dis t ri bu te
y! op em oc
do
no t
co p
y-
do
no t
!d
ANGST EN TERREUR IN DOEL
Voor Ilse en Erik For Ilse and Erik
De voorpagina
y!
Doel heeft een belangrijke rol gespeeld bij het onderscheppen van de Duitse V-bommen die vanuit Nederland afgeschoten werden met de bedoeling om de haven van Antwerpen te vernietigen. Het polderdorp heeft daarvoor een zware tol moeten betalen, want niet minder dan 59 V1-bommen en 9 V2’s zijn op het grondgebied gevallen. Er vielen 13 doden en verschillende gewonden. Ook werden 35 huizen geheel of gedeeltelijk vernield.
dis t ri bu te
em oc
op
De foto op de voorzijde is een compilatie van Bruno Ndoj waarin we een ronkende V1 met een vuurpluim uit de staart zien naderen. De voorgestelde V1 is een afbeelding van een maquette van 30 cm. De vuurzee is gemaakt tijdens een brandweeroefening. Het dorp is weliswaar niet Doel maar het geeft een impressie van hoe het gelukkig niet is gegaan.
co p
y-
do
no t
!d
De achtergrond bestaat uit een dreigende lucht: iets wat, gezien de aanwezigheid van de kerncentrale, niet echt uitzonderlijk is. Ingeweven een stukje handgeschreven tekst uit de persoonlijke correspondentie van ‘Snip’ Coleman en de familie De Paepe.
no t
Drukkerij Partner Print bvb, Churchilllaan 69 – 2900 Schoten © 2012 De Nul Consulting ISBN 978 90 817 3181 2
do
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n). All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission in writing of the authors.
dis t ri bu te
y! op em oc
no t
!d
Angst en Terreur in Doel
do
no t
co p
y-
do
Richard De Nul Samenstelling & Onderzoek & Fotografie Layout & Research & Photography
My 'Little' War
Brieven aan het Nageslacht
no t
!d
Bij Mijn Grootouders in Kieldrecht De Duitsers zijn in Aantocht De Ondergang van het Schip Villes De Bruges Moeilijke Tijden Verhuis naar Doel Uit 'Lessen over Beschutting tegen Luchtaanvallen' Moord op Theofiel De Munck Knorretje Dolf De Duitse Luftwaffe zwakt af
do
no t
co p
y-
do
Stilte voor de Storm Spektakel aan de Overzijde Te Gast op de Olifanthoef Een invasie van Duitse Soldaten Doelenaars onder de Tafel Zoektocht naar voedsel De Best Bewaarde 'Duitse' Kogel Op Wacht Het Lindenhof Bezoek van Vluchtelingen Een Hachelijke Onderneming Vrijheidslied Daden van Gastvrijheid Paardenjacht en Huisarrest Dood en Verderf De Ontnuchtering De Intocht van de Britse Bevrijders
De hoeve van Emeri Mussche - Meervis De 'Life-Line' te Saeftinghe De Redding van Jerome Brill, radiotelegrafist
2 5 6 8
dis t ri bu te
em oc
op
De Voorpagina Inhoudstabel Voorwoord Doel en zijn Omgeving
y!
Inhoudstabel
10 10 11 12 15 16 17 18 19 21
23 23 23 24 24 28 31 32 37 38 39 41 42 43 45 46 47 47 48 52 57
59
Gebukt onder de Duitse Bezetting De Gestapo en de Weerstand Het Vertrek van de Duitsers Een Onverwachte Duitse Inspectie Eindelijk Rust... Les Putains en de Koffer Zoektocht naar de Koffer Vergelding of Dankbaarheid Vluchtende Duitsers En Toen Waren de Duitsers Vertrokken... Wilde Bendes naar Doel? En Toen Kwam de Royal Artillerie De Intocht van de Amerikanen Als Bij Donderslag... Een V1-bom te Doel
59 59 61 61 63 63 65 67 67 69 71 73 73 75
De Schippers van Doel onder Vuur
dis t ri bu te
em oc
op
y!
De Heldin van Doel
no t
!d
Tijdens de Duitse Bezetting De Schippers van Doel tijdens WO II 4 September 1944 Na de Bevrijding... Het Gevaar is nog niet Geweken
do
Iets over het 42ste Searchlight Regiment Sperballonnen - In Het Licht van de Duisternis Het Brits Afweergeschut Mist over De Schelde Het Mysterie uit Goes Het Nonneken
77 77 78 79 85 86 88 91 92 93 96
97
Duitsers op de Vlucht Wie was Richard Specht Misvattingen omtrent V1 en V2 Onthullingen over een Blindganger
101 102 107 109
Nabeschouwingen
113
De Duitse Bezetting Het Ontstaan van 'Brieven aan het Nageslacht' Toelichting en Duiding bij 'De Heldin van Doel' Eerbetoon aan de Schippers / Schipperslied De Schippersgilde Waarom moest de Stroketen Verdwijnen? Wie was Louis Voet of 'De Krol'
113 114 115 118 119 120 122
Dankbetuigingen Bronnen Herkomst van de Illustraties Gezocht: Held of Heldin van Doel Nawoord en De Achterkant
125 126 127 128 129
do
no t
co p
y-
De Bevrijding van Doel - Errata
Voorwoord Door Louis D.H. Mussche
dis t ri bu te
y!
Vertellingen uit onze jeugd begonnen steevast met 'Er was eens...' een openingszin die thans uitermate toepasselijk is bij de verhalen die over Doel handelen. Mijn leefwereld van weleer is inderdaad nagenoeg verdwenen.
em oc
op
Een belangrijk deel van de roemrijke geschiedenis van de poldergemeente Doel ligt immers bedolven onder een meterhoge laag zand. Tientallen woningen in het pittoreske dorp, die elkaar eeuwen lang geschraagd hebben, werden verminkt of zijn met de grond gelijk gemaakt. Bulldozers en grijpkranen hebben het symetrisch aangelegd landschap en stratenpatroon uit balans gebracht. De toegang tussen woonkernen en de mensen die er leefden en werkten, werden verbroken. De helden uit mijn jeugd zijn spoorslags uit hun vertrouwde biotoop verdreven. Kortom, de verhalen over Doel missen een happy-end.
no t
!d
De bewoning van 'het eiland den Doel' begon zowat 800 jaar geleden. Uit de lezing van historische naslagwerken (zie bronnen) weten wij dat vissers, herders, moerdelvers en dijkenbouwers toen reeds invallen van plunderaars en roversbenden moesten trotseren. De geschiedschrijving over het leven in de Scheldepolders is verder doorspekt met strijdverhalen over troepen die er hun twisten hebben uitgevochten. Enkele vestingen en forten die in de loop der eeuwen langs de vloedlijn van de Schelde gebouwd werden, zijn vandaag nog tastbare getuigen van de belangrijke strategische betekenis van het Scheldebekken.
co p
y-
do
Om het achterland te beschermen of om de tegenstrever van de Schelde weg te houden werd om de haverklap WATER als taktisch wapen gebruikt. In 1944 heeft het moderne Duitse leger eveneens van dit aloude wapen gebruikgemaakt en werd de polder gedurende acht maanden geïnundeerd. Op de schaarse drooggebleven landerijen werden zware boomstammen in de grond gepoot: dit alles om de landing van de geallieerde vliegtuigen te beletten. Gedurende acht maanden hebben de Doelenaren ervaren wat het betekent om midden in een drijfnatte polder te moeten leven. Vele inwoners werden uit hun overstroomde huizen verdreven. Slechts enkele 'gelukkigen' zijn erin geslaagd om op hoger gelegen eilandjes te overleven.
no t
De strategische beslissing om de Scheldepolders onder water te zetten, is tijdens de aftocht in september 1944 als een boemerang over de Duitse troepen teruggekeerd. Duizenden vluchtende soldaten zaten op een smalle landstrook langs de Schelde als ratten in een val. In hun pogingen om de rechteroever te bereiken, werden de troepen dag en nacht door de geallieerden aangevallen.
do
De nog levende getuigen die de bezettingsperiode 1940-44 hebben meegemaakt, hebben net zoals ik een respectabele ouderdom bereikt. Voor de geschiedschrijver die de ooggetuigen van Wereldoorlog II zelf aan het woord wil laten, wordt het dus de hoogste tijd om aan de slag te gaan. Richard De Nul heeft dit blijkbaar ingezien en is voor de redactie van dit boek 'Angst en Terreur in Doel' koortsachtig op zoek gegaan naar authenticiteit. In het nawoord van zijn vorig boek 'De Bevrijding van Doel' schrijft de auteur terecht 'dat zoveel nog niet gezegd is: er is nog zoveel informatie...'
6
y!
Tijdens zijn zoektocht naar nieuw feitenmateriaal heb ik Richard voor het eerst ontmoet. Onze kennismaking heeft als het ware een lawine van nog meer nieuwe contacten op gang gebracht.
dis t ri bu te
op
De lezing van 'Angst en Terreur in Doel' leert ons dat de septemberdagen 1944 diep in de herinnering van de getuigen, die in het boek aan het woord komen, gegrift staan.
em oc
In tegenstelling tot de onderdrukking die onze (groot)ouders tijdens de 'Grote Oorlog '14-'18 in het 'étappengebied' hebben ondergaan, is het in Doel gedurende de Tweede Wereldoorlog relatief rustig gebleven. De 18-daagse veldtocht in mei 1940, en vooral de bevrijding van het Scheldebekken in september 1944 maken hierop evenwel een belangrijke uitzondering. Tijdens de septemberdagen van het jaar 1944 werden ongeveer 120.000 vluchtende soldaten van het 15de Duitse leger door de geallieerden samengedreven op een smalle landstrook langsheen de Westerschelde in Zeeuws-Vlaanderen en langs de Schelde in de noordwesthoek van Vlaanderen.
do
no t
!d
Het waren deze troepen die chaos, angst en terreur veroorzaakt hebben bij de polderbevolking. Na 14 lange dagen en nachten hield de stroom vluchtende Duitse militairen plotseling op. De Doelenaren kwamen bevreesd uit hun schuilplaatsen en zagen hoe de straten herschapen waren in een inferno. Honderden hongerige paarden doolden in het rond op zoek naar voedsel . De dorpsbewoners waren opgelucht toen de bezetting definitief voorbij was. Van euforie was evenwel geen sprake. Enkel op het gemeentehuis heerste er een uitgelaten stemming. Onbekende gewapende verzetstrijders riepen luid dat hun tijd aangebroken was 'om af te rekenen met de zwarten'.
y-
De overheid had nauwelijks de tijd om het rondslingerende legermateriaal op te ruimen, want plots kwamen onbemande vliegende bommen vanuit het noorden, met bestemming Antwerpen, overgevlogen.
co p
Om de moorddadige V1 "Vergeltungswaffen" tijdens hun vlucht te onderscheppen, werden de poldergemeenten andermaal bezet, ditmaal door bevriende Britse troepen. Als huldebetoon werd op 20 juni 1948 het Brits Oorlogsmonument opgericht.
no t
Het is mijn overtuiging dat de 'Septembergebeurtenissen' in het geheugen van iedere toenmalige polderbewoner gebrand staan. Schippers, burgers en landbouwers hebben elk vanuit hun specifieke leefwereld de aftocht van de Duitse troepen in 1944 beleefd. Helaas waren ons tot voor kort enkel 'flarden' van individuele verhalen bekend. Het is de verdienste van Richard De Nul dat de afzonderlijke belevenissen thans in boekvorm samengebundeld zijn.
do
De belangstellende lezer kan zich voortaan een samenhangend beeld vormen over de dramatische aftocht van het Duitse bezettingsleger en de angst en terreur die de troepen veroorzaakt hebben. Tenslotte, en niet in het minst, geeft dit boeiend historisch naslagwerk een blijvende stem aan het bedreigde Scheldedorpje Doel.
7
no t
dis t ri bu te
y! op em oc !d
do
no t
co p
y-
do
Vijf Duitse soldaten poseren voor het haventje van Doel in 1940 tijdens hun uitstap. Ze staken de Schelde over vanaf Lillo. Ze behoorden tot het Heeres-Kraftfahr Park 15 in Antwerpen en herstelden de vrachtwagens van het Duitse Leger. De foto onderaan hebben ze genomen vanaf de Schelde. Op het dak van de molen zien we nog de originele koepel.
8
De Duitse Luftwaffe zwakt af Vanaf 1943 werd de kwaliteit van het brood erbarmelijk. Het was keihard en nog nauwelijks eetbaar. Tarwe was verkrijgbaar via de 'zwarte markt' en toen vader een kleine handmolen had gekocht, bakten we zelf ons brood.
dis t ri bu te
op
y!
Alle schoolaktiviteiten gingen gewoon door en de meester las regelmatig voor uit een vaderlandslievend boek. Hierdoor werden we allemaal 'echte' patriotten. We kenden een hele reeks moppen en verhaaltjes op de kap van de Duitsers. We beseften heel goed aan wie we deze konden verder vertellen en dat was zeker niet aan onbekenden. Het zou overkomen als een vijandige houding tegenover Duitsland.
em oc
Tijdens de vakanties brachten we veel tijd door in het kleine haventje van Doel. Er was plaats genoeg om te spelen en er was steeds wel iets spannends te beleven. Het navigatielicht aan de aanlegsteiger was verboden gebied omdat dit een geliefd doelwit was voor gevechtsvliegtuigen. Bij een luchtaanval was ons ook geleerd om niet op de loop te gaan, maar om ons gewoon schuil te houden achter de dijk of een muurtje. Na het luchtgevecht gingen we op zoek naar 'schrapnells'; ze waren zeer gegeerd als aandenken. Toen de Duitse 'Luftwaffe' verzwakte, verminderden ook de luchtaanvallen. De geallieerde legers kregen meer en meer de overhand in de lucht.
do
no t
!d
Tijdens de schoolvakanties mocht ik regelmatig met vader mee gaan vissen op de Binnenschelde. Meermaals zag ik hoe Engelse gevechtsvliegtuigen in duikvlucht over het schip kwamen aanvliegen voor inspectie. Ze vlogen zo laag dat ik het aangezicht van de piloten kon waarnemen. We staken onze armen omhoog en maakten het V-teken. Ze reageerden door twee vingers op te steken en te wuiven met de vleugels van hun vliegtuig, waarna ze verdwenen in de verte. Geen enkele schipper is aangevallen omdat de Engelsen zeer goed wisten hoe belangrijk voeding voor de burgers was.
y-
In de oude windmolen van Doel waren 10 tot 20 soldaten van de Wehrmacht ingekwartierd, en op strategische punten rond het dorp hadden ze bunkers en luchtdoelbatterijen, 'flak' geïnstalleerd. Deze soldaten behoorden tot een andere eenheid en soms woonden ze de zondagsdienst bij in de kerk van Doel. Hun wapens lieten ze achter in de inkomhal van de kerk. Wat zou er gebeurd zijn als iemand van het verzet toen op een 'idee' was gekomen?
co p
De Duitse soldaten oefenden zeer regelmatig waarbij ze gebruik maakten van 'houten kogels'. Tijdens de oefeningen in de haven verzamelden we achter hen de lege hulzen. We vroegen ons steeds af, waarom de 'Feldwebel' (sergeant) brulde 'neer te liggen', uitgerekend op een plaats waar men in de modder plofte. Misschien was dit hun natuurlijke doen maar wij noemden hen 'Duitse varkens'!
do
no t
Weken gingen voorbij en de luchtgevechten verminderden. De bommenwerpers bleven onverminderd overvliegen en de frequentie ervan vermeerderde aanzienlijk. Er circuleerde een mopje over een Duitse officier. Elke morgen telde hij de vliegtuigen die overvlogen in de richting van Duitsland. Hij noteerde het aantal, en 's avonds telde hij de terugkerende toestellen. Hij noteerde tevreden het aantal 'Abgeschossen' toestellen en riep dan vrolijk 'Zwei, Fünf oder Zehn Abgeschossen'. Op een zekere dag keerden er vijf toestellen meer terug uit de richting van Duitsland. De officier zat met een probleem; hij krabde zich achter de oren en schreef: 'Fünf beigeschossen'. Toen kwam juli 1944... Terwijl we aan het spelen waren, stopte er een glanzende, zwarte Duitse limousine (later begrepen we dat het een 'Mercedes' was die gebruikt werd door prominente politiekers en officieren) aan de haven. Vier hogere officieren stapten uit en inspecteerden de kleine haven van Doel. Ze toonden interesse in Lillo, het dorp aan de overzijde van Doel. Na wat discussie en hevig gebarenspel klommen ze terug in hun auto en verdwenen in de richting van waar ze gekomen waren. Het was het begin van de aftocht.... 9
dis t ri bu te
y! op em oc
Een eerste foto toont het oude haventje in het Paardenschor te Doel. Het was enkel toegankelijk bij hoge tij. Vandaag pompt de kerncentrale op deze plaats het koelwater uit de Schelde. Op de foto zien we Leon Van De Velde met zijn verloofde Lucienne Lis.
no t
!d
Twintig meter verder naar het punt van het schor zien we hen zitten op de deksteen van de oude sluis in het Paardenschor. In deze deksteen stond ingebeiteld: 'Paardenschor ingedijkt in 1568'. Achter hen bevond zich een kleine waterkom met daarachter de Schelde. Tussen deze waterkom en de Schelde ging men vroeger het riet snijden. Voor hen, niet in beeld, ligt de desolate vlakte van het Paardenschor.
De waterkom
y-
do
De laatste foto geeft een zicht vanop de dijk tussen de Stroketen (links) en het Paardenschor (rechts). De vorige foto's zijn genomen rechts achter het standpunt van de fotograaf. De hoeve van Frans De Paepe ligt een twintigtal meter links achteraan. Het is op deze dijk, weliswaar iets meer naar achteren, dat na de terugtrekking van de Duitsers na de Tweede Wereldoorlog, het Engelse afweergeschut stond opgesteld. We zien Remi De Mulder (echtgenoot van Erna Van De Velde, zuster van Leon) genieten van het landschap. Twintig jaar later zal dit alles verdwenen zijn om plaats te maken voor de kerncentrale...
co p
Na een ruzie met een Duitse officier heeft Adolf De Paepe (broer van Frans De Paepe) de officier uitgedaagd om het geschil te beslechten in de waterkom. De afrekening leidde ertoe dat er in het water een nieuw gevecht ontstond. Hierbij verloor de Duitser zijn broek en durfde niet meer uit het water komen...
do
no t
Het is een waargebeurd verhaal, maar dateert van een andere oorlog, nl. 1914 -1918...
Detail van een door de Duitsers achtergelaten bakelieten radio.
10
Een Hachelijke Onderneming
y!
Begin september is nog steeds een drukke periode voor de landbouwers. Op de akkers stonden de late aardappelen klaar om geoogst te worden. Papa was bezorgd voor de oogst van het uienzaad dat rijp op zijn akker stond en dat zonder ingrijpen zou verloren gaan. Tijdens het avondmaal werd afgesproken om de volgende dag een poging te wagen om de akkers te bereiken. Deze waren gelegen in de omgeving van de hoeve van oom Emeri Mussche - Meervis aan de Zoetenberm.
dis t ri bu te
em oc
op
Ondanks de beschietingen en de ontploffingen van projectielen in de omgeving van de haven waren wij reeds vroeg op stap, want het was ruim drie kwartier lopen. Het eerste gedeelte van het traject verliep probleemloos. Langs de weg stonden tientallen paarden te grazen maar verder bleef het rustig. Ter hoogte van de hoeve van Stefaan Creyne zagen wij voor het eerst gewapende soldaten staan. Papa besloot om toch verder te stappen want terugkeren zou enkel wantrouwen scheppen. Met een bang hart vervolgden wij onze tocht en begroetten we de soldaten met een hoofdbeweging. Op het erf achter de haag stond een vreemdsoortig tuig in schotelvorm opgesteld op het dak van een gesloten vrachtwagen. Slechts maanden later werd ons verteld dat het een nieuwe uitvinding betrof, nl. een radarantenne.
!d
Naarmate wij de dijk naderden, werd het drukker. Het 'Lindenhof' lag volledig volgestouwd met legermateriaal en troepen, maar ook deze hindernis konden wij probleemloos voorbijgaan. Beneden de Zoetendijk versnelden wij onze pas tot bij de hoeve van nonkel Emeri Mussche.
no t
Onze familie was dolblij ons te zien. Sinds vorige maandagavond hadden zij alle beschikbare plaatsen moeten afstaan aan de militairen. Melk en eieren werden opgeëist of geroofd door de vluchtende en uitgeputte soldaten.
y-
do
Wij spanden het paard voor de driewielkar en reden naar onze akker die bezijden de hoogstamboomgaard gelegen was. De uitgestrekte boomgaard was volgestouwd met legermateriaal. Enkele soldaten verdrongen zich rond de veldkeuken terwijl hun paarden zich tegoed deden aan het malse gras en gretig de bladeren en de appels van de laaghangende takken vraten. Doorheen de boomgaard lag een veldweg langswaar wij onze akker konden bereiken. Wij werden op geen enkel ogenblik door de Duitse soldaten verontrust. Zij liepen apatisch en vaak ongewapend in het rond of lagen uitgestrekt onder de fruitbomen te slapen.
no t
co p
Aan de rand van de akker hadden de Duitsers al een gedeelte van onze aardappelen op een slordige wijze gerooid. Wij zouden eerst de rijpe zaadpoppen van de uien oogsten en daarna enkele zakken aardappelen met de riek uitsteken. Tijdens de werkzaamheden bleven wij de boomgaard in het oog houden. Het viel ons op dat de Duitsers zich angstvallig onder de bomen schuilhielden. Het was allerminst een strategische opstelling van vastberaden vechters, maar een ordeloze troep die ongetwijfeld al vele dagen op de vlucht was voor de oprukkende geallieerden.
do
Gedurende enkele uren hadden wij ongestoord kunnen werken en we hadden de grote balen ongedorsen ajuinzaad reeds op de kar geladen. Het paard graasde, aangetuigd met gareel en oogkleppen, maar los van de kar in de grachtkant toen wij vanuit de verte vliegtuiglawaai hoorden. In minder dan geen tijd kwamen vanuit de richting Ouden Doel drie laagvliegende gevechtsvliegtuigen overgevlogen. Vliegensvlug doken wij naast de kar en zagen het verschrikte paard wild om zich heen springen. Aan het ronde embleem op de romp merkten wij dat het Engelse vliegtuigen van de RAF waren. In de boomgaard was het benauwend stil: het was net of de Duitse soldaten van de aardbol verdwenen waren. Na een tiental minuten hernam hetzelfde scenario zich en scheerden de vliegtuigen andermaal laag boven onze hoofden. Er werd andermaal geen schot gelost, noch vanuit de vliegtuigen, noch vanop de grond. Zodra wij het geronk in de verte hoorden verstommen, spanden wij het paard voor de kar en verdwenen richting hoeve. Wat er met de geoogste aardappelen is gebeurd kan ik mij niet meer te herinneren, maar wellicht zijn die toen op het veld achtergebleven. 11
dis t ri bu te
y! op em oc
Tijdens de bezetting van de Duitsers, zullen de neven van Frans, Leon, Dolf en Fons eveneens intrekken op de boerderij. Fons De Paepe, de grootste van het gezelschap, zal de leiding van de boerderij op zich nemen.
De boerderij was gelegen aan de linkerzijde van de Molenstraat (nu Scheldemolenstraat) net voor de wijk 'de Stroketen'.
do
no t
co p
y-
do
no t
!d
Een trouwfoto (1930) van Frans De Paepe en Eulalie Adriaenssens. Samen hebben zij vijf kinderen. Op de foto hieronder zien we van links naar rechts: Emilienne, Omer, Leona, Jerome en MarieLouise.
Een familiefoto van het gezin De Paepe - Adriaenssens voor het woonhuis van de boerderij. De foto is genomen tijdens de Duitse bezetting. De woning zal kort nadien zwaar beschadigd worden door een V1 inslag, ongeveer 50 meter verderop in de boomgaard. Gelukkig vallen er geen slachtoffers en blijft de woning bewoonbaar. Alle ramen vallen echter aan diggelen.
12
De Heldin van Doel Naar een getuigenis van Omer De Paepe. Tekst: Louis D.H. Mussche en Richard De Nul Gebukt onder de Duitse Bezetting
dis t ri bu te
op
y!
Vele maanden voor V-Dag werd de hoeve van Frans De Paepe en Eulalie Adriaensses door de Duitse troepen bezet. Hun overste, een oudere officier, had de opkamer in de woning voor zich opgeëist. Vanaf die dag was het een heen en weer geloop van militairen die het gezinsleven danig verstoorden.
em oc
Om de rust en de samenhorigheid van het gezin te bewaren, bejegende Eulalie de ongenode gasten met respect. Vrij vlug bleek dit de goede strategie te zijn. Eulalie merkte dat het stroeve masker bij de officier langzaam afviel en er zowaar een gevoelige familieman te voorschijn kwam die nood had aan nestwarmte en geborgenheid. Toen de officier had opgemerkt dat het gezin, elke avond voor het slapengaan, de rozenkrans bad werd het hem droef te moede. Met tranen in de ogen diepte hij ’s anderendaags zijn eigen rozenkrans uit zijn broekzak te voorschijn en vertrouwde Eulalie toe dat de paternoster zijn sterkste wapen was waarmee hij de gruwelen van de oorlog kon trotseren en waarmee hij dagelijks om vrede bad.
do
De Gestapo en de Weerstand
no t
!d
De ziekte van haar man Frans, die vaak bedlegerig was, baarde Eulalie grote zorgen. Naast haar bekommernis voor het voortbestaan van de boerderij was zij vooral begaan met de opvoeding van hun vijf jonge kinderen, drie meisjes en twee jongens. Goddank kon zij steunen op de hulp van haar familie en vrienden. Drie neven van Frans namen hun intrek bij het gezin aan de Molenstraat in Doel. De aanwezigheid van Fons, die officieel de plaats van zijn neef innam, stelde geen probleem.
co p
y-
Het verblijf van Leon en Dolf, neven van Frans De Paepe, was evenwel niet zonder gevaar. Beide mannen werden door de bezetter opgeëist om in Duitsland verplicht arbeid te gaan verrichten. Ze hadden alle drie hun woonplaats in St. Paulus verlaten om zich schuil te houden bij hun neef te Doel. Na een jaar werd Leon angstig en meldde zich met een smoes aan bij het arbeidsambt. Hij kreeg de zekerheid dat hij in Dresden zijn vak als bakker verder kon uitvoeren (+ Dresden 15/02/1945). Dolf bleef zich als werkweigeraar schuil houden in het hol van de leeuw midden van de Duitse soldaten die zich op het erf kwamen vestigen. Fons droeg tegenover zijn gastvrije familie een groot geheim met zich.
no t
Fons was lid van de weerstandsbeweging AS-GL (*). Hij gedroeg zich als een gewone landarbeider die zijn opdrachten op het veld en op de hoeve plichtsgetrouw uitvoerde. Zijn slaapstee bevond zich in het woonhuis onder de dakpannen. Met de verstekeling Dolf had Fons een geheim fluitsignaal afgesproken waarmee hij verwittigd werd telkens wanneer er gevaar dreigde. Normaal zocht Dolf zijn schuilplaats op in de schuur, maar bij hoge nood dook hij het wagenhok in om zich daar in de houten beerkuip te verschuilen.
do
Te pas en te onpas, zowel bij dag als bij nacht, voerde de Gestapo inspecties uit bij de troepen. Blijkbaar hadden zij het vooral gemunt op de officieren. Zijn kamer werd talloze keren grondig doorzocht en werden er documenten meegenomen. Na dergelijke razia’s zakte het humeur bij de troepen tot het nulpunt. Op een gegeven ogenblik vertrouwde de officier aan Eulalie toe dat de speurders zijn paternoster, die naast zijn bed op de grond was gevallen, ontdekt hadden. Hij vreesde voor een strenge ondervraging. Tot zijn verwondering had de Gestapo zijn dierbaar bezit terug op het bed gelegd en zijn de gevreesde sancties uitgebleven. *: AS-AL: Verzamelnaam van verzetsgroepen (Armée Secrète - Geheime Leger). 13
do
no t
dis t ri bu te
y! op em oc !d co p
y-
Een eerste foto toont de volledige bemanning van een RA artilleriekanon dat opgesteld stond op de Scheldedijk. Ook hier de vertrouwde gezichten van Frans, Eulalie, Marie-Louise en Rozeke. De tweede foto toont de bemanning van het andere kanon. Op deze foto zien we duidelijk aan de schoorsteen dat de manschappen staan opgesteld voor het oude woonhuisje. Dit zal weldra worden afgebroken (1946) om plaats te maken voor een nieuw, moderner en groter exemplaar. We zien nog net aan de rechterkant de Scheldedijk.
no t
De soldaat, rechts onderaan, is de allerkleinste van de groep. Het is Barny, de kok die zich onderscheidde door zijn kookkunsten. Men had daarvoor een groot fornuis van het pensionaat laten aanrukken. De man was zo klein van gestalte dat zijn kameraden hem tijdens de landing te Normandië aan land hebben moeten dragen, anders was hij verdronken!
do
Er bestond een goede verstandhouding tussen de Engelse soldaten en het gezin De Paepe. Om de tijd te doden, hielpen ze op de boerderij waarbij ze steeds zeer nauwgezet te werk gingen. De voederbieten werden zo mooi opgestapeld dat er wel tweemaal zoveel biet kon worden gestockeerd. Een grap, een stukje toneel of wat toverkunstjes met muntjes van 25 centiemen bracht steeds hilariteit of leven in de brouwerij. Van drinken hadden ze ook verstand, want op een bepaald moment kwamen ze met hun drieën stomdronken thuis. Eén van hen viel van zattigheid als dood neer in de keuken voor de voeten van Eulalie. Moeder dacht dat hij dood was en wou hem naar buiten dragen. Het was wel schrikken toen hij plots luidruchtig opsprong! Eulalie was boos... 'Ikke komiek...', zei hij...
14
Wilde Bendes naar Doel?
dis t ri bu te
y!
Verteld door Roger Herman. Tekst: Roger Herman en Richard De Nul
em oc
op
De Duitsers waren vertrokken en Doel was bevrijd door de Britse strijdkrachten. Er heerste wanorde, en oude vetes werden afgerekend. Er was niet veel nodig om bestempeld te worden als collaborateur. De weerstand had zich gedurende de bezetting moeten schuilhouden en werd nu zonder enige hierarchie losgelaten op de bevolking. Velen van hen waren totaal onbekenden van het Doeldorp. Een nieuwe dreiging was ontstaan. Het begon allemaal door huizen te beschilderen met zwarte teer. Wie had geen appel of een stuk spek aangeboden aan een arme uitgeputte drommel? Het waren ook maar mensen. Verdiende je daarom gemerkt te worden met een zwarte ‘swastika’ op uw voorgevel?
do
no t
!d
Anderzijds was het alle dagen feest in Doel. De café's deden gouden zaken en de lokalen van de Parochiekring bulkten uit van plezier en vertier. Volk in overvloed, muziek, dans en natuurlijk de jonge dames en mannen van Doel waren er altijd wel present. Flt/Sgt Thomas Izzard had zowat de lokale leiding van de RAF soldaten. Een gespreksonderwerp was natuurlijk de steeds stijgende dreiging die uitging van de Witte Brigade. Niemand was er gerust op, want men wist dat er in sommige café's in de naburige dorpen opruiende taal werd gesproken.
y-
Op een bepaald moment blies Izzard alarm, stopte de muziek en sloot de Parochiale Kring. Hij gebood alle soldaten om onmiddellijk in volle gevechtsuitrusting paraat te staan op de speelplaats van de jongensschool. Vijftien minuten later brak daar de hel los onder het lawaai van de ronkende motoren van moto’s en gevechtsvoertuigen. Iedereen stond klaar om gehelmd en gewapend ten strijde te trekken richting molen en Doelse polder.
co p
Nadien vertelde Flight Sergeant Izzard aan Roger Herman dat hij wist dat in aanpalende gemeenten allerlei bendes huisden en gebouwen vernielden. 'Dat kan in 'den Doel' niet gebeuren, dat wil ik niet', zei hij. Daarom had hij enkele van zijn soldaten naar Kieldrecht gestuurd om poolshoogte te nemen.
no t
Onze Engelse vrienden hadden extra centen meegekregen om het bier wat beter te laten vloeien en om de lippen wat losser te maken. Zo hadden ze vernomen dat er een groep zou worden samengesteld in Stekene om via Prosperpolder sommige inboedels in Doel kort en klein te slaan.
do
Zo hebben ze inderdaad de bende in Prosperpolder tegengehouden en hen duidelijk gemaakt; 'Bekijk ons maar eens, mannen. Hier is geen doorkomen aan: keer maar onmiddellijk terug'. Gelukkig hebben ze dat gedaan en is er geen geweld gebruikt. Doel is opnieuw gespaard gebleven van groot onheil dankzij het kordaat optreden van onze 'Flight Sergeant'. Thomas Izzard heeft wel bekend dat hij een groot risico heeft genomen, beseffende dat hij zich heeft gemengd in een binnenlandse aangelegenheid.
15
De Schippers van Doel tijdens W.O. II Eigenaar / Schipper
Type boot
Elisabeth Lejo Emelie Maria Irene Mathilde Loam Pefra Quarantaine D2 (Doel 2) Adrienne
Verhaegen Adolf Verhaegen Gerard Van De Vijver Johannes Van De Vijver Engelbert Van Malder Henri Dietens Frans Camerman Jozef Praet Petrus
Binnenschip Binnenschip Binnenschip Binnenschip Binnenschip Binnenschip Spits (38m - 5.5m) Stoomsleepboot Staatsboot - Veerboot Vissersboot Binnenschip
Van Der Linden Leon Cant René Van Malder François De Caluwé Prosper
Pefra Adrienne Irene Emelie en Maria
do
no t
co p
y-
do
no t
!d
Matrozen:
Praet Richard Cant Philemon
dis t ri bu te
em oc
op
y!
Naam van het Schip
Een zicht op de haven tijdens de Duitse bezetting. Op de kade bemerken we de magazijntjes van hotel De Graanhandel (pag. 102) en van de Flandria. Op bevel van de Duitsers zijn deze afgebroken. Ze belemmerden het zicht over de Schelde. Naast de aanlegsteiger zien we het schip Mathilde. De foto is gemaakt in 1940 door enkele soldaten van het Heeres-Kraftfahr Park 15.
16
4 September 1944
dis t ri bu te
op
y!
Door het snel oprukken van het geallieerde leger bleef het schip ‘Johanna’, waar Leon Van Der Linden aan boord was, aan wal liggen in de Zuiderdokken te Antwerpen. De schippers hadden ’s morgens het dwingende bevel van de Duitse overheid gekregen om alle schepen te verlaten. De Duitse bezetters waren gedwongen om zich terug te trekken. Al wat niet kon worden meegenomen of van dienst kon zijn voor de geallieerden moest worden vernietigd. Voor onze schepen betekende dit het tot zinken brengen.
em oc
Later bleek dat leden van het verzet dit gebeuren hadden kunnen voorkomen.
no t
!d
Schipper, Antoine Camerman, raadde Leon aan om met de tram via Lillo, en dan met de veerboot naar Doel, terug huiswaarts te keren. Aangekomen te Lillo was er nergens een veerboot te bespeuren. De overzetdienst was in de voormiddag stopgezet. Er heerste algemene ontreddering en wanneer men hem vertelde dat alle jongens tussen 16 en 35 jaar werden opgeëist, moest hij toch zien om zo snel mogelijk thuis te geraken. Zijn zoektocht naar een roeiboot bleef vruchteloos tot hij een klein houten bootje zag liggen tegen de dijk. Vervolgens ging hij op zoek naar enkele potten of een emmer om het water eruit te scheppen. Toen hij ermee uit de haven wou vertrekken, zag hij nog twee Doelenaars aanlopen. Het waren schipper Tréfon Dietens en schoolmeester Jozef Stuer.
y-
do
Het bootje was overvol, maar er was geen alternatief. Ze moesten naar de overkant. Ze zouden het wel redden. Terwijl ze roeiden in de richting Liefkenshoek kwam bij elke trek aan de riemen het water in het bootje. De twee medereizigers moesten constant het water uithosen. Er vlogen regelmatig jachtvliegtuigen over maar gelukkig lieten ze het trio ongemoeid. Net voor ze de overkant bereikten, brak er een riem en al wrikkend moesten ze verder. De schrik zat er wel in bij de passagiers. Leon herinnert zich nog hoe hij telkens meester Stuer moed moest inspreken: 'Meester, niet bang wezen... we redden het wel'.
co p
Het gezelschap landde op een 200 meter bovenwaards de steiger van Liefkenshoek. Nadat ze het bootje zo hoog mogelijk op de dijk hadden getrokken, gingen ze langs de rivierzijde op stap naar hun dorpje Doel. Toen ze hun dorpje naderden, waren ze verrast om zoveel Duitsers te zien. Ze kwamen afgezakt naar de Schelde om te worden overgezet. In het haventje lagen de schippers te wachten op de bevrijding. Niemand had ooit gedacht om zo een toevloed van ontredderde Duitse soldaten te zien.
do
no t
Het Duitse leger had Doel uitgekozen voor hun terugtocht over de Schelde. Via de haventjes van Lillo en Frederick moesten de soldaten en het materiaal ingezet worden om Walcheren te ontzetten. Door de bezetter werden alle schepen en vissersvaartuigen opgeëist en werd de bemanning verplicht om soldaten, materiaal, voorraden en paarden over te varen. Zoals beschreven was het een heksenketel te Doel. De sleepboot van Petrus Josephus Praet (1897-1967, broer van Richard Praet) bevond zich in die periode wegens omstandigheden in het haventje van Doel. Wegens de grote diepgang van de sleepboot Pefra kon deze, gehinderd door de plaat van Lillo en het wrak van het gezonken schip 'Ville de Bruges' ter hoogte van deze plaat, slechts ingezet worden met hoogwater. De hoge boeiing liet ook niet toe om zware legeruitrustingen zoals kanonnen en vrachtwagens te verschepen. De vracht beperkte zich alleen tot manschappen en lichte bewapening.
17
De doorbraakpoging van de 346ste Infanterie Divisie liep vast, en er werd beslist om de terugtrekkende kolonnes vanaf Eeklo en Sas van Gent te splitsen. Het zware materiaal zou via Terneuzen en Breskens worden overgezet. Het lichtere materiaal moest overgezet worden via Doel. Hier spreekt men over een voetveer te Doel...(*1).
dis t ri bu te
y!
In Terneuzen en Breskens hadden ze veerponten van 1.000 ton geschikt voor zware vrachtauto's artillerie en tanks. In het kanaal tussen Gent en Terneuzen werd zwaar materiaal met kranen op lichters geladen dat via Terneuzen over de Schelde werd gesleept door sleepboten.
no t
co p
y-
do
no t
!d
em oc
op
Op 9 september waren de overzetdiensten in Terneuzen onder de leiding van de Kriegsmarine Sonderstaf Knuth. De overzet van Doel functioneerde niet meer, en achtergelaten stukken van materiaal lagen her en der verspreid. Naar verluidt zouden ook de burgerlijke vaartuigen onbruikbaar zijn (*). Er moest een alternatief gezocht worden en Majoor Stadelbauer vond een perfecte oplossing te Walsoorden. Overzetboten werden vaarklaar gemaakt. Later bleek het haventje toch onbruikbaar te zijn omdat er mijnversperringen waren aangebracht.
do
De overtocht te Doel verliep zeer moeilijk met tal van slachtoffers met als redenen: gebrekkige overzet, afhankelijkheid van getijden, luchtaanvallen en artilleriegeschut vanuit Antwerpen. Ondanks dit alles lezen we toch dat duizenden soldaten met materiaal werden overgezet. Vooral de 346ste Duitse Infanterie Divisie artillerie-eenheid werd te Doel overgezet, desondanks de talrijke offers van het overzetpersoneel, zo lezen we...
*1 *2
Met het voetveer bedoelde men de 'Quarantaine I' staatsboot. Slechts twee boten waren toen intact, nl. het binnenschip 'Emelie' van Johannes Van De Vijver en de 'Mathilde' van Frans Dietens. Twee andere bootjes waaronder de 'Loam' van Jozef Camerman waren in het riet verstopt aan de Spuikom van de Hedwigepolder. Dit werd vroeger gebruikt als bietenhaventje. Vier andere boten waren moedwillig beschadigd en konden alleen nog maar op sleeptouw worden genomen.
18
y!
Vanuit Breskens dirigeerde generaal Schwalbe de, vooral nachtelijke, overtochten van de ontmoedigde troepen. Later zou blijken dat een inschattingsfout van Generaal Montgomery dit huzarenstukje heeft mogelijk gemaakt. Zijn beslissing om een rustpauze in te bouwen, is evenwel te begrijpen. De opmars van zijn troepen was dermate snel verlopen dat de bevoorradingseenheid grote moeite had om gelijke tred te houden met de voorhoede die op 4 september 1944 Antwerpen bevrijd heeft.
dis t ri bu te
op
Dankzij de steun van het verzet kregen de Duitsers geen kans om in de strategische haven grote vernielingen aan te brengen. De geallieerde bevrijders hadden een korte rustpauze meer dan verdiend.
em oc
Ongetwijfeld hebben de Duitsers de adempauze, die de Britse legerbevelhebber had bevolen, handig uitgebuit om te ontsnappen. En toch... een bedenking...
do
no t
co p
y-
do
no t
!d
Het is maar zeer de vraag hoe nauwkeurig de Duitse rapporten uiteindelijk zijn. De grote lijnen worden inderdaad bevestigd door verschillende getuigenissen van o.a. de schippers. Details zullen we natuurlijk nooit te weten komen, maar het is mijns inziens toch heel belangrijk om deze informatie mee op te nemen in dit boek. Het grootste vraagteken over het exact aantal Duitsers dat daadwerkelijk is overgezet, zal nooit worden geweten.
Een opmerkelijke foto aan het Paardenschor, anno 1945. Het landbouwersgezin Mussche Meervis is aan het werk op hun akker. Achter hen zien we een sperballon liggen en spijtig genoeg niet helemaal in beeld, maar net achter de staart van het paard, een mistkanon. De dreigende wolken zullen weldra (voor enkele jaren) verdwijnen. Oorlog zal het niet meer worden, maar onherroepelijke vernietiging staat eraan te komen... Wat oorlog niet kon, zal de oprukkende industrie dan wel voor elkaar krijgen! Wat er dan nog overblijft in 2012, de gehuchten Oude Doel en Rapenburg zijn gedoemd om ook weldra voorgoed te verdwijnen...
19
Dankbetuigingen
dis t ri bu te
op
y!
Dit hoofdstuk is een verplicht gedeelte in elk boek. Het is eigenlijk een cliché. Natuurlijk dank ik iedereen die aan dit boek van dichtbij of van veraf heeft meegewerkt, zijn persoonlijk verhaal heeft verteld en zijn foto's ter beschikking heeft gesteld. Natuurlijk dank ik ook iedereen voor zijn kostbare tijd die hij of zij gespendeerd heeft in het zoekwerk als gevolg van mijn moeilijke (lees 'ambetante') vragen.
em oc
Het is dankzij hen dat uniek fotomateriaal ter beschikking is gekomen over o.a. het Paardenschor en de huizenrij, de Stroken. Het laatste is door vele Doelbewoners reeds lang vergeten. Zelfs in de archieven van de Kerncentrale van Doel is over hun 'geschiedenis' of 'roots', van het Paardenschor absoluut niets terug te vinden. Eigenlijk is het schrijnend om weten hoe snel de dingen worden vergeten.
!d
Buiten de mensen die ik in de lijst (herkomst van de foto's) hebt vermeld, zijn er ook tal van anderen die een belangrijke bijdrage aan dit boek hebben geleverd. Met het risico om personen te vergeten, wil ik toch vermelden:
do
no t
• de familie Gillis (Petrus, Juliana en Simone) van de Olifanthoef • Paul Schoenmaekers, Petrus Praet, Marc Buise, Jaap Geensen en Marlewies Mattheijssenvan der Zande voor toegang tot hun archieven • André Cleiren van de Wase Koerier en Alain Heyrman van het N.K.B. • Marianne Van Leuvenhaege, Jozef Mols en Yvonne M.C. Geensen - Challa voor het kritisch nalezen en verbeteren van alle teksten
co p
y-
Bijzondere dank gaat naar Louis Mussche, Omer De Paepe, Piet Praet, Leon Van Der Linden en hun echtgenoten. Zonder hen zou er slechts een vierde (of minder) van het boek overblijven. Zij waren een drijvende kracht achter dit project want bij een 'stille' periode kwam er steevast een brief of een telefoontje met 'zeg Richard... ik heb nog dit of ik ben die tegenkomen en ik heb dat verhaal mogen optekenen... Wanneer ...'
no t
Zij zorgden voor de gezonde stress, maar ook voor de gezellige warme ontvangsten waaruit een stevige vriendschap is gegroeid. Zoiets maakt het samenstellen van een boek onvergetelijk en zeker de moeite!
•
do
• •
Overslag en Vervoerbedrijf Peter Mussche & Zonen bvba, Hertog Prosperstraat 10, B-9130 Doel (www.petermussche.be) Autocars Van Mullem nv, Engelsesteenweg 72, B-9130 Doel (www.autocarsvanmullen.be) Jeranit Producten, Pauwstraat 141, B-9120 Melsele
20
Bronnen
em oc
• • •
•
do
no t
•
y-
• •
co p
• •
no t
!d
•
•
do
•
• •
•
dis t ri bu te
• •
y!
•
Cools Herman. Toelichting over de oorlogsslachtoffers 1940-45 van Doel. Heemkundige Kring “Het Land van Beveren”. Jrg. 33 (1990). nr.2, p. 75-78. De Decker Cyriel. De Luchtoorlog boven Het Land van Beveren. Heemkundige Kring “Het Land van Beveren” vzw. 1992 De Nul Richard. De Bevrijding van Doel. Schoten (2011). Reyn Edmond. Rijk Polderland verdwenen onder baggerzand. Drukkerij Smits, Wommelgem. 2007 Sakkers H. & Houterman H. Atlantikwall (2000). Uitgeverij De Citadel. Stuer Jozef. Beelden uit mijn kinderjaren. 1981 Stuer Jozef en Steur Sabine. Aantekeningen bij de Duitse aftocht in ’44 en de Vbommenperiode in ’45 te Doel. Heemkundige Kring “Het Land van Beveren”. Jrg. 33 (1990). nr.: 2, p. 66-75. The National Archives of The United States - Archives and Record Administration: - MS # B-174: Supplement to previous report on the commitment of the 17th Luftwaffe Feld-Division on the Invasion Front from the 12th of June 1944 onward. Hoecker, HansKurt, Generalleutnant. Translated by G. Schneider, Allendorf, August 30, 1946. Continuation of the Report on the commitment of 17th Air Force Field Division at the Invasion Front, from 7 June 1944. Alfred Zerbel. - MS #B-532: The Fighting done by the 346 Infantery Division from 24 Jul -19 Sep 1944. FRANK Paul, Oberst. Translated by F.W. & D.E. Abraham. Completed by Charles Weber, Allendorf, December 1946. - Divisionsbefehl Nr. 12: 712: Infanterie Divisie. Afd. Ia Nr. 8230(3020)/44 geh. Vertaald door Jaap Geensen-Heikant. D’Hondt M. Doel - Het Brits Monument. N.V. Drukkerij “Het Volk”, Gent. 1948 Prof. Dr. Sc. V. Evrard en M. De Bisschop. Lessen over Beschutting tegen Luchtaanvallen. 1940 Toerisme Fed. Oost-Vlaanderen – V.V.V. Doel Willems G. De bevrijding van Beveren september 1944 in de context van de internationale gebeurtenissen. Heemkundige Kring “Het Land van Beveren”. Jrg. 53, (2010). nr. 2, p. 103. Van Den Broeck Jan. Zeven eeuwen Polders van Doel. Herman Cools, Beveren-Waas. 1970 Van Duyse Dirk. Het Brits Monument te Doel. Heemkundige Kring “Het Land van Beveren”. Jrg. 55 (2011). nr. 3, p. 130-163. Van Gerven Rijkhard. De Scheldepolders van de Linkeroever. Polder van het Land van Waas, Beveren. 1977 Van Landeghem Petrus. Doel in Heden en Verleden. Uitgeverij Duerinck bv, Kloosterzande (Ned.). 1990 Weekblad De Wase Koerier. A. Cleiren, Dorpstraat 18, 9130 Kieldrecht. Bezoekerscentrum Saeftinghe, Emmadorp, Nieuw-Namen. http://www.hetzeeuwselandschap.nl/saeftinghe/ The 458th Bombardment Group. mmv. Jaap Geensen. www.458bg.com/crewarmour.htm
op
•
21
Herkomst van de illustraties
dis t ri bu te
op
y!
Voor zover de namen bekend zijn, worden ze in alfabetische volgorde in de onderstaande lijst vermeld met verwijzing naar de pagina's. De nummers verwijzen naar de pagina's, zo nodig met vermelding van b (boven), o (onder), m (midden), l (links) en r (rechts). Ook als er verschillende foto's uit dezelfde referentie op één bladzijde voorkomen, is alleen het ene bladzijdenummer vermeld. Wanneer bepaalde objecten uit een verzameling worden geïllustreerd, wordt de bron door middel van de initialen naast het nummer weergegeven. Deze initialen staan naast de namen opgelijst.
em oc
Alle foto's zijn digitaal geoptimaliseerd door Richard De Nul.
DPE DPO DBP DIJ GEJ GIE HER HEA JAM MAG MAV MOA MUL MUJ PAM PRP
REYN Edmond SCHEERDERS Frank SCHOENMAEKERS Paul STUER Ivonne VAN OVERLOOP Jerome VAN DEN BROECK Jan VAN DER LINDEN Leon VAN DE VELDE Leon WEEMAES Elivra-Royen WEEMAES Theo
REE SCF SCP STI VOJ VDJ VDL VVL WEE WET
do
no t
co p
y-
do
DE PAEPE Emilienne DE PAEPE Omer DEBELIE Paul DILLEN Jean GEENSEN Jaap GILLIS Etienne HERMAN Roger HEYRMAN Alain JANSSENS Maria MARIN Greta MARIN Viviane MOLEGRAAF Arie MUSSCHE Louis MUSSCHE Jérôme PARISIS Marcel PRAET Petrus
94 22b, 53, 55bl-br 86 56o (ism. Darin Scorza) 8o, 9(SCP), 17, 18, 23(SCP), 24, 26(SCP), 27o(SCP), 30, 32, 33, 39(SCP), 40o(SCP), 42or, 44ol-or(DPO), 45(SCP), 46(SCP), 47ol-or, 52, 55o(SCP), 66(DPO), 74o(DPO), 80b, 87o, 88, 93o, 100b, 114, 119r, 120ol-or, 121ol-or, 102o(SCP), 107, 108o(JAM), 110br, 116b(DPO), 128(PRP-RDN), 129 14b, 60b 58, 68, 70, 72b, 74, 115, 120b 27b, 82b, 102bm 20, 77, 78, 87b, 112o 56bl, 104 29 81 93b 108bl-br, 111ol-or 123b, 124o 62, 64, 116, 122, 123o, 124b 12, 13bl-br 22o, 28, 34, 49o, 51 48, 49b, 50, 106 11 10, 14o, 15, 16, 19, 38or, 42ol-om, 47b, 60o, 76, 80o, 82or, 84bl, 110ml-mr-o, 112b 8b (aangepast RDN) 38l-br 13o, 54b, 89, 110bl 98 99, 111b 108m(JAM) 54o, 56br, 82ol, 84br-m-o, 92, 100o, 116o, 119l, 40b, 44b, 90 36 121b
no t
BAA BUM BUE BRJ RDN
!d
BARTH A.J. BUISE Marc BURM Emiel BRILL Jerome DE NUL Richard
22
Gezocht
dis t ri bu te
co p
y-
do
no t
!d
em oc
op
y!
Held of Heldin van Doel
no t
Op 23 september 1952 wordt door de gemeentesecretaris Alfons Van der Stee, op advies van de Nationale Erkentelijkheidscommissie, minister van Binnenlandse Zaken L. Moyersoen en Z.M. de Koning op het gemeentehuis te Doel een Ereteken toegekend (K.B.v. 23.09.1952 - BS 08.12.1952) als Weerstander W.O.II uitgereikt. Dit ereteken geldt als beloning voor de moed, zelfverloochening en de vaderlandsliefde.
do
De persoon in kwestie, stuurt een familielid om de medaille in ontvangst te gaat nemen. Voor hem was een medaille of een herdenking minder belangrijk dan de dagelijkse inzet voor zijn naasten. Ten huize van, werd er nooit gesproken over 'de Wederstander'; het behoorde (en nog steeds) tot de discretie van de persoon. Alfons Van der Stee, gemeentesecretaris, eerde de bescheidenheid en richtte enkele pakkende woorden tot het familielid. Daarnaast laat ik nog een plaats vrij voor een erkenning of een medaille voor wie het dorp, dat vooralsnog plaats moet maken voor de havenuitbreiding, nog kan redden van de vernietiging. De sluitzegel, uitgegeven in 1952 door het gemeentebestuur, werd gebruikt om achteraan de briefenveloppe het Polderdorp voor de buitenwereld de nodige sier en elegantie te geven.
23
Nawoord en De Achterkant
y!
Dit boek heeft duidelijk gemaakt dat het polderdorp Doel dankzij de inzet van zijn bevolking, meerdere malen 'echt' geluk heeft gehad.
dis t ri bu te
em oc
op
• Tot tweemaal toe is een V1 neergekomen zonder te zijn ontploft • Wat zou er gebeurd zijn, moest de Duitse officier zijn dreiging hebben waargemaakt en het volledige dorp in brand zou hebben gestoken? • Hoe zouden de Duitsers gereageerd hebben, mochten de schippers hun opgelegde taken niet hebben vervuld? • Welke onherstelbare vernielingen zouden de Witte Brigades hebben veroorzaakt, moesten ze niet tijdig gestopt zijn geweest?
Ik ben zeker dat deze lijst van heldendaden niet volledig is: misschien een optie voor een volgende uitgave.
no t
!d
Fred Bervoets, Antwerps schilder, tekenaar en graficus geeft een impressie in zijn schilderij 'Het Afscheid - De Laatste Polderpatat' van hoe het eruit had kunnen zien. Een volledig platgebrand dorp, alle huizen voorgoed vernietigd, alle bewoners dood met her en der nog een haveloos kruis in de vervormde vruchtbare poldergrond. Gelukkig heeft hij de kerk laten staan zodat God het onrecht nog kan aanschouwen...
co p
y-
do
Ik dank Fred Bervoets voor zijn toelating om met dit detail uit het schilderij het boek over 'Angst en Terreur in Doel' waardig af te sluiten. Fred bracht het werk aan in een huis in de Pastorijstraat te Doel op initiatief van KunstDoel Inside (2009). In verschillende huizen werden kunstwerken aangebracht; met de afbraak van die panden zou dan ook telkens een kunstwerk van onschatbare waarde vernietigd worden.
The Soldiers Pray
no t
When War is on And Danger High God and the Soldier Is the Peoples Cry
do
When War is Over And all Things Righted God is Forgotten And the Soldier Slighted
Een krabbel van Fred Bervoets ter ere van dit boek.
Ingeweven in de achtergrond een gedicht van Sergeant Tim P. Healy, een Royal Artillery soldaat.
24
