Archeologietoets locatie Jeroen Boschstraat, Raamsdonksveer (gemeente Geertruidenberg)
Kluiving, S.J. (2007) GEO-LOGICAL-reeks 15 ISSN: 1872-2350
Colofon: Rapport nummer: GEO-LOGICAL-reeks 15 Titel: Archeologietoets, locatie Jeroen Boschstraat, Raamsdonksveer (gemeente Geeetruidenberg) Datum: November, 2007 Opdrachtgever: IJzerman & Van Sprew, Tilburg Contactpersoon opdrachtgever: Bas van Spréw Auteur: Sjoerd Kluiving Redactie: Sjoerd Kluiving, Bas van Spréw Contactpersoon: Sjoerd Kluiving Versie: definitief ISSN: 1872-2350 GEO-LOGICAL Aardwetenschappelijk onderzoek en advies Nijverheidsstraat 5 2624 BA Delft Postadres: Postbus 1039 2600 BA Delft T 015 - 2624490 M 06 - 53927697 E:
[email protected] www.geo-logical.nl
2
Inhoudsopgave Colofon........................................................................
2
Inleiding....................................................................... Aanleiding........................................................ Doel.................................................................. Leeswijzer......................................................... Werkwijze......................................................... Het plangebied.................................................. Archeologische verwachtingen..................................... Gemorfologie, bodem en landschap................. Archeologische monumenten……................... Indicatieve waarden.......................................... Waarnemingen.................................................. Conclusie en advies......................................................
4 4 4 4 4 5 7 7 10 10 10 14
Bronnen........................................................................
15
3
Inleiding Aanleiding Adviesbureau IJzerman & Van Spréw heeft onderzoeks- en adviesbureau GEO-LOGICAL verzocht een archeologietoets uit te voeren voor de locatie Jeroen Boschstraat, Raamsdonksveer, gemeente Geertruidenberg. Het bestemmingsplan van het gebied zal gewijzigd worden. De gemeente wil in het gebied in de toekomst bestaande bebouwing vervangen en een verbetering van stedenbouwkundige uitstraling realiseren..
Doel Deze archeologietoets heeft vier doelstellingen: • • • •
zicht op de effecten die ruimtelijke ingrepen op het eventuele archeologische bodemarchief kunnen hebben; een beeld van de archeologische verwachting; zicht krijgen op de huidige bodemverstoring (op basis van o.a. Historisch grondgebruik) inzicht in het komende archeologietraject;
Leeswijzer In deze inleiding vindt u achtereenvolgens een omschrijving van de werkwijze en een omschrijving van het plangebied. In het hoofdstuk 'Verwachtingen' leest u welke archeologische verwachting het gebied heeft, wat voor archeologische vondsten er eerder in of nabij het gebied zijn gedaan en wat de aard is van de archeologische sporen die er verwacht worden. Het hoofdstuk 'Advies' gaat in op de relatie tussen het nieuwe inrichtingsplan en de archeologische verwachtingen. Welke effecten hebben de maatregelen en de werkzaamheden die kunnen volgen uit de plannen op de archeologie? En andersom: Wat voor effect heeft de archeologie op de plannen?
Werkwijze De werkzaamheden bestaan uit een quick scan, een terreinbezoek en een adviesrapport. De quick scan richt zich op archeologische bronnen als de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW), Archis II en de Cultuurhistorische Waardenkaart van Noord-Brabant. Ook wordt gebruik gemaakt van relevante literatuur, de topografische kaart, de bodem-, en geomorfologische kaart van Nederland.
4
Het plangebied Het plangebied ligt in de bebouwde kom van Raamsdonkveer (gemeente Geertruidenberg). Het betreft een rechthoekig perceel wat aan de zuidwestzijde grenst aan de Jeroen Boschstraat aan de zuidoostzijde aan de Pieter Breughelstraat, en aan de noordoostzijde aan de Haven. De centrumcoördinaten zijn: 119298/412043 en het plangebied heeft een totale oppervlakte van circa 1 hectare (10 000 m2)
Illustratie 1a; Globale ligging plangebied (bron TeleAtlas)
5
Plangebied Jeroen Boschstraat
Illustratie 1b Ligging plangebied (bron TeleAtlas)
6
Archeologische Verwachtingen In 1992 is het Verdrag van Valetta (Malta) door de landen van de EU, waaronder Nederland, ondertekend. Dit verdrag verplicht de Europese overheden tot het beschermen van archeologisch erfgoed. Hierbij wordt als uitgangspunt gehanteerd dat archeologische waarden in situ bewaard moeten blijven. Dat wil zeggen, dat er naar gestreefd moet worden om de waarden op de locatie te behouden. Als dit niet mogelijk blijkt, bijvoorbeeld bij bouwplannen, dan moeten de waarden worden opgegraven en ex situ worden bewaard. Het Verdrag van Malta is in Nederland inmiddels vertaald naar provinciaal niveau en is sinds kort verwerkt in een nieuwe Monumentenwet. In dit hoofdstuk worden de geomorfologie en bodem, de bekende archeologische data en de archeologische verwachting van de locatie en de omgeving ervan beschreven. De archeologische verwachting wordt afgezet tegen de bekende bodemverstoringen en de ontwikkelingsplannen. Zolang er geen archeologisch onderzoek in het veld heeft plaatsgevonden is er in de archeologie sprake van indicatieve archeologische waarden ook wel verwachtingswaarde genoemd. Indicatieve waarden geven aan of de kans op het aantreffen van archeologisch belangrijke bodemvondsten, groot, gemiddeld of klein is.
Geomorfologie, bodem en landschap Raamsdonksveer ligt ten oosten van Geertruidenberg welke ligt op het oostelijke uiteinde van een dekzandrug uit het Pleistoceen. Het dekzandreliëf heeft zich gevormd aan het einde van de laatste ijstijd toen er in Nederland een periglaciaal klimaat heerste. Reeds 10.000 jaar geleden was het gebied droog ten westen en ten noorden van de Donge die toenmaals dezelfde slinger rond het hoger gelegen Geertruidenberg maakte. De locatie van Raamsdonksveer is duidelijk lager gelegen aan de oostzijde van de Donge en heeft de laatste 10.000 jaar een ‘natte’ geschiedenis gehad. Na het jaar 1250 na Chr. zijn afzettingen van zand, silt en klei, die onder invloed van getijden stonden, afgezet ten noorden van het Brabantse dekzandlandschap. In 1273 komt Raamsdonk voor het eerst als "Dunc" in de akten voor als parochie. Voor de St. Elizabethsvloed van 1421 maakte het gebied ten noorden (en ook deels ten zuiden) van Geertruidenberg en Raamsdonksveer deel uit van een groot veengebied (Grote
7
Waard), waar de Donge o.a. bij Raamsdonksveer doorheen snijdt. Raamsdonksveer ligt aan de zuidrand van dit veengebied. Na de St Elizabethsvloeden van 1421 tot 1424 veranderde het gebied ten noorden van de lijn Zevenbergen–Made-Oosterhout toen drastisch, de Grote Waard verdween, en de invloed van zee en rivieren nam toe. Na de Elizabethsvloed werd het Hollandveen aangetast en vond over het gehele gebied hernieuwde sedimentatie plaats, ook bij de Donge die toen sterk onder invloed van getijden moet hebben gestaan (Damoiseaux & Vos, 1987; Hendriks et al., 2004). Uit het overzicht van overstromingen door Leenders blijkt dat Raamsdonksveer rond 1425 te maken krijgt met het overstromingsfront (Leenders, 1996). De geomorfologische kaart geeft voor het plangebied aan dat het zich in het verlengde bevindt van een getijdekreekbedding geflankeerd door twee getij-oeverwallen met een lokaal reliëfverschil van ½ tot 1 ½ meter (illustratie 2). De bodemkaart is niet gekarteerd in het plangebied maar vanuit omliggende delen op de kaart kan worden aangenomen dat het plangebied zich op kalkrijke lichte tot zware zavel bevindt, het bodemtype staat bekend als poldervaaggronden (illustratie 3). Vaaggronden in klei (zavel) zijn typerende bodems voor een jonge bodemontwikkeling. Op de Bonnekaart uit 1900 en op de historisch topografische kaart uit 1880-89 is te zien dat het centrale deel van het plangebied in de toenmalige haven is gelegen die tegenwoordig weer opgevuld is. De zuidwestelijke helft van het plangebied (waar ook de geplande nieuwbouw zal plaatsvinden) vormde de zuidwestelijke oever van het haventje waarop geen bebouwing rond 1900 staat aangegeven. In het veld is een duidelijker hoge ligging van het terrein ten zuidwesten van de voormalige haven (en in het plangebied) waar te nemen, mogelijk vormt dit het reliëf van een getij-oeverwal. Een andere mogelijkheid is dat het reliëf ontstaan is door het graven en weer opvullen van de haven. De noordoostelijke helft van het plangebied vertoont op de historisch topografische kaarten sporen van 19e eeuwse ( op mogelijk oudere?) gebouwen die aan de havenrand gelegen waren. Aan de noordrand van het plangebied staat één van die gebouwen nog overeind en bevindt zich een monument (MIP code BK090-002182), een historisch structuurelement, een bouwwerk met schuren (bedrijfswoning, fabriekswoning) uit 1900 dat een duidelijke relatie met de toenmalige haven op deze plaats heeft.
8
Illustratie 2 Geomorfologische kaart (bron Archis2). Het plangebied bij rode pijl.
Illustratie 3 Bodem kaart (bron Archis2). Het plangebied bij rode pijl. 9
Archeologische monumenten In Archis 2 is volgens de Archeologische Monumenten Kaart (AMK) op 500 meter ten westen van het plangebied een terrein van hoge archeologische waarde aanwezig (ARCHISmonumentnummer 15466). Het betreft een terrein met resten van een 14e eeuws kasteel op ca 1 meter onder maaiveld. Door leden van de Archeologische Werkgroep Geertruidenberg zijn waarnemingen verricht in een rioolsleuf en is booronderzoek uitgevoerd om de begrenzing in kaart te brengen. Op het Wilhelminaplein is in 2006 een geofysisch onderzoek plaatsgevonden waarbij de resten van het kasteel verder in kaart zijn gebracht. Op 1000 meter ten zuidwesten van het plangebied aan de Jeroen Boschstraat is een terrein van zeer hoge archeologische waarde (beschermd) aanwezig (monumentnummer 549). Het betreft een terrein met resten van een klooster uit de late middeleeuwen, met als locatie namen Karthuizer polder en Kloosterweg. Het betreft de overblijfselen van het voormalige Karthuizer klooster 'Domus Beatae Mariae Virginis'; de oudste chartreuse van Nederland (ook 'het Hollandsche Huis'; 'Domus Hollandiae'). Het klooster is in 1336 gesticht, vervolgens deels verwoest door de St. Elisabethsvloed (1421) en na wederopbouw (waarbij niet of nauwelijks het oorspronkelijke grondplan werd gevolgd) definitief door de Geuzen verwoest in circa 1573. Het klooster was de eerste vestiging van de kartuizerorde in Nederland.
Indicatieve waarden Volgens de IKAW heeft het plangebied een lage trefkans op archeologische sporen (zie ook illustratie. 4). De locatie heeft op de Cultuurhistorische Waardenkaart van de provincie Noord Brabant ook een lage archeologische verwachting.
Waarnemingen In de directe omgeving van het plangebied komen een aantal waarnemingen voor in Archis2 die hieronder besproken worden (fig. 4). Op 100 meter ten noorden van het plangebied is wegens de aanleg van een woonwijk bij een booronderzoek in 2004 het zuidelijk deel van een terrein onderzocht dat verder bestond uit een bestaande scheepswerf. In ARCHIS staan verder geen resultaten vermeld uit dit onderzoek (ARCHIS-onderzoeksnummer 2818). Op 400 meter ten oosten van het plangebied zijn bij een booronderzoek in 2006 geen resultaten aangetroffen die tot een advies voor vervolgonderzoek hebben geleid (ARCHISonderzoeksnummer 14212). Op 750 meter ten westen van het plangebied Dorpshuis de Haven zijn bij een archeologische opgraving in Geertruidenberg resten van het Laat-Middeleeuwse nonnenklooster Sint 10
Catharinadal aangetroffen, waaronder keramiek, houtskool en ijzer afkomstig uit een afvalkuil, huisgreppel, of huisplattegrond. In totaal zijn 15 dozen aardewerk en ijzervondsten aangetroffen (ARCHIS-waarnemingsnummer 31589). Op 500-750 meter ten westen van het plangebied komen in het centrum van Geertruidenberg een tiental waarnemingen voor waar veel Laat-Middeleeuwse en Nieuwe Tijd vondsten zijn gedaan. Het 14e eeuwse kasteel van Geertruidenberg staat op de AMK lijst (ARCHISmonumentnummer 15466). Naast de vele vondsten komen ook veel funderingen en verdedigingswerken voor die stammen uit de Late Middeleeuwen tot in de Nieuwe Tijd. Een Laat-Romeinse munt is met behulp van een metaaldetector aangetroffen (ARCHISwaarnemingsnummer 46824). Ook werd in Geertruidenberg een Vuurstenen Bijl, type FlintOvalbeil uit de Steentijd aangetroffen. (ARCHIS-waarnemingsnummer 14672). Deze laatste vondsten laten zich moeilijk vergelijken met de situatie van het plangebied aan de Jeroen Boschstraat, gezien de verschillende topgrafische positie, hoog te Geertruidenberg en laag te Raamsdonksveer.
11
Ilustratie 4 Waarnemingen, monumenten en onderzoeken uit Archis2. Het plangebied wordt aangegeven door de rode pijl.
Illustratie 5: Bonnekaart met globale ligging plangebied (Bron: atlas.brabant)
12
Illustratie 6 Luchtfoto met ligging plangebied (bron: Google Earth 2007)
13
Conclusie en Advies 1. Samenvattend kan gesteld worden dat het plangebied een lage verwachting op de IKAW heeft. Op grond van de indicatieve waarde van waarnemingen uit de directe omgeving van het plangebied geldt een middelhoge verwachting voor het aantreffen van Laat-Middeleeuwse tot Nieuwe Tijd sporen in het gehele plangebied. 2. Op grond van vergelijking met historisch topografische kaarten is duidelijk dat in het centrale deel van het plangebied de haven is gelegen. In de vulling van die haven geldt een middelhoge verwachting voor losse vondsten uit de Late Middeleeuwen tot Nieuwe Tijd. 3. Op grond van de landschappelijke kenmerken die aangeven dat het plangebied op een hoogte en mogelijk op een getij-oeverwal gelegen is, is voor het zuidwestelijk deel van het plangebied de verwachting voor Laat-Middeleeuwse tot Nieuwe Tijd sporen middelhoog. 4. Op grond van het historisch kaartmateriaal is de verwachting voor het noordoostelijk deel van het plangebied voor Laat-Middeleeuwse tot Nieuwe Tijd sporen middelhoog. 5. Voor het gehele plangebied wordt een inventariserend veldonderzoek in de vorm van boringen aanbevolen, indien het terrein in de toekomst verstoord wordt door nieuwbouw. Voor het inventariserend veldonderzoek gelden de minimumeisen voor booronderzoek van de Provincie Noord-Brabant.
14
Bronnen Google Earth www.brabant.nl atlas.brabant.nl Archis II, Archeologische database van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschappen en Monumenten (RACM). Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW). Damoiseaux, J.H. & Vos, G.A.(1987) Bodemkaart van Nederland 1 : 50 000, blad 44 West Oosterhout. Hendriks J.P.C.A., P. Cleveringa, L. van Beurden, H.J.T. Weerts, T. Meijer, D.C. van Smeerdijk en D.B.S. Paalman (2004), ‘Dar vordrunken 16 schone kerspele. Introductie op het moderne interdisciplinaire onderzoek naar de St. Elisabethsvloeden’, in: Westerheem. 53e. nr. 3, 94-112. Leenders, K.A.H.W.(1996), Van Turnhoutervoorde tot Strienemonde. Ontginnings- en nederzettingsgeschiedenis van het noord-westen van het Maas - Schelde – Demergebied, 400 - 1350. Een poging tot synthese. Zutphen, 366.
15
