België - Belgique PB 1000 Brussel 1 1/1366
MAART - APRIL - MEI 2010
Magazine Netwerk Vlaanderen verschijnt driemaandelijks, 28e jaargang, nr 1
ANDERS OMGAAN
Wie wast ’t groenst?
met geld
Sam Van den plas (WWF):
“Financiering is hart van klimaatdebat”
4
Limburg waardeert compost met complementaire munt
14
Afgiftekantoor 1099 Brussel X, P2A8306 - Afzender: Netwerk Vlaanderen, Vooruitgangstraat 333/9, 1030 Brussel
edito
Netwerk gaat groen Welkom in dit groene magazine! Het leek ons een gepaste kleur, want op dit moment bereidt Netwerk Vlaanderen een dossier voor rond banken en klimaatverandering. Blijven banken ondanks het urgente probleem van de opwarming van de aarde, investeren in milieuvervuilende projecten? De financiële sector speelt al een tijdje in op het toegenomen bewustzijn rond klimaatverandering en biedt massaal ‘groene’ producten aan. Pro-actief of arrogant? Netwerks rapport Beleggers op hete kolen uit 2008 toonde al aan dat er in Belgie ‘klimaatfondsen’ bestaan die die naam niet waardig zijn. Een mini-dossier op pagina 9 laat zien dat er ook in het buitenland hevig ge-greenwashed wordt. Desalniettemin zijn banken wel degelijk in staat een positieve rol te spelen in de strijd tegen klimaatverandering. Dat zegt ook Sam Van den plas, klimaatexpert van WWF in een interview op pagina 4. Zijn organisatie werkt samen met Friends of the Earth, Greenpeace en Bond Beter Leefmilieu mee aan het onderzoek van Netwerk. Met het uitzicht op een nieuwe campagne heeft ook dit magazine een kleine pimp ondergaan. Er zijn meer korte nieuwsberichten en er is een nieuwe rubriek Stakeholder, waarbij we steeds iemand uit onze achterban aan het woord laten. Heb je suggesties voor stakeholders of andere interessante onderwerpen, laat het ons weten. Veel leesplezier! Marjon Meijer
[email protected] / +32 2 201 0770
INHOUD 2 edito Netwerk gaat groen 3 KORT 4 INTERVIEW “Banken kunnen enorme positieve rol vervullen voor klimaat” 7 RECENSIE Federale overheid laat omstreden activiteiten geredde banken ongemoeid 8 MINI-DOSSIER Greenwashing 10 INTERVIEW Rentevrij zoekt Netwerk 12 KORT 13 STAKEHOLDER “Banken zijn onverantwoorde risico’s aangegaan” 14 IN DE KIJKER Complementair geld in Limburg zet milieu op de e-kaart 16 achter de schermen 2
Foto: Lode Saidane
Een op vijf Vlamingen vertrouwt zijn bank niet meer Zes procent van de Vlamingen is van bank veranderd als reactie op de financiële crisis – enorm veel volgens specialisten. Een kwart zag zijn inkomen verminderen en een op de vijf vertrouwt zijn bank niet meer. Dat zijn enkele opvallende resultaten uit de peiling over de aanpak van de economische crisis uitgevoerd in opdracht van MO* Magazine. Twee op de drie (vooral 55-plussers) vindt het goed dat de overheid de banken heeft gered. Anderzijds zou maar 21 % zijn geld toevertrouwen aan een bank die de overheid nu zou oprichten. Eveneens twee op de drie vindt dat banken een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben, dat ze meer moeten doen dan winst maken. Van de ondervraagden vindt 55 % dat de overheid de banken en financiële instellingen moet verplichten om het hun toevertrouwde geld te investeren in de strijd tegen klimaatverandering. Deze wensen komen nog niet overeen met de realiteit. Paul de Grauwe legt in een reactie in MO* uit waarom er desalniettemin zo weinig (publieke) kritiek is op de maatregelen die banken en de overheid hebben genomen: “De grote meerderheid van de mensen begrijpt die financiële wereld niet echt. En de meeste journalisten geloven de verhalen van de bankiers.” Zie het februarinummer van MO* en www.mo.be
Netwerk BankTracker van het jaar Op de tweejaarlijkse meeting van BankTrack, het internationale netwerk van NGO’s en individuen die de private financiële sector kritisch volgen, is naar goed gebruik de BankTracker van het jaar verkozen. Netwerk behaalde samen met de Engelse organisatie PLATFORM een gedeelde eerste plaats. Netwerk kreeg de award voor haar werk aan Bankgeheimen, de Belgische site die in 2007 werd gelanceerd en waarvan inmiddels ook een Europese versie, www.banksecrets.eu, bestaat. PLATFORM was laureaat dankzij haar inspanningen rond de Royal Bank of Scotland. Deze bank is tijdens de financiële crisis feitelijk genationaliseerd, maar blijft investeren in projecten die milieuvervuilend of sociaal onverantwoord zijn (zie ook pag. 9).
Royal Bank of Canada wint Greenpeace award voor meest vervuilende bedrijf
De Royal Bank of Canada heeft uit handen van de Berne Declaration en Greenpeace de Public Eye KORT Global Award gekregen voor hun ‘uitzonderlijke bijdrage aan de bevordering van klimaatverandering’. Aangezien de vertegenwoordigers van de bank weigerden te komen, nam Brant Olson van Rainforest Action Network de prijs in ontvangst. Hij zei: “Internationale banken kunnen niet langer negeren dat hun financiering impact heeft op het klimaat, de mensen en de toekomst van deze planeet. De Public Eye Award laat zien dat er weMet de ratificatie van de Clustermunitie reldwijd een toenemende zorg is over de miljarden Conventie door Burkina Faso en Moldavië is dollars die in destructieve projecten als teerzand het verbod op gebruik, doorvoer, opslag en gepompt worden. De wereld kijkt naar RBC.” RBC productie van clustermunitie nu echt van kracht. Ook rond de financiering is de hoofdfinancier van bedrijven die olie uit de van clustermunitie beweegt er van alles: het onlangs verschenen rapport teerzanden in Alberta winnen. Oliewinning uit Worldwide Investments in Cluster Munitions van IKV Pax Christi en Netwerk teerzand genereert drie keer zoveel CO2 als conVlaanderen en de campagne Stop Explosive Investments hebben internationaal ventioneel gewonnen olie. Voor de winning ervan tal van campagnes en rapporten tot gevolg. Verschillende landen waaronder is het nodig grote oppervlakten bos om te ploegen Nederland, Zwitserland en Denemarken namen juridische stappen om investe- en water zodanig te vervuilen dat de afvalvijvers ringen in clustermunitieproducenten te verbieden. Belgische parlementsleden zichtbaar zijn vanuit de ruimte. De impact op de en diplomaten speelden een cruciale rol in het proces dat heeft geleid tot de gezondheid van de lokale bevolking is enorm: het Clustermunitie Conventie, maar minister Reynders brengt die voortrekkersrol aantal gevallen van kanker ligt 400 keer zo hoog in het gedrang (zie pag. 12). als normaal.
Clustermunitie Conventie treedt in werking
3
“Banken kunnen enorme positieve rol vervullen voor klimaat”
Sam Van den plas van WWF over de strijd tegen klimaatverandering
interview
WWF België is een NGO actief op het gebied van bossen, bedreigde diersoorten, zoet water, oceanen, toxische stoffen en klimaatverandering. Ze voeren sensibiliseringscampagnes, helpen bedrijven hun milieu-impact te verkleinen, wegen op het beleid en zetten hierbij de stem van het publiek in om structureel iets te veranderen. Sam Van den plas begon in september 2005 als enige klimaatexpert halftijds bij WWF België. Inmiddels werken er in Brussel drie voltijds krachten op het thema. “Er is sindsdien veel meer aandacht gekomen voor het klimaat. In 2005 had nog niemand van The Inconvenient Truth gehoord. Met de bekendheid is het snel gegaan, ja, maar op andere vlakken gaat het weer veel te traag. Wat zijn de gevaren van klimaatverandering? Onze CO2-uitstoot verstoort het evenwicht in de atmosfeer. Hierdoor komen ecosystemen in gevaar – de core business van WWF. Maar veel belangrijker nog: de maatschappij en de economie raken ontwricht. Het wordt echt gevaarlijk als de temperatuur meer dan twee graden Celsius stijgt. Dan komen we in een onbekende zone terecht. De temperatuurstijging heeft namelijk zaken tot gevolg die wetenschappers niet kunnen voorspellen en waar we geen controle op hebben. Bijvoorbeeld het smelten van het ijs op de Noordpool. Dat op zich is al een hele verandering, maar daar komt bij dat sneeuw wit is en dus het zonlicht weerkaatst. Water daarentegen absorbeert de warmte:
4
het zeewater warmt op. Een ander voorbeeld is de dooi van de permafrost [het verschijnsel dat in bepaalde gebieden nabij de polen en in het hooggebergte de ondergrond nooit helemaal ontdooit, red.]. Daarbij komt methaan vrij, een broeikasgas vele malen sterker dan CO2. Zo zijn er nog tal van verschijnselen. Het is alsof we een bal de berg op rollen en hem op het toppunt moeten laten gaan, niet wetende waar hij heen gaat. Jij was bij de klimaatonderhandelingen in Kopenhagen. Waren jullie goed vertegenwoordigd? Van WWF International waren er 120 mensen in het Bella-centrum, waar de onderhandelingen plaatsvonden. Maar ook de Belgische NGO’s uit ons netwerk waren er allemaal: BBL, Greenpeace, Inter-environnement Wallonie, 11.11.11… Is dat een sterke club? Ja. België is een klein land met een complexe structuur, wat het voor organisaties als de onze
Vijver met afval van oliewinning uit teerzand, Canada.
context een grote rol speelt. De ontwikkelingslanden hebben geld nodig om zich aan te passen en om onze schone technologie – windmolens, efficiënte voertuigen, etc. – te implementeren zodat Uit het blog dat je voor De Morgen bijhield, ze niet hetzelfde pad inslaan als het Westen heeft spraken aanvankelijk veel goede moed en hoge gedaan. Daarbovenop zitten we ook nog met een verwachtingen. Wat was het moment waarop je miljard mensen die nu geen toegang hebben tot voelde dat het de verkeerde kant opging? energie. Er wordt voorspeld dat de energievraag in Met de speech van Obama in de plenaire vergade- 2050 verdubbeld zal zijn. Een hele uitdaging dus. ring. Niet dat het zijn schuld was dat er geen sterk akkoord is gekomen, maar daaruit sprak niet het Nemen jullie de rol van banken mee in jullie soort ambitie dat we verwacht hadden. campagnes? Voor WWF is het zeker belangrijk om ook op de fiWat is de rol van geld in de discussies over het nanciële sector in te zetten. We erkennen dat banklimaat? ken als hefboom werken en geloven dus ook dat ze Financiering is het hart van het debat. Er is ten eer- een enorme positieve rol zouden kunnen vervullen ste veel geld nodig om voor de eigen deur te vegen. in de strijd tegen klimaatverandering. Naar de conEr moet budget komen voor een heroriëntatie naar sument toe doen ze al goede dingen: initiatieven schone technologie. In de VN-context daarnaast, als autoverzekeringen die goedkoper zijn naarmate is het belangrijk dat de geïndustrialiseerde landen je minder rijdt of leningen die voordeliger uitpakhun verantwoordelijkheid opnemen. Dat zijn we ken als je je huis isoleert zijn lovenswaardig. Aan historisch gezien verschuldigd: het is ónze CO2 die de andere kant gaan banken dat ook alleen maar nu het probleem vormt, daar hebben China en India doen binnen een stabiel kader: de juiste technoloniet veel mee te maken. Tegelijkertijd zitten de ar- gie en regelgeving moeten beschikbaar zijn. mere landen cynisch genoeg wel als eerste met de gevolgen van klimaatverandering. Als de zeespiegel Verderop in dit magazine staat een artikel over in Nederland stijgt, zijn er modellen en middelen greenwashing. Merken jullie daar veel van in om daarop te anticiperen en dijken te bouwen. In jullie samenwerking met bedrijven? Afrika ontbreekt die capaciteit. Dat is de tweede Hoe meer het milieu publieke aandacht krijgt, hoe reden waarom financiering in de internationale meer bedrijven opportuniteiten zien om op het extra belangrijk maakt om te focussen. Iedereen heeft zijn eigen zwaartepunt en we werken veel samen.
Foto: WWF / Christèle Devos
Foto: David Dodge, The Pembina Institute
“Financiering is het hart van het klimaatdebat”
» 5
»
“Investeringen in steenkool helpen het klimaat om zeep”
groene bewustzijn in te spelen. Dat kan zeer goed zijn. Maar soms misbruiken ze ook milieuargumenten om hun ecologische voetafdruk onder de mat te schuiven. Wat wij altijd doen als we bedrijven onderzoeken, is kijken naar het geheel. Terwijl een bedrijf zelf nogal eens de neiging heeft om te denken ‘Wat is mijn aandeel in de productieketen?’ Een voorbeeld: een reisbureau kan denken dat ze goed bezig zijn als ze hun kantoren energiezuinig inrichten maar daarbij compleet over het hoofd zien dat ze met hun vliegtuigen een enorme hoeBurning Pandas in Kopenhagen, 2009. veelheid CO2 uitstoten. Je moet ook bekijken met Copyright WWF-België / Annick Vanderpoorten welke leveranciers je werkt, welke ruwe grondstoffen je gebruikt en wat er met je product gebeurt nadat je het op de markt hebt gebracht. Zo heeft Oliewinning uit teerzand tenslotte, is ook extreem Sony na advies van ons het gebruik van hun ap- schadelijk en er wordt meer en meer in geïnvesparaten energiezuiniger gemaakt. Soms gebeurt teerd. Door de hoge olieprijzen gaan mensen greenwashing door onwetendheid van een bedrijf, steeds dieper en verder op zoek naar olie. Door maar het kan ook een marketingstrategie zijn. het feit dat de olie vermengd is met zand, kost deze vorm van oliewinning veel meer energie In het rapport over banken en investeringen dan gewone oliewinning. Daarbij is er heel veel in milieuvervuilende bedrijven dat Netwerk water voor nodig. De olieverslaving gaat ver: in binnenkort uitbrengt, worden de sectoren Canada zijn ze er nu zelfs over aan het denken om steenkool, teerzand en ontbossing behandeld. kerncentrales te plaatsen om het grondwater op Welke van deze bedrijfstakken is het meest te warmen zodat de winning makkelijker gaat. Als schadelijk? je ook maar even uit het plaatje stapt, zie je dat Goh… ontbossing is wereldwijd verantwoordelijk dit totaal absurd is. Dit is echt zo’n verhaal waar voor één vijfde van alle CO2-uitstoot. Maar het is onze kleinkinderen later van zullen zeggen: waren geen nieuw probleem, in de jaren ’70 en ’80 werd jullie gek misschien?! Alleen maar om die laatste er ook al volop Amazonewoud gekapt. Klimaatver- druppels olie uit de grond te krijgen. andering biedt hier een nieuwe insteek. Dus, welke wordt het? Steenkool is een heel CO2-intensieve brandstof, het Ik wil eigenlijk niet kiezen, ze verdienen allemaal stoot per kWh (kilowattuur) veel meer uit dan bij- grote aandacht. Steenkool staat het dichtst bij ons voorbeeld gas of olie en is daarmee goed voor één en de bouw van nieuwe vervuilende centrales in vijfde van de CO2-uitstoot in Europa. Tegelijkertijd België en Europa moet in elk geval stoppen.” is het heel goedkoop en in grote hoeveelheden aanwezig. In landen als China en Rusland ligt Interview: Marjon Meijer het letterlijk voor het oprapen. Vreemd genoeg is steenkool ondanks het klimaatprobleem echt aan een comeback bezig: in Europa staan er vijftig nieuwe steenkoolcentrales gepland. Zo’n centrale gaat tientallen jaren mee, als we daarvoor kiezen zetten we onszelf echt vast. Een euro voor energie kan maar één keer worden uitgegeven, dus kiezen voor steenkool betekent ook dat er niet wordt geïnvesteerd in hernieuwbare energie. Dergelijke keuzes helpen het klimaat echt om zeep.
6
Federale overheid laat omstreden activiteiten geredde banken ongemoeid
Foto’s: Berber Verpoest en Mathias Bienstman, Mo* maart 2010
recensie
Documentaire Zwijggeld doet opmerkelijke onthullingen BNP Paribas, KBC en Dexia zijn een jaar na hun redding door de overheid nog steeds actief in belastingparadijzen. Ze hebben tientallen dochterondernemingen, fondsen en trusts op de Kaaimaneilanden en in Jersey en enkele op Bermuda. Dat blijkt een uit een onderzoek dat Berber Verpoest en Mathias Bienstman deden voor Mo* magazine. Ze maakten er de documentaire Zwijggeld over, te bekijken op www.vimeo.com Uit het onderzoek blijkt dat minister van Financiën Didier Reynders de macht die samen gaat met de overheidsinterventie van 20 miljard euro stevig in handen heeft. Hij controleert het investeringsvehikel van de staat, de FPIM. Hij plaatste er getrouwen. Dat deed hij ook reeds in de bestuursraden van de geredde banken. Bij KBC en Dexia plaatste hij zijn (ex) kabinetsmedewerkers Pierre Wunsch en Koen Van Loo. Bij BNP Paribas piloteerde hij ex-ING ceo Michel Tilmant. Wat de overheidsbestuurders doen, is heel wat minder duidelijk. Noch parlementairen zoals kamerlid Dirk Van der Maelen, noch specialisten zoals Raymond Van Ermen, hebben er een goed zicht op wat de overheid bepleit aan de bestuurstafels van de geredde banken. Documenten daarover zijn niet publiek. Minister Reynders antwoordt nietszeggend op parlementaire vragen omtrent de rol van de overheidsbestuurders in de drie financiële instellingen. Toch stoot het onderzoek naar de rol van de overheid in de geredde banken op enkele opmerkelijke vaststellingen. Zo investeren de banken waar de overheid aan de bestuurstafel zit, samen voor 372 miljoen euro in zeven ondernemingen die op een zwarte lijst van de Noorse regering staan. De bedrijven deden ernstige inbreuken op de milieunormen en de mensenrechten. In de documentaire Zwijggeld komt het voorbeeld van het mijnbouwbedrijf Vedanta aan bod. Dat is een onderneming die een landstrijd uitvecht met een inheemse stam in India, die doet denken aan de film Avatar.
Ook hebben BNP Paribas, Fortis, KBC en Dexia elk nog tientallen filialen, fondsen en trusts op de Kaaimaneilanden en in Jersey en enkele op Bermuda. Een telling op basis van financiële documenten en bedrijvenregisters in die drie beruchte offshore centra komt op 19 entiteiten van Dexia, 38 van KBC en 88 van BNP Paribas en BNP Paribas Fortis samen. De overheidsbestuurders, de Federale Participatie en Investeringsmaatschappij (FPIM) noch minister Reynders wilden reageren op de onderzoeksbevindingen van Bienstman en Verpoest. Marjon Meijer
Berber Verpoest en Mathias Bienstman deden voor Mo* zes maanden lang onderzoek naar de rol van de overheid in de geredde banken BNP Paribas, KBC en Dexia. Ze kregen daarvoor de steun van het fonds Pascal Decroos, dat diepgravende journalistiek wil bevorderen. Mathias Bienstman is medewerker van Netwerk Vlaanderen, maar tevens een gedreven onderzoeksjournalist, die cameraman en monteur Berber Verpoest leerde kennen bij de Gentse stadskrant TiensTiens.
7
MiniDossier
Greenwashing Verschillende financiële instellingen lanceerden beleggingsproducten en andere fondsen die inspelen op het toegenomen klimaatbewustzijn. Maar doen ze dat op de juiste manier? Klanten die willen beleggen met aandacht voor het milieu hebben recht op eerlijke producten. Banken die fondsen op de markt brengen onder de term ‘duurzaam’, ‘groen’ of ‘klimaatvriendelijk’, kunnen dit alleen doen als dat product ook echt investeert in bedrijven die een voortrekkersrol spelen op vlak van milieu en geen contraproductieve activiteiten ontwikkelen. Het rapport Beleggers op hete kolen uit 2008 van Netwerk Vlaanderen samen met Friends of the Earth, Greenpeace, WWF en BBL toonde al aan dat er in België ‘klimaatfondsen’ of ‘groene fondsen’ bestaan die deze naam niet waardig blijken. Maar ook internationaal kunnen ze er wat van. Netwerk presenteert enkele gedurfde voorbeelden van greenwashing.
8
Crédit Agricole interpreteert doorzichtigheid op geheel eigen wijze. De Franse grootbank voert op dit moment campagne rond de slogan Back to common sense, it’s time for green banking, uitgesproken door niemand minder dan Sir Sean Connery. Met een tv-spotje en paginagrote advertenties in internationale kranten als Financial Times en The Wall Street Journal wil de bank haar zaken internationaal uitbreiden. De reclamecampagne wordt aangevallen door Friends of the Earth Frankrijk. Crédit Agricole zit namelijk voor honderden miljoenen dollars in vervuilende oliewinpraktijken in Afrika. Yann Louvel van Friends of the Earth: “Dit is zonder twijfel het slechtste voorbeeld van greenwashing dat we ooit hebben gezien.” Samen met France Nature Environnement is Friends of the Earth naar de Franse raad voor de reclame gestapt.
Folders Royal Bank of Schotland: knap staaltje knip- en plakwerk De Royal Bank of Schotland verspreidde in 2008 honderdduizenden glossy flyers getiteld RBS & the Environment, waarop ze het publiek onder meer liet weten dat ze alleen kredieten geeft aan projecten die voldoen aan een bepaalde sociale en milieuvriendelijke standaard. RBS beweert ook actief bij te dragen aan de transitie naar een koolstofarme economie. De Britse studentenorganisatie People & Planet maakte vlug korte metten met dit verhaal door aan te tonen hoe selectief en misleidend de flyer is opgebouwd en hoe het de realiteit tegenspreekt. RBS investeerde tussen mei 2006 en april 2008 maar liefst 16 miljard dollar in de steenkoolindustrie. Dit volstond voor People & Planet om RBS de Greenwash Award 2008 toe te reiken voor ‘haar enorme investeringen in bedrijven die klimaatverandering versnellen’. Zie ook www.oyalbankofscotland.com
©Peter Zvonar
‘t Gezond verstand van Crédit Agricole
Wereldbank ontwikkelt meervoudige persoonlijkheid De Wereldbank probeerde zich in 2008 te heruitvinden als wereldleider op het gebied van klimaatoplossingen. Dit zette Oil Change International en Friends of the Earth VS ertoe aan de straat op te gaan en verkleed als bankiers vaten olie en kolen groen te schilderen. Een woordvoerder vertelt: “We willen een waarschuwing uitbrengen: laat je niet voor de gek houden. De Wereldbank heeft een geweldig milieuvriendelijke retoriek. Ze houden van de natuur, ze geven om het klimaat. Maar als je kijkt naar wat ze eigenlijk doen, zie je dat zij juist degenen zijn die de grootste veroorzakers van klimaatverandering financieren: kolen, olie en gas. Wat het meest zorgbarend is, is dat hun investeringen in steenkool alleen maar groeien, zelfs immens groeien. De totale investeringen in fossiele brandstoffen lagen in 2008 rond de 3 miljard per jaar. Voor een bank die pretendeert het klimaat te redden is dat ongelooflijk.”
9
Tussen de koepels en de kravatten Interview
Rentevrij zoekt netwerk
Zes jaar geleden trad Frederik Matthijs in dienst bij de vzw Netwerk Vlaanderen. Zijn opdracht: een coöperatieve vennootschap oprichten, van waaruit rentevrije leningen kunnen worden gegeven aan organisaties met een maatschappelijke meerwaarde. Hij vond aandeelhouders in het Kringloopfonds en Ethias en verdubbelde zo het miljoen startkapitaal uit Netwerk Vlaanderen. Na vijf jaar Netwerk Rentevrij is de verhoopte groei uitgebleven, maar de vraag groter dan ooit. “Rente is binnen Netwerk Vlaanderen altijd een groot thema geweest: je geeft alleen een lening als je genoeg geld hebt. Als je daarvoor rente vraagt, word je al slapend rijk. Het is een cruciaal principe in de huidige werking van geld in onze maatschappij, maar wel een die de kloof tussen arm en rijk steeds groter maakt. Netwerk Vlaanderen wilde eerst zelf een bank oprichten waar je rentevrij zou kunnen sparen en lenen, maar toen dat niet lukte, besloten ze het via een cvba te proberen.
hangen, zijn ze geneigd te cofinancieren. Instanties evengoed. Over het algemeen kun je zeggen dat die tien financiers bestaan uit zes particulieren, twee sympathiserende organisaties en twee lokale overheden, vakbonden of mutualiteiten.
Wat is jouw favoriete project, waar ben je het meest trots op? Goh... een heel schoon project vind ik De Wroeter vzw in Limburg. Dit is een centrum voor arbeidszorg, waar mensen die eigenlijk overal buiten de Dergelijke banken bestaan (zie kader), maar boot vallen, aan de slag kunnen. De Wroeter verNetwerk Rentevrij is iets unieks. Hoe komt dat? koopt levensmiddelen – brood, taartjes – die zij Onze unique selling point is de cofinanciering. Voor zelf hebben gemaakt, van A tot Z. En de mensen elke 2 euro die wij uitlenen, moet de organisatie die daar komen werken mogen zelf kiezen waar zelf 1 euro rentevrije lening ze in het proces willen meeuit de eigen achterban halen. helpen. De een kiest ervoor Hiermee creëer je betrokkenhet meel te maken, een ander heid én er komt privékapitaal zegt ‘ik wil de blikjes en het vrij. Onze klanten krijgen plastic sorteren’ en dat werkt. gemiddeld leningen tussen de 1500 euro en 2500 Het vervult een maatschappelijke behoefte, maar euro van zo’n tien financiers. het gaat verder: als je daar komt, iedereen is zo blij, zo fier op zijn job. En dat komt door hoe De Vrienden en familie? Wroeter het werk organiseert: ze gaan uit van parDat gebeurt, maar er hoeft niet per se een per- ticipatie, van een democratische besluitvorming, soonlijke relatie te zijn. Een mooi voorbeeld allemaal zaken waar Netwerk Rentevrij heel hard hiervan zijn de Wereldwinkels: hier komen veel achter staat. Omgekeerd kiezen zij ook expliciet mensen uit de middenklasse die graag iets goeds voor ons, omdat ze geloven in de manier waarop willen doen. Als zij in de winkel een oproep zien wij werken. De Wroeter heeft als cofinanciering
“Cofinanciering creëert betrokkenheid”
JAK maakt van rente een complementaire munt Bij de Zweedse JAK bank kunnen mensen rentevrij sparen en lenen volgens een puntensysteem. Stel, je bent jong, hebt nog geen grote plannen maar wel een aardig inkomen, dan kun je rentevrij sparen. Hoe meer je spaart, hoe meer punten je verzamelt. Deze punten kun je later, als je een huis wilt kopen bijvoorbeeld, weer inzetten om rentevrij te lenen. Het systeem werkt evengoed andersom: je kunt beginnen met lenen, als je later maar ‘naspaart’. Verzamelde punten kun je ook aan je naasten of aan organisaties met een maatschappelijke meerwaarde, geven. Het coöperatieve verbond JAK (Jord Arbejde Kapital = Grond Arbeid Kapitaal) werd in Denemarken opgericht tijdens de Depressie. Ze ontwikkelden een rentevrij leen- en spaarsysteem en een complementaire munt. Beiden moesten ze opgeven tot na WO II. De experimenten inspireerden een groep in Zweden, die in 1965 het puntensysteem bedacht. In 1997 kregen zij een vergunning om een bank te worden. Het uiteindelijke doel van JAK is om rente als economisch instrument af te schaffen. Zie www.jak.se
10
60 leningen losgekregen, voor in totaal 90.000,euro en wordt dus bijzonder sterk gedragen. Jullie zijn er inmiddels in geslaagd met succes ruim zeventig leningen uit te keren. Toch had je gedacht dat je na vijf jaar verder zou staan. Wat scheelt eraan? Het kapitaal. We hebben nu 3 miljoen, terwijl we eigenlijk op het dubbele hadden gerekend. Is het zo moeilijk om aandeelhouders te vinden? Ja, we blijven een onbekend product met – ondanks onze naam – een te beperkt netwerk. Aan de zijde van de aandeelhouders dan, want de kredietvragen stromen binnen. Als gevolg van de crisis kregen we voorjaar 2009 zelfs veel aanvragen van klassieke commerciële bedrijven die bij hun bank een njet hadden gekregen. Niks mis mee, maar wij zijn op zoek naar organisaties die uitdrukkelijk willen bijdragen aan een duurzame samenleving.
Wat is de grootste verandering in jullie dagelijks werk, vergeleken met vijf jaar terug? Dat we meer en meer een adviesfunctie op ons nemen. We worden gezien als specialist in het screenen van aanvragen. Instanties die zelf leningen willen geven, vragen aan ons advies over hoe dat moet. Dat begint een inkomstenbron te worden. Momenteel geven we advies aan Triodos, aan OYA cvba en aan een gemeente. Hoe zie jij Netwerk Rentevrij over vijf jaar? Dan hoop ik op een verdubbeling van het kapitaal zodat we aan het niveau van de aanvragen tegemoet kunnen komen, op een uitbreiding van ons advieswerk, op een bancaire partner en op samenwerking met meer koepels als de Wereldwinkel en de Vereniging voor Wijkgezondsheidscentra. We hopen mee!” Interview: Marjon Meijer
Rojm: “Lening Rentevrij is meer dan een financiële operatie” Het Regionaal Open Jeugdcentrum Mechelen (ROJM) ontving 5 jaar geleden haar eerste lening van Netwerk Rentevrij en betaalt binnenkort de laatste af. Het heeft ze van een negatief resultaat van 60.000 euro naar een positief resultaat van 60.000 euro gebracht. Rudi Possemiers van ROJM: “De leningen van Rentevrij hebben ons door een moeilijke periode geholpen. We waren in de problemen geraakt doordat subsidiëring van de lokale overheid telkens werd uitgesteld. We hadden geen controle meer over de situatie en vreesden voor ons personeel.” Met een rentevrije lening en 50% cofinanciering kwamen ze er bovenop. ROJM kreeg de ruimte om inspanningen te doen om te besparen. “De andere helft van het geld leenden we van dertig individuen. Deze mensen waren zo direct ook bij ons betrokken en namen een stuk verantwoording op zich om mee te denken over besparingen en mogelijke andere middelen. Het is meer dan een financiële operatie die Netwerk Rentevrij levert: het is een manier van denken waar een vzw mee verder kan.”
Meer info? Bel 02 274 00 17 of mail naar
[email protected]
11
kort
Tabaksproducenten uitgesloten van Noors Pensioenfonds
doe mee
11 april 2010: Netwerk klavert in Gent
Kom zondag 11 april allemaal naar Gent, want dan is het (k)laveren geblazen! In samenwerking met talrijke partners organiseert de Gezinsbond een Het Noors ministerie van Financiën heeft besloten dag rond het thema ‘geluk’. Aan de hand van vier wandelingen rond geluk 17 bedrijven die tabak produceren uit te sluiten en wonen; geluk en werk; geluk en samenleven en geluk en rijkdom kunnen van het Noors Pensioenfonds. De investeringen in bezoekers proeven van de stad, bijzondere panden bezoeken en deelnemen aandelen van deze bedrijven zijn al stopgezet. Het aan activiteiten voor jong en oud. In het kader van de laatste wandeling Fonds zette eerder bedrijven op hun zwarte lijst richt Netwerk Vlaanderen samen met Wereldcentrum vzw het Gerechtsgebouw omwille van ernstige milieuvervuiling, mensen- opnieuw in. Want geld maakt niet gelukkig, maar inzicht in hoe ons geld rechtenschendingen of productie van inhumane kan bijdragen aan een betere wereld, misschien wel! Inschrijven op www. wapens. Er was al een tijd discussie over het al klavereningent.be of ter plekke. dan niet uitsluiten van tabaksproducenten uit het fonds. “Recente ontwikkelingen als de Conventie over Tabakscontrole en de vernauwing van de Noorse Tabakswet in ogenschouw genomen geloven we dat het tijd is om tabak uit het fonds uit te sluiten,” aldus de Noorse minister van Financiën Sigbjørn Johnsen. Het Noors Pensioenfonds is Dit jaar biedt nieuwe kansen voor nuclehet belangrijkste Noorse staatsfonds en één van aire ontwapening. Voormalige ministers ’s werelds grootste beleggingsfondsen. De wijze en regeringsleiders uit de Verenigde waarop het fonds ethische ondergrenzen hanteert, Staten, Groot-Brittannië, Duitsland, Itais volgens Netwerk Vlaanderen een goed voorbeeld lië en Noorwegen hebben de afgelopen voor banken en andere financiële instellingen die maanden opgeroepen voor een kernwageld van klanten beheren. penvrije wereld. De campagne Bomspotting van Vredesactie wil hiervan profiteren. Op 3 april 2010, één maand vóór de NPT Review Conference wordt er massaal en geweldloos actie gevoerd aan talrijke Europese NAVO-kernwapenbasissen. In België was in 2007 het eerste land ter wereld dat België verwacht Vredesactie je in Kleine een wet aannam waarmee investeringen in be- Brogel. Kom met je vrienden, familie drijven die antipersoonsmijnen en clustermunitie of sportclub naar de militaire basis en produceren, verboden worden. Die wet werd in de verhinder dat de illegale atoombommen gebruikt kunnen worden. Inschrijven zomer van 2009 uitgebreid met investeringen in op www.bomspotting.be wapens met verarmd uranium. Tot op heden is de Belgische regering er niet in geslaagd de wet te implementeren, omdat de minister van Financiën het nalaat een zwarte lijst van schadelijke bedrijven op te stellen. Zo’n lijst is noodzakelijk voor de wet, omdat hij informatie bevat die individuele Steun de actie Earth Hour van WWF en doe op 27 maart tussen 20.30 en beleggers en financiële instellingen in staat stelt 21.30 uur samen met duizenden andere mensen, bedrijven en overheden het er zeker van te zijn dat ze de wet naleven én voor licht uit. Earth Hour maakt deel uit van een internationale WWF-campagne de regering om dat te kunnen controleren. Hier- tegen de klimaatverandering. Met zo’n positief statement wil WWF de druk mee zet minister Reynders de koploperspositie van op de wereldleiders aanhouden, zodat ze met heel wat meer ambitie dan in Kopenhagen zullen onderhandelen op de volgende klimaatconferentie van de België inzake clustermunitie op het spel. VN in Cancun, Mexico, op het einde van dit jaar.
3 april 2010: Europese actiedag tegen kernwapens
België verliest koploperspositie
27 maart 2010: Mag het licht uit? Doe mee met Earth Hour!
12
stakeholder
“Banken zijn onverantwoorde risico’s aangegaan”
In deze nieuwe rubriek bezoeken we iemand uit onze achterban. Dit keer is dat Theophile Gaston Duym (70), geboren te Zwijndrecht en woonachtig op de Antwerpse Linkeroever. “Ik ben een marxistisch socialist. Mijn ouders hebben me wel laten dopen, maar dat was om niet te worden nagewezen in het dorp. In feite leefden we vervreemd van het geloof. Nu denk ik erover om me te laten excommuniceren. Maar: beter een rechtschapen christen dan een salonsocialist.”
Een man met een baard “Ik moet u bekennen dat ik indertijd heb ‘geflirt’ met het communisme. Dat was op de scheepswerf waar ik altijd heb gewerkt. Iedereen was lid van de vakbond en bereid te strijden. Maar wacht, ik zal mij filosofisch identificeren.” Theophile Duym komt terug met drie boeken: een biografie van Marx, Marx over Lenin en een kritische inleiding op Marx’ filosofie. “Kritisch, want ik ben ook geen blinde volger. Ook in Marx’ theorie zitten foutjes.” Zoals? “Het doet me pijn het te zeggen, maar Marx ging mee in het radicaal oraal imperialisme van Hegel.
schandaal de andere opvolgt, zoeken ze terug naar het socialistisch bewustzijn. Ze zullen wel moeten.”
Marx was half Joods, maar hij werd niet Joods opgevoed, eerder liberaal. Staatscontrole Hij voelde zich Duitser en internationalist. Hij kwam in aanraking met het Frans – utopisch – socialisme en onder invloed van de industrie in Engeland “Ik zou graag hebben dat de CEO’s van de banken en de oude Duitse filosofie, besloot hij het wetenschappelijk socialisme te wat minder grote premies zouden krijgen. Ze schrijven. De Christenen hadden Kant en Heidegger, het proletariaat moest mogen gerust goed de kost verdienen: ze hebben ook een filosofie, potverdorie! ‘Engels,’ vroeg hij, ‘wil je me daarbij helpen?’ gestudeerd en dragen verantwoordelijkheid – als ze die nemen tenminste. Weet u wat ik aan premie ‘Natuurlijk,’ zei Engels, ‘ich bin doch dein engsten Freund.’ kreeg toen ik met brugpensioen ging? 120 frank! Ik zou u echt willen aanraden om naar Trier af te reizen en het geboortehuis Voor 45 jaar werk in de stank en de vuiligheid. Kijk van Marx te bezoeken. Ik ben er geweest. Als een moslim die in Mekka aan- hier,” meneer Duym trekt zijn broekspijn op en er komt, zo voelde ik me! Hier sta ik dan, dacht ik, op de geboortegrond van een komt een groot litteken tevoorschijn. Het loopt groots filosoof. Een man met een baard. Hij is begraven in Londen. Workers of dwars over zijn knie, “21 jaar was ik en ik viel 15 meter diep, patat no beneije. Ze hebben me voor all lands unite, staat er op zijn grafsteen. dood opgeraapt, sindsdien ben ik 8% invalide. Ja, ik heb een talenknobbel. Op school heb ik leren lassen en branden. Voor Banken zouden geen nutteloze producten, geen de rest ben ik autodidact.” rommelkredieten mogen aanbieden. Ze hebben grote fouten gemaakt, zijn risico’s aangegaan die Stationsromanneke niet verantwoord waren. Kijk, een kostuum op af“Binnen het Marxisme is een grote rol weggelegd voor het humanisme. Maar betaling, dat kan je wel eens doen. Maar dit was dat willen kapitalisten liever niet zien, die zien de socialisten als volk met het geen kostuum meer. Als Marxist ben ik er natuurlijk mes tussen de tanden. Karl Popper zegt dat het socialisme een vals bewust- voorstander van dat de banken genationaliseerd zijn is. Maar al die mensen bij GM en Opel, die nu vechten voor hun boterham, worden. Of als dat niet gaat toch minstens onder die doen dat toch zeker niet voor hun plezier? Ook zijn er mensen die zeggen controle van de staat komen te staan. Eerlijke dat het geen filosofie is. Maar die man had een doctoraat! Een enorme intel- controle, want corruptie is een plaag in België. Ik kan niet frauderen, van mij weten ze precies wat ligentie! Wat zal het dan zijn, een stationsromanneke..?! ik krijg. Ik heb wel een spaarboekske. Daar ben ik Het socialisme in de hedendaagse politiek is ineengekrompen. Ze hebben goede mee begonnen toen ik doorkreeg dat het kapitadingen bereikt voor de sociale zekerheid, voor ons pensioen, betaald verlof, lisme wel niet zo snel zou verdwijnen.” ziekteregelingen, maar eigenlijk ook alleen maar nadat het proletariaat de strijd geleverd had. Nu ze het aantal parlementsleden moeten halveren en het ene Interview: Marjon Meijer 13
in de kijker
Complementair geld in Limburg zet milieu op de e-kaart In Limburg loopt al ruim vier jaar een project waar milieuvriendelijk gedrag wordt gewaardeerd met complementaire munten. Zes Limburgse gemeenten Houthalen-Helchteren, Hechtel-Eksel, Leopoldsburg, Lommel, Overpelt en Zonhoven hebben samen met de afvalintercommunale Limburg.net en Bond Beter Leefmilieu de e-portemonnee ingevoerd. De e-portemonnee is een elektronisch spaar- en beloningssysteem. Met duurzaam en milieuvriendelijk gedrag zijn punten te verdienen. Wie op groene stroom overschakelt, goederen naar de kringwinkel brengt of een sticker tegen reclamedrukwerk aanbrengt, verdient punten. Die zijn op hun beurt te gebruiken als betaalmiddel voor openbaar vervoer tickets, toegang tot het zwembad of zelfs tickets voor de thuismatchen van de lokale voetbalploeg.
Hoe de e-portemonnee ontstond Limburg.net is de afvalintercommunale van Limburg en Diest. Deze organisatie haalt het vuil op, maar wil er vooral ook voor zorgen dat er zo weinig mogelijk afval geproduceerd wordt. Daarom ondernemen ze allerhande preventie- en sensibiliseringsacties. Limburg.net is voortdurend op zoek naar nieuwe manieren om het afvalprobleem van de inwoners op te lossen. In dit kader liep er begin 2000 in Zonhoven de campagne Retour is Terug van Bond Beter Leefmilieu en Limburg.net. Retour is Terug was gebaseerd op een idee dat gelijkaardig is aan die van eportemonnee maar had een aantal fundamentele verschillen. Het project was om te beginnen enkel een beloningssysteem voor mensen die retourflessen kochten (en had dus een zeer beperkte scope). Daarbij was de beloning uiteindelijk geld (euro’s). Nadeel daarvan is dat je niet in de hand hebt wat mensen met dat geld gaan doen. Ze krijgen een beloning voor duurzaam gedrag maar met die beloning kunnen ze perfect hun inspanning ongedaan maken door er bijvoorbeeld een (deel van een) vliegtuigticket mee te betalen. Een laatste grote verschil is de kaart. Voor Retour is Terug was er een aparte kaart en aparte kaartlezers die enkel en alleen voor dit project gemaakt en gebruikt werden. Toen al waren BBL en Limburg.net ervan overtuigd dat de opvolger van Retour is Terug een afdoende
14
antwoord zou moeten geven op deze ‘tekortkomingen’. En de e-portemonnee doet dat uiteindelijk ook. De e-portemonnee beloont een breed milieugamma aan gedrag. Als beloning zijn er punten waarmee dingen uit een vooraf vastgelegde lijst kunnen gekocht worden. Het systeem trekt zo lessen uit de commerciële toepassingen van complementaire munten zoals Delhaize punten. De Delhaize beloont haar klanten logischerwijs niet met geld. Dan zou je ermee gewoon naar de GB kunnen gaan shoppen. Nee, ze geeft punten die enkel van nut zijn in de Delhaize. De e-portemonnee maakt hierbij gebruik van de elektronische identiteitskaart. Een puzzelstuk in de overgang van Retour is Terug naar de eportemonnee was het databeheerssysteem Cards dat Limburg.net gebruikt in 17 gemeenten. Via de aanmaak van een extra module hierbij kon de e-portemonnee zoals hij nu is draaien. Dit wil zeggen: via de elektronische identiteitskaart kunnen op gezinsniveau puntentransacties geregistreerd worden. Een laatste puzzelstuk in de ontwikkeling van de e-portemonnee was van een andere orde. Het was het boek Het geld van de toekomst van Bernard Lietaer waarin hij hamert op het belang van complementaire munten. In november 2005 is Zet Milieu op de Kaart (achteraf omgedoopt tot de e-portemonnee) dan als pilootproject van start gegaan in Overpelt, waar het nu, meer dan 4 jaar later, nog steeds en met succes loopt. Het aantal deelnemende gezinnen per gemeente stijgt maandelijks. Het aantal deelnemende gezinnen ligt gemiddeld rond de 7% met een uitschieter van 15%. Het aantal deelnemende gezinnen bedraagt momenteel meer dan 2700.
De kaart Alle puntentransacties gebeuren via de elektronische identiteitskaart die gelinkt is aan het rijksregister. De e-portemonnee werkt eigenlijk net
Voorbeelden van verdienopties
Voorbeelden van verzilveropties
aaAnti-reclamesticker aaThuiscomposteren aaDeelname ambertuinen aaHuisvuilzakken inleveren aaZeil over aanhangwagen r.p. aaGoederen naar kringwinkel brengen aaGoederen in kringwinkel kopen aa100 % groene stroom gebruiken aaStookolietank laten reinigen aaRadiatorfolie aanbrengen aaHerbruikbare luiers gebruiken aaCursus eco-driving volgen aaTraaggroeiend gras kopen
aaBibliotheek aaZwembad aaCulturele centra aaMusea aaSportinfrastructuur aaActiviteiten (bijv. sport) aaWandelroutes aaSpaarlampen aaEnergiemeters aaKortingsbonnen lokale handelaars aaKorting op ticket voetbalwedstrijd aaNMBS reischeque aaDe Lijn tickets aaInkom Centerparcs aaLidmaatschap natuurpunt
zoals bankcontact. Op de kaart zelf wordt niets geschreven. De kaart dient enkel om de eigenaar te identificeren. De verdiende punten worden in een centrale database in een persoonlijke elektronische portefeuille bijgehouden. Wanneer je ergens met punten betaalt worden deze punten in mindering gebracht van het totale puntensaldo. Elke gebruiker kan op elk moment op de e-portemonnee website zijn puntensaldo controleren. Mensen die geen internet hebben kunnen hun puntensaldo ook steeds opvragen bij elke verdienof verzilverplaats in de gemeenten.
Verdienen en verzilveren Elke gemeente stelt een verdienlijst samen, met daarop alle acties waarmee punten te verdienen zijn (voor voorbeelden zie kader). In die lijst vind je naast de actie ook nog hoeveel punten je ermee kan verdienen en waar die punten op je kaart gezet worden (verdienplaats). Net als bij de verdienlijst stelt elke gemeente ook een verzilverlijst samen met alles wat met de punten kan gekocht worden. In deze lijst wordt per item ook aangegeven hoeveel (punten) het kost en waar je het kan kopen (verzilverplaats). In een verzilverlijst kan bijvoorbeeld het volgende staan: Ticket zwembad – 500 punten – balie zwembad. Dit wil zeggen dat je voor 500 punten een toegangsticket voor het zwembad kan
Foto: Vlaco vzw
kopen aan de balie van het zwembad. In alle gemeenten samen zijn er ongeveer met 50 verschillende acties punten te verdienen waarmee in de 6 gemeenten meer dan 40 verschillende zaken kunnen gekocht worden.
Mogelijkheden voor de toekomst De e-portemonnee kan volgens de initiatiefnemers perfect hét gemeentelijk middel zijn om duurzaam gedrag van inwoners van een gemeente te waarderen. Voorwaarde is dat het gemeentebestuur 100% achter de complementaire munt staat. Omdat de e-portemonnee zich vooralsnog op milieuvriendelijk gedrag richt is het in de meeste gemeenten de milieuambtenaar die het project trekt. Maar de e-portemonnee kan evengoed gebruikt worden om bijvoorbeeld sociaal gedrag in de kijker te zetten en te belonen – zo kan de e-portemonnee op termijn een échte duurzaamheidskaart worden. Johan Niemegeers en Marjon Meijer
Meer weten over de e-portemonnee? Kijk op www.e-portemonnee.be Contactpersoon: Johan Niemegeers, projectmedewerker Bond Beter Leefmilieu
[email protected] / +32(0)2 282.17.47
MUNTUIT 15
Beleidsplanning Waar willen we binnen vijf jaar staan en welke weg volgen we om daar te geraken? Dit virtueel traject van heden naar toekomst en terug noemen we in vakjargon achter de beleidsplanning. Samen met tal van schermen andere sociaal-culturele bewegingen zit Netwerk volop in deze planningsfase. Met een groep, bestaande uit teamleden en bestuursleden probeerden we de voorbije maanden de krijtlijnen voor de toekomst uit te tekenen. We konden daarbij ook rekenen op Frie De Greef, die vanuit de KHLeuven mee het beleidsplanningsproces ondersteunde. Belangrijk is die rode draad te vinden waaraan iedereen zich kan optrekken en waar we met zijn allen de komende vijf jaar kunnen voor gaan. Maatschappelijke verandering realiseren is één doel, dit samen met heel wat mensen doen is een even belangrijk doel. Het beleidsplan 2011-2015 wordt ons referentiekader, onze toetssteen voor alle opportuniteiten, uitdagingen en ideeën die de komende jaren het Netwerkpad kruisen. Ideeën en idealen genoeg, we weten best wat te doen. Maar gezien de beperkte middelen en personeel is prioriteiten stellen steeds weer de boodschap! Enerzijds is dit beleidsplanningsproces zeker zinvol, anderzijds blijft het kijken in een glazen bol. De toekomst houdt zoveel onzekerheden in, dat plannen sowieso relatief wordt. De enige zekerheid die we hebben, is de stevige rots waar we op kunnen bouwen. Met name een team van enthousiaste, gedreven en deskundige medewerkers en bestuursleden die collegiaal volharden om Netwerk een houvast te geven. Daarnaast is de wetenschap dat heel wat mensen in Vlaanderen en daarbuiten onze visie, bekommernissen en streefdoelen delen mede het vuur aan de lont om ook in de toekomst de financiële wereld op de voet te volgen. Maatschappelijk verantwoord investeren, transparantie en resoluut kiezen voor duurzaamheid is niet iets waar financiers en bankiers zomaar voor kiezen. Een stevige druk uit hun omgeving kan hopelijk ook bij hen voor een koerswijziging zorgen. Hopelijk veroorzaken besparingen en adviescommissies nu geen aardbeving! Want een kritische stem rond geld en financiële systemen is meer dan ooit nodig! Kristien Vermeersch Coördinator
16
COLOFON Anders omgaan met geld Magazine van Netwerk Vlaanderen verschijnt vier keer per jaar REDACTIE EN ADMINISTRATIE Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel Tel: 02/201 07 70, Fax: 02/201 06 02
[email protected] AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE Mathias Bienstman, Frederik Matthijs, Johan Niemegeers, Esther Vandenbroucke, Kristien Vermeersch HOOFDREDACTIE Marjon Meijer EINDREDACTIE Christophe Scheire VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Kristien Vermeersch Vooruitgangstraat 333/9 1030 Brussel DRUKKER De Wrikker LAY-OUT Yichalal
ABONNEMENTEN Een jaarabonnement kost 10 euro. Interesse? Maak het bedrag over op 001-1353313-45 van Netwerk Vlaanderen met de mededeling magazine en je ontvangt de volgende nummers in je brievenbus. Een abonnement loopt van januari tot en met december. Word je midden in het jaar abonnee, dan worden voorgaande nummers uit het jaar alsnog toegestuurd.
Heb je vragen, opmerkingen of suggesties? Mail de redactie:
[email protected] Netwerk Vlaanderen vzw promoot het anders omgaan met geld. De organisatie voert campagne tegen onverantwoorde en schadelijke investeringen van banken en pleit voor duurzame investeringen die bijdragen aan een mens- en milieuvriendelijke samenleving.
Wilt u de activiteiten van Netwerk Vlaanderen steunen? Uw financiële bijdrage is van harte welkom. Stort uw gift op rekening 001-1199225-90 op naam van Netwerk Vlaanderen met de mededeling gift nb.
