Is een uitgave van het Bedrijfschap Afbouw. 73e jaargang nr.2 2010, maart / april, verschijnt 1x in de twee maanden. Informatie over: Afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie.
Golgota gered
Injecteren met 5 mortel
MEBEST maart april ‘10
8
InterAEGON
januari / februari 2007
m en veel geduld 3
Het echte Golgota, de heuvel waarop volgens de evangeliën Jezus van Nazareth werd gekruisigd, moet bij Jeruzalem hebben gelegen. Maar er zijn meerdere Golgota’s of Calvariebergen, zoals ze ook wel worden genoemd. Replica’s dan wel; kunstmatige heuveltjes op katholieke begraafplaatsen, vaak met een beeldengroep die de kruisiging verbeeldt. Ook de begraafplaats van de Sint-Martinusparochie in SintOedenrode heeft er zo een. De natuur bouwt beter dan de mens, want slechts honderd jaar weer en wind waren genoeg om de Rooise Calvarieberg zo goed als op de knieën te krijgen. Met een unieke restauratie is dat voorkomen.
Links Calvarieberg te St. Oedenrode: ‘een goed voorbeeld van de katholieke begraafcultuur ten tijde van de katholieke emancipatie’ MEBEST maart april ‘10
9
,
Links, rechts Duidelijk is te zien dat de Calvarieberg geen natuurlijke berg is maar dat er metsel- en pleisterwerk aan te pas is gekomen. En dat dat de tand des tijds niet heeft kunnen weerstaan. Na de ingreep kan de berg er weer tegenaan.
Een berg cadeau
Blijven praten, blijven zoeken
1909 was het toen in Sint-Oedenrode de Calvarieberg werd vervaardigd, ter ere van het zilveren priesterjubileum van pastoor Van Erp. Zo’n 7 meter hoog werd de berg, met een diameter van ca. 30 meter. De hellingen werden versierd met een flinke hoeveelheid bloemen- en dierenmotieven en er werden verschillende beeldengroepen geplaatst. Boven op de berg kwam een kruisigingsgroep met een stervende Jezus en een treurende Maria, Maria Magdalena en Johannes. Er is ook een grafspelonk met een verrijzenisgroep, een nis met een piëtagroep en een nis met een enkel beeld van Christus op de koude steen. De beelden zijn gemaakt van Frans kalksteen, de bloemen- en dierenmotieven van cement. De berg zelf is een hoop zand die is afgedekt met een laag
Die gaafheid van de Calvarieberg moet betrekkelijk zijn geweest want nog geen vijf jaar later werd Bas Verhey van Bofimex bouwstoffen door het Bisdom van ’s-Hertogenbosch gevraagd om een restauratieadvies te geven. De berg vertoonde overal scheuren die bij slecht weer vol liepen met water. Door vorst ging dat van kwaad tot erger. Verhey bracht niet alleen een advies uit voor het herstellen van die zichtbare schades, maar ook voor het verhelpen van een ‘onderhuidse’ onvolkomenheid. “Het
Wat 100 jaar oud is kun je niet meer nieuw maken Opdrachtgever: Bisdom van ’s-Hertogenbosch, s-Hertogenbosch Aannemer / stukadoor: Afbouwbedrijf ’t Vaantje, St. Michielsgestel
MEBEST maart april ‘10
10
bakstenen en cementmortel. Hij schopte het tot Rijksmonument. In 2001 noemde de toenmalige Rijksdienst voor Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten de Calvarieberg “van algemeen belang mede vanwege de samenhang met de andere onderdelen van het begraafplaatscomplex. Hij heeft cultuurhistorische waarde als goed voorbeeld van de katholieke begraafcultuur ten tijde van de katholieke emancipatie. Hij heeft tevens bouwhistorische waarde vanwege de toegepaste materialen. Hij is zeer gedetailleerd en gaaf, en als zodanig zeldzaam.”
zandlichaam is gaan inklinken waardoor er holle ruimtes zijn ontstaan tussen het zand en de schil”, zegt Verhey. Opvullen met een substantie die ook in de toekomst stabiel blijft was de oplossing die hij aandroeg. Het duurde tot 2009 voor dat er van kwam. Mario Janssens, rayonadviseur van het Bisdom ’s-Hertogenbosch, benaderde Afbouwbedrijf ’t Vaantje voor de
MEBEST maart april ‘10
11
bijzondere klus om de Calvarieberg te restaureren. Frank Welch van het bedrijf uit St. Michielsgestel had er wel oren naar en nam het werk aan. Hij had niet alleen houvast aan het advies uit 2005, maar kon ook tijdens het project vertrouwen op een goede samenwerking met de bouwstoffenleverancier én met de opdrachtgever. “Een werk als dit komt bijna nooit voor; dat moet je in samenspraak doen”, vindt Welch. “Je moet continu overleggen en samen zoeken naar de beste manieren. Als je alleen maar uitgaat van het bestek, dan gaat het niet goed.” Verhey, wiens advies de basis was voor het bestek, is het daar roerend mee eens. “Bij een uniek werk als dit ga je uit van een aantal aannames. Daarvandaan kies je een werkwijze. Maar je moet openstaan voor wijzigingen als gaandeweg blijkt dat je aannames niet kloppen, als je dingen tegenkomt die andere oplossingen vereisen.”
“Gebruik je teveel druk, dan blaas je de berg uit elkaar”
Gieten in plaats van pompen In maart 2009 startte het project met de reiniging van de met algen en mossen begroeide berg. Een chemisch middel was uit den boze op het lommerrijke kerkhof dus werd er een biologisch middel ingezet; Bofimex 235. Dat is een reinigingsproduct op basis van enzymen. De werking ervan is simpel; algen en mossen krijgen een teveel aan voedsel aangeboden waardoor ze zich als het ware dood vreten. Nadat het tegen de 700 m2 tellende oppervlak van de Calvarieberg er mee was besproeid, was het
MEBEST maart april ‘10
12
een kwestie van wachten. Het oppervlak veranderde al snel van groen in bruin en 3 tot 4 dagen na de behandeling was de berg schoon en klaar voor de volgende fase. Daarin werden de holle ruimtes aangepakt. Volgens het advies moest de berg worden geïnjecteerd met Unilit B-Fluid, een mortel op basis van hydraulische kalk, een vulstof en puzzolaan. “Die hydraulische
kalkmortel heeft voldoende elasticiteit om eventuele bewegingen in de toekomst te kunnen opvangen en scheurvorming te voorkomen”, zegt Bas Verhey. Om de mortel te kunnen injecteren boorde ’t Vaantje een groot aantal gaten in de berg. Dat gebeurde op strategische plaatsen; zoveel mogelijk in bestaande scheuren. Ook het injecteren zelf deden de mannen van ’t Vaantje met zeer veel overleg. “Dit is een klus waar geduld belangrijk bij is”, aldus Frank Welch. “Gebruik je teveel druk, dan blaas je de berg uit elkaar. We hebben de berg eerst onder de bedekking met water verzadigd om er voor te zorgen dat de injectievloeistof zo goed mogelijk kon vloeien. Daarna is de injectiemortel door de gaten in de holle ruimten van de berg gegoten totdat hij helemaal verzadigd was.” Voor een goede opbouw en om krimp tegen te gaan zijn er twee verschillende korrelgradaties van de mortel gebruikt, 0 en 2.
Een bergwand is geen gewone wand Ook het oppervlak van de berg werd met producten op basis van hydraulische kalk onder handen genomen. Ontbrekende delen in het pleisterwerk werden aangeheeld met Unilit 15P2 en met Unilit 10 werd het bergoppervlak voorzien van een spritzlaag. Unilit 30 is gebruikt om de Calvarieberg van een beschermende jas te voorzien. “Er zicht vocht in die berg en dat moet je niet opsluiten. Daarnaast wil je niet dat er nieuw vocht intreedt; dat moet zo snel mogelijk worden afgevoerd”, legt Verhey de keuze voor de waterafstotende en dampopen mortel uit. “Verder heeft de kalkmortel ook nog eens voldoende elasticiteit om
Links Werken van boven naar beneden, want op gestukadoorde hellingen is het slecht bergklimmen. Boven De nieuwe schil van de huid maakte ’t Vaantje met twee lagen Unilit 30. Voor de zekerheid is er een wapeningsgaas aangebracht in die sanerende raapmortel. Rechts De motieven van bloemen en dieren zijn opgehoogd zodat ze niet wegvallen in de nieuwe mortellaag. MEBEST maart april ‘10
13
Links Onderhoud blijft noodzakelijk want zelfs voor een berg zijn vuil, blaadjes, takjes en stilstaand water een trage maar trefzekere vijand. Vandaar dat er een onderhoudssysteem is ontwikkeld. Rechts Voor veel bezoekers van het kerkhof is de opgeknapte Calvarieberg te wit. Dat zal in de loop van de tijd veranderen, ondanks het onderhoudssysteem
“Als je alleen maar uitgaat van het bestek, dan gaat het niet goed” Ook de bloemen- en dierenmotieven en de beelden moesten worden gerestaureerd. Dat werk werd gedaan door steenhouwerij Maarssen. Het bedrijf uit Utrecht moest ervoor zorgen dat de decoraties niet zouden verzinken in de nieuwe stuclaag. Daartoe werden alle motieven nauwgezet gedocumenteerd. Aan de hand van die foto’s en omschrijvingen werden ze na het stukadoren opgehoogd en tot in detail teruggemodelleerd. Steenhouwer Harold Lans deed dat met Unilit65. Ook de restauratie van de beelden, het aanzetten van een duim of een neus bijvoorbeeld, deed hij met dezelfde restauratiemortel. “Mooi werk”, vindt Frank Welch. “Ik had het graag zelf gedaan maar helaas had het Bisdom van ’s-Hertogenbosch het al uitbesteed aan Steenhouwerij Maarssen voordat wij in beeld kwamen.”
MEBEST maart april ‘10
14
scheurvorming te verhinderen.” De sanerende raapmortel ging er in twee lagen op. De eerste laag was ongelijk van dikte, variërend van 1 tot 4 cm, en voorzien van een wapeningsnet. Voor extra bescherming, om eventuele drogingsscheuren dicht te zetten en om heilige dagen op te vangen werd er nog een tweede, dunne laag aangebracht. Een aparte afwerklaag was niet nodig, de berg moest immers een natuurlijk uiterlijk krijgen, er niet uitzien als een gewone wand. “En dat is lastig voor een stukadoor want die is gewend om netjes werk te leveren,” zegt Welch. Hij is echter goed te spreken over het werk dat zijn medewerker Johan Huijberts heeft gemaakt. “Ik kan nog wel zien waar hij is begonnen, daar is het iets te klinisch. Maar later ging dat heel goed. Het is toch heel anders werken, met rondere
Het Prinssen-principe;
compleet,
gereedschappen en kwastjes; geen lange rechte halen maar veel kort werk.” Ook over het technische eindresultaat is Welch tevreden. “Er zullen vast wel een paar kleine scheurtjes inzitten, maar wat wil je? Dit is 100 jaar oud, dat maak je niet meer nieuw.”
Onderhoudssysteem voor Golgota Het grootste deel van het werk deed ’t Vaantje in de zomer van 2009. Om beschadigingen van het stucwerk door regen te voorkomen werd de berg overdekt met een tent. Geen pretje voor stukadoor Huijberts , want de zomer was erg heet. Maar voor de mortel was dat wel fijn. De vochtigheidsgraad in de tent was behoorlijk hoog, en een hydraulische kalkmortel heeft vocht nodig om goed te kunnen uitharden. “Zelfs met zo’n tent is het belangrijk om de mortel te nevelen als hij nog plastisch is, en er na een dag continu water overheen te laten lopen”, aldus Verhey. Eind september werd de tent weggehaald en moest de waterafstotende mortel zelf z’n werk doen. Om te voorkomen dat afstromend regenwater via de bodem in de berg zou dringen is een drainagesysteem aangelegd. Daarmee zijn niet alle gevaren aan banden gelegd, want de berg heeft voldoende kuiltjes en holtes waar regenwater in kan blijven staan. Dat kan schadelijke gevolgen hebben. Bofimex en ’t Vaantje hebben een onderhoudssysteem opgesteld dat dat moet voorkomen. Zowel in het najaar als in het voorjaar moeten de bladeren van de berg worden verwijderd. In het voorjaar moet dat worden gecombineerd met een controle op scheurtjes. Eens in de vijf jaar moet er een intensieve inspectie plaatsvinden. ’t Vaantje gaat dit onderhoud uitvoeren. Frank Welch vindt dat dat eigenlijk wel in het verlengde ligt van het restauratiewerk dat zijn bedrijf heeft gedaan. “Vaak is het idee dat een restauratie op zich voldoende is , maar je kunt niet over gaan tot de orde van de dag en zeggen over 50 jaar zien we wel weer. Ook na een restauratie blijft onderhoud noodzakelijk.”
Op elke ondergrond.
STRUCTUREEL BETER Roermondseweg 28 ■ 6081 NV Haelen ■ Telefoon +31 (0)475 - 59 47 77 Fax +31 (0)475 - 59 46 00 ■
[email protected] ■ www.prinssen.net
