Antwoordenblad voor begeleiders
Speurtocht Afrikaanse beeldenroute vanaf 8 jaar
stedenband
Haarlem
Mutare city link
Afrikaanse beeldenroute in unieke nieuwbouwwijk Spaarnoog Wat ging vooraf... Aan de oevers van het Haarlemse Spaarne, vlak naast het spoor en de koepelgevangenis, bouwde de NS begin 20e eeuw een wijkje voor spoorwegpersoneel. Een wijkje met een eigen, besloten karakter en een hecht buurtgevoel. Eind jaren ‘90 maakte de palenpest sloop van de wijk noodzakelijk. Bij de herbouw van de buurt betrok de woningbouwvereniging Elan Wonen van het begin af aan alle bewoners: zij mochten hun eigen architect kiezen. Gekozen werd voor Subash Taneja (Taneja Hartsuyker Architecten). Om hen zich in hun nieuwe wijk thuis te laten voelen, ging de architect op zoek naar het heimwee en de gewoontes van de bewoners. Gevoelselementen dus zoals de krom ming van het stratenpatroon, de doorkijkjes, de rode dakpannen.
Die werden bepalend voor het ontwerp, met daarbij nieuwe elemen ten. Opvallend is de grote diversiteit: naast eengezinswoningen zijn er appartementen, herenhuizen en woon-werkwoningen, omringd door verschillende soorten straten en pleinen en een ‘opgetild’ ontmoetingsplein. De innige samenwerking met de bewoners maakt dit project uniek. Ruim de helft van de oorspronkelijke bewoners is naar hun buurt teruggekeerd. Kunst in de wijk Na terugkomst misten de bewoners nog iets: kunst in hun wijk! Op initiatief van de bewonerscommissie werd in nauw overleg met de gemeente Haarlem, woningbouwvereniging Elan Wonen en de wijk commissie Scheepmakersdijk e.o. besloten een plan te ontwikkelen voor het toepassen van kunst in samenwerking met kunstenaars uit de Zimbabwaanse stad Mutare. De stad waarmee Haarlem sinds 1992 een bloeiende stedenbandrelatie heeft. De stedenband-orga nisatie Haarlem-Mutare heeft dan ook een belangrijke rol gespeeld bij het ontwikkelen van dit plan. De Stedenband wil via haar activiteiten een venster bieden op het dagelijks leven in een Afrikaans land als Zimbabwe. Uitgangspunt is dat mensen en organisaties, bijvoorbeeld op het gebied van sport, duurzaamheid of cultuur, in beide steden samenwerken en elkaar versterken. Kunst is een krachtig middel om beide culturen elkaar te laten ontmoeten. Gekozen werd voor het thema ‘dieren’. Dieren spelen in de traditio nele Zimbabwaanse kunst een belangrijke rol. In Zimbabwe hebben families met dezelfde voorvader een eigen dier als totem. Men voelt zich verbonden met de positieve eigenschappen van de totem. De introductie in het antwoordenblad van deze speurtocht gaat verder in op de betekenis van totems vroeger en nu. In de Afrikaanse beeldende kunst zijn dieren nog steeds belangrijk. Traditioneel zijn het vooral de beeldhouwers die ze verbeelden.
Totstandkoming beeldenroute Begin 2006 kwa men twee beeld houwers, Clifford Guwu en Nicodimus Mlambo, naar Haarlem om samen met wijkkunste naar Marjolijn Boterenbrood de wijk te bekijken, De architect en beeldhouwers plannen te ontwik kelen en deze te bespreken met de bewoners. De plannen werden goedgekeurd en voorjaar 2007 arriveerden in Haarlem 40 stenen beelden, gemaakt door 18 beeldhouwers uit Mutare. In aanwezigheid van twee van hen, Agri Pikirayi en David Chimuka, werden de beelden geplaatst. Op straten, pleinen, muurtjes èn op het ontmoetingsplein dat ook een wandelpromenade is. Samen met bijpassende krukjes en een stenen Tsoro-speeltafel – voor spelregels zie de Speurtocht - vormen ze de Afrikaanse beeldenroute Spaarn oog. Behalve de beelden is ook aan de straat iets byzonders te zien... de klinkers zijn gelegd in de vorm van een Zimbabwaans weefpa troon. Op 29 juni 2007 is de beeldenrou te geopend door wethouder Jan Nieuwenburg - samen met de bewonerscommissie Spaarnoog en een aantal Zimbabwaanse kunste naars – en dat werd gevierd op de wandelpromenade met een zomers feest in Afrikaanse sfeer.
Josiah Chigodora houwt de slang
Educatieve speurtocht Beeldenroute voor alle leeftijden Het Spaarnoogkunstproject laat goed zien hoe de Afrikaanse kunst de woonomgeving in Haarlem versterkt. Afrika wordt bena derd vanuit haar kracht en haar beeld taal. De beeldenroute Nijlpaard op transport wordt door velen gewaardeerd en is opgenomen in de stadswandelingen van het Haarlemse Gilde. In samenwerking met de wijkraad Scheepmakersdijk e.o. heeft de Stedenband een levendige educatieve speurtocht Afrikaanse beel denroute Spaarnoog ontwikkeld. Bestemd voor twee leeftijdsgroe pen: 4 – 8 jaar en 8 +. Behalve stadswandeling is de speurtocht onderdeel van het Stedenband-onderwijsproject ‘Een reis naar Mutare’ dat bij Haar lemse scholen, en daar buiten, veelvuldig op het programma staat. Het is een 14 dagen durend project voor groep 1 t/m 8 basisonderwijs, dat leerlingen via lesmateri aal en activiteiten in aanraking brengt met het dagelijks leven in een De beelden worden ingeklaart bij de Stadskweektuin Afrikaanse stad. De speurtocht is heel geschikt voor kinderpartijtjes!
De betekenis van dieren in de Zimbabwaanse samenleving Net als bij ons zijn in Zimbabwe dieren belangrijk. Maar ze hebben daar nog extra betekenis. In Zimbabwe vormen families met dezelfde voorvader samen een clan. Behalve hun voorvader deelt de clan ook een dier, de totem. De totem heeft persoonlijke symbolische betekenis, men voelt zich verbonden met zijn eigenschappen. Ook rivieren of bomen kunnen totem zijn. In deze speurtocht beperken we ons tot dieren. Traditioneel zijn het de beeldhouwers die ze verbeelden. Niet elk dier is een totemdier. Het gaat altijd om dieren met eigen schappen waar je beter en sterker van wordt zoals kracht, macht, moed, slimheid, snelheid, alertheid. Of met andere kwaliteiten zoals bescherming of samenwerking. De totemeigenschappen bevorderen gevoelens van eenheid, trots en ambitie bij de clan. Mensen met dezelfde totem mogen geen sexuele relaties met elkaar hebben en niet met elkaar trouwen. Ook mag je je totem niet eten! Het zou zijn alsof je een stukje van jezelf eet ... je tanden zouden kunnen uitvallen en je zou je clan schade toebrengen! Een van de beeldhouwers bijvoorbeeld mag geen waterdieren eten, ook geen vis, want zijn totem is nijlpaard. Hij behoort tot de ‘dziva’ clan, dat betekent waterpoel. Het nijlpaard is een fors en machtig dier in het water en staat daar symbool voor. Zijn familie heeft een sterke band met water, en is befaamd voor rituelen om regen te maken. Ook krokodil, schildpad, kikker en andere waterdieren maken deel uit van de ‘dziva’clan. Mensen kunnen hun totem niet kiezen, de eigenschappen zijn sinds generaties overgeërfd. Ook bij andere volken, zoals Aboriginals (Australië) en Indianen hebben totems betekenis. De betekenis is niet overal hetzelfde.
De totemcultuur toont respect voor dieren en de leefomgeving. Er is veel te leren van de traditionele kennissystemen van mensen als het gaat om wijsheid in relaties tussen de mens en zijn natuur lijke omgeving. Bekend in taalgebruik en volksverhalen is de haas, vanwege z’n snelheid en slimheid. Ondanks gevoelens van hoogachting zelfs vrees voor leeuw en olifant, is de haas hen de baas. Hij laat zien wat vandaag de dag nog altijd waar is... Kracht en Macht zijn niet alles! Met andere woorden, veel Afrikaanse verhalen bevatten belangrijke maatschappelijke boodschappen. In Zimbabwe is net als bij ons veel veranderd. De betekenis van de eigen cultuur, en ook van totems is aan het afnemen. De mensen trekken van het platteland naar de stad voor school, studie of werk. Omdat ze nog weinig bij hun ouders komen, raken de oude waarden op de achtergrond. Ook op het platteland is er minder saamhorigheid en wordt het leven individualistischer. - Met * gemerkte dieren zijn met zekerheid totemdieren - Sommige dieren zijn geen totemdieren, soms is het onzeker - AB verwijst naar antwoordenblad - Multiple choice: vaak is meer dan 1 antwoord mogelijk
Antwoorden speurtocht
1 2
3
4
Straatstenen vormen een Afrikaans patroon als op stoffen/manden e.d. *Leeuw. Met totem leeuw moet je dapper zijn en de belangrijkste ‘jacht’technieken kennen. Ben je schuw, net als de leeuw soms, dan vecht je goed terug als je geprovoceerd wordt. Deze leeuw is in jachtstemming: Mond half open loerend op prooi – herten, zebra’s – vaak bij een drinkplaats. De leeuw zoekt de kwetsbaarste uit. Vaak in wapenschild want overal, ook in Afrika symbool van kracht en moed, 'koning der dieren'. Ook ridderorde van de Nederlandse leeuw: voor mensen die zich uitzonderlijk inspannen voor het land/de stad. Spreekwoorden: Je in het hol van de leeuw wagen: zelf het gevaar tege moet lopen. Vechten als een leeuw: moedig, tot het uiterste gaan. Aanmoedigen met 'Hup Holland hup, laat de leeuw niet in z'n hempie staan!' Voetballers moeten zich als een leeuw gedragen. Winnen dus, verliezen is vernederend. Nijlpaard voelt zich lekker bij c. rivier. Wat valt jou op? Nijlpaard gevaarlijk want kan b. hard lopen, 30 km per uur. c. bijten, kan grote krokodil in 2-en bijten. Nijlpaard: lijkt langzaam en sloom maar is snel en wend baar, beet is krachtiger dan van leeuw of haai.
5
6 7
8
Andere manieren van bescherming: - Egel: stekels. - Kameleon: kleurverandering - Stinkdier: stank. - Inktvis: inkt Fabels/sprookjes. Bekend zijn verhalen van Anansi de spin. Zie ook op het achterblad genoemde websites.
Krokodil driedelig want b. kwetsbaarheid i.v.m. trans port. *Krokodil: stil, geduldig, sterk, sluw, gevaarlijk. Lijkt niet gevaarlijk, ligt vaak heel stil alsof hij slaapt. Dier op laag muurtje is een python (wurgslang). Slangen zijn vaak giftig, kunnen grote prooi wurgen en in z’n geheel doorslikken. Slang heeft geen neus, ruikt – neemt geurdeeltjes op – met z’n gespleten tong. Handig zo’n tong want ruikt ‘in stereo’, weet zo waar de geur het sterkst is. In Zimbabwe is de slang geen totemdier, want wordt in verband gebracht met slechtheid en hekserij. Van links naar rechts: eekhoorn/neushoornvogel/kaapse klipdas/baviaan*/civetkat/grondeekhoorn. - *Baviaan: groepsdier, samenwerkend vooral tegen gemeenschappelijke vijand/vlooien elkaar, zorgend, ook diefachtig (als je in Mutare buiten wilt ontbijten trek ken ze het brood zo uit je handen).
- Neushoornvogel: broedt in holle boom, de ingang wordt op een kleine opening na door het mannetje dichtge metseld; hij brengt voedsel via die opening, vrouwtje gooit afval erdoor naar buiten. Na uitvliegen kleintjes, drie maanden later, maakt mannetje het pas weer open. - Klipdas: groepsdier. Goede klimmers, liggen vaak met z’n allen in het zonnetje. - Civetkat: solodier, ronde vlekken, ruikt niet lekker, geur (muskus) wel in parfums gebruikt. - Grondeekhoorn: leeft op en onder de grond (gangen stelsel), eet plantaardig, ook nootjes dus, staat net als stokstaartje altijd op de uitkijk.
9
Vogel staat op c. sokkel. Grote vogel doet denken aan ‘Zimbird’, die ook staat afgebeeld op de Zimbab waanse vlag. Hoge zuilen met erop grote beelden van zulke vogels werden gevon den in de ruïne van het middeleeuwse koninkrijk Great Zimbabwe, waar ze werden vereerd. Het zijn scheppingen van kunste naars, niet natuurgetrouw. Afbeeldingen onder de krukjes: 1. neushoorn, 2. olifant*, - Neushoorn: planteneter, sociaal, beschermend, vlucht liever dan dat hij aanvalt, snelheid ca. 40 km per uur.
Grootste vijand is de mens die op ze jaagt vanwege hun hoorn. Gedacht wordt namelijk dat die genezende stoffen bevat en sexuele prestaties verbetert. - Olifant* hoort bij de ‘big five’, samen met buffel, leeuw, luipaard en neushoorn. Totem olifant: iemand van gewicht, indrukwekkend want bezitter van slagtanden (macht + waarde [ivoor]), ook ambitieus en beschermend. Het 3e krukje stelt voor: c. hoef van een antiloopachtig dier.
10
11
12 13
De stad Mutare ligt in Zimbabwe. b. vriendschapsband tussen twee steden. Mensen en organisaties in deze (zuster)steden werken samen en leren van elkaar via projecten en uitwisselin gen op gebieden als sport,gezondheidszorg, cultuur, onderwijs, duurzaamheid (zie ook website Stedenband: www.haarlem-mutare.nl). Gierzwaluwen. Trekvogels trekken heen en weer tussen b.v. Nederland waar ze broeden in mei, en Zimbabwe waar ze overwinteren. Ze vliegen dan ca. 7.000 km Bijzonder: vliegen bijna altijd. Slapen, paren, eten in de lucht b. veel nieuwbouw meer informatie via websites vogelverenigingen. Gevangenis. Toren van de Grote kerk. Kijk je om je heen dan zie je nog een stukje van de spoor lijn en het Spaarne.
14
Bij huisnr. 4: nijlpaard, aap, schildpad, haas (In veel afrikaanse verhalen komt een slimme haas voor). Daarop zitten belangrijke mannen zoals hoofden van een familieclan, chiefs (dorpshoofden), en in het gezin de vaders. Niet voor vrouwen. Bolle zittingen: b. drogen sneller
15
Krukjes bij huisnr. 16: wrattenzwijn, vis, buffel*, een olifantenpoot, en een onbekende, de pangolini, familie van de miereneter. - Wrattenzwijn: Pumbaa in de ‘Lion king’ is een wratten zwijn, ze zijn altijd aan het wroeten. Kun je het nadoen? - Buffel*: kuddedier, beschermend (zelfs leeuw is bang), agressief, geeft nooit op. - Pangolini: is geen totemdier, Moeilijk te vangen maar als je hem vindt breng je hem aan de ‘chief’, want wordt gezien als gelukbrenger. Alleen koningen en ‘chiefs’ mogen hem eten. Pangolini is familie van de miereneter, heeft schubben waar alleen hyena’s en grote ‘katten’ doorheen komen. Heeft geen tanden maar wel een lange kleeftong om favoriet hapje - mieren – mee naar binnen te werken.
16
DE SPELREGELS VAN TSORO
Tsoro werd al gespeeld in de tijd van het middeleeuwse koninkrijk Great Zimbabwe. Het spel bestaat uit vier rijen met elk acht vakjes. Elke speler heeft twee rijen vakjes en 32 steentjes. In elk vakje leg je twee steentjes. Je voert een zet uit door alle stenen van een vakje aan jouw kant van het bord te pakken, en deze stenen een voor een, tegen de klok in te verdelen over je andere vakjes, te beginnen bij het vakje naast datgene waaruit je de stenen pakte. Dit wordt zaaien genoemd. Als het laatste steentje in je hand in een vakje op je BINNENSTE rij terecht komt: 1.Pak je de stenen uit de beide vakjes van je tegenstander die er tegenover liggen, en je vervolgt je beurt. Dit wordt eten genoemd. 2.Als er geen stenen in de tegenoverliggende vakjes liggen, is je beurt voorbij. Je tegenspeler heeft steeds toegekeken. Als de laatste steen in je hand op je BUITENSTE rij terecht komt, hangt het af van hoeveel steentjes in dat vakje aanwezig zijn: Liggen er steentjes in dan neem je alle steentjes uit dit vakje (inclusief de steen die je net hebt neergelegd) en je vervolgt je beurt. Is het vakje leeg dan is je beurt voorbij, en is het jouw beurt om toe te kijken. Hoe meer je ‘Tsoro’ speelt hoe sneller het gaat. Je hebt GEWONNEN als alle kuiltjes van je tegenspeler leeg zijn! Je kunt het spel natuurlijk ook met boontjes of kralen spelen, of met schelpen op het strand! Veel plezier! Wil je Tsoro tegen de computer spelen? Google: ‘tsoro-spel’ en je vindt een speelbord, duidelijke spelregels en antwoorden op eventuele vragen.
17
18
Zebra’s, aap, nijlpaard. - Zebra: kuddedier,familie van paard, niet als paard te gebruiken want te eigenzinnig en niet sterk genoeg, Zebra’s in groep maken het voor roofdier moeilijk te zien waar de een begint en de andere eindigt, vooral als het heet is en de lucht gaat trillen. Volgens deskundigen een ‘psychedelische’ ervaring. Ritme zonder instrumenten: klappen, stampen, ploppen (wang), knippen (vingers), klakken (tong) etc. Dieren op muurtje: luipaard/baviaan/ stokstaartje/ visarend/gekko/eekhoorn. - Luipaard: solodier, supersnel 100 km p.u., vasthoudend, jaagt ’s nachts, eet prooi in boom. - Stokstaartje: woont in groep in onderaards gangenstelsel, altijd op de uitkijk voor naderend gevaar, reageert razendsnel, kan zelfs giftanden ontwijken. Een bekend fictief stokstaartje is Timon uit de film ‘De leeuwenkoning’. - Visarend: grijpt prooi in 1 keer met ‘stootduik’ vanaf 20-30 m - Gekko*: familie van hagedis, klimkampioen: met ‘kleef ’tenen kan hij op glas en plafonds lopen. Liever niet tegenkomen? Die met de vlekken: luipaard.
19
20 21 22 23 24
Bak met Murene (aalachtige). Wordt ca. 1,75 lang, geen vinnen, verstopt zich in allerlei holten - bv rotsspletenvalt prooi van daaruit aan. Heeft niet één maar twee stel krachtige kaken. Het tweede stel, ca. 3,5 cm verderop in de keel, beweegt makkelijk van achteren naar voren en trekt zo de prooi verder naar binnen... zonder die een moment los te hoeven laten. Kikker: a. ver springen, b. brullen, c. weer voorspellen. Bij droogte kun je uit z’n gedrag afleiden waar het gaat regenen. Ooievaar, a. pikt insecten uit z'n veren. Telefoonnummer staat op sokkel gekrast. Zelf een huisdier: fijne eigenschappen b.v. aaibaar, beschermend, troostend, krachtig, machtig, snel, slim, lenig, beweeglijk, waakzaam, gelukbrengend, lekker sloom ... of andere? Welk beeld het mooist?
Welke eigenschappen van welk dier onthouden. Welke geschikt als totem voor familie. Ook voor klas? En voor sportclub?
Opmerkingen of suggesties over de speurtocht kun je mailen aan Stedenband Haarlem-Mutare t.n.v.
[email protected] Voor informatie over de Stedenband en Zimbabwe: www.haarlem-mutare.nl Voor algemene informatie zijn de volgende websites interessant: www.tropenmuseum.nl, Amsterdam www.afrikamuseum.nl, Berg en Dal bij Nijmegen www.wereldmuseum.nl, Rotterdam www.samsam.net www.hetklokhuis.nl www.africaserver.nl, informatie op elk gebied, lekkere recepten, Afrikaanse verhalen, maar ook een internationale agenda. Google biedt ook veel informatie via websites van diverse dierentuinen en van Naturalis, Leiden. Namens Stedenband Haarlem-Mutare en Mondiaal Centrum Haarlem werkten mee: Roni Klinkhamer, Francis Kwari, Richard Lagerweij, Elisabeth Lodewijk, Michaël Maas, Rutendo Mandeya, Ratherford Mwaruta, Javier Lopez Piñon, Loes van Putten, Stefanie Quehenberger, Els Steffens.
De speurtocht is mogelijk gemaakt dankzij subsidies van de gemeente Haarlem, NCDO en Woningstichting Elan-Wonen. Vormgeving: Richard Lagerweij/Stedenband Haarlem-Mutare
