architect Nynke Rixt Jukema dat de komende jaren mee-ontwikkelt en -verandert met het natuurgebied-inwording boven Feanwâlden

op het bankje unieke collectie Het resultaat is een collectie kunst in het landschap die uniek is door zijn verscheidenheid. Niet alleen de locaties en landschappen zijn heel verschillend – vergelijk het weidse terpenland langs de kust maar eens met het besloten coulissenlandschap van de Noordelijke Friese Wouden - ook de disciplines van de ontwerpers variëren enorm. Zo ontwierp Haiko Meijer van architectenbureau Onix een bank die gemaakt is van tweeduizend jaar oude boomstammen, opgediept uit Nieuw-Zeelands veen. Ze zijn even oud als de pingo-ruïne in Twijzel waarbij dit stekje wordt geplaatst, die diametraal tegenover de vindplaats van de stammen ligt. Met dit ontwerp levert Meijer een bijdrage aan de ontwikkeling van locatie- en contextgebonden kunst. Hetzelfde geldt voor de betonnen ‘opblaasbankjes’ van Tejo Remy en René Veenhuizen voor de locatie Vijversburg in Tytsjerksteradiel. En eveneens voor het doorloopbare stekje uit aarden plaggen van

alsof het er al jaren stond’ architect Nynke Rixt Jukema dat de komende jaren mee-ontwikkelt en -verandert met het natuurgebied-inwording boven Feanwâlden. Misschien minder monumentaal, maar zeker niet minder verbonden met de locatie zijn het Stormhuis van Jeroen Molenaar, dat zich dapper tegen de altijd aanwezige Friese zeewind bij Ternaard weert en de Valom van Martin Borchert. Dit is een sympathieke ode aan de valom, een waterwerk voor arme streken. Passanten kunnen er altijd droog op zitten dankzij het omklapmechanisme van het stekje. Beiden wonnen de prijsvraag voor ‘hun’ locatie. En dat deden ook Kristien Pilat en Deborah Tienstra met hun eerbetoon aan de slikwerkers bij Kollumerpomp. Hun ruim zes meter lange bank biedt alle ruimte om in gedachten stil te staan bij de mannen die in weer en wind op handkracht het land op de zee veroverden.

kunst in de openbare ruimte Kunst die verbindt en die uitnodigt om de omgeving met andere ogen te bekijken, dat is relevante kunst die de openbare ruimte en de gemeenschap verrijkt. Niet voor niets voelden ook de ontwerpers van naam zich uitgedaagd door dit project. Voor Keunstwurk is het stekjesproject een voorbeeld van hoe je kunst kunt inzetten om de ruimtelijke kwaliteit van het landschap te versterken en beleefbaar te maken. Het is een richtinggevend project voor organisaties die de ontwikkeling van kunst in de breedte bevorderen. Met een pilot bekijk je op beperkte schaal of iets werkt. Keunstwurk is ervan overtuigd dat de stekjes-pilot dat heeft bewezen en een vervolg verdient in de hele provincie. Tienduizend was de ambitie. Nog negenduizendnegenhonderdachtentachtig te gaan. ◀

19

drenthe

soundlab Dwingeloo

Drenthe speelt al lang een belang­ rijke rol in de radioastronomie. En dat blijft zo, want in Dwingeloo staat straks de grootste radio­ telescoop van de wereld. In 1956 werd de radiotelescoop in Dwingeloo in gebruik genomen. In 1970 de radiotelescoop van Westerbork. Op dit moment werken wetenschappers en ingenieurs in Dwingeloo aan de grootste radiotelescoop van de wereld: LOFAR. Deze telescoop bestaat niet uit schotels, maar uit vijfentwintigduizend kleine antennes. Sterrenkundigen kunnen hiermee straks miljarden jaren terug in de tijd kijken waardoor we meer te weten komen over de oorsprong van het heelal. LOFAR wordt uitgevoerd door de stichting ASTRON (ASTRonomisch Onderzoek in Nederland) in Dwingeloo, die al ruim vijftig jaar sterrenkundige meetinstrumenten voor binnen- en buitenlandse onderzoeksinstellingen ontwikkelt. wetenschap en kunst Aan de voet van de eerste radiotelescoop in Drenthe organiseerden Centrum Beeldende Kunst (CBK) Drenthe en Stichting Oerol in de zomer van 2011 het kunstproject ‘Solar Sound Ensemble’. Het was een unieke samenwerking tussen kunst en wetenschap in een beschermd natuurgebied. Geluids- en mediakunstenaars vertaalden signalen uit de ruimte in beeld en geluid en projecteerden deze op de grootste telescoop van Nederland. Astro-

20

nomie en landschap gingen in dit project hand in hand met geluids- en mediakunst, dankzij het astronomisch onderzoeksmateriaal dat het onderzoeksinstituut Astron beschikbaar stelde. Het publiek zat in de late avonduren rond de telescoop. De kunstenaars waren Andreas Hirsch, Hannes Hoelzl (sonificatie data Astron), Julia Scher (teksten), Tobias Grewenig (videobeelden) en de trombonist Matthias Muche. gek van geluiden Voorafgaand aan dit spektakel werkten leerlingen uit de onderbouw van het voortgezet onderwijs aan het project Gek van geluiden van K&C, expertisecentrum en projectorganisatie kunst en cultuur in Drenthe. Zij maakten hun eigen geluidscom-

posities, waarna ze er met videokunstenares Rosa van Hofwegen beelden bij maakten. Foto’s van leerlingen werden met ‘moonbouncing’ naar de maan gestuurd en weer opgevangen. De leerlingen vertoonden hun afbeeldingen, kunstwerken en geluidscomposities in het voorprogramma van Solar Sound Ensemble aan het publiek. Daarbij kregen ze hulp van Camras, de vrijwilligersorganisatie die de oude telescoop in Drenthe inzet voor educatieve en toeristische activiteiten. ◀ Solar Sound Ensemble werd ondersteund door genoemde organisaties, de provincie Drenthe en gemeente Westerveld.

flevoland

Lelystad heeft een Romein

Flevoland heeft geen oude geschiedenis. De bewoners heb­ ben wel eigen ‘herkomst’verhalen, en die zijn nu opgetekend in een stripverhaal. Veel volwassen inwoners van Flevoland zijn er niet geboren. De provincie is nog te jong. Natuurlijk worden op Urk kinderen geboren in families die al generaties lang op dit eiland wonen. Zo niet in Lelystad. Daar zijn de ‘herkomst’verhalen anders. De Cultuurscout van Lelystad koos samen met kunstenaarscollectief Orgacom de wijk ‘de Landstreken’ uit voor een ‘herkomst’ project. Het plan was om een stripverhaal te maken met de verhalen van bewoners. veel in huis De Landstreken is niet de eenvoudigste wijk voor zo’n project. Er is geen winkelcentrum, buurthuis, centraal plein of andere ontmoetingsplek. Dus trok kunstenaar Hein Walter de wijk in om met bewoners te spreken. Zo belde hij ‘s avonds bij vreemden aan, vroeg naar hun verhaal en wist het los te pulken. Zo’n heer heeft wat in huis. Wist u dat er ooit een Romein met zijn galei is vergaan in de Marum Flevum? En wel precies op de plek waar nu de Landstrekenwijk ligt? De geest van deze Vindus Vinex werd door het heien weer tot

leven gewekt en de arme Romein werd geconfronteerd met de eenentwintigste-eeuwse mens. Dit is het centrale gegeven van het scenario waarin de verhalen van de ‘Landstrekers’ zijn verwerkt. Striptekenaar Eric Heuvel tekende de strip. Dé Eric Heuvel? Jazeker! Want zo iemand heeft wat in huis. Toen de strip was gedrukt, veroorzaakte de cultuurscout in de wijk een Romeinse ruis. Vanuit zijn thuisbasis De Kubus vertrokken op mistige tijden mensen naar de Landstrekenwijk om er honderden kleine vlaggetjes te planten. Natuurlijk werd ook de school geïnformeerd, de pers ingeschakeld en kwamen de social media in actie. Zo’n cultuurscout heeft wel wat in huis. Toen was daar de dag: de cultu-

rele bakfiets van De Kubus vertrok naar de Landstreken. Alle bewoners uit de strip, veel andere wijkbewoners en de betrokken professionals kwamen bij elkaar. De wethouder ontving het eerste exemplaar van Vindus Vinex en de Landstrekers en reikte op zijn beurt de stripboeken uit aan de bewoners. Natuurlijk moesten Eric en Hein signeren. Glimmende blikken: kijk wat wij met elkaar in huis hebben! moraal van het verhaal Community arts wil ook zeggen: haal uit iedere betrokkene alles wat die in huis heeft en haal zo de bewoners uit hun huis! ◀

21

zuid-holland

D E LT A P O Een wild zwijntje kan zich via ecoducten eenvoudig

­ver­plaatsen van Limburg naar Groningen, maar de fi ­ etser loopt onherroepelijk vast. Hij raakt verstrikt in een ­ver­snipperd en ontoegankelijk landschap waar de harde grens van snelwegen en spoorrails de door­stroming verhindert.

Zo is het ook in Deltapoort, het versnipperde gebied tussen Rotterdam en Dordrecht. Alom zijn er wegen: Betuwelijn, HSL, de A15 en A16 doorsnijden het oude polderlandschap. Men associeert ‘Kijfhoek’ alleen nog met het grootste rangeerterrein van Nederland dat daar sinds de jaren zeventig ligt. Nergens anders in Nederland is de discrepantie tussen infrastructuur en het oude polderlandschap zo voelbaar en zichtbaar als hier. Dit gebied zou de omliggende steden en het Groene Hart, de Biesbosch en Hoekse Waard met elkaar kunnen verbinden op verschillende niveaus, met veel mogelijke recreatieplekken. Maar dat vraagt om een andere manier van kijken. Hoewel Deltapoort werd benoemd tot een van de mogelijke ‘metropolitane parken’, is het tot nog toe niemand gelukt om daar inhoud aan te geven. Er gebeurt niets, het ontbreekt aan beleving, visie en verbeelding in een in potentie waardevol ‘groen’ gebied. Geen inwoner van Rotterdam of de omliggende steden ziet het gebied als aantrekkelijk, laat staan als een uitnodiging. Hoe verander je het gebruik van een gebied? Met een fietspad heb je nog geen fietser. De list heet kunst maar dan anders: kunst wordt ingezet als prime mover, als primaire aanzet tot een gebiedstransformatie. Kunst als katalysator van beleidsprocessen. Dat is elders in Nederland eerder gebeurd. In deze

het best bewaarde geheim van de Randstad

22

ORT

culturele benadering staat het belang van de kwaliteit van leven voorop. Met verbeelding worden gewoonten, verwachtingen en gebaande paden doorbroken. Het is niet verwonderlijk dat de uitvoerders van dit soort projecten meestal oplopen tegen de grenzen van wet en regelgeving en tegen de publieke opinie. Het verkennen van de grenzen is deel van het creatieve proces. onderzoeksatelier Wegens de complexiteit van dit versnipperde gebied adviseerde Kunstgebouw voorafgaand aan toekomstige ontwerpprocessen enkele vragen te stellen in de vorm van een onderzoeksatelier. Wat is er al aanwezig in het gebied? Wat is de landschappelijke essentie van het gebied? Wat willen we zien over vijf jaar? En hoe kan kunst bijdragen aan een positieve beleving van de ruimtelijke kwaliteit bij verschillende doelgroepen? Atelier Veldwerk, schrijver Mohammed Benzakour en kunstenaar Jeanne van Heeswijk werkten een paar maanden in het gebied, hielden masterclasses, informeerden ambtenaren en praatten met bewoners en omwonenden. Ze zagen de schoonheid van het gebied. Het onderzoek werd gesplitst in drie deelterreinen: de landschappelijke kwaliteiten (Atelier Veldwerk), het scheppen van nieuwe vormen van dorpse stedelijkheid (Mohammed Benzakour), en het fietspadennetwerk (Jeanne van Heeswijk).

Denkend aan Deltapoort zie ik breede asfaltwegen traag door oneindige spoorland gaan, rijen ondenkbaar ijzeren masten als hooge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken de fabrieksterreinen verspreid door het land, containers, hijskranen, glazen kassen, kerken en asfaltwegen in een grootsch verband. De lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze rokerige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt het gedreun van de trein met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord.

Mohammed Benzakour, januari 2011

23

landschappelijke kwaliteiten: het landschap ontleed Rudy Luijters en Onno Dirker van Atelier Veldwerk benoemen het gebied tot een waterbouwkundig monument. Alles in Deltapoort is versnipperd, behalve het watersysteem. Dit gave systeem van droogmaken en droog houden kun je beschouwen als onderlegger. De kunstenaars willen deze onderlegger zichtbaar en beleefbaar maken. En dat is mogelijk, zonder ingrijpende veranderingen. Met het zichtbaar maken van de processen kolken, pompen, draaien en malen, maak je ankers in het landschap. De Bosmanmolen die in de plannen van het Waterschap gaat verdwijnen is een metafoor voor dynamiek, ondernemerschap, waterbeleid, innovatie en voor de zichtbaarheid van het systeem. van poort naar brug, een ezelsbrug Mohammed Benzakour woont in het gebied. Delta­poort was in zijn ogen een no go-area. Tijdens wandel- en fietstochten in het gebied stelde hij zich de vraag: wat voor levendig, aangenaams en tegelijk betekenisvols moet je aan dit in mijn ogen lege, gure, koude gebied toevoegen om er optimaal gebruik van te kunnen maken? Hij bedacht iets wat zijn gevoel van onbehagen kan wegnemen. Een list waarmee het gebied voor hem letterlijk en figuurlijk begaanbaar wordt. Zijn antwoord is de introductie van Henk de Ezel. De ezel sluit aan bij oude gebruiken en andere culturen en bij het nieuwe gebruik van het gebied als routepark. Natuurlijk heeft Henk de Ezel een ontspannende werking en is hij bovendien laagdrempelig en toegankelijk voor alle culturen. Private partijen kunnen diensten ontwikkelen rond de ezel en het dier kan kunstenaars inspireren om de relatie tussen stad en platteland in het gebied verder vorm te geven. fietspadennetwerk: geforceerde verbindingen Voor dit gebied staat een nieuw fietsroutenetwerk gepland, waarmee het voor langzaam en recreatief verkeer wordt ontsloten. Jeanne van Heeswijk wil met

24

vier kunstwerken verbindingen scheppen in het Routenetwerk. Het zijn kunstwerken die als sociale overbruggingen fungeren en sociale interactie uitlokken. Bij het ontwikkelen ervan worden bewoners en omwonenden, bedrijven en deskundigen betrokken. Ze stelt hen vragen als ‘wat als de fiets de poëzie van het landschap via alle zintuigen beleefbaar wil maken?’, ‘wat als de fiets de nieuwe brug tussen geestelijke en lichamelijke ervaring wil zijn?’, ‘wat als het ‘systeem fiets’ in onze steeds verder individualiserende wereld de rol van ‘fysieke datingsite’ wil vervullen?’, ‘wat zou een fietser achter kunnen laten of kunnen bijdragen aan het landschap en het bestaande beeld van de omgeving?’, ‘wat als iedereen een zaadjesdispenser met een beplantingsmix mee achterop neemt?’, ‘wat als er een fietsomwisselpunt komt, waarbij fietsers uit de ene richting van fiets moeten ruilen met de persoon uit de andere richting?’, ‘hoe introduceren we een sociaal netwerk in het binnengebied van de polder?’. nieuwe netwerken In deze onderzoekstrajecten presenteren de kunstenaars het gebied als een netwerk waarin de onderlinge relatie tussen plekken, dingen, mensen en dieren voorop staat, in plaats van als een gebied waar het individu zich zo snel mogelijk doorheen wil verplaatsen. Niet de invulling van het vlak voert de boventoon, maar het doorstromen van het netwerk. Niet de monumentale poort, maar het gelaagde knooppunt. Niet het autonome kunstwerk, maar de verbeelding van het gebied. Niet de corridor maar de slow-motion. Niet de snelweg maar het fietspad. De kunst werkt als een uitnodiging aan de mensen om het gebied te gebruiken en zelf na te denken over thema’s als duurzaamheid, gezondheid, milieu en de kwaliteit en het gebruik van hun leefomgeving. ◀ → Kijk op actiepagina 34 om in aanmerking te komen voor de roadmovie van Jeanne van Heeswijk!

noord-brabant

De term publieksparticipatie dekt veel ladingen. Iedereen gebruikt hem anders en bedoelt er wat anders mee. Voor Kunstbalie betekent het veel en verschillende mensen betrekken bij de acti­ viteiten die de Brabantse ama­ teurkunst ondersteunen en de kunsteducatie stimuleren. In de afgelopen jaren heeft Kunstbalie activiteiten gerealiseerd met specifieke aandacht voor het bereiken en laten deelnemen van een breed publiek, zoals de dansovervallen en dansparades tijdens de Dansmaand. Daar komt het publiek al snel letterlijk in ‘aanraking’ met de kunsten. Als deelnemer, maar ook als toeschouwer. Dergelijke activiteiten trekken vaak publiek dat sowieso al geïnteresseerd is. Maar is publieksparticipatie er niet op gericht om nieuwe doelgroepen aan te boren, te interesseren en zelfs te enthousiasmeren om actief deel te nemen? Kunstbalie vindt van wel en werkt nu aan een bijzonder project waarin echt iedereen participeert en van de voorstelling deel uitmaakt. Dat project is Stadsgeheimen. verborgen straattheater In 2008 ontwikkelde artistiek leider en regisseur van Het Zuidelijk Toneel Matthijs Rümke het concept ‘verborgen straattheater’. Zijn voorstelling Analemma speelde zich af op een plein, onopvallend, tussen de men-

publieksparticipatie in optima forma sen die zich daar toevallig bevonden en voortbewogen. Er waren toeschouwers. Zij konden de acteurs en hun dialogen via koptelefoons volgen. Maar er was bovenal veel publiek. Publiek dat, zonder het zelf te weten, in dit stuk participeerde. Als figurant, decor en entourage. Hierop geïnspireerd is Kunstbalie in samenwerking met Rümke een nieuwe voorstelling gaan maken: Stadsgeheimen. Een tekst van schrijver Marcel Osterop vormt daarvoor de basis. Stadsgeheimen vertelt vijfendertig verhalen. Ze kennen een onderling verband, maar de rondwandelende toeschouwer kan ze in willekeurige en zelfgekozen volgorde bekijken. De speellocatie is de binnenstad van Tilburg waar mensen wonen, werken, kopen, lopen, slapen, eten. De scènes zijn op plekken waar mensen zich ophouden: bij een bushalte, op straat, een terras, een balkon, in een kantoor, winkel of woonhuis. Elke scène is opgezet

als een miniproductie en wordt gespeeld door amateurs. Kunstbalie dacht mee over de opzet en wierf de spelers en regisseurs uit het amateurtheatercircuit. Het proces startte met workshops en het schrijven van de scripts, daarna volgden de repetities en de ‘uitvoeringen’ waaraan heel veel publiek meedeed zonder het te weten. Dit is toch publieksparticipatie in optima forma. Iedereen doet mee en de stad is ons toneel! Of kunnen we het pas echt publieksparticipatie noemen als het publiek bewust deelgenoot is ... ◀

25

limburg

een beter leefklimaat in Limburg

KRIMP ALS KA ‘Limburg is een vergrijsde, krimpende provincie’, schreef het CBS in 2010, ‘met een relatief laag opgeleide beroepsbevolking, lage inkomens en een hoge werkloosheid.’ Het kwam wat negatief over. Maar veel mensen in Limburg zien de krimp als een kans. In Heerlen bijvoorbeeld.

26

Lex Smeets, de wethouder van Heerlen en portefeuillehouder Ruimte, Wonen en Cultuur wordt op veel plaatsen als krimpdeskundige binnen gehaald. De voorspellingen zijn dat in Heerlen de Limburgse bevolkingskrimp het grootst zal zijn, tot 2025. Als bestuurder maakt hij zich hard om mensen op een andere, positieve manier naar de krimp te laten kijken onder het motto ‘geen kwantiteit, maar kwaliteit’. lege plekken Heerlen maakt deel uit van Parkstad Limburg, een samenwerkingsverband van acht gemeenten in de voormalige Oostelijke Mijnstreek. Parkstad Limburg is aangewezen als proeftuin voor de gevolgen van krimp: toekomstscenario’s en

beleid worden daar uitgeprobeerd. In de gemeente Heerlen worden bijvoorbeeld nu al woningen van slechte kwaliteit gesloopt en slechts deels vervangen door hoogwaardigere woningen. Op de lege plekken die zo ontstaan komen voorzieningen die het leefklimaat in de wijk verbeteren. De gemeente benaderde het Huis voor de Kunsten Limburg om over deze invulling te adviseren. Beleidsmedewerker Carola van Iersel: ‘Wij schakelden het Huis voor de Kunsten Limburg in omdat het veel ervaring heeft met processen rondom kunst in de openbare ruimte en het daarbij begeleiden van kunstenaars, gemeenten en omwonenden.’

ANS postzegelpark De gemeente wilde uitdrukkelijk dat de omwonenden nauw betrokken zouden zijn bij het vinden van een invulling voor de open plekken. De consulent Beeldende Kunst van het Huis voor de Kunsten Limburg heeft in overleg met de gemeente als uitgangspunt het zogenaamde pocket parc genomen, ook wel postzegelpark genoemd. Dit fenomeen komt uit de Verenigde Staten. Lokale gemeenschappen nemen kleine stukjes openbare ruimte (vaak groen) onder hun hoede. Veel gekozen invullingen voor zo’n pocket parc zijn een speeltuin, moestuin, een ontmoetingsplek of een sportveldje. In Heerlen adviseerde het Huis echter om er beeldend kunstenaars bij te betrekken, om

zo op een bijzondere wijze kwaliteit in de buurt te brengen. utopisch of waanzinnig Het Huis zocht contact met Kunstencentrum Signe (kuS) in Heerlen en samen vroegen zij twaalf kunstenaars om met ideeën en visies te komen voor de invulling van een of meer vrijgekomen plekken in de stad. Dit was mogelijk dankzij financiële ondersteuning van de Provincie Limburg. Het liefst moest het idee of de visie een kwaliteitsimpuls aan de wijk geven en eventueel bijdragen aan de sociale cohesie en leefbaarheid in de wijk. Het mocht een utopisch, waanzinnig, subtiel of fragmentarisch idee zijn en het hoefde niet per se gerealiseerd te kunnen worden. Voorop stond dat

het de geesten van de bewoners en beleidsmakers zou voeden. In 2010 werden de bedachte ideeën in kuS tentoongesteld onder de titel Horror Vacui. uiteenlopende ideeën Kunstenaar Etienne van Berlo hield bijvoorbeeld via maquettes een pleidooi voor het verval, onder het motto waar geen verval is, is geen levendigheid. Jeroen Bisscheroux stelde voor om op leegstaande plekken een pocket parc hotel te beginnen, een mobiel éénkamerhotel waarin Heerlenaren toerist kunnen zijn in eigen stad. Ludo Blok wilde de verhalen archiveren van de plekken waar gesloopt wordt, om zo de plekken te markeren. Jean-Michel ­Crapanzano constateerde dat

27

27

buren genetisch meer kunnen verschillen dan mensen van verschillende continenten en stelde voor om parken dusdanig in te richten dat meer uitwisseling van DNA mogelijk wordt. Barbara van der Cruijsen stelde voor meer identiteit te geven aan plekken in de stad, al is het maar door het achterlaten van kauwgumpropjes. Francy Finke constateerde dat plekken hun levendigheid krijgen door ze letterlijk in het spotlicht te plaatsen. Deborah de Haas hield een pleidooi om vooral het groen terug te brengen in de stad. Charles Krutzen wilde open terreinen thematiseren, bijvoorbeeld als graffitipark. Tonn Prins wilde sloopmateriaal gebruiken als voedingsbodem voor een nieuw cultureel en natuurlijk habitat en in Diana Ramaekers’ voorstel werden de vrijgekomen plekken als dusdanig behouden om de fantasie de vrije loop te geven. Han Rameckers leverde meer dan twintig ideeën in, van klein tot groot en van banaal tot absurdistisch. Ines den Rooijen tenslotte pleitte met een maquette van een mussenmagneet voor de rust en stilte van de opengevallen terreinen. twee succesvolle pilots Tegelijkertijd startten het Huis en de gemeente twee pilots in achterstandswijken. Zij vroegen de kunstenaars Karin Peulen en Roel Vandebeek om met twee pocket parcs concreet aan de slag te gaan. Ze hadden de uitdrukkelijke opdracht om geen kunst te maken, maar om de plek te verbijzonderen. De ideeën daarvoor ontwikkelden ze samen met de omwonenden en ze deden dat vooral als aanjager en inspirator. Zij nodigden de omwonenden uit om eens ‘over de schutting’ te kijken. Het resultaat is inmiddels klaar. Karin Peulen heeft samen met de omwonenden een klein parkje ingericht waar het goed toeven is. Het park bevat eenendertig bijzondere bomen, negentien lavendelsoorten en zitstenen en andere zithoeken, een smulhaag en een

28

speelhoek voor kinderen. Roel Vandebeek is aan de slag gegaan met een terrein waar veel verschillende functies van het terrein gewenst waren voor verschillende doelgroepen. Middels een ‘lijn-en-spel’ heeft hij door vormgevende ingrepen zowel de verschillende doelgroepen als de verschillende functies met elkaar proberen te verbinden. De omwonenden en de gemeente waren erg tevreden over de resultaten van deze twee pilots. De bijzondere rol van de kunstenaar in zulke processen was duidelijk zichtbaar. De gemeente heeft dan ook besloten om ook bij de volgende pocket parcs kunstenaars in te schakelen. Zo kun je dus op een positieve manier met krimp omgaan. De leefbaarheid en leefkwaliteit in de wijk worden er beter van! ◀

Het Huis voor de Kunsten Limburg adviseert diverse Limburgse gemeenten over kunst in de openbare ruimte. Ook probeert zij een rol te spelen in de informatievoorziening, bijvoorbeeld door het organiseren van symposia. Op 13 oktober 2011 was dat het jaarlijkse symposium van het Landelijk Overleg Kunst in Opdracht (LOKO) dat deze keer krimp en internationalisering als thema had en samen met Stichting Kunst en Openbare Ruimte (SKOR) wordt georganiseerd.

groningen

Het educatieve project In weer en wind rond kunst in de openbare ruimte van Groningen geeft hand­ vatten om kinderen en jongeren bewuster te laten kijken, hun eigen omgeving met andere ogen te leren zien en ze te laten ervaren dat de wereld er anders uitziet dan ze misschien dachten. In dit project ontdekken leerlingen dat kunst en vormgeving overal om hen heen kan zijn, dus ook op straat. Kunst in de openbare ruimte roept vragen op waarop meer antwoorden mogelijk zijn. Kinderen en jongeren leren hun eigen mening te vormen, deze te verwoorden en om te zetten in een eigen beeldtaal. Dit werkt vormend. In weer en wind wil hen een ruimere blik op de wereld geven. Kunst inspireert, daagt uit, vertelt verhalen, verbindt. Daarom is het belangrijk dat kinderen kunst ervaren. lesmaterialen Het project is ontwikkeld voor het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs in de provincie Groningen. Centraal staan kunstwerken in de openbare ruimte van de provincie. Het lesmateriaal bestaat uit een inspirerend en prachtig geïllustreerd boek over kunst in de openbare ruimte, een introductiefilm en uitgewerkte lessen en lessuggesties. Het boek In weer en wind. 30 kunstwerken in Groningen dient als inspiratiebron voor de docenten.

Groningen laat kinderen kunst ervaren Ankie Boomstra heeft daarvoor ruim dertig kunstwerken geselecteerd die in de openbare ruimte van Groningen te vinden zijn: spannende, troostende, verwarrende en verwondering wekkende kunst op vaak verrassend mooie plekken. Zij beschrijft de totstandkoming en betekenis van de kunstwerken, begeleid door foto’s van Harry Cock. Het boek bevat detailkaarten waarop de vindplaatsen staan en ook staan de adresgegevens en GPS-coördinaten bij de werken vermeld. samenwerking met scholen Kunst in de openbare ruimte heb je overal. Er staat altijd wel een beeld in de buurt van een school. Elke school kan ermee aan de slag. Drie scholen hebben meegedacht over de inhoud van het lesmateriaal en het in de praktijk getoetst. Daaronder was ook een school voor bijzonder onderwijs; twee docenten beeldend van deze school hebben adviezen

gegeven. Zij hebben meegedacht bij het schrijven van het lesmateriaal en op hun aanraden is er een tweede, aangepaste versie van de introductiefilm gemaakt, met ondertiteling en doventolk. Scholen die het project gaan doen, kunnen een kunstenaar vragen om workshops te komen geven. Er zijn ook kunstenaars met de specifieke capaciteiten om dit te doen in het bijzonder onderwijs, waardoor ook die scholen aan het project kunnen meedoen. In weer en wind helpt scholen om de stap buiten de deur te zetten. En door alle interessante links kun je buiten naar binnen halen! Het boekje is verleidelijk. Alle kans dat scholen er gretig gebruik van maken. ◀ Dit project is in opdracht van de ­provincie ­Groningen uitgevoerd door het IVAK en ­KunstStation C te Winsum.

29

noord-holland

OP HET SNIJ VAN KUNST

Noord-Holland ­Biënnale Het thema van de tweejaarlijkse Noord-Holland B ­ iënnale was in 2010 ‘de ontmoeting van land en water’. De ­Biënnale was een samenwerkingsproject van Kunst en Cultuur Noord-Holland (inmiddels Cultuurcompagnie Noord-Holland) en vijf beeldende-kunstinstellingen in de provincie: KCB in Bergen, De Grote Kerk in Schermerhorn, de Boterhal in Hoorn, De Vishal in Haarlem en Museum Waterland in Purmerend.

30

creatief in kustplaatsen In een van de Biënnale-projecten onderzochten kunstenaars tijdens een verblijf van enkele maanden de identiteit van vier kustplaatsen. Wat maakt deze plaatsen uniek en authentiek? Hoe kan hun identiteit worden versterkt en hun kwaliteit verhoogd? De provincie ondersteunde de gemeenten bij dit culturele traject, omdat versterking van de kustplaatsen van groot belang is voor de Noord-Hollandse economie. Een sterke identiteit maakt onze kust aantrekkelijker voor bewoners, ondernemers en bezoekers. Inspiratiebron was de publicatie Verlangen naar zee, speciaal gemaakt voor dit project, met essays en gedichten over het kustgebied door diverse schrijvers. De kunstenaars kwamen ieder na hun onderzoek met een creatief project. In Citycamp Castricum deed Sabrina Lindemann met haar team een beroep op de gastvrijheid van de inwoners in Castricum, en met succes. De Castricummers lieten wildvreemden in hun privétuinen en plantsoenen kamperen. Deze tijdelijke impuls zorgde voor een grote onderlinge betrokkenheid van de bewoners. In Buro Boulevard realiseerden Jeanne van Heeswijk en Francois Lombarts in Zandvoort de grootste straattekening van Nederland, vierduizend vierkante meter groot. De tekening geeft inzicht in de niet-gerealiseerde plannen

VLAK EN RUIMTE

Cultuurcompagnie Noord-Holland voert samen met kunstenaars talrijke cultuurprojecten uit in de Noord-Hollandse ruimte om ervoor te zorgen dat het publiek het erfgoed in de ruimte beter kan beleven. Zoals bij de Noord-Holland Biënnale en Overstad Alkmaar.

van de afgelopen twintig jaar rond het plein. Op ludieke wijze werden in IJmuiden thema’s als ‘visvangst in relatie tot de economie’ aan de orde gesteld door beeldend kunstenaars Tamara van der Leek, Lotje van Lieshout, Joop Stoop en Wouter Klein-Velderman. Ludiek was de optocht door het stadje, met een enorme vis. migreren en contempleren In andere plaatsen waren er tijdens de Biënnale tentoonstellingen rond de grote thema’s migratie en religie. Ze werden lokaal ingekleurd en varieerden van een reddingsvlot op het IJsselmeer om op te contempleren (Dispereert niet door Marjolein Dijkman & José Carlos Martinat), installaties zoals in De Vishal in Haarlem rond het thema illegale migratie (Lontano nel mare door Maria Iorio & Raphaël Cuomo) en in Museum Waterland rond de angst voor de islam (Luuk Wilmering), tot een groepstentoonstelling in Schermerhorn (Fikret Atay, Maria B ­ arnas, Maze de Boer, Job Koelewijn, Ahmed Ögüt, Paulien ­Oltheten, Henk Schut, Luuk Wilmering en Mieke ­Woestenburg) en een fotoserie in Bergen (Albert van Westing). Rond al deze tentoonstellingen kon het publiek lezingen bijwonen en was er een educatief traject voor schoolkinderen.

Overstad Alkmaar culturele biografie van een stadsdeel Het andere project is Overstad Alkmaar. Overstad is een bedrijventerrein aan het Noord-Hollands kanaal, gelegen aan de overkant van de historische kern van Alkmaar. Al eeuwen is Overstad onderdeel van de stedelijke cultuur en dynamiek van deze kaasstad. Het gebied heeft zich ontwikkeld van een agrarische economie tot een bedrijventerrein, ontstaan rond de chocoladefabriek van Ringers, toentertijd het warmkloppende hart. Inmiddels is het een bedrijventerrein zoals we er vele eind twintigste eeuw aan de rand van historische centra zagen ontstaan. bedrijventerrein met historie In de komende jaren zal het gebied een ingrijpende verandering ondergaan. Het wordt een woon-, winkel- en werkgebied en gaat onderdeel uitmaken van het nieuwe centrum van Alkmaar. Om deze ontwikkeling te ondersteunen realiseerde Kunst en Cultuur Noord-Holland in 2009 in opdracht van de gemeente Alkmaar het project Culturele Biografie Overstad. Ellen Klaus van de afdeling Cultuur en Innovatie : ‘We wilden graag duidelijk krijgen wat de ziel is van deze plek en welke verhalen erbij

31

horen. Daarom hebben we een culturele biografie laten maken van Overstad. Het gebied maakt op de huidige bezoeker de indruk van een verrommeld bedrijventerrein, maar er zit natuurlijk een geschiedenis achter. Wij zijn op zoek gegaan naar de wetenswaardigheden en verborgen schoonheid van dit gebied. De kennis die we zo hebben vergaard kan worden gebruikt bij de ontwikkeling van het nieuwe Overstad. Een ontdekking was bijvoorbeeld dat er vroeger een lusttuin heeft gelegen. Wat is er mooier dan op die plek nu een stadstuin te maken? Hopelijk gaat dat gebeuren.’ Naast het verleden werd ook het heden onderzocht. De vraag was wat de relatie is van Overstad met de stad Alkmaar en zijn sociale geschiedenis. Ontwerpburo Ketter & Co zette zich hieraan en bedacht tevens hoe de Culturele Biografie als instrument kan worden ingezet bij de daadwerkelijke ontwikkeling van het nieuwe Overstad.

de stad Alkmaar. En in zes geschreven portretten van de ondernemers die hun bedrijf al jaren op dit terrein hebben, lezen we wat zij verwachten van de toekomst. Atlas Overstad is een inventarisatie van historische fragmenten en de documentatie van een sociale geschiedenis - en nu eens niet van het historische stadscentrum. Bij nadere verkenning ontstaat het inzicht dat het gebied zich laat lezen als de economische geschiedenis van de afgelopen decennia. Het toont het proces waarin veranderingen vorm krijgen vanuit een concrete behoefte. Bijzonder is hoe de handwerksman, de industrie en de ‘retail’ hier naast elkaar bestaan. Door de veranderingen in kaart te brengen is er ook een beeld ontstaan van de huidige stedelijke cultuur van Nederland, met zijn infrastructuur, bedrijventerreinen, historische centra en na-oorlogse nieuwbouwwijken. Atlas Overstad is niet alleen een schets van het verleden, maar ook voor de toekomst. Historie, actualiteit en toekomst worden in samenhang getoond. Rond de verschijning van de Atlas zijn verschillende bijeenkomsten georganiseerd met wethouders, gemeenteambtenaren, architecten, projectontwikkelaars, ontwikkelingseconomen en andere stakeholders. Zij raakten doordrongen van het belang van deze zoektocht en gaan de bevindingen hopelijk in hun plannen meenemen. ◀

Atlas Overstad De bevindingen zijn gebundeld in een prachtig boek: Atlas Overstad. Kaarten en beschrijvingen brengen in beeld hoe het landschap zich heeft aangepast aan de noden en eisen van de tijd. Atlas Overstad gaat uit van drie perspectieven. We krijgen een beeld van het verleden van het gebied aan de hand van kaarten van archeologische, geografische en stedenbouwkundige elementen en structuren. Vervolgens komt het nu aan de orde, met een analyse van het gebied in relatie tot

ve r ko c h t i n OverstA d

U D itg B.Ve A ever . lk ij S A chi be fwe lder dr rki sijf ng en G. sBu lt

Z Su aan P nr sta KaOA ise B d M nto ot oto o rgo en ren ed

Audio Video Service Center

Multicopy

me ubi lair

sign Mobi De mpen Aladdin La kt ar m en er Vlo Kar Wei

app ers

lent Actief Ta lbank Voedse r aa m Alk

Trampo lkmaar Triffis A Brijder ingszorg Verslav

s Hebobneoutlet Wo linevereniging care ing Learn StichtCente r Flex uw - Groep Allbo

A o is M ev R CC B B B rea B utt d & Broelegedr od e jes

B.V. Nederland e p B.V. egratiGrou Four Star Reintients ReturnIngred Royal Reintegratie Reach ningen-Ur Lei Wage zen B.V. 4U ce B.V. Digtalnd ProduOnde rnemers Advie Holla u voor Burea wer Empo

W Supillkos SM ofaatrearsmeuB.V. A Holandbel lkm use aar K W Alkoonc ma ent ar rum

K Meuite ub rt elmInt ak erie er ur b

e tra rs es aa n W lkmtoree i

IO I t’s ili M nte ly O eg rs Ka p ut m ast or let AGlbalm elr&t GBrassore t Heall erie ijn

enter APS C arista Duignitcahl Café B antiewinkel LZigger en Vak ssen -Reaizlicm hter Delicate D r PVroim e adm p p ld ren ho’ Us T Toys ‘R

ou

w 75

t MToy MaedsiaXL r Su kt Plups ermar kt ess

Fitn

ontageMCA M tructieen Cons kmaar bedrijf Al B.V.

V & AMK dv Adm ies

II A WA A rbe A lex idsi IN rbe and nte Al OV idsi er C grat km A nte a ie gra lde aa r tie r

er rd e oo d N rca A

&

g

od

Ro

Ba

kin The Coo l d Factory nteB Mote e Be r rds onen Halfo t Pronto W oncurren Keuken C eth Bp.Vs. B.V. Visinal Visu Ste Babyland

K EFaabaufm syrmie an k n a tsrw asink el

kk er

ijf

dr

G P ara In rim ge Ho stal oto fla latie nd b e

e trum D Danscen onel Bruijn-B

S S ilen l e i mat nAutos Car / s

TechBrouwer andeglnischeerH in sond nem

Garage Victoria hn ische Autotec Centrum Service

Firs

32

Ek Plazo a

i

w gie

B er W n En AN uo N

er Amafilt Group

el nk

De

Bla nk Au to inistrat hout en Ta - & ie H nk B Me BoGA stat andc ub ion e elm Po rst n tru pp Be ark eli dd m t er en “ Al sE km ur W a op oo ar” ea no nF R utl La ain X e u t rn mi A itu na u re atO to Ma w utl as Te ste et. ak rs N -O L utl et

L B ee n K akkne o w ant r wo um Ge

Zaak De Slaap Lidl RC i jw arpet Righ t iel

l

de

Ha n

q - en ice rc deantservkadKelelock n n a B itla der B uite U oor B N .V. B

an Ratapllo drijf Kring opbe en WNK Gro

kel

amers

Dave stad

nter Over

Businessce

Versani Badk

Sportca Overstad

op Win Kringlo Alkmféaar

Autobedrijf Kuys

Diplan Sport- h Medisc Fitness m Centru

Art h Unlimited Palm BeacZonnestu dioortcenGym Bergerac SptrAum lkmaar Depot n Keuke tlegnt Hallen Ouesi D erken Meubeetlm Outl

pen r Fop r Scheeens Cente Keinunken Huisrieur B il Inte Van T

S & cho Ste eh en uijs go Tu De ed in Au ho to ut ho ek

K V ost Scheelzijer & oo dige Co nm ake rs

Atlas Overstad

gelderland

Gelderland maakt kennis met buitenkunst Beeldende kunst op straat brengt mensen in aanraking met c ­ ultuur. In Gelderland komt cultuur nog dichter bij de mensen, dankzij nieuwe presentatiemogelijk­ heden: een vernuftige website en ­‘augmented reality’. beelden van Gelderland Met de website beeldenvangelderland.nl heeft Gelderland een landelijke primeur. Als eerste provincie heeft Gelderland zijn complete collectie beeldende kunst in de buitenruimte digitaal gedocumenteerd. Alle kunstwerken in de openbare ruimte staan erop, als ze tenminste gemaakt zijn door professionele kunstenaars in opdracht van gemeenten of provincie. De geïnteresseerde toerist maar ook Gelderse toeristische organisaties kunnen blij zijn met deze vernuftige site. Projectleider Erna aan de Stegge: ‘Gelderland heeft een indrukwekkende buitenruimtecollectie en een rijke wandel- en fietstraditie. Je kunt op beeldenvangelderland.nl heel gemakkelijk een tocht uitstippelen langs de werken van je keuze. Je kunt daarvoor gebruik maken van de categorieën op de site, zodat je langs alle kunstwerken van bijvoorbeeld een bepaalde kunstenaar

komt, in het gebied van je keuze. Je kunt echter ook zelf de kunstwerken uitzoeken; het programma maakt dan voor jou een mooie route. De achtergrondinformatie kun je vooraf thuis lezen, of op internet via je mobiele telefoon. Digitaal kunnen we uitgebreidere achtergrondinformatie geven dan op een tekstbord ter plekke. Met deze website versterken we de cultuur en het toerisme in onze provincie enorm.’ Niet alleen de particuliere toerist maar ook VVV’s kunnen er gebruik van maken en maatwerkproducten ontwikkelen, zoals fietsroutes of een fotowedstrijd langs de eigen gemeentecollectie. Het zou mooi zijn als alle provincies op deze manier hun beelden bij het publiek gaan brengen. de werkelijkheid verrijkt Is er voor de bezoekers van de Veluwe al genoeg te zien en te beleven, sinds juni zweven hier ook nog eens twaalf speciaal ontwikkelde, virtuele kunstwerken door de ether. Ze zijn alleen zichtbaar via de camera van een smartphone. Marjan Willemsen, regiocoördi-

nator van Cultuurpact Veluwe: ‘Dit is een bijzondere toepassing. Wij voegen een culturele beleving toe aan de realiteit, passend bij specifieke plekken van de Veluwe. De twaalf digitale kunstwerken bestaan uit filmpjes, foto’s, verhalen en geluidsfragmenten die je als het ware als een extra laagje over de werkelijkheid legt. Zo’n toepassing heet ‘augmented reality’ ofwel ‘verrijkte werkelijkheid’. De digitale kunstwerken komen alleen tot leven wanneer een smartphonebezitter zich naar een bepaalde locatie heeft laten leiden. Deze augmented-realitykunst hebben we gekoppeld aan De Veluwelayar. Dit is een applicatie waarmee je op je smartphone alle kunst- en cultuurinformatie van je directe omgeving met icoontjes en achtergrondinformatie in je beeldscherm ziet. En natuurlijk staan alle virtuele beelden ook op beeldenvangelderland.nl. Op deze manier laten we zien dat feitelijke en virtuele informatie zich prima laat combineren, juist in het aanbod van kunst en cultuur.’ ◀ → Kijk op actie­pagina 34 voor het gratis infomapje van dit project en voor andere materialen!

33

ACTIES VOOR U! OVERIJSSEL

GELDERLAND

dvd-box Dorp in Zicht Van het project Dorp in Zicht is een prachtige dvd-box gemaakt. Interesse? Kunst & Cultuur Overijssel stelt 20 exemplaren beschikbaar. Stuur snel een e-mail naar Sonja Paauw, [email protected] ovv Actie Twaalf dvd Dorp in Zicht.

routeboek Kastelen in Rivierenland Ga op ontdekkingsreis langs de kastelen in Rivierenland en gebruik dit routeboek. Overzichtskaarten en beschrijvingen geven een beeld van wat deze streek aan kastelen en landhuizen te bieden heeft. Kunst en Cultuur Gelderland geeft er 20 weg. Mail snel naar [email protected]

GELDERLAND

OVERIJSSEL

publicatie Overijssel is een werkplaats In 2009 startte de campagne Overijssel is een werkplaats. AtelierOverijssel stelt 15 boekjes beschikbaar. Interesse? Stuur snel een e-mail naar Sonja Paauw, [email protected] ovv Actie Twaalf Overijssel is een Werkplaats.

ZUID-HOLLAND

dvd Een dag uit het leven van een ­provinciale weg Kunstgebouw verloot 5x de dvd Een dag uit het leven van een provinciale weg, een roadmovie met 120 portretten van mensen die gebruik maken van de nieuwe provinciale weg N470, gemaakt door Jeanne van Heeswijk. Mail voor 1 december 2011 uw adresgegevens aan [email protected] onder vermelding van ‘dvd N470’. WEEK VAN DE GESCHIEDENIS 2010 -

ANSICHTK A ARTEN VOORSTEL

UTRECHT

ansichtkaartenboekje Laat je meevoeren door Nederrijn en Lek Voor de Week van de Geschiedenis 2010 maakten amateurkunstenaars en erfgoed­organisaties een ansichtkaartenboekje. Er zijn 25 van deze leporello’s beschikbaar. Interesse? Mail naar Martine Spanjers, [email protected]

34

mapje beeldenvangelderland.nl Een mapje met informatie over beeldenvangelderland.nl: fietsroutekaarten, een affiche vol kunstwerken uit de Gelderse buitencollectie, een puzzel en nog veel meer! Vraag ‘m gratis aan via [email protected]

GELDERLAND

publicatie Bakens aan het water De prijsvraag Bakens aan het water leverde 107 voorstellen op van beeldend kunstenaars, vormgevers en landschapsarchitecten. Deze publicatie laat zien welke bijdrage zij willen leveren aan de ruimtelijke kwaliteit. Kunst en Cultuur Gelderland geeft 30 exemplaren weg. Mail snel naar [email protected] ONT WERP77©2010/2518

GELDERLAND

Gelderse-cultuurraamstickers Vrolijke raamstickers met Gelderse en culturele plaatjes voor in de auto, op het keukenraam of om je beeldscherm mee te versieren. Kunst en Cultuur Gelderland geeft 25 exemplaren weg. Mail snel naar [email protected]

FLEVOLAND

GELDERLAND

stripboek Vindus Vinex en de Landstrekers Stichting De Kubus Centrum voor Kunst & Cultuur in Flevoland biedt 20 exemplaren van Vindus Vinex en de Landstrekers aan. Interesse? Mail naar Martin Kamphuis, [email protected]

boek Verdronken dorpen Jan en Sanne Terlouw vertellen de vergeten geschiedenis van dorpen die door overstromingen uit het landschap zijn verdwenen. Kunst en Cultuur Gelderland geeft 25 exemplaren weg. Mail snel naar [email protected]

DIGITALE MEDIA over ruimtelijke kwaliteit

Overijssel www Kunst & Cultuur Overijssel:­ kco.nl AtelierOverijssel: atelieroverijssel.nl Landschap Overijssel: landschapoverijssel.nl Het Wiel van Overijssel (voor RO ambtenaren) linkedin AtelierOverijssel, werkplaats voor ruimtelijke kwaliteit Landschap Overijssel Kunst & Cultuur Overijssel twitter @KCOverijssel @actwente @rondeeldeventer @projectdwg @wiel_overijssel (voor RO ambtenaren)

Utrecht www provincie-utrecht.nl landschaperfgoedutrecht.nl cbk-utrecht.nl utrechtslandschap.nl devenen.nl bovenhetland.nl utrechtsewaarden.nl

Zeeland www dorpstadenland.nl recreatieenruimte.nl cbkzeeland.nl zwdelta.nl hetzeeuwselandschap.nl zeeland.nl

Noord Brabant www dorpstadenland.nl bkkc.nl sonax.org

Noord Holland www cultuurcompagnie.nl cultureelerfgoednh.nl parknoordholland.nl noord-holland.nl nhbnl.nl herbestemmingnh.nl fw.nl

Gelderland www geldersbouwmeesterschap.nl gsro.nl herbestemming. geldersgenootschap.nl beeldenvangelderland.nl tijdschriftoost.nl geldersgenootschap.nl ideefabriek.eu linkedin IDeefabriek Achterhoek twitter @HerbestemmingGG @IDeefabriekAH   Drenthe www kcdr.nl ateliermooidrenthe.nl drentsplateau.nl kunstveld.org herbestemmingdrenthe.nl drentslandschap.nl cbkdrenthe.nl linkedin K&C, expertisecentrum en project­ organisatie kunst en cultuur

Limburg www plattelandinuitvoering.nl hklimburg.nl parkstad-limburg.nl heerlen.nl .kunstencentrumsigne.nl vanmeernaarbeter.nl twitter @huisvdkunsten

Flevoland www dekubuslelystad.nl dekunstlinie.nl flevolanderfgoed.nl kunstindebuurt.nl facebook Kunstlinie twitter @Kunstlinie @LandArtAlmere

Friesland www landschapsbeheerfriesland.nl atelierfryslan.nl arkfrysland.nl aspfryslan.nl sien-n.nl linkedin arkfryslan twitter @arkfryslan

Groningen www architect-toon.org groningerkerken.nl theatervandenatuur.eu lemmer-delfzijl.nl

Zuid Holland www kunstgebouw.nl erfgoedhuis-zh.nl facebook kunstgebouw linkedin Gebiedsontwikkeling en kunst twitter @kunstgebouw

35

De Raad van Twaalf Kunstbalie Cultuureducatie en Amateurkunst in Noord-Brabant www.kunstbalie.nl De Kubus Centrum voor Kunst & Cultuur Lelystad www.dekubuslelystad.nl EDU-ART Specialisten in cultuur en onderwijs www.edu-art.eu Huis voor de Kunsten Limburg ondersteuning amateuren professionele kunsten en cultureel erfgoed www.hklimburg.nl KCO Kunst & Cultuur Overijssel www.kco.nl Keunstwurk Culturele dienstverlener in Fryslân www.keunstwurk.nl Kunst Centraal Kunst- en cultuureducatie provincie Utrecht www.kunstcentraal.nl Kunst & Cultuur Drenthe expertisecentrum en projectorganisatie www.kcdr.nl KCG Gelders Kenniscentrum voor Kunst en Cultuur www.kcg.nl Cultuurcompagnie Noord-Holland ontwikkelaars in kunst en erfgoed www.cultuurcompagnie.nl Kunstgebouw Stichting Kunst en Cultuur Zuid-Holland www.kunstgebouw.nl Kunststation C Bureau voor cultuureducatie in de provincie Groningen www.kunststationcultuur.nl SCOOP Zeeuws instituut voor sociale & culturele ontwikkeling www.scoopzld.nl ZIMIHC Huis voor Amateurkunst Utrecht www.zimihc.nl www.raadvantwaalf.nl 36