE – Art Karlsruhe – Messe Karlsruhe

MARCH

MARCH

22/11-31/03 SHANGHAI – Shanghai Biennale – Shanghai Power Station of Art

FEBRUARY

25/02-01/03 MADRID – ARCO International Contemporary Art Fair – Feria de Madrid MADRID – Art Madrid – Galería de Cristal del Palacio de Cibeles 26/02-01/03 MADRID – Justmad6 – COAM La Sede

FEBRUARY

FEBRUARY

MEXICO

FEBRUARY

SWITZERLAND FEBRUARY

29/01-01/02 GENEVE – Artgenève – Palexpo 27/02-01/03 ZÜRICH – AntiquariatsMesse – Kunsthaus Zürich

GREAT BRITAIN FEBRUARY

30/01-01/02 CHESHIRE – The Antiques & Fine Art Fair at The Mere – The Mere

Golf Resort & Spa 05-06 NEWARK – IACF International Antique and Collectors Fair – Newark & Nottinghamshire Showground 05-08 LONDON – Works on Paper – Science Museum 06-08 OXFORD – Oxford International Art Fair – Oxford Town Hall PETERSFIELD – Petersfield Antique Fair – The Festival Hall 17-18 ARDINGLY – IACF International Antique and Collectors Fair – South of England Showground 22 CAMBRIDGE – The Cambridge Glass Fair – Knebworth House MARCH

06-08 BATH – Decorative & Antiques Fair – The Pavilion

U.S.A.

FEBRUARY

Till 01/02 NEW YORK – Winter Antiques Show – Park Avenue Armory 29/01-01/02 LOS ANGELES – Art Los Angeles Contemporary – the Barker Hangar 30/01-03/02 MIAMI – The Original Miami Beach Antique Show – Miami Beach Convention Center 03-08 PALM BEACH – American International Fine Art Fair – Convention Center 06-08 SAN FRANCISCO – Tribal & Textile Arts Show – Fort Mason Center FORT MYERS – ArtFest – Fort Myers 12-15 PALM SPRINGS – Palm Springs Fine Art Fair – Convention Center 12-16 MIAMI – Art Wynwood – 3101 NE 1st Avenue 13-16 PALM SPRINGS – Palm Springs Modernism Show & Sale – Convention Center 13-17 PALM BEACH – Jewelry, Art & Antique Show – Palm Beach County Convention Center 14-16 MIAMI – Coconut Grove Arts Festival – Coconut Grove 16-18 SARASOTA – Sarasota Art & Antiques Show – Municipal Auditorium MARCH

02-08 NEW YORK – Salon Zürcher – Zürcher Studio 04-08 NEW YORK – The ADAA Art Show – Park Avenue Armory 05-08 NEW YORK – The Armory Show – Piers 92 & 94 NEW YORK – Moving Image. Contemporary Video Art Fair – Waterfront Tunnel NEW YORK – Volta NY – Pier 90

agenda

EXPO Agenda BELGIQUE / BELGIË (32) ANTWERPEN (03)

MIDDELHEIM MUSEUM Middelheimlaan 61 j. 29/03 : Kader ATTIA M HKA - MUSEUM VAN HEDENDAAGSE KUNST – T.238.59.60 Leuvenstraat, 32 T/m 22/02/2015 : ‘PANAMARENKO. Universum’ T/m 15/03 : Wout VERCAMMEN, ‘a well considered idea of an exhibition in 3 parts’ MUSEUM ROCKOXHUIS – T.224.95.61 Keizerstraat 12 T/m 22/02 : ‘Papegaai ’t Cierlijk schoon van haare veeren’ T/m eind 2016 : ‘Het Gulden Cabinet. Koninklijke Museum bij Rockox te gast’ ZILVERMUSEUM STERCKSHOF – T.360.52.52 Gildekamersstraat 9 (2000) T/m 29/03 : ‘Etnische juwelen. Een hommage aan Marokko en Turkije’ BRUGGE / BRUGES (050)

ARENTSHUIS Dijver 16 T/m 01/03 : ‘14de Europese Grafiekbiënnale’ GROENINGE MUSEUM – T.44.87.11 Dijver 12 www.museabrugge.be T/m 01/02 : Ellen HARVEY BRUXELLES- (02)

ART & MARGES MUSEUM – T. 533.94.90 312-314 rue Haute www.artetmarges.be j. 08/02 : ‘Machinutile ?’ MUSEE DES LETTRES ET MANUSCRITS – T.346.52.06 Galerie du Roi 3 (1000) www.mlmb.be j. 29/03 : ‘Victor HUGO en exil’ MUSEE JUIF DE BELGIQUE – T.512.19.63 21, rue des Minimes (1000) j. 08/03 : ‘Les mondes de GOTLIB’ MUSEES ROYAUX D’ART ET D’HISTOIRE Parc du Cinquantenaire –Jubelpark 10 (1000) - T.741.72.11 www.kmkg-mrah.be j. 15/03 : ‘Lascaux’ PALAIS DES BEAUX-ARTS – PALEIS VOOR SCHONE-KUNSTEN – BOZAR – T.507.84.66 10 rue Royale / 23 rue Ravenstein (1000) j. 15/02 : ‘Henry Van de Velde Awards labels 2014’ j. 22/02 : Kader ATTIA – ‘Timbuktu Renaissance’ 06/02-17/05 : ‘Faces Then. Portraits de la Renaissance aux Pays-Bas’ – ‘Faces Now. Portraits européens depuis 1990’

27/02-31/05 : ‘Le Monde du Sultan. L’Orient Ottoman dans l’art de la Renaissance’ – ‘Visionary Structures. From JOHANSONS to JOHANSONS’ – ‘Ola VASILJEVA, The Limp of a Letter’ VILLA EMPAIN – FONDATION BOGHOSSIAN 67 avenue Franklin Roosevelt (1050) www.villaempain.com j. 08/02 : ‘Music Palace’ : Music as seen by visual artists BIBLIOTHECA WITTOCKIANA – T.770.53.33 23 rue du Bemel (1150) www.wittockiana.org j. 01/03 : ‘De la Grande Guerre aux Années folles. Frans MASEREEL en transition (1914-1930)’ – ‘Les palimpsestes de Willy VAN EECKHOUT’ CHARLEROI (071)

MUSÉE DE LA PHOTOGRAPHIE – T.43.58.10 11, avenue Paul Pastur (6032 Mont-surMarchienne) j. 17/05 : Garry WINOGRAND, ‘Women are beautiful’ – ‘Les Arméniens. Images d’un destin 1906-1939’ – Colin DELFOSSE, ‘Les Amazones du PKK’ GENT (09)

DESIGN MUSEUM - T.267.99.99 J.Breydelstraat, 7 j. 15/03 : ‘Lightopia’ SMAK - STEDELIJK MUSEUM VOOR ACTUELE KUNST - T. 222.38.96 Citadelpark, T/m 08/02 : Berlinde DE BRUYCKERE MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN T.240.07.00 Citadelpark www.mskgent.be T/m 22/02 : ‘Love Letters in War and Peace (1870-1930’ – ‘Mona HATOUM : Close Quarters’ H A S S E LT (011)

LITERAIR MUSEUM Bampslaan 35 T/m 18/04 : ‘Van Grimm tot Sinterklaas. De illustraties van Charlotte DEMATONS’ LIEGE (04)

BAL – MUSEE DES BEAUX-ARTS – T.221.93.25 86 Féronstrée j. 02/02 : ‘Impressions et Parallèles. Peinture belge et lettone des Musées des Beaux-Arts de Lettonie et de Liège’ j. 29/03 : ‘L’Art dégénéré selon Hitler. La vente de Lucerne 1939’ MUSEE D’ANSEMBOURG – T.221.93.25 Féronstrée 114 www.lesmuseesdeliege.be j. 03/03 : Angel BEATOVE

LIER (03)

STEDELIJK MUSEUM WUYTS-VAN CAMPEN EN BARON CAROLY – 480.11.96 Grote Markt, 57 T/m 19/03 : ‘Pieter BRUEGEL de Oude, actueel kunstenaar’ MACHELEN (09)

Hans-Thoma-Strasse 2-6 j. 01/02 : ‘DEGAS – Classicism and experimentation’ ZKM – T.8100.12.20 Lorenzstrasse 19 j. 29/03 : ‘Civic Radar. Lynn HERSHMAN LEESON – The Retrospective’ MÖNCHENGLADBACH (216)

ROGER RAVEEL MUSEUM – T.381.60.00 Gilderstraat 2-8 T/m 15/02 : ‘Zeitraum’ OOSTENDE (059)

MU.ZEE Romestraat 11 T/m 22/02 : ‘Vorm en Symptoom’ T/m 19/04 : ‘De Zee’ SENEFFE (064)

CHATEAU DE SENEFFE - T. 55.69.13 Rue Lucien Plasman 7-9 www.chateaudeseneffe.be j. 29/03 : ‘Une photographe, un objet, une histoire’

DUITSLAND/ ALLEMAGNE (49) D Ü S S E L D O R F (211)

K20 Grabbeplatz 07/02-10/05 : Günther UECKER FRANKFURT (69)

LIEBIEG HAUS – T.650.04.90 Schaumainkai 71 www.liebighaus.de j. 01/03 : ‘True to Life. Veristic Sculpture and the Engineering of Illusion’ MUSEUM FÜR MODERNE KUNST Schaumainkai www.mmk-frankfurt.de j. 13/05 : ‘WARHOL : Headlines’ j. 27/07 : ‘The Divine Comedy : Heaven, Hell Purgatory revisited by contemporary African artists’ SCHIRN KUNSTHALLE - T.299.88.20 Römerberg (60311) j. 08/02 : ‘German Pop’ STÄDEL MUSEUM - T. 60.50.980 Schaumainkai, 63 j. 08/02 : ‘Realms of Imagination. Albrecht ALTDORFER and the expressivity of art around 1500’ HAMBURG (40)

HAMBURGER KUNSTHALLE – T.428.13.12.00 Gloekengiesserwall j. 19/02 : ‘ars viva 2014/15’ 20/02-16/08 : ‘Vezauberte Zeit : CEZANNE, VAN GOGH, BONNARD, MANGUIN’ K ARLSRUHE (721)

STAATLICHE KUNSTHALLE KARLSRUHE – T.926.35.75

MUSEUM ABTEIBERG – T.12.52.63-1 Abteistrasse 27 j. 19/04 : ‘Open dress. Nairy BAGHRAMIAN with Lukas DUWENHÖGGER, Danh VO and Lutz BACHER’ MÜNCHEN (89)

ALTE PINAKOTHEK UND PINAKOTHEK DER MODERNE- T.23.80.52.16 Barerstrasse, 27 (80333) j. 01/02 : ‘The dowry of the Princess of Trebizond’ j. 02/02 : ‘Seeing Venice… Painting of the 18th century’ j. 22/02 : ‘Lina BO BARDI 100 – Brazil’s alternative path to modernism’ j. 01/03 : ‘The Magic of Things. Still-Life photography from the Ann and Jürgen Wilde Foundation’ – Terry WINTERS, ‘Graphics Works 1999-2014’ j. 12/04 : ‘EL GRECO Expressive’ 05/02-31/05 : ‘Creating Realities. Encounters between Art and Cinema’ 21/02-01/03 : ‘ X + 1 Boxes’ HAUS DER KUNST - T. 21.12.70 Prinzregentenstrasse 1 j. 01/02 : Georg BASELITZ – Backt Then, In Between and Today’ j. 31/05 : ‘Mark LECKEY : As If’ j. 20/09 : ‘Anri SALA. The Present Moment’ VILLA STUCK - T.455.55.10 Prinzregentenstrasse, 60 (81675) j. 28/05 : Mark MORRISROE S T U T TG A R T (711)

STAATSGALERIE - T.212.40.50 Konrad-Adenauer-Strasse 30-32 E-mail: staatsgalerie-stuttgart@t-online. de j. 06/04 : ‘Oskar SCHLEMMER. Visions of a New World’ TRIER (651)

STADTMUSEUM SIMEONSTIFT – T.718.14.59 Simeonstr. 60 www.museum-trier.be j. 28/02 ‘La peinture baroque entre la Meuse et Moselle : Louis COUNET et l’école de Liège’

FRANCE/ FRANKRIJK (33) PARIS (1)

FONDATION LOUIS VUITTON – T.40.69.96.00 8 Avenue du Mahatma Gandhi (16)

COLLECT l 99

j. 16/02 : Olafur ELIASSON : Contact’ MUSEE COGNACQ-JAY – T.40.27.07.21 8 rue Elzévir (03) j. 19/04 : ‘Lumieres : carte blanche à Christian LACROIX’

MUSEE MAILLOL – FONDATION DINA VIERNY – T.42.22.59.59 61 rue de Grenelle (7) j. 15/02 : ‘Les Borgia et leur temps’, de Léonard de VINC I à MICHEL-ANGE

MUSEE D’ART MODERNE DE LA VILLE DE PARIS – T.53.67.40.00 11 avenue du Président Wilson (16) j. 01/02 : David ALTMEJD, Flux j. 22/02 : ‘Sonia DELAUNAY. Les couleurs de l’abstraction’

PALAIS DE TOKYO – 81.97.35.88 13 av. du Président Wilson (16) 18/02-17/05 : ‘TAKIS, champs magnétiques’ – ‘Le bord des mondes’ – Bouchra KHALILI – ‘Foreign Office’

MUSEE DES ARTS ASIATIQUES GUIMET Place d’Iéna (16) j. 01/03 : ‘Splendeurs des Han, essor de l’empire Céleste’ LES ARTS DÉCORATIFS - T.44.55.57.50 107-111, rue de Rivoli (1) 06/09-23/11 : ‘Le salon d’eau de Charles ZANA pour AD Intérieurs 2014’ MUSEE DE CLUNY 6 place Paul Painlevé (5) www.musee-moyenage.fr j. 23/02 : ‘Voyager au Moyen Âge’ MUSEE DAPPER – T.45.00.01.50 35, Rue Paul Valery (16) j. 12/07 : ‘L’art de manger. Rites et traditions’ MUSEE DE L’EROTISME – T.42.58.28.73 72, Boulevard de Clichy (18) j. 15/05 : ‘Icônes, Jacques BRISSOT – ‘Le charme discret de la gauloiserie’, ALEXANDRE (Robert HUET) – ‘Doll’s secret diary’, Beatrice MORABITO – ‘Dictionnaire des films français érotiques et pornographiques’, Christophe BIER MUSEE MARMOTTAN-MONET – T. 44.96.50.33 2 rue Louis-Boilly (16) 12/02-05/07 : ‘La toilette. Naissance de l’intime’ MUSEE DU QUAI BRANLY – T.56.61.70.00 Quai Branly (8) www.quaibranly.fr j. 01/02 : ‘L’éclat des ombres – L’art en noir et blanc des îles Salomon’ MUSÉE RODIN 79, rue de Varenne (7) j. 27/09 : ‘RODIN, le laboratoire de la création’ MUSEE DU LOUVRE - T.40.20.50.50 34-36, quai du Louvre (1) www.louvre.fr Salon Carré j. 10/02 : ‘Rhodes, une île grecque aux portes de l’Orient. Du Bronze récent à l’époque archaïque’ MUSEE DU LUXEMBOURG 19 rue de Vaugirard (6) www.museeduluxembourg.fr 21/02-21/07 : ‘CHAGALL. Entre guerre et paix’ MUSEE DU PETIT PALAIS - T.42.65.12.73 Avenue Winston Churchill (8) 24/02-24/05 : ‘Les Bas-fonds du Baroque. La Rome du vice et de la misère’

100 l COLLECT

CENTRE GEORGES POMPIDOU T.44.78.12.33 Place Georges Pompidou (3) j. 27/04 : Jeff KOONS JEU DE PAUME – T.47.03.12.50 Site Concorde – 1 Place de la Concorde (8) j. 08/02 : Garry WINOGRAND (19281984) 24/02-17/05 : Taryn SIMON. Vues arrière, nébuleuse stellaire et le bureau de la propagande extérieure’ PINACOTHEQUE DE PARIS – T.43.25.71.41 28, Place de la Madeleine (10) j. 15/02 : ‘The Art of Love in the Time of Geishas : Forbidden Japanese Masterpieces’ j. 08/03 : ‘The Kama Sutra : Spirtuality and Erotism in Indian Art’ ARRAS (03)

MUSEE DES BEAUX-ARTS – T. 21.71.26.43 22 rue Paul Doumer j. 20/03/2016 : ‘Le château de Versailles en 100 chefs-d’œuvre’ BEAUVAIS (03)

MUSEE DEPARTEMENTAL DE L’OISE – T.44.11.43.83 1, rue du Musée j. 26/02 : ‘L’envers du décor : de BURNEJONES à CAPIELLO’ BESANCON (03)

MUSEE DES BEAUX-ARTS & D’ARCHEOLOGIE - T.81.81.44.47 1, place de la Révolution j. 02/04 : Gérard VULLIAMY (19092005). Redécouverte d’un grand surréaliste’ BORDEAUX (05)

MUSÉE DES BEAUX-ARTS - T.56.10.17.18 20, Cours d’Albret j. 15/02 : ‘BISSIERE, figure à part’ CALAIS (03)

MUSEE DES BEAUX-ARTS – T. 21.46.48.40 25 Rue Richelieu 21/02-22/06 : ‘RECIF 2, une traversée’ CAMBRAI (03)

MUSEE DE CAMBRAI – T.27.82.27.90 15 rue de l’Epée j. 15/02 : ‘La mobilisation des esprits : Caricatures françaises de la Grande Guerre’

DELME (03)

j. 21/02 : Marc RIBOUD, Premiers déclics

CENTRE D’ART CONTEMPORAIN LA SYNAGOGUE – T.87.01.43.42 33 rue Poincaré j. 01/02 : Peter FRIEDL

MARSEILLE (04)

DIJON (03)

MUSEE MAGNIN 4 Rue des Bons Enfants j. 04/03 : ‘Bon BOULLOGNE (1649-1717). Un chef d’école au Grand-Siècle’ DUNKERQUE (03)

DEPOLAND Rue du Ponceau

MUCEM Esplanade du J4 j. 23/02 : Raymond DEPARDON – ‘FOOD’ j. 21/04 : ‘History Zero’, Stefan TSIVOPOULOS METZ (03)

CENTRE POMPIDOU-METZ– T.87.15.39.39 1 Parvis des Droits de l’Homme j. 02/03 : ‘1984-1999. La Décennie’ REIMS (03)

FRAC NORD-PAS DE CALAIS 503 Avenue des Bancs de Flandres j. 30/03 : ‘Latin Lovers. De l’Arte Povera dans la collection du FRAC Nord Pas de Calais. Hommage à Jan Hoet’ LE LAAC – LIEU D’ART & ACTION CONTEMPORAINE – T.28.29.56.00 Pont Lucien Lefol j. 15/02 : ’20.000 lieux. Voyage dans les collections du LAAC et de Société Générale’

MUSÉE DES BEAUX-ARTS – T.26.47.28.44 8, rue Chanzy j. 26/02 : ‘Couleurs & Lumière’, CHAGALL, SIMA, KNOEBEL, SOULAGES… RENNES (2)

MUSEE DES BEAUX-ARTS - T.99.28.55.85 20, quai Emile Zola 13/02-18/05 : La mythologie de l’Ouest dans l’art américain, 1830-1940

EVIAN (04) RODEZ (05)

PALAIS LUMIERE – T.50.83.10.00 2, rue de Clermont j. 06/04 : ‘Contes de fées. De la tradition à la modernité’

MUSEE SOULAGES Jardin du Foirail, avenue Victor Hugo j. 08/03 : ‘De PICASSO à Jasper JOHNS. L’atelier d’Aldo CROMMELYNCK’

GRENOBLE (04) ROUEN (02)

MUSEE DE GRENOBLE – T.76.63.44.11 5 Place Lavalette j. 22/02 : Giuseppe PENONE LENS (03)

MUSÉE DES BEAUX-ARTS - T.35.71.28.40 Esplanade Marcel Duchamp j. 06/03 : Vincent BARRE et Sylvain DUBUISSON SAINT-ETIENNE (04)

LOUVRE-LENS – T.21.18.62.13 99 rue Paul Bert www.louvrelens.fr j. 09/03 : ‘Des animaux et des pharaons. Le règne animal dans l’Egypte ancienne’

MUSÉE D’ART MODERNE – T.77.79.52.52 La Terrasse j. 18/05 : Joel SHAPIRO – Peter HALLEY

L E C AT E AU – C A M B R É S I S ( 0 3)

SAINT-TROPEZ (04)

MUSÉE MATISSE - T. 27.84.13.15 Palais Fénelon j. 08/02 : Geneviève CLAISSE

MUSEE DE L’ANNONCIADE – T.94.17.84.10 Le Port j. 23/06 : Pierre BONNARD, les nus de Marthe, sa muse, son modèle

LYO N ( 0 4 )

MAC Cité Internationale – 81 quai Charles De Gaulle j. 22/02 : ‘Rétrospective ERRO’ MUSEE DES BEAUX-ARTS – T.72.10.17.40 20 Place des Terreaux j. 16/02 : ‘De DEGAS à BACON. La Collection Jacqueline Delubac’ MUSEE DES CONFLUENCES – T.72.69.05.01 10 rue Boileau j. 07/2015 : ‘Les trésors de Guimet’ – ‘Dans la chambre des merveilles’ 01/02-28/06 : ‘La course au pôle Sud’ LE PLATEAU 1 Esplanade François Mitterrand

SEVRES (01)

SEVRES CITE DE LA CERAMIQUE – T.46.29.22.00 2 Place de la Manufacture T/m 27/04 : ‘Sculpteures ! Valérie DELARUE et Clémence VAN LUNEN’ T/m 20/07 : ‘Corée Mania’ – ‘Roman d’un voyageur’ STRASBOURG (03)

MUSÉE ARCHÉOLOGIQUE, DES ARTS DECORATIFS & DES BEAUX-ARTS Palais Rohan, 2 Place du Château T.88.52.50.00 28/02-31/05 : ‘RIBERA à Rome. Autour du premier Apostolado’ MUSÉE D’ART MODERNE ET

agenda CONTEMPORAIN - T.88.23.31.31 1, Place Hans Jean Arp j. 08/03 : ‘Perahim. La Parade sauvage’ – ‘Contemporary Lazakhstan Art Exhibition’

TATE MODERN - T.887.80.00 Bankside www.tate.org.uk j. 08/02 : ‘Sigmar POLKE 1963-2010’ j. 15/03 : ‘Conflict, Time, Photography’

MUSEE TOMI UNGERER – T.69.06.37.27 Villa Greiner – 2 av. de la Marseillaise j. 01/03 : ‘BOSC. De l’humour à l’encre noire’

THE WALLACE COLLECTION - T. 935.06.87 Hertford House, Manchester Square j. 15/02 : Global City : On the Streets of Renaissance Lisbon’

MUSEUM JAN VAN DER TOGT - T. 641.57.54 Dorpsstraat, 50 T/m 02/05 : KAMAGURKA AMSTERDAM (20)

GROOT-BRITTANNIË/ GRANDE-BRETAGNE (44) LIVERPOOL (151)

TATE GALLERY - T.702.74.00 Albert Dock j. 08/02 : ‘Transmitting Andy WARHOL’ LONDON (020)

DESIGN MUSEUM - 403.69.33 Butlers Wharf, Shad Thames j. 01/02 : ‘Designers in Residence’ THE NATIONAL GALLERY - T.839.33.21 Trafalgar Square j. 15/02 : ‘Maggi HAMBLING : walls of water’ NATIONAL PORTRAIT GALLERY St Martin’s Place 12/02-25/05 : ‘SARGENT : Portraits of Artists and Friends’ ROYAL ACADEMY OF ARTS T.73.00.8000 - Piccadilly - Burlington House (W1J OBD) www.royalacademy.org.uk j. 15/02 : Charles STEWART, ‘Black and White Gothic’ j. 10/04 : ‘Jenny Saville to curate response to RUBENS and his legacy : VAN DYCK to CEZANNE’ SAATCHI GALLERY Duke of York Square T/m 23/02 : ‘Post Pop : East meets West’

OXFORD (1865)

ASGMOLEAN MUSEUM OF ART AND ARCHEOLOGY Beaumont St j. 01/03 : ‘William BLAKE. Apprentice and Master’ MUSEUM OF MODERN ART - T. 72.27.33 Pembroke Street, 30 j. 08/03 : ‘Love is enough’

LUXEMBURG/ LUXEMBOURG (352) LUXEMBOURG

(352)

CASINO – T.22.50.45 41 rue Notre-Dame j. 03/05 : ‘M+M – 7 Tage’ j. 19/04 : ‘Resolutie – Design Changes’ MUDAM – MUSEE D’ART MODERNE GRAND-DUC JEAN 3, Park Draï Eechelen j. 25/05 : ‘Sylvie BLOCHER. S’inventer autrement’

NEDERLAND/ PAYS-BAS (31) AMSTE LVE E N (020)

COBRA MUSEUM VOOR MODERNE KUNST - T. 547.50.50 Sanbergplein, 1-3 www.cobra-museum.nl Permanent: CoBrA Collecties T/m 26/05 : Michael TEDJA – Snake

GALERIE Agenda BELGIQUE

AALST (053)

NETWERK – T.53.709.773 Houtkaai T/m 06/03 : ‘Orkest !’ 2000 ANTWERPEN (03)

CALLEWAERT – VANLANGENDONCK GALLERY T.0476.44.46.11 Wolstraat 21 T/m 21/02 : Guy VANDENBRANDEN. Een abstract leven. STILLL GALLERY – T.0485.49.32.04 Laar 12 T/m 20/02 : ‘a specter from the land of if 3’

AXEL VERVOORDT GALLERY – T.0477.88.80.60 Vlaeykensgang (2000) T/m 21/02 : Marco TIRELLI

HERMITAGE AMSTERDAM – T.530.87.51 Amstel 51 T/m 01/03 : ‘Dining with the Tsars. Fragile beauty from the Hermitage’ DE NIEUWE KERK – T.638.69.09 Gravenstraat T/m 15/02 : ‘Magical Africa – Masks and Sculptures from Ivory Coast. The Artists Revealed’ ALLARD PIERSON MUSEUM – T.525.25.56 Oude Turfmarkt 127 T/m 05/05 : ‘Troje. Stad, Homerus en Turkije’ RIJKSMUSEUM Museumstraat 1 12/02-17/05 : ‘Late REMBRANDT. Les années de plénitude’ STEDELIJK MUSEUM – T.573.29.11 Museumplein 10 T/m 01/02 : ‘How Far How Near’ T/m 31/05 : ‘Collectietentoonstelling’ 21/02-31/05 : ‘Stedelijk in de oorlog’ – ‘Ed ATKINS. Recent Ouija’ DEN HAAG (070)

FOTOMUSEUM - T.338.11.11 Stadhouderslaan, 43 T/m 03/03 : ‘Zilveren Camera’ GEM – MUSEUM VOOR ACTUELE KUNST – T.338.11.33 Stadhouderslaan, 43 T/m 24/02 : ‘Now or never 2’

HAARLEM (023)

FRANS HALS MUSEUM – T.511.57.75 Groot Heiligland 62 T/m 15/02 : ‘Emotions : pain and pleasure in dutch painting of the Golden Age’ TEYLERS MUSEUM – T.516.09.71 Spaarne 16 T/m 12/05 : ‘Hollandse meesters uit New York. De collectie Clement C. MOORE’ MAASTRICHT (043)

CENTRE CERAMIQUE 50 avenue Céramique T/m 15/03 : ‘Vikingen in de lage landen’ UTRECHT (030)

CENTRAAL MUSEUM UTRECHT T.236.23.62 Nicolaaskerkhof, 10 T/m 05/02 : ‘Het Bloemaert-effect ! Kleur in de Gouden Eeuw’ ROTTERDAM (10)

FOTOMUSEUM – T.203.04.03 Wilhelminakade 332 T/m 01/02 : ‘Shooting Range. Fotografie in de vuurlinie’ TILBURG (13)

MUSEUM DE PONT – T.543.83.00 Wilhelminapark 1 T/m 18/05 : Arno KRAMER, ‘Longing’ ZWOLLE (38)

STEDELIJK MUSEUM – T.421.46.50 Melkmarkt 41 T/m 05/05 : ‘Pronken’

ATELIER BART VERBEKE RESTAURATIE VAN SCHILDERIJEN sinds 1981 opfrissen en behandeling van allerhande schade, her- & opwaardering van uw kunstwerken.

DE ZWARTE PANTER T.233.13.45 Hoogstraat, 70-72 T/m 08/03 : ‘KAMAGURKA en Herr Seele tegen de muur’ 1730 ASSE (02)

DE ZIENER – T.452.77.86 Stationstraat 55 T/m 08/03 : ‘The Lost Art of Keeping a Secret’ 7800 ATH (068)

LE PALACE – T.26.99.99 Grand-Place

Begijnengracht 9, 9000 Gent tel. 09/223 49 54 - gsm: 0477 / 48 66 79 - [email protected]

www.atelier-bartverbeke.be

COLLECT l 101

j. 28/02 : Teresa SDRALEVICH 2820 BONHEIDEN (03)

GALERIE ART DEPOT – T.0486.65.56.85 Dorp 31 T/m 15/03 : Herman BROOD, ‘sex, drugs & rock ‘n’ roll’ 2140 BORGERHOUT (03)

ZENO X – T.216.38.88 Godtsstraat 15 T/m 28-02 : Mircea SUCIU, ‘Root and Branch’ – ‘Works on Paper II’ 14 2 0 B R A I N E - L’A L L E U D ( 0 2 )

GALERIE 360 – T.384.61.03 1, place Abbé Renard j. 05/04 : Michel BOCART, ‘Vous avez dit ‘sable’ ?’ 8000 BRUGGE (050)

44 GALLERY – T.0489.55.26.63 Genthof 44 T/m 02/02 : Nathalie NIJS, ‘Hindsight’ BRUXELLES-BRUSSEL (02)

Divers / Varia ASSOCIATION DU PATRIMOINE ARTISTIQUE – T. 512.34.21 Rue Charles Hanssens 7 j. 07/02 : Raphaël KETTANI & Piet LINNEBANK B-GALLERY – T.279.64.03 Galerie Bortier (1000) j. 12/04 : Benjamin BLAQUART LE BOTANIQUE – T.218.37.32 236, rue Royale (1210) Museum 05/02-29/03 : Gilbert FASTENAEKENS, ‘In Silence’ Galerie 05/02-08/03 : Florian Aimard DESPLANQUES & Clément MONTAGNE CAB ART CENTER Rue Borrens 32-34 j. 14-02 : Saskia PINTELON, ‘They did make a money curry’ LA CENTRALE for Contemporary Art – T. 279.64.48 44 Place Sainte-Catherine (1000) j. 29/03 : Emilio LOPEZ-MENCHERO & Esther FERRER CENTRE BELGE DE LA BANDE DESSINÉE - T. 219.19.80 20 rue des Sables (1000) j. 31/05 : ‘Rosinski de Pologne’ FONDATION POUR L’ARCHITECTURE – CIVA - T.644.91.52 55, rue de l’Ermitage (1050) j. 19/04 : ‘Trésors d’architecture’, de l’Art Nouveau à l’Expo 58 MEESSEN – DE CLERCQ – T.644.34.54 2 rue de l’Abbaye (1050) j. 07/02 : Hrein FRIDFINNSSON – Kelly SCHACHT – Chaim VAN LUIT – Ignasi ABALLI

102 l COLLECT

HALLES SAINT-GERY – T. 502.44.24 Place Saint-Géry, 1 (1000) j. 28/02 : (In)soutenable, Véronique GOOSSENS, dessins & recueils de texte MAISON AUTRIQUE – T. 215.66.09 Chaussée de Haecht, 266 (1030) j. 15/02 : ‘Edgar P. Jacobs & L’Espadon’, Gilles ZILLER & André JULLIARD MAISON PARTICULIERE – T.649.81.78 Rue du Châtelain 49 (1050) j. 29/03 : ‘Obsession’ GALERIE DANIEL TEMPLON 13 rue Veydt (1060) j. 21/02 : Philippe COGNEE, ‘Territoires’ LA VERRIERE HERMES - T.511.20.62 Boulevard de Waterloo, 50 (1000) 06/02-30/04 : Ann Veronica JANSSENS – Michel FRANCOIS, ‘Philaetchouri’ VERTIGO ART – T. 0495.28.29.04 271 rue Haute (1000) j. 08-03 : Nina VANDEWEGHE, ‘Born like this’ DESIGN VLAANDEREN GALERIE T.227.49.60 Kanselaarijstraat 19 (1000) T/m 07/02 : ‘Reflections’

Dormant’ HUBERTY-BREYNE GALLERY – T.0478.31.92.82 8A rue de Bodenbroeck (1000) j. 08/02 : Eric LIOT – MICHETZ, ‘Japoniaiseries’ XAVIER HUFKENS - T.639.67.33 6, rue Saint-Georges (1050) j. 14/02 : Cris BRODHAL, ‘Initials’ HOPSTREET – T.511.05.55 7 rue du Houblon (1000) j. 07/03 : Egon VAN HERREWEGHE GALERIE RODOLPHE JANSSEN T.538.08.18 35, rue de Livourne (1050) j. 20-02 : Jack GREER, ‘Friends and Family’ 32, rue de Livourne (1050) j. 20-02 : Aleksander HARDASHNAKOV, MOOD FRED LANZENBERG - T.647.30.15 9 av. des Klauwaerts (1050) j. 28/02 : Pascal COURCELLES GALERIE LIBRE CHOIX – T. 04.76.77.53.60 152 rue Defacqz (1060) j. 15/02 : ‘La Débacle’, assemblages de Adrien VERSAEN

WIELS – T.347.30.30 Van Volxemlaan 354 (1190) j. 22/02 : Pierre LEGUILLON, ‘The Museum of Mistakes : Contemporary Art and Class Struggle’

MH GALLERY – T.611.20.34 11 rue Léon Lepage (1050) j. 28/02 : Claude PANIER

Galeries

MORE THAN A HOUSE (1050) T. 0471 76 72 65 190 rue Franz Merjay T/m 04/04 : VULU, photographies – Moulay Youssef ELKAHFAÏ, peintures

Galerie ABC - T.511.32.53 53, rue Lebeau (1000) j. 27/12 : Halinka JAKUBOWSKA GALERIE VALERIE BACH - T.502.78.24 6 rue Faider j. 28/02 : Jeanne SUSPLUGAS, ‘Distortions’ J. BASTIEN ART - T.513.25.63 61, rue de la Madeleine (1000) j. 28/02 : Jean RULENS, ‘En équilibre’ GALERIE ARIELLE D’HAUTERIVES – T.0477.700.232 Rue Tasson Snel 37 (1060) 05/02-21/03 : ‘Baltic Way’ ART22 GALLERY – T. 0495.21.23.22 Place du Jeu de Balle 56 (1000) j. 01/02 : Oleg DOU, Claire FANJUL, Sophie DASSEL, Jess RIVA COOPER, TSUYU GALERIE FAIDER - T. 538.71.18 rue Faider, 12 (1050) j. 21/02 : Béatrice CASADESUS, ‘Vibrations’, peintures FEIZI GALLERY – T.0473.91.85.06 Rue de l’Abbaye 8B (1050) j. 28/02 : Tatiana WOLSKA, ‘work in progress’ GLADSTONE GALLERY – T.513.35.31 12 rue du Grand Cerf (1000) j. 06/03 : Paloma VARGA WEISZ, ‘Bois

GALERIE NATHALIE OBADIA – T.648.14.05 Rue Charles Decoster 8 (1050) 04/02-04/04 : Fabrice HYBER, Mutations acquises GALERIE PARIS-BEIJING – T.00.33.1.42.74.32.36 66 rue de l’Hôtel des Monnaies (1060) j. 07/03 : ‘From the New World’, Yang YONGLIANG ELISA PLATTEAU– T.219.16.11 44 rue Ravenstein (1000) j. 24/05 : ‘A boat, its wake, a dive and the bents’, Kitty KRAUS, Ketuta ALEXIMESSKHISHVILI, Gerald DOMENIG and Elena NARBUTAITE ROBERTO POLO GALLERY – T.502.56.50 8-10 rue Lebeau (1000) j. 01/02 : Werner MANNAERS, ‘The Scent of Mimosa’ PULS CONTEMPORARY CERAMICS – T.640.26.55 4, Place du châtelain j. 21/02 : Nicholas LEES – Ashraf HANNA QUADRI - T.640.95.63 105, av. Reine Marie-Henriette (1190) j. 14/02 : Henri GABRIEL : plexiglas cinétiques & papiers-buvards optiques

QUEST 21 – T.0473.81.36.90 Avenue de Stalingrad 21 (1000) j. 06/04 : Thomas LOHMANN (D) & Eric MONBEL (FR) ALMINE RECH – T. 648.56.84 20 rue de l’Abbaye (1050) j. 14/02 : John ARMLEDER, ‘La bruche du haricot’ j. 28/02 : Ziad ANTAR, ‘Untitled Limits’ CHARLES RIVA COLLECTION – T.503.04.98 21 rue de la Concorde (1050) j. 28/02 : MAPPLETHORPE, Photographs & Polaroids CENTRE ROPS – T.219.66.79 9 rue Brialmont (1210) j. 01/02 : Philippe BIEBUYCK, peintures-aquarelles 04/02-01/03 : Philippe SEUTIN, peintures – Corinne DELHAYE, peintures ROSSI CONTEMPORARY – T.0486.31.00.92 690 chee de Waterloo (1180) j. 14/03 : Romain CADILHON, ‘Brisants’ – Thomas MAZARELLA, ‘De l’an 2000’ – Lore STESSEL SALON D’ART - T. 537.65.40 81, rue Hôtel des Monnaies (1060) j. 07/03 : Koyuki KAZAHAYA, gravures SUZANNE GALLERY Chaussée de Vleurgat 102 j. 12/02 : MAZIERES & CAM THALIE ART PROJECT 9 avenue des Muses (1180) j. 04/05 : ‘Textile Languages’ GALERIE VAN DER MIEDEN – T.513.62.12 Rue Antoine Dansaert 196 (1000) j. 28/02 : ‘Maanantai Collective. Between the flashes of the Lighthouse’ CROISEREGARD - GALERIE VERHAEREN - T.673.87.17 7, rue Gratés (1170) j. 22-02 : Jean-Luc FEIXA, ‘Au gré des lignes’ YOUNG GALLERY – T.374.07.04 75b, Avenue Louise (1050) j. 07/02 : ‘Before they pass away’, Jimmy NELSON 13-28/02 : François DE BRIGODE, ‘Nuages’ ZEDES ART GALLERY - T.646.00.04 36 rue Paul Lauters (1050) j. 13/02 : Karlo BINSZTOK 6010 COUILLET (071)

GALERIE JACQUES CERAMI - T.36.00.65 346, route de Philippeville j. 28/02 : Ronny DELRUE, ‘Flacon de neige’ 2650 EDEGEM (03)

HUIS HELLEMANS - T.289.22.46 Strijdersstraat, 14 T/m 08/02 : Anne EVANS-RIGBY, schilderijen

agenda 4400 FLEMALLE (04)

LA CHÂTAIGNERAIE – T. 275.33.30 Chaussée de Ramioul 19 14/02-05/04 : ‘Feminisme(s)’

T.22.99.31 Kunstlaan, 5 T/m 01-03 : Paul GEES, Ado HAMELRYCK en Jean-Georges MASSART

9000 GENT (09)

5100 JAMBES (081)

KRISTOF DE CLERCK GALLERY – T.223.54.34 Tichelrei 82 T/m 15/02 : Evi VINGERLING, ‘New Paintings’ & Chaim VAN LUIT, ‘There are no roads, only tracks’

DETOUR - T.24.64.43 160, avenue Jean Materne (5100) j. 14/02 : Claudine PETERS-ROPSY 25/02-28/03 : Eddie BONESIRE, photographies KEMZEKE (03)

GALERIE JAN DHAESE – T. 0477.43.77.94 Ajuinlei, 15b T/m 15/02 : Emerald Rose WHIPPLE, ‘Eden’ EXPERIMENTAL INTERMEDIA HOUSE WINDOW GALLERY Sassekaai 45 T/m 29/03 : Lee D. NOLBAIRAM & Maria BLONDEEL GALERIE TATJANA PIETERS – T.0486/84.43.92 Nieuwevaart 124/001 T/m 08/02 : Anna BARHAM, Luca BERTOLO, John WALLBANK KUNSTPLATTFORM ZEBRASTRAAT T. 0473.37.27.29 Zebrastraat T/m 15/02 : Peggy WAUTERS

GALERIE LES DRAPIERS – T. 222.37.53 68, Rue Hors Château j. 07/03 : Marianne BERENHAUT, ‘Rangement ordinaire’ ROCK FERRER ART GALLERY – T.340.04.89/ 0496.74.59.86 11/1, Avenue Francisco Ferrer En permanence : Roger SOMVILLE, Auguste MAMBOUR, Paul DELVAUX, Félicien ROPS, etc… 7000 MONS (065)

VERBEKE FOUNDATION – T.789.22.07 Westakker T/m 04/2014 : ‘Park + Ride’ 8300 KNOKKE (050)

GALERIE RONNY VAN DE VELDE – T. 050/60.13.50 Zeedijk 759 T/m 08/02 : ‘Coloured Skins’ WINWOOD GALLERY – T. 0471.48.84.65 Zeedijk 644 T/m 22/02 : ALECHINSKY GALERIE ZWART HUIS – T.61.35.65 Zeedijk 635 28/02-19/04 : Kim DE RUYSSCHER, ‘Aanwezig / Afwezig’ 9340 LEDE (053)

1473 GLABAIS (067)

ESPACE B – T.79.08.11 Haute Rue, 33A j. 08/02 : Marina BORTOLOTTI

12 rue Saint-Remy j. 14/02 : Roland DEVOLDER 21/02-21/03 : Alain WINANCE

‘T HOF TE PUTTENS - T.80.51.30 Wichelsestraat, 20-22 T/m 15/02 : Arthur BERNARD

WCC-BF – T. 84 .64.67 17-02, rue de la Trouille j. 01/03 : ‘Le Nichoir’, expression terre, prix de céramique 5000 NAMUR (081)

CULTUREEL CENTRUM – T. 263.03.43 Gemeenteplein T/m 12/02 : ‘Art Eco, deel I : Attitudes’ 7500 TOURNAI (069)

CENTRE D’ART CONTEMPORAIN DU TEXTILE DE LA FWB - TAMAT – T.23.42.85 9, Place Reine Astrid j. 09/03 : ‘aRTnimal’, les tissus de nos démons 1410 WATE RLOO (02)

ATELIER 457 – T.351.16.76 457 Chaussée de Bruxelles j. 01/02 : ‘Empreintes du temps’, Serge ANTON 8790 WAREGEM (056)

MAISON DE LA CULTURE – T.22.90.14 Avenue Golenvaux, 14 j. 08/02 : ‘Peinture partagée’, une collection d’art abstrait wallon

BE-PART – T. 62.94.10 Westerlaan, 17 T/m 01/03 : Prijs Beeldende Kunst, Lisa SPILLIAERT, Joachim COUCKE, Valentijn GOETHALS

8553 OTEGEM (056)

4300 WAREMME (019)

DEWEER GALLERY - T.64.48.93 Tiegemstraat, 6a

GALERIE EVASION - T.32.53.88 42, avenue G. Joachim j. 14/02 : Louis LELOUP (maître verrier) 21/02-22/03 : Juliette LEMONTEY (peintures) & Clémentine de CHABANAIX (sculptures en faïence émaillée)

04/02-15/03 : Boris MIKHAILOV – Norbert WITZGALL, ‘Veronica’ – ‘Collector’s Room 8’ 4900 SPA (087)

GALERIE AZUR - T.77.11.88 48, avenue reine Astrid j. 01/03 : Bernadette TRIKI

4000 LIEGE (04)

3 5 0 0 H A S S E LT (011)

CULTUURCENTRUM HASSELT -

1853 STROMBEEK- BEVER (02)

GALERIE CHRISTINE COLON – T.222.49.46

?

9473 WELLE (053)

GALERIE EL – T.66.43.82 Drieselken, 38 T/m 15/02 : ‘abulafia etcetera’, Werner CUVELIER, Norman DILWORTH, Lore VANELSLANDE, Dirk VERHAEGEN

COLLECT A RT S A N T I Q U E S A U C T I O N S

Wenst u een advertentie te plaatsen in COLLECT? neem contact op met Joris van Glabbeek, [email protected], 092162024.

COLLECT l 103

COLLECT A RT S A N T I Q U E S A U C T I O N S

Een jaar lang leesplezier voor slechts €45 U wilt een jaarabonnement (9 nummers): België € 45 - Europa € 65 - Airmail € 74.

www.collectaaa.be - 09/216.20.23 - [email protected]

VEILINGZALEN

koninklijke belgisch - luxemburgse kamer van veilingzalen VEILINGMEESTERSTAXATEURS, MAKELAARS EN DESKUNDIGEN V.Z.W. OPGERICHT IN 1936

Louizalaan 500 - 1000 Brussel - Tel. 0475-62 71 85 - Fax 02-741 60 70 - www.auctions-in-belgium.be - [email protected] Uittreksel LEDENlijst (Volledige lijst gratis verkrijgbaar op secretariaat hierboven)

‡$17:(53(1 AMBERES b.v.b.a (Dir. Rik Dupain - Olivier Geurts - Marc Royer) Terninckstraat 6-8-10 - T.03/226.99.69 - F.03/227.03.89 www.amberes.be. Gecatalogeerde kunstveilingen, schattingen voor nalatenschappen en verzekering. Geïllustreerde catalogus. Wekelijkse burgerveilingen BERNAERTS Kunstveilingen (Dir. Ch. & P. Bernaerts) Verlatstraat 16-22 - Museumstraat 25 T.03/248.19.21 - F.03/248.15.93 - www.bernaerts.be [email protected] - Kunstveilingen Live + Webcast Oude, Romantische en Moderne Meesters. Antiek, Toegepaste kunsten, Design, Werk op papier. Expertises voor verdeling en verzekering. CAMPO & CAMPO (Dir. Guy Campo) Grote Steenweg 19-21 - 2600 Berchem T.03/218.47.77 - F.03/218.53.63 - [email protected] www.campocampo.be - 5 Gecatalogeerde kunst- en antiekveilingen schilderijen - grafiek - beeldhouwkunst- meubelen - porselein zilverwerk - tapijten - wijnen e.a. CAMPO VLAAMSE KAAI (Dir. Stefan Campo) Vlaamse Kaai 30-31 - T.03/238.42.02 - F.03/216.01.32 [email protected] - www.campo.be. 5 Gecatalogeerde Kunst- en Antiekveilingen/Tentoonstellingen. Schilderijen - beeldhouwkunst grafiek - wijn - meubels - porselein - zilverwerk - Oosterse tapijten DVC (Dir. D. Van Cappel) Ellermanstraat 36 - 2060 Antwerpen - T.03/232.36.64 F.03/234.22.14 Gecatalogiseerde kunst- en antiekveilingen schattingen en expertises van nalatenschappen en verzekeringen e-mail: [email protected] - www.dvc.be JORDAENS N.V. Drabstraat 74 - 2640 Mortsel - T.03/449.44.30 e-mail: [email protected] - www.jordaens.eu Openbare verkopingen van kunst, antiek, juwelen, wijn, collecties en inboedels. Taxatie voor verdeling en verzekering VEILING SYLVIE’S Wine Auctions (dir. Joris Scott) Italiëlei 21 (2000) T. 03/776.90.77 - F. 03/777.96.55 GSM: 0495/10.24.24 www.sylvies.be - [email protected] Wine Auctions ‡%58**( Veilinghuis CARLO BONTE NV (Dir. C.Bonte) - K.Mercierstraat 20 T.050/33.23.55 - F.050/34.10.20 E-mail: [email protected] - www.carlobonte.be Kunst-, antiek- en designveilingen ‡%5866(/ Salle de Ventes du BEGUINAGE s.p.r.l. (Olivier Bolens - David Libotte) - Rue Haute 161 (1000) T.02/218.17.42 - 0475/87.06.77 - F.02/218.86.50 www.salledeventesdubeguinage.be - [email protected] Vente chaque mardi à 9h30 et 13h30.

106 l COLLECT

Exposition le samedi de 9h à 16h et le dimanche de 10h à 16h Lempertz Brussel (dir. Christine de Schaetzen) Grote Hertstraat 6, 1000 Brussel / Rue du Grand cerf 6, 1000 Bruxelles – T. 02 514 05 86 F. 02 511 48 24 - [email protected] THE ROMANTIC AGONY BOOK AUCTIONS (Dir. Devroe & Stubbe) - Aquaductstr.40 (1060) T.02/544.10.55 - F.02/544.10.57 [email protected] www.romanticagony.com Oude & moderne zeldzame boeken-prenten-manuscripten kaarten-tekeningen / Livres rares & anciens-modernes-gravuresdessins-manucsrits-cartes Hôtel de Ventes HORTA (Dir. Dominique de Villegas) 70/74 Avenue de Roodebeek (1030) T.02/741.60.60 F.02/741.60.70 - www.horta.be - [email protected] ‘Ventes mensuelles cataloguées d’antiquitées, oeuvres d’art, bijoux et vins’ Brussels Art Auctions (Dir. Ph Serck (T.0475/704.216) & Is. Maenaut (T.02/511.53.24) & E. Lapipe (T.0475/414.492) Rue Ernest Allardstraat 7-9 / Sablon - Zavel (1000). F. 02/503.62.10 www.ba-auctions.com - [email protected] Vente d’art et antiquités. Spécialiste en art Belge classique et moderne Galerie MODERNE (Dir. David & Jérôme Devadder) Rue du Parnasse 3 (1050) - T.02/511.54.15 - F.02/511.99.40 www.galeriemoderne.be - [email protected] 11 Ventes mensuelles cataloguées Hotel des Ventes MOSAN (Dir. M. Nagant de Deuxchaisnes) Avenue Voltaire 83 A (1030) - T.02/732.63.00 - F.02/732.70.16 www.hvm.be - Expertises gratuites sur rendez-vous ‡*(17 DVC (Dir. D. Van Cappel) Burgstraat 20-22 - T.09/224.14.40 - F.09/225.04.14 e-mail: [email protected] - www.dvc.be Gecatalogiseerde Kunst- en Antiekveilingen Schattingen en expertises voor nalatenschappen en verzekeringen Galerie en Veilingzaal PICTURA b.v.b.a. Brusselsesteenweg 656 - 9050 Gentbrugge - T.0475/74.49.25 [email protected] LOECKX AUCTIONS (Dir. Peter Loeckx en Cécile La Pipe) Ingelandgat 4 - T.09/223.37.93 - F.09/233.76.71 www.loeckx.be - [email protected] International art & antiques auctions. Expertises ‡+$66(/7 AEKO KUNST- EN ANTIEKVEILING, Luikersteenweg 244-D, 3500 Hasselt, T.011-220408, F.011-233103, [email protected] www.aeko-veiling.be - opgericht in 1999 - zowel oude als moderne kunst, o.a. schilderijen, zilver, meubelen, keramiek enz. ook schattingen voor verzekeringen en verdelingen.

‡.12..(+(,67 Galerij CNOCK Smedenstraat 15 - T.050/62.02.33 - F. 050/62.02.83 E-mail: [email protected] - www.cnock.be ‡/,(*( MICHEL LHOMME Librairie (Dir. Michel Lhomme) Rue des Carmes 9 - T.04/223.24.63 - F.04/222.24.19 www.michel-lhomme.com - [email protected] Livres anciens et modernes de qualité - Gravures - Tableaux - Curiosités Hôtel des Ventes MOSAN (Dir. L. Nagant de Deuxchaisnes) Rue du Nord belge 9 (4020) - T.04/344.91.70 - F.04/341.39.19 www.hvm.be - Expertises gratuites tous les vendredis de 9h à 12h30 et de 14h à 18h Hôtel des Ventes Elysée (Dir. Fairon) Boulevard Cuivre et Zinc, 28 - 4030 Grivegnée T.04/221.09.09 - F. 04/221.15.05 www.ventes-elysee.be - [email protected] Ventes publiques mensuelles d’antiquités et objets d’art, Vintage, Maroquinerie, Bijoux Expertises et accueil du lundi au vendredi de 9h00 à 12h00 et de 13h00 à 17h00. Fermé le mercredi ‡/2.(5(1 Galerij DE VUYST (Dir. Guy De Vuyst & Pascale Philips) Kerkstraat 22-54 - 9160 Lokeren - T.09/348.54.40 - F.09/348.92.18 www.de-vuyst.com - [email protected] Internationale Kunstveilingen en Tentoonstellingen van 17de eeuw tot hedendaagse kunst. Schattingen en expertises van nalatenschappen en verzekeringen ‡02160$,6,(5(6 MONSANTIC (Dir: Daniel Otten) Rue Grande 193b, 7020 Maisières (Mons) - T.065/73.94.00 F.065/73.94.09 [email protected] www.monsantic.com Ventes publiques cataloguées Expertises le mercredi, le samedi ou sur rendez vous - déplacement gratuit à domicile ‡1$085 Salle de Ventes ROPS (Dir. B. de Sauvage) Ch. de Waterloo 320 (5002 Namur) T.081/74.99.88 - F.081/74.99.86 www.rops.be Ventes publiques mensuelles d’antiquités et ventes bourgeoises. Expertises gratuites à domicile sur rendez-vous ou à la salle tous les jours de 9h à 12h, sauf les lundis et jeudis ‡2267(1'( RODIN Veilingen (Dir. E. Paelman) - St Franciscusstraat 59 8400 Oostende - T.0475/73.41.83 - [email protected] ‡9(59,(56 Hôtel des Ventes LEGROS (Dir. Benoît Legros) Rue Peltzer de Clermont 41 - 4800 Verviers T. 087/33.01.00 - F.087.30.19.00 www.venteslegros.com - [email protected]. Ventes régulières d’antiquités et objets d’art

ARTS

J

an Frans Portaels (1818-1895) werd geboren in Vilvoorde. Zijn vader, een rijke brouwer, zond hem naar Brussel, om er te studeren aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten. De jongeling kreeg er les van de neoclassicistische schilder FrançoisJoseph Navez (1787-1869). Daarna ging hij zich verder bekwamen in Parijs, bij de schilder Paul Delaroche (1797-1856), bekend om zijn historische taferelen in een realistische, romantische stijl. Portaels schilderde aanvankelijk met olieverf, in de toen gangbare neoclassicistische stijl. In 1842 behaalde hij de Grote Prijs van Rome, een Belgische aanmoedigingsprijs voor jonge kunstenaars. Zo kon hij op reis gaan, onder meer naar Italië, Midden- en Oost-Europa, Spanje, in het gezelschap van schilder Alexandre Robert (1843), maar ook naar Noord-Afrika, Griekenland en het Nabije Oosten, meer bepaald Syrië, Palestina en Egypte. Portaels was een van de eerste Belgische schilders die oriëntaalse thema’s naar het leven afbeeldde.

De eerste oriëntalistische kunstenaar in België

rechts ‘Oosterse vrouw’, na 1877. Olie op doek. Deze geïdealiseerde schoonheid schilderde hij ter herinnering van en na een lang verblijf in Marokko.

20 l COLLECT

Door zijn reizen (1843-1847), in het gezelschap van tal van leerlingen, werd Jan Frans Portaels beschouwd als een van de allereerste oriëntalistische kunstenaars in België. Naar de Oriënt reisde hij in 1845-1847. Hij keerde terug met een groot aantal schetsen, die zouden dienen als inspiratiebron voor zijn oriëntalistische schilderijen, grote werken die hij aanvankelijk in zijn

Jan Frans Portaels, zou als grondlegger van de Belgische oriëntalistische school zijn inspiratie uit twee bronnen halen: zijn reizen en de geïdealiseerde herinnering eraan. atelier in Rome creëerde, daarna in zijn Belgische atelier. Het oriëntalisme zou uitgroeien tot een hoofdthema van zijn oeuvre. Deze periode staat dan ook centraal op de tentoonstelling in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten. De instelling mocht hiervoor putten uit nooit eerder gepubliceerde reisbrieven en schetsen afkomstig uit het atelier van Portaels. Een en ander laat zien hoe origineel hij was als kunstenaar. Na zijn terugkeer naar België volgde hij Hendrik Van der Haert op als hoofd van de Gentse Academie, die hij zou leiden tot in 1849, het jaar waarin hij terugkeerde naar Brussel. In 1855 trouwde hij met de dochter van zijn vroegere leraar, de schilder François-Joseph Navez. Zijn schoonvader bezat verschillende oude huizen in de Brusselse wijk Onze-Lieve-Vrouw-ter-Sneeuw. Een ervan stond hij af aan Portaels, die er in 1858 een vrije academie oprichtte. Daar ontving hij kunstenaars als Léon Frédéric, Isidore Verhey-

in de Borinage

Portaels

en de Oriënt MAANDBLAD verschijnt niet in januari, juli en augustus - € 5,90 - Nr. 451 - P608061

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

AUCTIONS

Van Gogh

PORTAELS en de Oriënt

In 1788 introduceerde Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre met zijn idyllische roman ‘Paul et Virginie’ het exotisme in de westerse literatuur. Daarin vertelde hij op boeiende wijze over verre landen, hun bevolking, de prachtige kleuren van de natuur en het heel bijzondere licht. In loop van de 19e eeuw raakten ook de schilders steeds meer in de ban van die exotische leefwijzen en landschappen. Sommige schilders, geboeid door de Noord-Afrikaanse landschappen, gingen op reis. Anderen droomden van de Oriënt, die ze hadden leren kennen aan de hand van beeldmateriaal en verhalen meegebracht door reizigers. De Belgische kunstenaar Jan Frans Portaels, over wie de komende maanden een tentoonstelling wordt gehouden in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, zou als grondlegger van de Belgische oriëntalistische school zijn inspiratie uit twee bronnen halen: zijn reizen en de geïdealiseerde herinnering eraan.

ANTIQUES

Ernst van de Wetering

belicht Rembrandt Victoriaanse sculpturen

ROTTERDAM

FEBRUARI 2015 NR. 451 € 5,90 Nederlandstalige editie

ART WEEK

TENTOONSTELLINGEN - KUNSTBEURZEN - VEILINGEN

COLLECT l 21

COLLECT op ipad

€ 25 per jaar www.aboland.nl

719 | Kunst & Antiquiteiten 25 februari 2015 | Kijkdagen: 20 - 23 februari 2015, 11 - 18 uur

Carl Borromäus Andreas Ruthart (werkplaats), 1630 - ca. 1703, ‚De trek van de dieren in de ark van Noach‘, olieverf op doek, 90 x 112 cm

V.l.n.r.: (detail:) Tapisserie met de voorstelling van het ontstaansmythe van Rome, Frankrijk, 1e helft 17e eeuw, 274 x 339 cm | Tino di Camaino (t.a.), Christusbuste, ca. 1315, kalksteen, h. 35,5 cm Ruim 350 buldoggen uit de collectie Ritter im Feld, porselein, brons en andere materialen Elegante lier-secretaire in Empirestijl, Wenen, 19e eeuw Sinds 1922 Oude en Nieuwe kunst Nagel Auktionen GmbH & Co. KG | Neckarstraße 189 – 191 | 70190 Stuttgart | Postfach 103554 | 70030 Stuttgart Tel: + 49 (0) 711 - 64 969 - 0 | Fax: + 49 (0) 711 - 64 969 - 696 | contact @ auction.de