d t l n o b el Sjoerd H. de Roos / Andrea Fuchs en Fred Smeijers
Alhoewel het gebruik van schreefloze lettertypen
versies voor de Intertype. Het einde van het lood-
door velen als kenmerkend voor moderne vorm-
tijdperk had een vermindering van de populariteit
geving wordt beschouwd, werden in de klassieke
van Nobel tot gevolg.
oudheid al schreeflozen gemaakt. De Grieken bei-
Andrea Fuchs en Fred Smeijers voltooiden in
telden schreefloze letters in steen. Voor de kapitalen
1993 hun werkzaamheden aan de digitale versie van
van het lettertype Kabel dat Rudolf Koch in 1927
de Nobel. De aanleiding voor de dtl Nobel vormde
ontwierp, stonden Griekse letters model, die stam-
de behoefte van beide letterontwerpers aan een ver-
men uit de vierde eeuw voor Christus.
sie voor de huidige digitale productiemethoden.
De meeste schreeflozen die tegenwoordig in ge-
Voor de productie van de digitale Nobel deden
bruik zijn, stammen uit de negentiende eeuw. ‘De
Fuchs en Smeijers een uitgebreid onderzoek. Zij
skeletletter (wij noemen hem ‘schreefloos’, ‘antiek’
vroegen zich namelijk af welke van de in de loop van
of ‘grotesque’, de Duitsers ‘Grotesk’, de Fransen
de tijd verschenen versies van Nobel als uitgangs-
‘sans empattement’, de Amerikanen ‘gothic’, de En-
punt moest dienen. Daarnaast zaten zij met de
gelsen ‘sans serifs’) ook wel eens steenschrift ge-
vraag in welke mate zij zich moesten laten leiden
noemd, ontstond waarschijnlijk onder invloed van
door de werktekeningen en/of door de uiteindelijke
de steendruk, waar deze vorm zonder schravering
afdrukken in letterproeven. ‘Bovendien verschillen
zich gemakkelijk liet tekenen’, aldus M.H. Groe-
de lettervormen aanzienlijk in de verschillende
nendaal jr. in Drukletters, hun ontstaan en hun ge-
corpsgroottes. Welke corpsgrootte zou je dan als
bruik (z.j).
uitgangspunt moeten nemen’, aldus Andrea Fuchs
De Akzidenz-Grotesken zijn schreeflozen die
en Fred Smeijers in een in 1993 verschenen brochu-
vanaf 1896 door de Duitse lettergieterij Berthold
re. Hierin vermeldden zij ook het bestaan van een
werden uitgegeven. Tot die groep behoort ook de
Amerikaanse Nobel-revival. Terecht constateren
Berthold Grotesk die model stond voor Nobel, een
Fuchs en Smeijers dat hun interpretatie van Nobel
schreefloze die in 1929 door de Lettergieterij Am-
veel uitgebreider is dan de Amerikaanse. Daaraan
sterdam op de markt werd gebracht. De bewerking
kan worden toegevoegd dat de vaderlandse versie
door de Lettergieterij Amsterdam werd uitgevoerd
niet alleen fraaier is maar ook dat de in Amerika ge-
onder leiding van Sjoerd H. de Roos. In Drukletters
produceerde Nobel zonder toestemming van de
schreef Groenendaal over Nobel het volgende: ‘Een
firma Tetterode tot stand is gekomen.
passende naam gaf de lettergieterij Amsterdam aan haar moderne schreefloze: Nobel Antieke. Inder-
In De letter als Kunstwerk (Amsterdam, 1951) verge-
daad mag hier van een nobele vorm gesproken wor-
lijkt architect dr. G. Knuttel het lettertype Nobel
den. Evenals bij de meeste soorten ook hier drie gra-
met de wereldberoemde Van Nelle-fabriek (1929)
den, licht, normaal en vet; bovendien nog cursief en
van de architecten Brinkman en Van der Vlugt: ‘De
smal. Vergeleken met de voorgaande schreeflozen
samenhang met de Nobel, in streven en uitvoering,
(Erbar Grotesk, Futura, Kabel, Elegant Grotesk)
dringt zich hier op. Het grondbegrip van de abstrac-
geeft de Nobel een strenge, regelmatige indruk’.
te kunst, het æsthetisch euect uitsluitend uit de ver-
Van Nobel werden in de loop van de tijd door
houdingen, uit de spanning tussen de formale het
Lettergieterij Amsterdam verschillende versies op
kunstwerk opbouwende elementen afgeleid, vond
de markt gebracht. Lettergieterij Amsterdam was
in beide toepassing, in een praktische, niet om het
gelieerd aan de Engelse fabrikant van regelzetma-
kunstwerk als zodanig gestelde opgave’.
chines Intertype. Van Nobel verschenen volledige
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJKL MNOPQRSTUVW XYZ&ŒÆÇØ ([{1234567890}]) abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ‘ßfiflçøñáàâäãå’ éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
2
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is
A Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405– 1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van
a
light
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ “&ŒÆÇØ” ([{1234567890}]) abcdefghijklmnopqr stuvwxyzœæfiflßçø áàâäãéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ 12345†©®%#•67890
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het typografisch centrum
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Jans-
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, druk-
3
18/20
14/18
OHamburgefons
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJKL MNOPQRSTUV WXYZ&ŒÆÇ 1234567890 abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ‘ßfiflçøñáàâäãå’ éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
4
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Chris-
A Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405– 1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van Dijck,
a
l i g h t i ta l i c
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ “&ŒÆÇØ” ([{1234567890}]) abcdefghijklmnopqr stuvwxyzœæfiflßçø áàâäãéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ 12345†©®%#•67890
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het typografisch centrum
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Jans-
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, druk-
5
18/20
14/18
OHamburgefons
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJKL MNOPQRSTUVW XYZ&ŒÆÇØ [{1234567890}] abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ‘ßfiflçøñáàâäãå’ éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
6
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw
A Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van
a
regular
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ &ŒÆÇØ ([{1234567890}]) abcdefghijklmnopqr stuvwxyzœæfiflßçø áàâäãéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ †©®%#•
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het typografisch centrum
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Jans-
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, druk-
18/20
14/18
OHamburgefons
7
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJK LMNOPQRSTUV WXYZ&ŒÆÇØ [{1234567890}] abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ‘ßfiflçøñáàâäãå’ éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
8
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typogra-
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel
A Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 – 1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van
a
r e g u l a r i ta l i c
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ “&ŒÆÇØ” ([{1234567890 abcdefghijklmnopq rstuvwxyzœæfiflßç áàâäéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ 12345†©®%#•67890
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het typografisch centrum van de
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405– 1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, druk-
18/20
14/18
OHamburgefonst
9
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJK LMNOPQRSTUV WXYZ&ŒÆÇØ [{1234567890}] abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ßfiflçøñáàâäãå éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
10
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit
A Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden
a
bold
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ “&ŒÆÇØ” ([{1234567890}]) abcdefghijklmnopq rstuvwxyzœæfiflßç áàâäéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ †©®%#•
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbe-
18/20
14/18
OHamburgefon
11
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ ([{&ŒÆÇØ}]) 1234567890 abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ‘ßfiflçøñáàâäãå’ éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Ne-
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van Dijck, wiens ontwerpen door de beroemde uitgeverij Elzevir in Leiden met suc-
A
a
condensed regul ar
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van Dijck, wiens ontwerpen door de beroemde uitgeverij Elzevir in Leiden met succes werden toegepast.
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ “&ŒÆÇ” ([{1234567890}]) abcdefghijklmnopq rstuvwxyzœæfiflßç áàâäéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ 12345†©®%#•7890
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnij-
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uit-
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typo-
13
18/20
14/18
OHamburgefonstiv
d t l l e t t er pro ef
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ [{&ŒÆÇØ}] 1234567890 abcdefghijklmno pqrstuvwxyzœæ ‘ßfiflçøñáàâäãå’ éèêëóòôöúùûüÿ ?!;:$£¥¢§¶@ †©®%#• 48/56
9/1999/1
14
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van Dijck, wiens ontwerpen door de beroemde
A
a
condensed bold
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De bekendste Nederlandse stempelsnijder uit de gouden eeuw is Christoffel van Dijck, wiens ontwerpen door de beroemde uit-
ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ “&ŒÆÇØ” [{1234567890}] abcdefghijklmnopq rstuvwxyzœæfiflßç áàâäéèêëóòôöúùûü !?.,-$£¥¢§¶@ †©®%#•
12/14
10/12
d t l n o b el
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405 –1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventien de eeuw was Nederland het typografisch centrum van de wereld. De be-
24/29 8/10
9/12
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468)
Nederland heeft in de ontwikkeling van drukletters altijd een grote rol gespeeld. Het zetten en drukken met losse loden letters was een Nederlandse uitvinding. Misschien dat Laurens Janszoon Coster (1405–1468) de uitvinder was ofwel een andere, onbekend gebleven, drukker. In de zeventiende
18/20
14/18
OHamburgefonstiv
15
d t l l e t t er pro ef
9/1999/1
16
