ANALYSE- REN GAAT VÓÓRAF AAN HET LEVEREN VAN BEWIJS

ANALYSEREN GAAT VÓÓRAF AAN HET LEVEREN VAN BEWIJS

H

ET IS AL WEER 25 JAAR GELEDEN DAT IN HET BLAD 'VAN ZEEUWSE STAM', VAN DE AFDELING ZEELAND VAN DE NGV, EEN BOEIEND ARTIKEL VERSCHEEN VAN DE HAND VAN DE HEER C. VAN HEMERT UIT SASSENHEIM71. HET BETROF ZIJN REACTIE OP EEN EERDER IN DAT BLAD GEPUBLICEERDE GENEALOGIE BENJAMINS DOOR MEVROUW JANSEN. MET NAME DE VRAAG WIE DE VADER WAS VAN EEN ZEKERE CLAES CRINSEN IN ARNEMUIDEN, LOKTE EEN LANGE DISCUSSIE UIT.

De heer van Hemert kwam echter tot de conclusie dat ene Crijn Claessen de vader moest zijn. Wel waren beiden het er over eens dat de moeder Neele Adriaens heette. Aanleiding tot deze discussie was de interpretatie van de navolgende ondertrouwakte in het ondertrouwregister van de gereformeerde kerk van Arnemuiden: 'Den 1 en februarij 1603. Is ondertrout Claes Crinsen, jonckgheselle van Arnemuijden, met Jaqueminne Blaes, j. dochter, van Arnemuijden. Den getuijghe van des bruydegoms zy de Lambrechts Paulus die verclaerde dat de moeder te vreden was met het houwelyck, en des bruyts zyde Nanne Meinders, de swaegerinnen vanden

Arnemuiden in 1617 uit de 'Beschrijvinghe van alle de Nederlanden' van de Florentijnse edelman Ludovico Guicciardini Mevrouw Jansen was van mening dat de vader vermoedelijk een zekere Crijn Dignis was.

Van Zeeuwse Stam, maandblad september en december 1985. 71

bruijt, die verclaerde dat sy ende haeren te vreden waeren ende datter ghenen naerder vrien den en waeren. Bevestight alhier den 16 en february 1603'.

Vooropgesteld moet worden dat de heer van Hemert een groot kenner was van de DTB-boeken van Arnemuiden. Bij zijn analyses inzake het bovenvermelde probleem heeft hij zich nagenoeg geheel op deze bronnen gebaseerd. De administratie van het gereformeerd dopen in Arnemuiden begint in 1593; dat van het trouwen en de lidmaten in 1584. En hoewel hij bij zijn analyses van verschillende onjuiste veronderstellingen uitging, was zijn conclusie, zoals hierna zal blijken, wel juist. Alleen kon hij zijn conclusie destijds niet met een sluitend bewijs staven. Omdat ikzelf ook belang had bij deze discussie (Claes Crinsen is nr. 6.144 in mijn kwartierstaat)72 ben ik gaan zoeken in de belastingarchieven van Arnemuiden. Het feit dat ik destijds inspecteur was bij de Rijksbelastingdienst, was daar natuurlijk mede debet aan. Het bewijs werd ook inderdaad in dat belastingarchief gevonden! De kohieren van de dubbele 100e penning van Arnemuiden beginnen reeds in 1579. Met name het kohier van 1584 geeft een uitstekend overzicht van de eigenaren en de bewoners van de huizen in deze Kwartierstatenboek II (herdruk 1992) van de Genealogische Vereniging Pro-metheus. 72

stad. De indeling van de kohieren is zeer summier. Achtereenvolgens worden genoemd: de naam van het huis of de naam van de eigenaar, eventueel de naam van de huurder alsmede de getaxeerde (huur)waarde in guldens, stuivers en penningen. In de marges worden echter dikwijls aanvullende, genealogisch zeer interessante aantekeningen gemaakt. Helaas is het schrift niet altijd goed leesbaar.

De voormalige Nederlands Hervormde kerk

Het kohier van het jaar 1609 leverde het door mij gezochte bewijs op73. Hoewel Crijn Claessen reeds begin januari 1600 was overleden, stond het door hem ca. 1590 gebouwde huis in de Bolstraat nog steeds op zijn naam. Dit is niet ongebruikelijk in belastingkohieren. Een huis had ofwel een naam dan wel werd het huis aangeduid met de naam van de bouwheer. Pas als alle belastingschulden van de overledene waren voldaan, werd het huis op naam van de nieuwe eigenaar te boek gesteld. Archief van de gemeente Arnemuiden nr. 1458 73

Omdat zijn weduwe, Neele Adriaens, het huis in eigendom had, samen met haar zoon Claes Crinsen, waren zij ook gezamenlijk de belasting verschuldigd. En in de marge van dit kohier stond dan ook hun afrekening van die belasting over voorafgaande jaren. Hieruit bleek dus het gelijk van de heer van Hemert! Overigens bleek Crijn Dignis te zijn getrouwd met Beele Adriaens, de zuster van Neele Adriaens, die tegenover haar in hetzelfde straatje woonde. Dit is des te opmerkelijker omdat de heer van Hemert in zijn analyse uitging van de veronderstelling dat Crijn Dignis nooit getrouwd was geweest. Bovendien had de heer van Hemert enkele malen Beele en Neele Adriaens met elkaar verwisseld. Dat kon gebeuren omdat hij kennelijk niet wist dat Crijn Claessen en Crijn Dignis zwagers van elkaar waren.

Niettemin kon de niet geheel correcte analyse van de heer van Hemert zijn conclusie wel dragen. Maar het hierboven vermelde bewijs schenkt toch meer bevrediging. En het nut van belastingarchieven werd hiermede weer eens aangetoond! In een volgende aflevering zal ik gedetailleerd ingaan op het leven van Crijn Claessen, die leefde van ca. 1550 tot 1600. De stad Arnemuiden met op de voorgrond allerlei visserijacti viteiten, zoals afgebeeld in de 'Speculum Zelandiae' van Nicolaas Visscher, 1660

Beroepen van Vroeger: SmidBussensmid

S

mid is een zeer oud beroep, waarschijnlijk ontstaan in Azië. In onze streken werden al door de Kelten en Germanen fraaie wapens en kunstvoorwerpen vervaardigd. In de tijd tot de vroege middeleeuwen zal hij verbonden zijn geweest aan de hogere en lagere machthebbers. Hij moest onder meer een deel van het wapentuig, voor zover daar metalen aan te pas kwamen, vervaardigen en onderhouden. Verder was hij belast met het vervaardigen en in stand houden van allerlei metalen gebruiks- en ook siersmeedwerk. Toen de dorpen en steden tot ontwikkeling kwamen, werd hij ook daar onmisbaar. Hij smeedde gereedschappen en hulpmiddelen. In de begintijd zal hij vooral alleskunner zijn geweest; later ontstonden specialismen. Geleidelijk ook werden producten verbeterd, en ontdekte men meer verfijnde productiemethoden. Naast gietijzer leerde men bijv. ook staal te maken. De oudste smeden hielden zich vooral bezig met het gieten van koperen en bronzen voorwerpen. In de ijzertijd ontstond ook het bewerken van het ijzer. Men leerde het smeden evenals het bewerken van het gloeiend ijzer met de hamer. Men leerde staal te maken en dat door wellen en vouwen sterk en buigzaam maken. In Japan worden bijv. nog steeds samuraizwaarden op deze wijze vervaardigd die zeer scherp en

sterk zijn. In de herinnering van nog levende oud-Indiëgasten zijn de terechtstellingen in de kampen nog steeds aanwezig. Zij die een goede kris uit Indonesië bezitten, kunnen ook zien dat deze uit meerdere lagen bestaat om tot optimale sterkte te komen. Voor de bewerking van het metaal diende de smid over allerlei werktuigen te beschikken. Het meest opvallend waren het smidsvuur, brandend gehouden door een smidsknecht (de vuurmaker of vuursmid) met blaasbalg om het vuur aan te wakkeren, en het aambeeld, meestal van gietstaal vervaardigd. Het was met zware krammen aan een houten voetstuk bevestigd. In het aambeeld bevonden zich enkele gaten waarin men hulpstukken kon plaatsen, die voor een bepaald werk nodig waren, zoals een buigijzer om het metaal tijdens de bewerking in de gewenste vorm te buigen, of een kerfijzer of schrootbeitel om het hete ijzer te splijten of om er stukken af te hakken. Met behulp van een tas kon hij kleine voorwerpen haaks ombuigen. Met een tribuletstaak in het aambeeld kon de smid ringen en kettingschalmen vervaardigen. Verder waren er allerlei dommekrachten om zware voorwerpen als karren op te lichten, tangen en hamers, terwijl ook een bankschroef niet ontbrak. Een slijpsteen diende voor het scherpslijpen, het vormgeven en verwijderen van bramen en roest. ’s Winters kon men er ook zijn schaatsen laten slijpen. Bij het aambeeld stonden een of twee waterbakken die onder meer voor het afkoelen, harden en krommen dienden. De meeste smeden waren evenals de andere handwerkslieden verenigd in gilden. Hier te lande ontstonden, als we

ons tot de ijzer/staalverwerkende smeden beperken, evenals elders in Europa diverse specialisaties, zoals: Ankersmid of ankerslager. Deze vervaardigde scheeps- of muurankers. Bliksmid of ook wel blikslager.

Bussemaker, bussensmid, zie geweermaker. Damastsmid-Dompermaker. Edelsmid-Fijnsmid, o.a. naaldenmaker. Geschut- en klokgieter. Geweermaker, bussenmaker of bussensmid. Voor het maken van een geweer waren er diverse ambachtslieden nodig. De loopmakers of loopsmeden vervaardigden de loop. De ladenmakers of stellingmakers sneden de houten kolf en de lade of stelling. Ivoorsnijders zorgden voor inlegwerk in kolven en laden (stelling). Geelgieters zorgden voor de koperen-, messing- of bronzen onderdelen. Grofsmid (veelal de dorpssmid) Harnassmid, harnasmaker De harnassmid is gespecialiseerd in het vervaardigen van harnassen. In feite was dit een verdwenen beroep, maar door de hernieuwde belangstelling voor

het verleden zijn er ook nu nog harnasmakers actief, waaronder enkele in Nederland. Hoefsmid (veelal de dorpssmid) De hoefsmid vervaardigt hoefijzers en onderhoudt de hoeven van paarden en maakt hoefijzers onder op maat onder hun hoevende hoeven Houweelsmid-Kachelsmid-Ketelsmid(ketellapper)-Kettingsmid-Klingensmid, klingenmaker-Kogelsmid-Koudsmid Loopsmid, lopensmid, lopenmaker. Messensmid, messenmaker Molensmid-Nagelsmid-Pistoolmaker Ploegsmid-Roermaker-Roerslotemaker Slotenmaker-Speldenmaker-Spijkersmid-Staalsmid-Strijkijzermaker Vijlenkapper-Wagensmid-Wapensmid Zwaardveger. Dat smid een veel voorkomend beroep was wordt wel bewezen door het veelvuldig voorkomen van de smid (in allerlei variaties) als familienaam. In het boek “Smid in familienamen”, auteur Jan Spendel, uitgave Gopher B.V. (www.gopher.nl) komen zowel het smidsvak als de naamgeving uitgebreid aan de orde. Verdere literatuur o.a. Smidswerk in de praktijk. Ted Tucker, Kluwer technische boeken BV,1984. Woordenboek der Nederlandsche Taal. Sdu Uitgeverij, Den Haag, 1993. Woordenboek van de Brabantse dialecten, deel II, aflevering metaalbewerking, Drs. P.H. Vos, Van Gorcum, Assen, Maastricht,1992. (Ook beschrijving van veel gereedschap) N.B. Op verschillende plaatsen in ons land wordt de smidskunst gedemonstreerd: Smederijmuseum NieuwkoopSmederijmuseum ‘D’Oale Smederie te Hellendoorn; Orvelte (Drenthe) in het seizoen; Openluchtmuseum Arnhem.

De Zevende Zoon

I

N ‘ONS ERFGOED’ AFLEVERING NUMMER 5 (SEPTEMBER-OKTOBER) 1998 HEB IK OP VERZOEK VAN DE HEER LUPS EEN STUKJE GESCHREVEN OVER MIJN BEVINDINGEN MET DE NAAMGEVING BIJ ZEVENDE ZONEN: 'DE ZEVENDE ZOON DIE HEET LOUIS'. HET LIJKT ME NUTTIG OM MET DE KENNIS VAN NU DIT VERSCHIJNSEL NOG EEN KEER KORT TEGEN HET LICHT TE HOUDEN.

Achtergrond van het verschijnsel Het fenomeen dat een zevende zoon Louis of Lodewijk [etc.] genoemd wordt is een katholiek gebruik. Men vindt het hoofdzakelijk bezuiden de grote rivieren. De achtergrond tot dit gebruik lijkt gelegen in een vorm van bijgeloof. In het kort komt het er op neer dat wie een zevende zoon was geneeskrachtige gaven had, bijvoorbeeld door handen op te leggen bij zieken. Nu hadden de Franse koningen zichzelf ook die gave toegekend. In de volksopvatting ontstond het idee dat het toekennen van de Franse koningsnaam Louis aan een zevende zoon bij de geboorte, met als officiële naamgever de heilige Lodewijk IX, extra geneeskracht aan dergelijke genezers zou schenken. Vooral in Frankrijk zijn hier voorbeelden van te vinden. Lodewijk IX, bijgenaamd 'de heilige' (1215–1270).

Het beeld van koning Lodewijk, rechtsprekend onder een eik in het bos van Vincennes, is tot de collectieve verbeelding gaan behoren. Hij stichtte hospitalen en andere liefdadigheidsinstellingen, met name het Hospice des Quinze-Vingts (15x20), oorspronkelijk gelegen aan de Rue St. Honoré. Dit hospitaal werd in 1260 gesticht door Lodewijk IX ten behoeve van 300 ridders die door de Saracenen in het Heilige Land blind gemaakt waren, met de bedoeling hen bij thuiskomst te kunnen verzorgen. De naam Quinze-Vingts zou een gevolg zijn van het feit dat Lodewijks rekenvaardigheid niet verder reikte dan de tafel van 20.

Opvallend is dat ik in meer dan 300 Nederlandse voorbeelden geen enkele genezer gevonden heb. Ik heb inmiddels de stellige indruk dat in Nederland het tegenovergestelde gebeurd is van de Franse gang van zaken. De pastoors maakten de ouders tijdens een doopplechtigheid attent op het feit dat ze een zevende zoon of dochter lieten dopen, en suggereerden dat een dergelijk kind Louis genoemd hoorde

men telde ze niet mee als een levend geboren kind en dan was Louis het zevende levende kind. Zodoende kan een zevende zoon Louis in een stamboom de vierde in de reeks zijn maar ook de negende. Als doodgeboren kinderen niet vermeld staan in de doopboeken kan men er verdenking op krijgen indien het geboorte-interval tussen twee geboortes langer is dan gebruikelijk voor deze vrouw. Naamgeving Elk gezin kent zijn eigen geboorteDe eerste Louis-genoemde zevende interval. Men ziet dat tussen de gezoon was Louis van Asten, geboren boorte van twee kinderen altijd een 22 juni 1657 te Alphen [N.Br.]. De vrij constante periode laatste is de in 1968 te Want wat aanwezig is, bijvoorbeeld Someren Eind geboren 14 maanden. In de geboorAloysius Johannes Verberwas nu tereeksen ziet men deze ne. Een beroemde hedenheiliger periode langzaamaan na daagse zevende zoon is elk kind 1 à 2 maanden naar verluidt Louis van dan toenemen. Te grote tusGaal. tweemaal senpozen kunnen dus Aanvankelijk werd bezeven? wijzen op een doorgeschreven dat voor de maakte miskraam. naamgeving sprake moest zijn van een echte zevende zoon. Het Verder moet gemeld worden dat de liefst was de vader ook een zevende naam Louis (Ludovicus) dankzij actizoon, zonder dat er een meisje in de viteiten van concurrerende priestergeboortenreeks tussen zat. Geleideordes niet de enige is die werd toelijk aan verwaterden echter de critegekend aan zevende zonen en dochria. ters. De Jezuïeten kwamen met een In 1793 was het eerste meisje te Louis-variant die was ontleend aan vinden dat aan de aangepaste eisen hun eigen ordeheilige Aloysius: voldeed. De criteria veranderden op Louis-Aloysius. meerdere manieren. Men ging toeDe Norbertijnen zijn in door hen staan dat ook meisjes meegeteld beheerde parochies Norbertus gaan gingen worden om op zeven uit te promoten. Verder was soms een komen. In feite was er dan sprake plaatselijke landheer-machthebber van een zevende kind dat Louis gede naamgever van een zevende zoon noemd werd. Verder ging men doodzoals nu nog in België. Na de troonsgeboren kinderen op twee manieren bestijging van Willem I zijn talloze, meetellen: ofwel telde men ze mee meestal protestantse, zonen Willem als kind en dan was Louis het zevende of Willem-Frederik genoemd. uit die ouders geboren kind, ofwel

te worden. De nadruk waarmee deze zevende zonen in de doopregisters beschreven werden, wijst op een duidelijke vooringenomenheid bij de pastoors. Tegelijkertijd werd door de naamgeving het verschijnsel gekerstend, en het bijgeloof terzijde geschoven. De naamgeving en toewijding aan de heilige Lodewijk gingen de religieuze boventoon voeren.

Om in de sfeer van de getallen te blijven: wie een 14e kind kreeg als zoon, noemde die soms ook Louis.

Want wat was nu heiliger dan tweemaal zeven?

Specifieke literatuur voor wie meer over dit onderwerp wil weten: Ø Genealogisch Tijdschrift voor Oost Brabant GTOB 20/9/1997: De zevende zoon heet Louis. Hans van den Broek Ø Ons Erfgoed nummer 5 september oktober 1998 p 206-207: De zevende zoon die heet Louis. Hans van den Broek Ø Genealogisch Tijdschrift voor Oost Brabant GTOB 6/2001/3 p144-145: De zevende zoon heet Louis; hoe telt men tot zeven? Hans van den Broek Ø Brabants Heem jaargang 53 2001/1 p25-35: De zevende zoon heette Louis. Een katholiek gebruik onder de grote rivieren. Hans van den Broek Ø Blogbericht Henny van Schie: In de eerste helft van de 19e eeuw werden in Nederland bijzondere gratificaties uitgekeerd. Ouders die een zevende zoon ter wereld brachten, konden een beroep doen op de goedgunstigheid van de koning ter verkrijging van een geldelijke toelage. De andere zes zonen moesten nog wel in leven zijn. Deze gratificaties, meestal zo'n 40 à 50 gulden, zijn aan vele honderden ouders, aan de vaders uiteraard, uitgekeerd. Deze curieuze gewoonte hield in 1847 abrupt op. Wat was er gebeurd? Ene Cornelis Johannes Hoogeland, opperman uit Den Haag, had de regering verzocht om de kosten van de opvoeding van zijn zevende zoon op zich te nemen, onder verwijzing naar een oude wet uit de Napoleontische tijd. Dat verzoek was beleefd doch beslist afgewezen. De man liet het er niet bij zitten en spande een zaak aan bij de Hoge Raad. En die gaf hem gelijk! De Staat der Nederlanden werd veroordeeld tot de opleiding van een zoon van Hoogeland in een internaat, tot diens 18e jaar, dan wel tot het betalen van een bedrag van 250 gulden jaarlijks aan de vader. De Hoge Raad verklaarde dat de Franse wet van 29 Nivôse Jaar 13 (19 januari 1805) nog steeds van kracht was. Deze wet gaf aan elke vader van een gezin van zeven kinderen de mogelijkheid om één van zijn zonen op kosten van de staat te laten opleiden. Deze wet was na de inlijving van het Koninkrijk Holland bij het Franse keizerrijk bij decreet van 8 november 1810 uitvoerbaar verklaard, en nadien niet ingetrokken. Paniek! Want dit vonnis ging als een lopend vuurtje door het land, en binnen een paar maanden waren er 700 gelijksoortige aanvragen binnengekomen. Niet alle aanvragen kwamen voor inwilliging in aanmerking, maar toch wel zo'n 400. Dat zou de schatkist op jaarbasis zo'n honderdduizend gulden gaan kosten. En dat in een tijd waarin Nederland zo goed als failliet was. Dus in korte tijd werd een wet voorbereid waarin deze oude Franse wet ingetrokken werd. In het eerste voorstel wilde de regering bepalingen opnemen dat niemand van de 700 ver-

zoekers een uitkering zou kunnen krijgen. Dat ging de Tweede Kamer te ver, zodat de al ingekomen verzoeken nog wel in behandeling werden genomen en, waar mogelijk, tot uitbetaling werd overgegaan. In een periode van zo'n tien jaren werd er dus in totaal bijna een miljoen gulden uit 's Rijks kas betaald aan ouders van enkele honderden 'zevende zonen'. In de archieven, en niet alleen in het ministeriearchief in Den Haag, zijn hierover stukken te vinden. De gouverneurs van de provincies moesten advies uitbrengen over ingekomen aanvragen. Deze autoriteiten beriepen zich weer op de informatie die ze van de burgemeesters ontvingen. Jaarlijks dienden ze lijsten in met de namen en verdere gegevens van de personen die voor een uitkering in aanmerking kwamen. Bij Koninklijk Besluit werden de uitkeringen vervolgens toegekend. Ø Biografie Bart Moeyaert : Bart en de koning der Belgen. Op 9 juni 1964 wordt de zevende zoon van Omer Moeyaert en Riet Smessaert geboren: Bart Boudewijn Peter. Het is ochtend, twintig voor acht. Hij is de zevende zoon op rij. Van het Koninklijk Paleis komt er een cadeau. Het

De (zeven) gebroeders Moeyaert wordt speciaal gebracht: een gouden beker en een gouden lepel waarin een kroon en de letter B zijn gegraveerd. Er is discussie over die letter. De gegraveerde letter is de B van de koning. Misschien is het ook de B van Bart(?) De zevende zoon op rij krijgt vanzelf de koning van het land als peetvader. Zo staat het in de wet. Met Nieuwjaar zorgt dat voor problemen. Er zijn zes broers met meters en peters die op bezoek kunnen komen. Koning Boudewijn komt niet vaak op bezoek bij gewone mensen. De majesteit heeft immers weinig tijd…..

DE FAMILIEGROEP MET DE NAAMDRAGERS (VAN) MAESDAM, VAN DER MAESE, VERMAES EN VERHOUCK UIT MAASDAM. (1e deel)

I

1986 VERSCHEEN VAN DE HAND VAN M.A.M. DAM-MAST EN A.P. VAN DEN HOEK DE MONOGRAFIE ‘HET GESLACHT MAASDAM’1, WAARIN DE NAKOMELINGEN ZIJN N

BEHANDELD VAN DE NAAR SCHATTING ROND 1530 GEBOREN EN TE MAASDAM WOONACHTIGE GEBROEDERS DIRCK EN LENERT JANSZ., DIE ALDAAR TOT DE GEZETEN BOERENSTAND BEHOORDEN.

Uit Dirck stamt een kort na 1746 uitgestorven tak waarin sedert de zeventiende eeuw de naam Vermaes in gebruik was gekomen. De nakomelingen van Lenert Jansz. gingen zich sedert de zeventiende eeuw tooien met namen als Van der Maese, Vermaes, Maesdam en Verhouck. Onder de naam Maasdam heeft de tak zich tot op de huidige dag voortgezet, terwijl de naamdragers Verhouck in ieder geval enige generaties lang in De Hoeksche Waard en in westelijk Noord-Brabant hebben voortgeleefd. M.A.M. Dam-Mast en A.P. van den Hoek, Het geslacht Maasdam, uitg. Strijen/ Puttershoek

1

1986.

De auteurs geven ten onrechte in hun boek aan dat deze tak Verhouck zich vermoedelijk niet had voortgezet. In de voornoemde monografie wordt een derde broeder Adriaen Jansz. vermeld, waarover de auteurs zeer weinig kunnen melden en wiens eventueel nageslacht niet is uitgewerkt. Kennelijk omdat de auteurs niet hebben kunnen vaststellen dat ook uit hem een tak Vermaes, Maesdam etc. was voortgekomen. Voor kwartierstaatonderzoek kwam ik terecht in een familiegroep in de contreien van Puttershoek en Maasdam, en na een moeizaam onderzoek met veel haken en ogen – niet in de laatste plaats door algemeen voorkomende voornamen en patroniemen en schaarste aan bronnen - kwam ik uiteindelijk terecht bij deze derde broer Adriaen Jansz. uit Maasdam. In zijn nageslacht kwamen de (toe)namen (den) Jongen, Langeboer, Elff Oogen en Voerman in gebruik, maar deze namen zijn door gebrek aan volwassen mannelijke nakomelingen al spoedig teloorgegaan. Van diverse zonen kon ik de verdere levensloop niet achterhalen, zodat de mogelijkheid bestaat dat de uit Adriaen Jansz. stammende tak zich sedert de tweede helft van de zeventiende eeuw onder andere familienamen heeft voortgezet, waaronder in Zeeland. In 1514 stonden er in de jurisdictie van Maasdam slechts 12 of 13 woningen waaronder slechts een drietal boerderijen. Het inwoneraantal zal toen niet boven de 70 zielen zijn uitgekomen. Het was toentertijd een onbetekenend dijkdorpje. Het oudst bewaarde kohier van de 10e penning – dat van 1556 - maakt melding van 26 huizen, zodat het inwo-

neraantal toen inmiddels ongeveer verdubbeld zal zijn. Rond die tijd zijn de gebroeders Adriaen, Lenaert en Dirck Jansz. voor het eerst in de zeer schaarse bronnen te traceren. Het waren jaren van oorlogsgeweld met brandschatting, plundering, moord, watersnood, zware belastingdruk en hongersnoden. Pas toen in 1576 de Spanjaarden van de Zuid-Hollandse eilanden verdwenen waren, bloeide ook de boerenstand weer op en konden boeren tot behoorlijke welstand komen, waaronder ook leden van deze Maasdamse familie. In de kerk van Maasdam is heden ten dage nog de grafzerk aanwezig van de in 1644 overleden Maasdamse boer en functionaris Arien Lenertsz. (zoon van Lenaert Jansz., zie gen. I-2). De zerk vertoont een gedeeld wapen met links (= heraldisch rechts) twee vissen tegengesteld onder elkaar, en rechts (= heraldisch links) twee vogels bij korenaren. In tegenstelling tot hetgeen men zou verwachten is niet het linker (heraldisch rechter) maar het rechter (heraldisch linker) wapen met de korenaren en vogels in diverse variaties door zijn nageslacht als familiewapen gevoerd gaan worden.2 Gebruik van een wapen in de uit Adriaen Jansz. stammende tak is niet bekend. Een woord van dank aan de heer en mevrouw Molema-Smitshoek te Zoetermeer voor hun opzoekingen in de fiches van het Streekmuseum te Heinenoord. Genealogie: I. Jan N.N., geb. naar schatting ca. 1500, tr. N.N.

2

Als noot, zie inleiding, ongefolieerd.

In de zeer schaarse bronnen betreffende de Hoeksche Waard uit de eerste helft van de 16e eeuw kon Jan niet getraceerd worden. Kinderen: 1. ADRIAEN JANSZ., volgt II. 2. LEN(A)ERT JANSZ., boer op een hofstede achter de kerk te Maasdam, heemraad (1583, 1584, 1591, 1593, 1598), kerkmeester (1592) van Maasdam, overl. in of na 1598. Hij huwde tussen 1553 en 2 mei 1563 met Digna (Yngetge) Jacob Staesdr., dochter van Jacob Staesz., boer te Maasdam, kerkmeester, taxateur 10e penning van Maasdam, en Maritge (Jansdr.?). Volgens de 10e penning van Maasdam van 1556 gebruikte Lenaert Jansz. 9 morgen 200 roeden in huur, en werd hij voor een huis aangeslagen. 3 In de 10e penning van 1561 staat hij geboekt voor 5 hont eigen zaailand en tezamen met (zijn schoonvader) Jacop Staes voor 5 mr. eigen zaailand. Voorts had hij 9 mr. 200 r. weideen zaailand in huur en werd hij voor een huis aangeslagen.4 Over Lenert zijn tal van akten bekend die hier niet behandeld zullen worden. Uit dit echtpaar zijn takken met de namen Maasdam en Verhouck voortgekomen waarvan de eerstgenoemde volledig is uitgewerkt in de monografie ‘Het geslacht Maasdam’.5

Nationaal Archief (hierna: NA), Staten van Holland voor 1572 (hierna: SvH) inv. nr. 1024. 4 NA, SvH inv. nr. 1342. 5 Als noot 1, blz. 5 e.v. 3

3. DI(E)RCK JANSZ., landeigenaar en – gebruiker te Maasdam, overl. vóór 9 oktober 1584. Hij huwde met N.N. In de 10e penning van Maasdam van 1556 komt hij nog niet voor; wel in die van 1561 toen hij samen met (zijn broer) Arien Jansz. (zie bij generatie II) 1 morgen 100 roeden (= 7 hont) eigen weiland gebruikte en zelf nog een rietveld in huur had.

Een huis staat niet op zijn naam geboekt.4 Hieruit is een tak onder de naam Vermaes voortgekomen die kort na 1746 is uitgestorven, en eveneens behandeld is in de monografie ‘Het geslacht Maasdam’. 6

6

Als noot 1, blz. 3 e.v.

II. ADRIAEN JANSZ., geb. naar schatting ca. 1525, boer, woonde wellicht eerst te Maasdam en sinds 1556/1557 te Puttershoek, overl. tussen waarsch. 17 december 1581 en 28 juni 1584. Hij huwde met Fijken (Fijgen) Gijsbertsdr., woonde te Puttershoek (1585, 1586, 1598), gegoed te Maasdam, overl. (tussen 10 mei en 2 september) 1599. Zij huwde 1e met Damas N.N.

‘Maasdam aan de lant zijde 1669’, tekening in oostindische inkt 17,5 x 11 cm, door Jacobus Stellingwerf ca. 1725 naar een oudere afbeelding (Collectie Stadsarchief Dordrecht). Uit haar eerste huwelijk had Fijken een zoon A(d)riaen Damen (Damasz.), boer te Sint Anthoniepolder. Volgens de 10e penning van Maasdam van 1556 gebruikte Ariaen Jansz. 7 hont eigen land

en 10 morgen 100 roeden huurland, een rietveld en een slik en is hij voor een huis aangeslagen.3 Volgens de 10e penning van Maasdam van 1561 gebruikte Arien Jansz. 1 morgen 150 roeden eigen land en samen met (zijn broer) Dierck Jansz. 1 morgen 100 roeden eigen weiland. Zelf gebruikte hij nog in huur 5 morgen zaailand en twee rietvelden. Op zijn naam staat geen huis meer geboekt, zodat hij uit Maasdam verhuisd lijkt te zijn.4 In de 10e penning van Puttershoek van 1557 is het huis van een Adriaen Janss. geboekt, terwijl hij als ‘Adriaen Janss. op Puttershouck’ vermeld is als bruiker van 4 morgen 5 hont gehuurd gors in de gorzen van het gemene land van Puttershoek en als Adriaen Janss. als bruiker van de helft van 1½ morgen 1 hont gors in ‘die Hillikens’ aldaar. Voorts noemt dit kohier een Adriaen Janss. Schoute, die toen als schout aldaar fungeerde7 en duidelijk een andere persoon was. In 1561 moet de Puttershoekse Adriaen Janss. van 1557 geı̈den‐ tificeerd worden met Arien Janss. Goeijen, die werd aangeslagen voor een huis en voor 10 morgen eigen land, alsmede voor de huur van 2 morgen 2 hont gors.8 Het staat niet vast dat deze Arien Janss. Goeijen identiek is met de Maasdamse landgebruiker Adriaen Jansz.. Onze Adriaen Jansz. zal wel identiek zijn met de ‘Adrian Jansz. op Pietershuck’ die met (zijn broer) Lenaert Jansz. in een akte van 17 december 1581 gezamenlijk zijn genoemd als westelijke belenders van 1 morgen 450 roeden ‘ande maescant’ bij Maasdam, hetwelk door Adrijen Arijensz. getransporteerd 7 8

NA, SvH inv.nr. 1080. NA, SvH inv.nr. 1404.

werd aan Willem Arijensz. Hoffman en Jacob Cornelis.9 In de verkoopakte van dit land – die in november 1581 werd opgemaakt - zijn zij als Lenaert Jansz. en Arijen Jansz. als belenders vermeld. 10 Duidelijk is wel dat deze Adria(e)n Jansz. toen in de jurisdictie van Puttershoek woonachtig was. Adriaen Jansz. was  vóór  28  juni  1584  overleden,  want toen transporteerde zijn schoonzoon Pieter Heijndricxs ‘alijas’ Swaert Heijn aan zijn zwagers Adriaen Adriaenss. (Arijaen Arijenss.) en Cornelis Arijenss. een gerecht derde part van 17 hont in het ambacht van Maasdam, welke hij geërfd en aanbedeeld had gekregen van zijn vrouws vader Adrijen Jansz.11 De op Puttershoek wonende Fijken Gijssen verklaarde op 24 november 1585 aan haar ‘swager’ (lees hier: schoonzoon) Pieter Heijndricxs. een melkkoe in bruikleen te hebben gegeven, maar die uitdrukkelijk haar eigendom bleef: ‘off ick dad tot mijnen huisse hadde staende’.12 Op 21 januari 1586 deed Fijken Gijs(s)en ‘van Pietershouck’ voor het gerecht te Maasdam overlevering van goederen toebehorende (haar schoonzoon) Pieter Heijndrixs en dat vanwege door haar en (haar zoon) Adriaen Ariaens gestelde borgtocht.13 In een akte van 31 januari 1596 is Fijken Gijssen Stadsarchief Dordrecht (hierna: SAD), Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 17 december 1581. 10 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte uit november 1581. 11 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 28 juni 1584. 12 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 24 november 1585. 13 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 21 januari 1586. 9

van Puttershoek vermeld als noordelijke belender van 7 hont land te Maasdam, dat door Joris Corneliss. van Puttershoek aan (haar schoonzoon) Gijs Arienss. van Puttershoek werd getransporteerd.14 Een Maasdamse akte van 19 oktober 1596 spreekt van Fijken Gijssen met haar 10 hont land, die vanwege een schouw een stuk watering diende te herstellen.15 Voor schout en schepenen van Maasdam werd op 10 december 1597 een op 6 oktober 1597 voor notaris Sijmon Muijs (te Dordrecht) in het huis ‘vande drye garnaet appelen’ binnen Dordrecht gepasseerde akte ingeschreven, waaruit blijkt dat Fijken Gijsbrechtsdochter, weduwe van Arijaen Jansz. op Puttershoek, geassisteerd door haar voor de gelegenheid gekoren voogd, de op Maasdam wonende Pieter Hendricxs., en Gijsbert Arienss., wonende op Puttershoek, Maerten Arienss., wonende in Sint Anthoniepolder, en de voornoemde Pieter Heijndricxs., zich elk voor hen zelf alsmede vanwege Fijken, als borgen hadden gesteld voor ‘haer comparants soone’ Ariaen Damen, wonende in Sint Anthoniepolder, en dat voor de som van 1441 Car. gld. 5 st. met de interest van dien vanwege een op 6 oktober 1597 te Dordrecht verleden akte, waarin Ariaen Damen dit bedrag verklaard had schuldig te zijn aan Jan Corn(elis)z. de Bouff, koopman van ‘greynen’ (= zaden). Tot borgtocht had Fijken hierbij al haar roerende- en onroerende goederen

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 31 januari 1596. 15 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 19 oktober 1596.

gesteld.16 (Het is mij overigens niet duidelijk op welke wijze voornoemde Maerten Ariensz. (Cluijfhooft ?) te Sint Anthoniepolder in dit familieverband past.) Vervolgens werd er op 10 december 1597 een akte opgemaakt waarin werd bepaald dat, indien de borgen aangesproken mochten worden, Fijken Gijssen, geassisteerd door haar gekoren voogd Pieter Heijndricxss., beloofde deze schadeloos te stellen, waarvoor zij 3 morgen 1½ hont cijnsland in drie verscheiden ‘stuckens’ in het ambacht van Maasdam als zekerheid op gaf. Dit betrof ten eerste 7 hont, oostelijk belend door haar zoon Arijen Arienss., zuidelijk door Gijsbert Arienss., de voornoemde borg, en westelijk door het weeshuijs tot Dordrecht. Voorts een perceel van 1½ morgen, oostelijk belend aan Arijaen Jan Sara, zuidelijk aan Arijen Danielss. Visser, noordelijk aan Ariaentgen Joppe en westelijk aan Ploen Corn(eli)ss. Tenslotte nog 350 roeden daar annex gelegen, gemeen met voornoemde Gijsbert Arienss. Fijken beloofde al dit land niet te verkopen, en na haar overlijden mochten haar kinderen of erfgenamen dit land niet verdelen, verkopen of belasten voordat de borgen van hun borgtocht waren bevrijd.16 Op de te Maasdam gehouden rechtdagen van 7 mei 1598 en 11 juli 1598 speelde een zaak tussen de kerkmeesters van Puttershoek contra Meerten Meertensz., waarbij sprake was van een attestatie van 4 juli 1598 door ‘Fijken Gijssen van Pietershouck’, en genoemd was Arijen Arijens Jonghe vanwege zijn moeder Fijken Gijssen, weduwe van

14

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 10 december 1597. 16

Arijen Janss. Tevens werd er melding gemaakt dat Fijken ca. 1½ morgen land bezat.17 Op 18 februari 1599 verzocht de deurwaarder van het Hof van Holland, na akte van condemnatie van 4 november 1597 en akte van executie van 1 februari 1599, aan Gijsbert Arijaens (= de man van Jaepken Adriaensdr.) dat hij de goederen  zou  aanwijzen  die  geëxecu‐ teerd mochten worden. Gijs Ariaenss., in aanwezigheid van de schout en heemraden van Maasdam, antwoordde hierop: ‘ghij meucht de goederen soucken die tot speciael ipotheck daer onder verbonden sijn tot voldoeninghe van dese condempnatie’. Vervolgens nam de deurwaarder vanwege de hoge overigheid en de Grafelijkheid van Holland 3 morgen 150 roeden cijnsland, gelegen in drie verscheiden stukjes, in de jurisdictie van Maasdam in arrest en wel van respectievelijk 7 hont (oostelijk belend door Arijaen Arienss. Jongen), 1½ morgen en 350 roeden. Dit laatste perceeltje was gemeen met voornoemde Gijsbert Arijaensz. die dit land belast had met borgstelling voor de schuld van 1441 Car. gld. 5 st. van Adriaen Damen te Sint Anthoniepolder.18 Arijaen Arijaens, Pieter Heijndrixs, Arijaen Damen en Gij(sbert) Ariaenss., allen kinderen ‘ofte swagers’ (lees hier: schoonzoons) van Fijken Gijsbertsdr., weduwe van ….. (onleesbaar = Arijaen) Janss., verklaarden voor hen zelf en vanwege een door moeder Fijken in ’den herberge van Wilmstadt’ binnen Dor-

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akten d.d. 7 mei en 11 juli 1598. 18 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 18 februari 1599. 17

drecht met Arijaen Arijaenss. Vastenavont gesloten akkoord, van hem ontvangen te hebben de som van 350 Car. gld., welk geld Jan Corn(elis).s. de Bouff, die mede compareerde, verklaarde ontvangen te hebben en die hij sprekende had op een schuldbrief ten laste van Arijen Damen met Gijs Arijenss. als borg. Fijken Gijsbertsdr. had hiervoor tot waarborg gesteld zekere 3 morgen 1½ hont cijnsland, gelegen in drie verscheiden ‘campgens’ en welke door De Bouff in arrest waren genomen. Met het passeren van deze akte werd dit arrest nu opgeheven en werden vervolgens de 7 hont aan ‘den Groenenwech’ (onder Maasdam) als waarborg gesteld. De comparanten beloofden Vastenavond op 1 oktober 1599 de 350 gld. terug te betalen of anders mocht hij de 7 hont als zijn eigendom beschouwen.19 Echter op 10 mei 1599 compareerden nogmaals Arijen Adriaensz. Jongen, Pieter Heijndricxz., Adriaen Damusz. en Gijs Arijaensz., allen kinderen ‘ofte swagers’ van Fijken Gijsbertsdochter, en verklaarden wegens hun moeder schuldig te zijn aan Adriaen Arijaensz. Vastenavont ‘op ten Houck’ (= Puttershoek) de som van 350 Car. gld. en dit vanwege aan hun moeder verstrekte penningen, welke zij beloofd had aan Jan Corn(elis)z. de Bouffge. De comparanten beloofden dit geld eerstkomende Bamis 1599 met interest terug te betalen. Hiervoor zetten zij een perceel cijnsland in het ambacht van Maasdam op hypotheek, westelijk belend door het weeshuis (van Dordrecht), noord door ‘den Groenenwech’, zuid door voornoemde Gijs Arijensz. en oost door genoemde Arijen Arijensz.

Deze schuldbrief was in 1603 afgelost.19 De schout en heemraden van Maasdam taxeerden op 2 september 1599 ten verzoeke van de kinderen en erfgenamen van Fijken Gijsbertsdr., weduwe van Arijen Jansz. op Puttershoek, 3 morgen en een halve hont cijnsland, hetwelk de kinderen van hun moeder aanbestorven was. De waarde werd begroot op 450 gld. de morgen en in totaal 1422 rijnsgld. 10 st. Ten behoeve van Jan Corn(elis)z. de Bouffgen, koopman in ‘greynen’ te Dordrecht, rustte er een hypotheekbrief op gedateerd 10 december 1592 ten bedrage van 1741 Car. gld.

Het maaien met de zeis op een gravure zogenaamd ‘de Zomer’ naar Pieter Brueghel de Oude (1520-1569) (uit: Agrarische geschiedenis van Nederland van prehistorie tot heden, Den Haag 1986). 5 st. met interesten.20 Bij akte van 2 november 1600 kocht Gijsbert Arijenss. ‘van Pietershouck’ van zijn neef Arijaen Bastiaens, wonende aan ‘den Glijpperdijck’ 325 roeden cijnsland in Maasdam, gelegen in drie verscheiden stukken welke Arijaen Bastiaens aanbestorven waren van Fijgen

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 2 september 1599. 20

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 10 mei 1599. 19

Gijsbertsdr., ‘zijn wijffs bestemoeder’.21 Op 24 april 1601 compareerden Adrien Ariensz. Jonghe, voor hem zelf en als voogd van zijn zuster Jaepge Ariensdr., die mede present is, Corn(elis) Ariens, Pieter Heijndrix en Ariens Damisz., alsmede Corn(elis) Ariensz. van Rijderkerck als gerechte bloedvoogd van de nagelaten weeskinderen van Gijsbert Ariensz.. Als gezamenlijke erfgenamen van Fijken Gijsbertsdr., weduwe van Arien Jansz., hun moeder en vader, transporteerden zij aan Jan Corn(elis) de Bouffgens, koopman in ‘greynen’ te Dordrecht., 3 morgen 150 roeden cijnsland in het ambacht van Maasdam. Het betrof een drietal percelen en wel van 1½ morgen, de helft van 7 hont, gemeen met de weduwe van Gijs Ariensz., en 700 roeden. De verkopers verklaarden voldaan te zijn van de borgtocht die Fijken bij leven voor Adrien Damenz. in Sint Anthoniepolder was aangegaan en waarvoor het voornoemde land was verbonden. De Bouffgens zou nog 200 gld. betalen en dat in mindering van de 400 Car. gld. vanwege de voornoemde borgtocht, welke bij voornoemde Cornelis Ariensz. en zaliger Gijs Ariensz. waren opgenomen. Vervolgens transporteerde de Bouff, vanwege het voornoemde transport van de 3 mr. 150 r. aan hem gedaan, aan Arien Arienss., Corn(elis) Arienss., Pieter Heijndricxs. en Corne(elis) Arienss. van Rijderkerck, als voogd van de kinderen (= kind !) van Gijs Ariensz., ‘de huissinge, barch ende schuire’ van Adriaen Dame in Sint Anthoniepolder met de

paarden, koeien en andere goederen. 22 De voornoemde 7 hont zou dan identiek kunnen zijn met het perceel eigen land dat Ariaen Jansz. volgens de 10e penning van 1556 gebruikte; een perceel dat hij in 1561 – dan genoemd groot 1 mr. 100 r. = 7 hont - samen met (zijn dan inmiddels meerderjarige geworden broer) Dierck Jansz. in gebruik had. Kinderen (volgorde onzeker): 1. GHIJSBRECHT (GIJSBERT) ADRIAENSZ., volgt IIIa. 2. ADRIAEN ADRIAENSZ. JONGEN, volgt IIIb. 3. CORNELIS ADRIAENSZ., volgt IIIc. 4. JAEPKEN ADRIAENSDR., woonde te Puttershoek, overl. tussen 24 april 1601 en 16 mei 1616. Zij huwde vóór 1593 met Ghijsbrecht (Gijsbert) Adriaensz., geb. naar schatting ca. 1565, boer te Puttershoek, overl. Puttershoek tussen 21 oktober 1600 en 24 april 1601. Dit echtpaar is uitgebreid behandeld in: 'Erfgoed' jrg. 18.23 5. ANNETGEN ADRIAENSDR., overl. vóór  12  december  1604.  Zij  huwde vóór  28  juni  1584  met Pieter Heyndricxz. ‘alijas’ Swart Heijn, boer en wellicht handelaar in koeien aan de Achterdijck te Maasdam, heemraad van Maasdam (1587), overl. tussen 17 juni 1599 en 12 december 1604. Vóór 28 juni 1584 was Pieter getrouwd met Annetgen, want toen transporteerde hij van zijn schoonvader Adrijen Jansz.  geërfd  en  aanbedeeld  land  in SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 24 april 1601. 23 K.J. Slijkerman, Het geslacht Crompeijn (Crompain) te Ridderkerk, in: Erfgoed jrg. 18 (2010), blz. 22. 22

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 2 november 1600. 21

Maasdam.11 In oktober 1584 handelen diverse akten over een aan Pieter Heijndericxs. ‘alijas’ Swaert Heijn toebehorende koe die getaxeerd werd. 24 Op 21 oktober en 6 november 1584 gaf Adriaen Janss. Donder voor het gerecht te Maasdam vee in handen van Staes Jacobsz., Pieter Heijndericxs. ‘alijas’ Swaert Heijn, en Donders zoon Jan Adrijaenss., en dat vanwege het in gebreke blijven in de verponding.25 Mogelijk waren zij dan ook gezamenlijk inners van de verponding. Op 6 november 1584 verzocht Pieter Heijndricxz. ‘alijas’ Swaert Heijn voor de vierschaar te Maasdam dat Adriaen Adriaenz. een zekere obligatie zou ondertekenen waarmee hij onwillig was gebleven, maar wel bekend had de betreffende geldsom schuldig te zijn.26 Deze akte is tweemaal in het betreffende foliant ingeschreven, waarbij in de eerste slordige versie Adriaen Adriaenss. als ‘sijn swager’ is aangeduid, doch deze verwantschapsaanduiding werd doorgestreept. Aluf (Oluf) den Kuyper, wonende op ‘Grippersdick’, deed op 8 december 1584 voor het gerecht te Maasdam panden Pyeter Heijndricxsz. op al zijn goederen om 25 rijnsgld. 10 st. te verhalen27 en op 21 januari 1585 deed de baljuwsbode van ZuidHolland hetzelfde voor de som van 22 rijnsgld. en dat volgens zekere obliga-

tie.28 Dezelfde persoon pandde op 13 april 1585 Pieter voor 9 rijnsgld. vanwege de koop van een aan Steven Jacobsz. in Mijnsheerenland behorend paard in Willem de molenaers erfhuis. 29 In 1585 wordt Pieter Heijndricxs. ‘alijas’ Swaert Heijn genoemd in een zaak over een paard in de schutskooi dat hij van het gerecht van Maasdam op 23 februari dat jaar aangenomen had te 'voederen en wateren'.30 Op 16 maart 1585 liet de deurwaarder van het Hof van Holland – na akte van condemnatie voor dat Hof d.d. 16 oktober 1584 en akte van executie van 5 december 1584 - te Maasdam rechtelijk beslag leggen op vier koeien van Pieter Heijndricx en dat ten verzoeke van de rentmeester van de vrouwe van Raesfelt en Moerkerken om 77 rijnsgeld. 6 st. 4 p. te verhalen die Pieter schuldig was vanwege de koop (kennelijk van de tienden) in het jaar 1584 van het 18e blok in het Oudeland.31 Op 29 mei 1585 deed Pieter Heijndricxs Baert Jansz. rechtelijk panden op zijn goederen om daaraan 49 stuivers te verhalen vanwege een aan Pieter rechtelijk aanbesteed ‘hou paert’, waar Baert zich borg voor had gesteld.32 In een ongedateerde akte van rond 1585 verklaarde de op Maasdam wonende Frans Corneliss. aan zijn dorpsgenoot Pieter Heijndricxs 10 ponden schuldig te zijn SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 21 januari 1585. 29 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 13 april 1585. 30 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv. nr. 3, akte d.d. 23 februari 1585 en twee akten d.d. 12 maart 1585. 31 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 16 maart 1585. 32 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 29 mei 1585. 28

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akten d.d. 4 oktober en 9 oktober 1584. 25 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 21 oktober 1584. 26 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 6 november 1584. 27 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 8 december 1584. 24

vanwege de koop en levering van een koe.33 Heijndrick Wijnen deed Pieter Heijndricxs. op 4 augustus 1585 rechtelijk panden op zijn goederen om daaraan 30 stuivers vanwege ‘montcost’ te verhalen.34 Namens Adrianken Bastiaensdr., nagelaten weeskind van Sebastiaen den Wijngaert, werd op 23 augustus 1585 voor het gerecht te Maasdam het woonhuis van Pieter Heijndricxs. gepand vanwege de som van 19 rijnsgld. 10 st., die het kind op hem te vorderen had.35 Een dag later spreekt een akte van Eerlant Cornelisz. die voor de vierschaar te Maasdam een kopie van een akte van uitschatting vertoonde op zijn huis en dat als zijnde borg voor Pieter Heijndricxz. tot Maasdam. Hij verzocht vervolgens uitschatting op het huis waar Pieter dan in woont.36 Pieter Heijndricxs legde op 11 november 1585 in handen van de ‘offijcier’ van Maasdam de belofte af binnen zes dagen een betaling betreffende twee jaren verloop van een zekere ‘wilcor’ te verrichten.37 Op 24 november 1585 kreeg Pieter een melkkoe in bruikleen van zijn schoonmoeder Fijken Gijssen38 en twee dagen later deed hij Adriaen Janss. Verca rechtelijk panden op zijn goederen voor de betaling van 35½ stuiver betrefSAD, Recht. Arch. Maasdam ca. 1585. 34 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 4 augustus 1585. 35 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 23 augustus 1585. 36 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 24 augustus 1585. 37 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 11 november 1585. 38 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 24 november 1585. 33

inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte

fende de koop van een ‘voilck vollen’ (een veulen) en vanwege geleende penningen.39 Adriaen Cornelisz., als borg voor Pieter Heijndrixz. voor een stukje buitenland of uiterland in het Hoekse Oudeland, deed op 14 december 1585 Pieter rechtelijk panden een van het land gehaalde ‘gaert schelf’ en dat voor zekere penningen als borgstelling.40 Op 15 januari 1586 stelde Pieter deze rechtelijk in handen van Adriaen Cornelisz., wonende ‘ande Blaeck’, om hem van zijn borgtocht vanwege verlopen pachten van dit land te ontlasten. 41 Fijken Gijssen ‘van Pietershouck’ deed op 21 januari 1586 te Maasdam rechtelijk in handen stellen van Eerlant Cornelisz. 'zekere goederen' die hem bij de gerechten van Maasdam geleverd zijn en toebehoren Pieter Heijndricxs. vanwege borgtocht voor Meijnaert van Segwaert. Fijken Gijssen en Adriaen Ariaens waren borgen voor te betalen penningen.42 Op 11 december 1586 eiste de waarsman van het Oost-Zomerland voor het gerecht te Maasdam van Jacob Jacobss., als borg voor Pieter Heijndricxs., uitschatting (taxatie) van twee paarden en dat vanwege achterstallige huur van Pieter voor de jaren 1583, 1584 en 1585 van een stukje land in de 12e aanwas van de voornoemde polder.43 Een dag later deed Jacob Jacobss. op zijn beurt als schadeloosstelling aldaar de hooiSAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 26 november 1585. 40 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 14 december 1585. 41 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 15 januari 1586. 42 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 21 januari 1586. 43 SAD, Recht. Arch. Maasdam d.d. 11 december 1586. 39

inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr. 3, akte inv.nr.3, akte

schelf panden die Pieter Heijndricxss. in ‘de heyninge’ van Floris Bastiaenss. had staan.44 Op 15 september 1587 deed Adriaen Janss. Grooten Dorst voor het gerecht te Maasdam een aan Pieter Heijndrix toebehorende hooischelf achter diens huis rechtelijk panden voor de som van 14 gld.45 en op 12 november dat jaar werd hij gepand op zijn hooischelf en overige goederen door Andries Aertss. om daaraan 9 gld. 3 stuivers te verhalen. 46 Gezien het voorgaande blijkt wel dat Pieter geregeld in financiële nood verkeerde. Op 18 november 1597 stelden de heemraden van Maasdam, na rechtelijk verzoek van de schout, Pieter Heijndricxss. Swart Heijn aan tot bloedvoogd van vaderszijde van de nagelaten kinderen van zaliger Mariken Dircxdr., huisvrouw van Floris Bastiaenss., en dat omdat het gerecht geen andere in aanmerking komend verwant bekend was.47 De te Maasdam wonende Pieter Heijndricxss. verklaarde op 17 december 1591 aan Arijaenken, nagelaten kind van Bastiaen Arijens Wingart, 26 Car. gld. 15 st. schuldig te zijn. Als zijn borg stelde zich (zijn zwager) Arijaen Arijaenss. Jongen.48 Een Maasdamse akte van 10 juli 1598 spreekt van ‘sheerendijck van Moerkercken achter SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr.3, akte d.d. 12 december 1586. 45 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 15 september 1587. 46 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 12 november 1587. 47 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 18 november 1597; zie ook akten d.d. 30 september en 26 december 1597 en 16 februari 1599. 48 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 17 december 1591.

de huysing van Pieter Swaert Heijn’.49 Op 20 juli 1598 stelde Pieter Hendriksz. ‘alijas’ Pieter Swart Heyn zich als borg voor de te ’s-Gravendeel wonende Lenaert Huijgen voor diens schuld aan een Dordtse koopman in ‘greynen’.50 Jan Janss. van Vlardingen, wonende op Cillaarshoek, eiste op de op 17 juni 1599 te Maasdam gehouden rechtdag van Pieter Heyndricxss. Swairt Heijn de betaling van 19 rinsgld. 16 st. als rest van de koop van een slachtbeest met Kerstmis 1598. Hij verzocht onmiddellijke betaling hiervan met de gemaakte kosten voor het proces.51 De op Maasdam wonende Pieter Heijndricxz. ‘alijas’ Swart Heijn liet op 19 mei 1601 door het gerecht van Puttershoek in arrest nemen twee paarden die de in Sint Anthoniepolder wonende Adriaen Dammen in de jurisdictie van Puttershoek op het land toebehorende aan Maerten Bol had lopen en dat vanwege wat hij van Adriaen Dammen (= zijn zwager) te pretenderen had.52 Pieter Eeuwouts, koopman in ‘greynen’ en wonende op Puttershoek, liet op 12 december 1604 rechtelijk beslag leggen op de winter- en zomergerst in de boedel van Pieter Heijndrixz., welke door hem voor 50 gld. gekocht was en om deze vanwege koop te ontvangen.53 Op 13 december 1604 verklaarden Lijsgen Pieters, weduwe van Heijndrick

44

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 10 juli 1598. 50 NA, Recht. Arch. Zuid-Holland (Baljuw en Hoge Vierschaar), inv. nr. 1, fol. 154 vs. 51 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 17 juni 1599. 52 SAD, Recht. Arch. Puttershoek inv.nr. 16, fol. 112. 53 SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 12 december 1604. 49

Thonisz., en Maritgen en Grietgen Pietersdochteren, achtergebleven kinderen van Pieter Heijndrixz en Annetgen Arijensdr., zijn huisvrouw, geassisteerd met Corn(elis) Arijenss. van den Houck en Lauris Meertens., geabandonneerd te hebben de door hun vader en moeder achtergelaten boedel. 1 In ‘Ons Voorgeslacht’ jaargang 57 is Pieter Heijndricks (Swaert Heijn) m.i. ten onrechte een zwager van de Maasdamse schout Adriaen Adriaensz. Spies genoemd.2 [word vervolgd]

SAD, Recht. Arch. Maasdam inv.nr. 3, akte d.d. 13 december 1604. M. Los, De oudste generaties van het geslacht Wijngaert in de Hoekse Waard, in: Ons Voorgeslacht jrg. 57 (2002), blz. 189. 1 2

DE INVLOED VAN LEEFTIJDSVERSCHILLEN BIJ HET HUWELIJK OP DE OVERLEVINGSKANSEN BIJ MANNEN EN VROUWEN

G

ENEALOGEN HEBBEN DOOR AL HET VRIJWILLIGERSWERK EEN SCHAT AAN WETENSCHAPPELIJKE GEGEVENS VERZAMELD DIE LANGZAMERHAND OOK DOOR WETENSCHAPPERS GOED GEBRUIKT WORDEN. DAARMEE HEBBEN VRIJWILLIGERS HET GRONDWERK VOOR VEEL WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK GELEGD DAT ANDERS HAAST ONBETAALBAAR ZOU ZIJN. EEN VOORBEELD IS DE STUDIE VAN DE LEEFTIJDSVERSCHILLEN BIJ HUWELIJK OP DE OVERLEVINGSKANSEN DOOR HET MAX PLANCK INSTITUUT.

Het Max Planck Instituut is zoals bekend een van de belangrijkste wetenschappelijke instellingen in de wereld. Ook in Nederland heeft deze organisatie tal van vestigingen die zich met hoogwaardig internationaal onderzoek bezig houden. De vraagstelling van het hier bedoelde onderzoek (gepubliceerd in de Journal of Demography van 12 mei 2010) was of het verschil in leeftijd tussen huwe-

lijkspartners invloed heeft op de overlevingskansen van beide echtgenoten. MANNEN Dat de levenskansen van mannen door een huwelijk aanzienlijk stijgen was al bekend. In essentie toont dit onderzoek aan dat hoe jonger de vrouw is die een man trouwt des te beter zijn levenskansen zijn. Het jaarlijkse sterfterisico is voor mannen die een 7 jaar jongere vrouw hebben 11% minder dan bij een vrouw van gelijke leeftijd. Het sterfte risico is bij mannen echter sterk verhoogd wanneer ze een oudere vrouw trouwen. Wat is daarvan de oorzaak? Er zijn talloze theorieën hierover in omloop, maar in feite is de reden nog steeds onbekend. Dit ondanks veel speurwerk. Alle oudere veronderstellingen worden door zorgvuldige statistiek onderuitgehaald. VROUWEN Het bovenstaande geldt ook voor vrouwen. Bij de dames ligt de zaak echter wel complexer. Haar levenskansen zijn het beste wanneer zij een ongeveer even oude man trouwen. De levenskansen zijn slechter (sterfterisico 20% verhoogd) wanneer een vrouw een jongere man trouwt. Ook een man die 5-7 jaar ouder is dan zij zelf geeft een verhoogd sterfterisico. Chronische stress verhoogt de kans op hartklachten bij vrouwen en verhoogt ook de kans op een hartinfarct. Men veronderstelt nu dat een oudere vrouw meer stress heeft met een jongere partner. Misschien is dat ook de reden waardoor de levenskansen van een vrouw afnemen wanneer haar echtgenote veel ouder is. Maar ook hier zijn nog veel

vragen. Vrouwen lijken dus in het nadeel door een huwelijk. Maar dat is niet zo. Ook als zij een oudere partner trouwen, hebben zij toch betere levenskansen dan wanneer zij alleen blijven. Trouwens de levensverwachtingen van vrouwen zijn nog steeds aanzienlijk gunstiger dan voor mannen, hoewel dit verschil minder wordt. Vrouwen leefden vroeger gezonder dan mannen (niet roken, niet veel drinken, wellicht minder stress). Dit is echter bij de moderne vrouw wel anders geworden.

Verschil in leeftijd ./. 7 jaar ./. 4 jaar 0 jaar 4 jaar 7 jaar

Tot 50 jaar geleden was het gebruikelijk dat het leeftijdsverschil tussen mannen en vrouwen bij huwelijk 2 - 3 jaar was. Globaal gezien was dit voor de vrouw niet ongunstig, terwijl de mannen aan levenskansen niet te veel inboetten. Leeftijdsverschil bij huwelijk Op de horizontale as ziet u de verschillen in leeftijd tussen de huwelijkspartners terwijl op de verticale as de relatieve sterfte kansen staan. (1,2 betekent bijvoorbeeld een 1,2 x hogere kans om te sterven

sterfterisico mannen 1,22 1,15 1,0 0,9 0,8

idem vrouwen 1,1 1,05 1,0 1,1 1,3

Overlijdens- en begrafenis rituelen in de 18e eeuw Dick Kranen

I

N HET HIERONDER GENOEMDE BOEK WORDEN VOORBEELDEN VAN ALLERLEI SOORTEN BRIEVEN GEGEVEN. BRIEVEN AAN FAMILIE, VRIENDEN, HOGER GEPLAATSTE PERSONEN, MINNEBRIEVEN, MAAR OOK IN DIT RIJTJE WAT UIT DE TOON VALLENDE BEGRAFENISVOORSCHRIFTEN. UIT DE TEKST BLIJKT DAT DE MEESTE 'REGELS' BEDOELD ZIJN VOOR DE BETERE STANDEN.

IN 40 REGELS WORDT STAP VOOR STAP BESCHREVEN WELKE EISEN ER WORDEN GESTELD WIL MEN TENMINSTE NIET UIT DE TOON VALLEN. OOK ANDERE LITERATUUR WORDT AANGEHAALD OM EEN VOLLEDIGER BEELD TE KRIJGEN.

[Regel] 1. Wanneer iemand overleden is, moet men ervoor zorgen dat eer het lichaam stijf wordt, het wordt ontkleed. Wanneer men niet het hele lichaam wil wassen, dan moeten toch in ieder geval de handen en het gezicht worden gewassen. De mond moet gesloten blijven, daarom kan men het beste een doek onder de kin door om het hoofd binden. Ook legt men een muntstuk op de ogen om ze te laten sluiten. De benen moeten gesloten en rechtuit liggen terwijl men de handen in de bidhouding samen vouwt. Voorts trekt men het lijk goed en schoon hemd aan, schone nachtmuts en voor vrouw een neusdoek en man een das om de hals.

een een een een

Het beddengoed wordt vervangen door schoon stro of een andere matras met een schoon laken er overheen, waar men het lijk oplegt. De gordijnen moeten worden gesloten, en men moet er op letten dat de kamer goed gesloten blijft opdat het lichaam niet door katten wordt beschadigd.

Volgens Berkhey1 plaatst men ook een muts op het hoofd van de overledene. Het noodzakelijke linnengoed ligt bij de meeste burgers al klaar in de kast; zelfs bij de armeren, waar nauwelijks enige opsmuk te vinden is, ligt e.e.a. klaar in de linnenkast. Een opkomende gewoonte is om het lichaam niet te ontkleden en te wassen maar het een rouwkleed als het een man is - of een schoudermantel en onderrok als het om een vrouw gaat, aan te trekken. Men gaat soms zo ver de heren hun mooiste pruik op te zetten of zelfs een nieuwe te laten maken! Als deze belachelijke gewoonte voortgang vindt en men zelfs de coiffures gaat verzorgen, dan zal ten gevolge daarvan de doodskist langer uit moeten vallen. Als men een heer met een kakatoe - of een dame met een sultane2 coupe - gaat begraven zal men daar beslist niet onderuit kunnen. Nuchtere Hollanders zul-

op de ogen te leggen gaat terug tot de Romeinen. Vervolgens worden de haren gekamd, bij de mannen de baard geschoren, en bij de vrouwen de vlechten netjes opgemaakt. Zo heeft men in het onlangs gevonden graf van Jacoba van Beieren het haar nog in gevlochten staat aangetroffen. De kam waarmee het haar is verzorgd wordt door velen uit bijgeloof in de kist gelegd omdat men bang is dat bij het opnieuw gebruiken van die kam het haar zou uitvallen! De overledene moet men volgens een Leidse keur tenminste twaalf uur op stro of matras laten liggen vóór de kisting. De kisting zelf moet door twee personen die geen bekenden zijn van de overledene gedaan worden. Dit ter voorkoming van het begraven van schijndoden en criminele handelingen. Zo zou in Den Bosch een grafschrift luiden: (zie hieronder)

Als deezen Knegt voor dood begraven was ter steed, Hy riep in 't Graf, dog men deed Hem niet ras op en los; Des starf hy tweemaal; God geef hem Hemels praal! len echter nooit tot een dergelijke doodsverheerlijking overgaan. Om de mond gesloten te houden kan er ook een opgerolde doek tegen de kin worden gelegd. Het gebruik om munten (koperen duiten) 1 Natuurlyke Historie van Holland, 3e deel, 3e stuk, door Johannes Le Francq van Berkhey (1729-1812) pag. 1834-1839, 1854-1863. 2 Sultane: opgehoogd en versierd dameskapsel.

2. Degene die bij de overledene heeft gewaakt mag samen met één of twee dienstboden de overledene ontkleden, maar als het om een man gaat moeten het in verband met de eerbaarheid wel mannelijke dienstboden zijn. Degenen die ontkleden krijgen eens zoveel als men gewend is aan de dragers te geven.

Ook de kleding van de gestorvene komt hen toe; mochten ze daar geen prijs op stellen, dan hebben ze in plaats daarvan recht op een passende beloning. 3. Zodra iemand is overleden moet een meid of knecht dat aan de ouders, broers, zusters, ooms, tantes, voogden of executeurs laten weten, met het verzoek naar het sterfhuis te komen.

Op deze afbeelding zijn twee Amsterdamse aansprekers aan het begin van de 19e eeuw te zien. Hun hoeden zijn getooid met lamfers, terwijl ze een cedel in de hand houden. De linker is een protestant met een driekante steek (tricorne) op het hoofd, de rechter is katholiek met een Napoleontische bicorne. (Litho naar een prent van H.Greeven)

aansprekers zijn gekomen, moeten ze aan de hand van die lijst de vermelde personen uitnodigen. Ook bestellen de aansprekers de kist en zorgen dat er in het sterfhuis een gedrukte lijst van alle inwoners van de diverse wijken van de stad wordt gebracht. En er wordt een boekverkoper benaderd voor het drukken van de rouwbrieven. Bij Berkhey vinden we dat er bij de boekverkopers keuze is uit diverse modellen en teksten van rouwbrieven.

4. Vervolgens moeten er één of twee aansprekers3 worden aangezocht, en wordt er een lijst opgesteld van de naaste bloedverwanten tot en met de neven en nichten van de tweede graad. Ook de naaste vrienden worden verwittigd en verzocht te verschijnen in het sterfhuis om een lijst van genodigden op de begrafenis op te stellen. Zodra de Aanspreker: Eigenlijk degene die aanspreekt ;maar in al de betekenissen van het werkwoord is Aanspreker in onbruik

3

geraakt, sedert het door 't gebruik uitsluitend geijkt werd als benaming van die personen, die de familie en vrienden van een overledene ter begrafenis nodigen, diens dood aan de huizen aanzeggen en verder met de gehele bediening van de begrafenis belast zijn. Zie ook Nodigers, Lijkbidders, Groefbidders, Bidders of Leedaanzeggers.

Toch stellen de meeste nabestaanden zelf een brief op die ze vervolgens op zwart gerand papier laten drukken. Zo gauw de brieven klaar zijn worden ze met spoed aan familie en bekenden toegezonden.

z.s.m. berichten of ze aanwezig kunnen zijn.

Het op rijm gestelde aansprekersbriefje van de dichter Jan van Gysen (1668-1722)

Het aanzeggen gebeurde ook wel door de koster, een buurman of leden van de schutterij of gilde waar de overledene lid van was. Zij kregen daarvoor geen beloning in tegenstelling tot de 'gezworen' bidders of aansprekers4. 5. Als de bloedverwanten bij elkaar zijn gekomen gaat men zo snel mogelijk over tot het opstellen van de rouwbrieven, zo mogelijk aan de hand van de beschikbare modellen, hoe groter hoe beter. Het is de bedoeling dat alles zo snel mogelijk wordt gedrukt. Er wordt ook een lijst opgesteld van de familie en vrienden buiten de stad, ook zij moeten een rouwbrief krijgen. De rouwbrief moet naar de laatste mode een brede zwarte rand hebben. Op de lijst wordt aangegeven wie van hen op de begrafenis worden verwacht. Van die genodigden wordt wel verwacht dat ze

6. Dan is het tijd om de gedrukte lijst met de inwoners van de wijk of buurt hardop voor te lezen waarop het ieder vrij staat om te zeggen dat die of die moet worden aangehaald (uitgenodigd), maar vindt men iemand die men die eer niet wil aandoen, dan zet men een kruisje voor de naam. Is de overledene echter iemand van (groot) aanzien dan zet men kortheidshalve alle leden van het stadsbestuur, de predikanten en anderen van rang op de lijst van genodigden. Ook moeten de aansprekers het sterfgeval in de buurt van huis tot huis bekend maken. 7. Dan moet besloten worden of de begrafenis met of zonder koetsen, overdag of 's avonds, met een bepaald aantal deelnemers, met of zonder boete5, alles naar gelang de rang van de overledene, moet plaatsvinden. 8. Worden er koetsen gebruikt dan zijn er vijf tot zes aansprekers, veertien dragers en lantaarndragers nodig om de staatsie te begeleiden. Zij krijgen nieuwe hangende hoeden, handschoenen,

Aldus Doodenritueel in de Nederlanden voor 1700, Academisch proefschrift van R. J.

4

Hirsch, Amsterdam 1921

5

Bijdrage in de kosten???

lamfers6 en minstens 1 dubbele gouden ducaat en 1 gulden drinkgeld. Soms wordt er 1 gouden ducaton gegeven. De aansprekers krijgen altijd eens zoveel als de dragers, maar de lantaarndragers krijgen evenveel als de lijkdragers. Indien men 's avonds zonder koetsen wil begraven, dan moeten er vijf aansprekers, veertien dragers, drie heksluiters7 en de gewone lantaarndragers zijn. Ze krijgen allemaal nieuwe hoeden, handschoenen en lamfers en meer dan 1 gouden pistool8 en 1 gulden drinkgeld. 's Avonds mag men niet anders begraven dan met 25 mensen achter de lijkkoets, zoals elf paar familieleden en drie hekkensluiters, die allemaal sluiers en handschoenen krijgen. Als men zich niet aan het aantal van 25 houdt, volgt er een boete, vandaar dat de deelnemers in de kerk worden geteld. Boetes Iedereen die in de buurt een huis kocht, was verplicht een bedrag in de buurtkas te storten, afhankelijk van de waarde van het huis. Bij een huwelijk werd men geacht een bedrag te betalen dat men zelf mocht vaststellen naar de staat van zijn huwelijk (de ‘vette schotel’). Ook bij overlijden werden de nabestaanden geacht een bedrag te betalen dat afhing van hun eigen welstand en de staat van de overledene tijdens zijn of haar leven. Daarnaast moesten allerlei boeten in de buurtkas worden gestort. Dat Sluiers Eigenlijk de naam voor de twee laatste „dragers” in een lijkstoet. 8 Een stuk goudgeld ter waarde van drie zilveren ducatons Hollands geld.

stimuleerde de buurtheer, maar ook alle andere inwoners van een gebuurte, om te zorgen dat bij een overtreding daadwerkelijk werd opgetreden. Boetes waren verschuldigd als: - iemand huisvesting bood zonder dat aan de buurtheer te melden, - man en vrouw elkaar sloegen, waarbij de vrouw als dader een tweemaal zo hoge boete verschuldigd was als de man, - men na een burenruzie niet bereid was een vriendelijk woord te zeggen en elkaar de hand te schudden […], - men als omwonende weigerde bij een sterfgeval te zijn, - men een dode liet kisten buiten aanwezigheid van de buren die getuige waren van het overlijden, - men weigerde op aanwijzing van de buurtheer een lijkbaar te halen, - men een lijk te lang in huis hield, - men als naaste buurman weigerde mee te werken de baar van de overledene uit huis te dragen, ‐ niet minstens één lid van een huis‐ gezin aanwezig was bij de begrafenis van een inwoner van zijn gebuurte. Het is opmerkelijk hoe sterk de begrafenissen gereglementeerd waren. De boetes daarbij waren een belangrijke bron van inkomsten voor de buurten, zozeer zelfs, dat bij begrafenissen buiten de stad, waarbij de buurtgenoten geen absentieboeten verschuldigd waren, de nabestaanden de buurt schadeloos moesten stellen voor het wegvallen van deze inkomstenbron.9

6 7

9Kees

Walle, Buurthouden, de geschiedenis van burengebruiken en buurtorganisaties in Leiden (14e – 19e eeuw). Leiden 2005.

Vervolg regel 8 Wil men 's middags om drie uur in twee boeten begraven met een bepaald aantal mensen, dan doet men hetzelfde als bij een begrafenis in de avond, maar men geeft dan geen hoeden, men kan volstaan met het geven van minimaal 6 gulden en 1 gulden drinkgeld aan de dragers en hekkensluiters. Begraaft men om half drie met een boete en een bepaald aantal gasten, dan moet men ook lamfers en handschoenen geven maar men mag volstaan met 1 ducaat en 1 gulden drinkgeld en hoeft men maar vier aansprekers te nemen. Begraaft men om twee uur zonder boeten, dan hebben de bloedverwanten, de aansprekers, de twaalf of veertien dragers en de twee hekkensluiters, rouwbanden en handschoenen en kan men volstaan met 3 of 4 gulden aan de dragers en 2 zestenhalven10 drinkgeld te geven.

Is de overledene een volwassen ongehuwde man of vrouw, dan gebruikt men witte cabretleren11 handschoenen. Betreft het een jong meisje, dan geeft men takjes en gebruikt men een kleed met strikken. Betreft het een kind van zes tot tien à elf jaar oud dan begraaft men het met slechts drie of vier paar achter de kist. Kleine kinderen van aanzienlijke personen begraaft men met een rouw toeslee12 en twee à  drie paar erachter. Bur‐ gers laten het door een man dragen met twee of drie mensen erachter.

Een begrafenisstoet begeeft zich door de Langestraat naar de Grote Kerk in Alkmaar (Anoniem schilderij uit 1619 in het Sted. Museum van Alkmaar) Berkhey schrijft dat de drager van het overleden kind - als het een meisje is - een rozemarijntak, en wanneer het een jongetje betreft, een lauriertak in de mond houden.

Geitenleer. Gesloten slede, koetsslede, voorheen vooral te Amsterdam gebezigd.(zie ook Erfgoed 2010, afl. 2, pag.3 en 4 11

Bij plakkaat van 1694 'statenschelling', munt van slecht gehalte, met de waarde van 5½ stuiver, 10

12

In Leiden en meer plaatsen houden de dragers, die meestal jonge mannen zijn, een rijk met bloemen voorziene tak in hun mond. Als de overledene een jonge man of vrouw is, dan geeft men aan dragers behalve de tak ook strikken en witte handschoenen. Vroeger hebben onze voorouders ook thijmtakken gebruikt die over en in de kist werd gespreid. Ook een gebruik afkomstig uit het oude Rome waar men cyprestakken gebruikte. 9. Wanneer de aansprekers zich melden geeft men hen de gedrukte lijst om de bekendmakingen te doen en vertelt hen op welke manier de begrafenis zal plaatsvinden. Hen wordt (eventueel) gezegd dat er nog meer aansprekers nodig zijn en dat ze de rouwwinkel moeten waarschuwen voor het tijdig leveren van schragen voor de kist, een boven- en onderkleed, en dat men het voorhuis moet komen behangen. Ook moeten ze een doodgraver bespreken. Dan gaan de aansprekers aan het werk. In de 18e eeuw huurde men rouwartikelen als 'beffen, hangdassen, kelken, glaazen, bierkannen, quispedooren13, zantbakken14, comptoiren benodigd tot de uitvoering van begravenissen' bij de rouwwinkel15. [word vervolgd]

Kwispedoor: rochel- spuwpotje. Spuwbak gevuld met zand. 15 Peter Bitter en Leo Noordegraaf in De Sint 13 14

Laurens in de steigers, Bouwen, beheren en restaureren van de Alkmaarse Grote Kerk, Hilversum (2002), 171

Een tot nu toe onbekende dochter van Menno van Coehoorn

I

N 1860 PUBLICEERDE JHR. J.W. VAN SYPESTEYN DE BIOGRAFIE DIE MENNO'S ZOON GOSEWIJN THEODOOR IN 1730 SCHREEF OVER ZIJN VADER MENNO, ZODAT ZIJN ZOON MENNO (GEBOREN IN 1722) KENNIS ZOU HEBBEN VAN HET ROEMRUCHTE LEVEN VAN ZIJN GROOTVADER, DE GROTE VESTINGBELEGERAAR EN VESTINGBOUWER. IN DIE BIOGRAFIE IS TE LEZEN: 'HIJ HAD IN DEN JARE 1678 EEN VRIESCHE DAME GETROUWD, GENAAMD MAGDALENA VAN SCHELTINGA, ZIJ WAS EENIGE ERFGENAAM (VERBETERD IN: DIE SEER RIEK WAS), WAARVAN HIJ IN DEN JARE 1683 WEDUWNAAR WIERD MET VIER KINDEREN, TWEE ZOONS ENDE TWEE DOGTERS'. DIT AANTAL VAN VIER KINDEREN WORDT AL IN DE 18E - EN 19E -EEUWSE LITERATUUR OVER MENNO ALS VASTSTAAND FEIT AANGENOMEN. ENKELE VOORBEELDEN ZIJN NICOLAUS YPEY, GEDENKSCHRIFT DER UITGEVOERDE DAADEN VAN DEN GROOTEN MENNO BARON VAN COEHOORN (1772), J. KOK, VADERLANDSCH WOORDENBOEK, DL. X (1788) EN HET STAMBOEK VAN DE FRIESE ADEL (1846). OOK DE MEEST RECENTE LITERATUUR GAAT VAN DIT AANTAL UIT, ZOALS DE BOEKEN VAN VAN HOOF (2004) EN REINSTRA (2009).74

Zie J. van Hoof, Menno van Coehoorn 1641-1704, Vestingbouwer, Belegeraar, Infanterist (Uitg. 2004) dat vooral Menno's militaire loopbaan belicht en A. Reinstra, 74

Menno's geboorte en huwelijk Menno werd in 1641 geboren op Lettinga-State te Britsum en daar gedoopt op 15 september van dat jaar, 'matre exhibitrice', d.w.z. door zijn moeder ten doop gehouden. Hij is de zoon van Gosse (Gosewijn) van Coehoorn en Aeltje van Hinckena, die op 28 december 1636 in het huwelijk traden en op Lettinga gingen wonen, eigendom van Aeltjes moeder, Sydts van Donia. Aeltjes vader, Hendrick van Hinckena, was predikant in Britsum. Menno van Coehoorn Bespreking van Menno's militaire carrière, die hem in 1695 de titel 'baron' opleverde, valt buiten het bestek van dit artikel. Ook buiten beschouwing blijft hier de kwestie of Menno in zijn jeugd al op het Hooghuis - dat ook 'Bergumerbosch' genoemd werd - in Burgum75 Menno baron van Coehoorn, Een Veldheer in Wijckel (uitg. 2009), dat met name aandacht schenkt aan de restauratie in 2007 van Menno's praalgraf in Wijckel. Het citaat over Magdalena van Scheltinga komt uit Reinstra, pag. 156. 75 De geografische namen Wikel, Burgum, Eastermar, Jistrum, Heechsân en Skûlenboarch die in dit artikel voorkomen, zijn al enkele decennia (gemeentelijk besluit) officieel Friestalig, als vervanging voor Wijckel, Bergum, Oostermeer, Eestrum, Hoogzand en

woonde en wanneer hij (of zijn vader) eigenaar van het Hooghuis werden. In ieder geval was Menno in 1686 eigenaar én bewoner, zo blijkt uit een akte van verkoop dd. 9 januari 1686 van het Hooghuis aan Hendrik Casimir II, stadhouder van Friesland.76 Het lijkt logisch dat Menno en Magdalena vanaf het moment van hun huwelijk het Hooghuis als

Ook blijft hier onbesproken of Menno in zijn jeugd lessen wiskunde en vestingbouw kreeg van zijn oom Bernardus Fullenius Sr. of van diens zoon (Menno's neef) Bernardus Fullenius Jr. Beiden waren hoogleraar wiskunde (en vestingbouw) aan de universiteit van Franeker. Wel komt de relatie tussen de familie van Coehoorn en de familie Ful-

hun vaste woonplaats gebruikten.

lenius verderop in dit artikel ter sprake, maar dan vanwege hun onderlinge verwantschap.

Schuilenburg. Ook Friesland en Het Bergumermeer heten sinds een paar jaar (provinciaal besluit) Fryslân en De Burgumermar. 76 Genoemd in Spahr/Ypma, Tietjerksteradeel (1978, pag. 61), ook Reinstra (2009, pag. 28)

Het huwelijk met Magdalena van Scheltinga, dat vijf jaar later eindigde met het overlijden van Magdalena, na de geboorte van een tweeling, vond plaats te

Britsum op 3 februari 1678. Menno was toen 36 of 37 jaar oud, Magdalena ca. 18 jaar. Zij was afkomstig van Wikel in Gaasterland en bracht bij haar huwelijk een groot aantal goederen in, o.a. land bij Wikel.77 Haar ouders waren Theodorus van Scheltinga en Truijcke van Wigera.78 Voor de toen 16-jarige Magdalena, 'sijnde een naegelaeten minderjarigh weeskint', werd op 21 februari 1677, na het overlijden van Truijcke, een boedelbeschrijving opgemaakt.79 Over Magdalena is verder weinig bekend. Menno is nooit een tweede huwelijk aangegaan. Hij overleed op 17 maart 1704 in Den Haag, 63 jaar oud en werd begraven in de kerk te Wikel. Zijn kinderen richtten daar voor hun beroemde vader een praalgraf op, naar een ontwerp van Daniël Marot, uitgevoerd door Pieter van der Plas uit Amsterdam. Menno's kinderen De vier altijd al bekende kinderen van Menno zijn: 1. Een zoon Gosewijn Theodoor. Hij werd gedoopt te Britsum op 29 september 1678. Deze doopdatum laat zien dat Magdalena ten tijde van de huwelijksvoltrekking zwanger was. De doopinschrijving luidt: Den 29ste septemb. is gedoopt Gossewijn de soon van de Heer Menno van Coehoorn, sorore exhibitrice. Dit laatste betekent: door zijn soror, zijn zuster ten doop gepresenteerd. Dat is Menno's enige zuster, Sijtscke (overleden 1715), getrouwd met Johannes Reinstra (2009, pag. 28). Gegevens: Stamboek van den Frieschen vroegeren en lateren Adel, door Jhr. mr. M. de Haan Hettema en mr. A. van Halmael Jr., te Leeuwarden bij D. Meindersma Wzn. 1846. 79 Reinstra (2009, pag. 30). 77

Fullenius. Zij was ten tijde van Gosewijns doop ongeveer 30 jaar oud. Gosewijn werd vernoemd naar Menno's vader en Magdalena's vader. Hij overleed in 1737 te Sloten, waar hij zijn oom Johannes van Coehoorn, Menno's broer, in 1698 was opgevolgd als burgemeester. Hij trouwde in 1717 met Catharina Aurelia Lucia van Sminia (1693-1759).80 Gosewijn schreef, zoals vermeld, in 1730 een biografie over zijn vader. 2. Een dochter Geertruij Alegonda, gedoopt te Britsum op 11 september 1679. Merkwaardig is dat bij de doopinschrijving haar beide namen niet in het doopboek vermeld werden. Er werd enkel vermeld: Den 11de septemb. is gedoopt ...... het dogtertje van de Heer Menno van Coehoorn, avia exhibitrice. Geertrui werd dus door haar avia, haar grootmoeder, ten doop gepresenteerd. Beide grootmoeders werden vernoemd, Geertruij van Wigera en Aeltje van Hinckena. Aeltje werd, iets deftiger, Alegonda, een naams verfraaiing die ook elders in Friese families plaatsvond, zoals Auckje, dat Aurelia werd. Geertruij overleed ongehuwd op 23 juni 1717, oud 38 jaar en werd begraven in de kerk te Wikel. 3. Een tweeling, zoon en dochter, gedoopt op 3 juni 1683 te Leeuwarden. De doopinschrijving is summier: Den 3 Junij. Henric Casemier, zoon van de Heer Overste Coehoorn. Aemilia, dogter van de Heer Overste Coehoorn. Ook hier is de vernoeming duidelijk: naar de Friese stadhouder Hendrik Casimir II en zijn echtgenote Amalia van Anholt-Dessau.

78

Uit het huwelijk van Gosewijn en Catharina werd o.a. geboren een zoon Menno, die in 1801 ongehuwd overleed, waarmee het geslacht Van Coehoorn uitstierf. 80

Het is een blijk van het feit dat Menno goede connecties onderhield met de stadhouder, zijn militaire 'baas'. Hendrik Casimir bleef ongehuwd, overleed in 1756 en werd begraven te Wikel. Hij was Ritmeester en diende later bij de genie.81 Aemilia, of Amalia, trouwde in 1700 in Heerenveen met Martinus Daniels de Blocq van Scheltinga (16661742), grietman van Lemsterland (1689-1692) en Schoterland (16921715). Zij overleed in 1708 en werd ook in Wikel begraven. Waar werden Menno's kinderen geboren? Uitgaande van de veronderstelling dat Menno en Magdalena sinds het voltrekken van hun huwelijk het Hooghuis te Burgum bewoonden, is het aannemelijk dat zijn kinderen op het Hooghuis geboren werden, maar dat hoeft natuurlijk niet. Menno was, gezien zijn militaire verplichtingen, veel van huis en het is niet onwaarschijnlijk dat Magdalena veel bij familie verbleef, juist rond de tijd dat de geboorte van een kind verwacht werd. Opvallend is dat geen enkel kind te Burgum gedoopt werd. Of Menno en Magdalena daar als 81

Van Sijpesteyn (1860, pag. 223)

lidmaat stonden ingeschreven is niet na te gaan: de kerkelijke registratie daarvan begint pas in 1679, dus een jaar na hun huwelijk. Overigens is een inschrijving als lidmaat niet in Britsum gevonden (begin registratie in 1658), noch in Leeuwarden (begin registratie in 1581) of Wikel (begin registratie in 1649). Gosewijn en Geertruij Alegonda werden te Britsum gedoopt, vermoedelijk vanwege Menno's moeder, die op Lettinga woonde. Zij presenteerde in 1679 haar tweede kleinkind van Menno ten doop. Dat de tweeling te Leeuwarden gedoopt werd kan te maken hebben met het feit dat de familie Van Coehoorn beschikte over een huis in Leeuwarden, zoals blijkt uit de eerste akte van boedelscheiding dd. 6 februari 1705, die werd opgemaakt na Menno's dood.

Deel van de kaart Schotanus-Halma uit 1718: A= Hooghuis - B= Kerk - C= Blauwhuis

Daarbij viel aan Menno's zoon Hendrik Casimir ten deel een seekere heerlijke en dubbelde adelijke huijsinge met de poorten ende voorplaats sampt hovinge, koets en wagenhuis en vordere annexen. 82 Was Menno zelf bij de doop van zijn kinderen aanwezig? In het doopboek van Britsum staat bij vele doopinschrijvingen vermeld 'patre exhibitore', d.w.z. door de vader ten doop gepresenteerd. Dat was kennelijk de normale gang van zaken en doet vermoeden dat Menno niet zelf aanwezig was, mogelijk omdat hij dringender bezigheden had, zoals zijn militaire verplichtingen. Daarom stonden zijn zuster en zijn moeder in Britsum als belangrijkste persoon aan de doopvont. Of hij te Leeuwarden aanwezig was bij de doop van de tweeling, staat evenmin vast.

Daartegen pleit dat het tijdstip van de doop in juni was, terwijl juist de zomer een tijd was voor militaire activiteiten en Menno te velde was.83 En was Magdalena zelf altijd wel aanwezig? Misschien niet, anders had ze wellicht zelf haar kinderen ten doop gehouden. Voelde ze 82

Reinstra (2009, pag. 75). Reinstra spreekt op pag. 28 over een mogelijke verhuizing naar Leeuwarden, maar logischer is dat Menno en Madalena toen al beschikten over dat huis te Leeuwarden. Veel vooraanstaande families woonden zomers op het platteland op hun state en 's winters in het huis dat zij in Leeuwarden bezaten. 83 Volgens Van Hoof (blz. 32) was Menno in juni 1683 in Grave.

zich steeds te zwak? Of was ze wel aanwezig en liet zij de eer van het ten doop presenteren aan een familielid over? Waren Menno en Magdalena wel belijdende leden van de kerk? Een vermelding van het doen van belijdenis is van beiden niet gevonden. Het blijft hier gissen. De tot nu toe onbekende dochter, Catharina Johanna Tussen 1679 en 1683 werden geen kinderen van Menno en Magdalena gedoopt, tenminste niet in Britsum, Burgum, Wikel of Leeuwarden. Maar een dergelijke inschrijving, die al meer dan 300 jaar onopgemerkt bleef, vond in 1681 wel plaats in het doopboek van Eastermar, niet ver van Burgum gelegen, aan de oostkant van de Burgumermar. Die inschrijving luidt:

'1681 den 16 Octobris. Catharina Johanna van Koehoorn, dogter van de Colonel min Heer Minno à Koehoorn tot Bergum, van sin nichte N. Fullenius ten doop gepresenteert.' Naar wie is deze tot nu toe onbekende dochter van Menno en Magdalena vernoemd? Waarschijnlijk Catharina naar Menno's tante Catharina van Hinckena, de zuster van zijn moeder Aeltje. Kennelijk konden de beide zusters goed met elkaar overweg. Eerder is al vermeld dat Menno's ouders op 28 december 1636 trouwden. Op diezelfde dag trad Catharina ook in het huwelijk, met Dr. Nathanaël Fullenius, ontvanger van het

Westerdeel van Breda. Johanna zal een vernoeming zijn naar Menno's jongste broer, Johannes van Coehoorn (16511698), getrouwd met Gratia Meyer. De familie Fullenius Het is hier de plaats om te vermelden dat er een drievoudige verwantschap bestond tussen de families van Coehoorn en Fullenius. Catharina van Hinckena was getrouwd met Nathanaël, en de derde zuster, Ebel van Hinckena (ca. 1605-1670) was getrouwd met Nathanaëls broer, Bernardus Fullenius Sr. (ca. 1602-1657), hoogleraar Hebreeuws, later wiskunde, te Franeker. Zijn jongste zoon, Menno's neef, was Bernardus Fullenius Jr. (1640-1707), evenals zijn vader hoogleraar wiskunde te Franeker en eerder burgemeester van die stad, ongehuwd. Tenslotte was Menno's zuster, Sijtscke van Coehoorn (geb. ca. 1648), getrouwd met de zoon van Nathanaël en Catharina van Hinckena, Johannes Fullenius, ontvanger van de verpondingen te Bergen op Zoom en Steenbergen. Het lijkt waarschijnlijk dat met 'sin nicht N. Fullenius' een dochter van Menno's tante Catharina (overleden vóór 1678) bedoeld wordt. Er zijn drie dochters bekend uit het huwelijk van Catharina en Nathanaël. Eén van hen zal met de kleine Catharina Johanna aan de doopvont gestaan hebben. Waarom de doop in Eastermar? Ook bij deze doop geldt dat Menno vermoedelijk niet zelf aanwezig is geweest. Het is op het eerste gezicht raadselachtig waarom deze doop in Eastermar plaatsvond. Waarom deze reis (vanuit Burgum) met het jonge kind te ondernemen? Die reis heeft mogelijk per schip plaatsgevonden, van Burgumerdam

over de Burgumermar naar Skûlenboarch aan het Kolonelsdiep (het tegenwoordige Prinses Margrietkanaal) en vandaar per rijtuig naar het Heechsân, de oude kern van Eastermar, waar de kerk stond. Of per rijtuig - het Hooghuis lag ten noorden van Burgum - via de noordkant van de Burgumermar naar Jistrum en Skûlenboarch en dan naar Eastermar-Heechsân. Nicht Fullenius zal niet alleen gekomen zijn, met enkel de baby bij zich. Wie waren er bij haar? Waar logeerde het gezelschap die dag? Een mogelijk scenario biedt de volgende omstandigheden. In Eastermar woonde in die tijd op het 'Blauwhuis' (later Haersma-State geheten, nog later 'Driezigt', afgebroken in 1789) Saapcke Meijerts Haersma (overl. 1692, dochter van Meyert Eerckes Haersma en Sjoerdtje Piers Renckema), die in 1666 getrouwd was met dr. Guilbertus Bay, advocaat te Leeuwarden. Na zijn dood in 1673 hertrouwde zij in 1678 met 'De Commies' Petrus Poutsma (1649 - ná 1713), eveneens advocaat. Een oudere broer van Petrus 'de Commies' was dr. Nicolaas Poutsma (1641-1727), advocaat, pensionaris van Leeuwarden, in 1666 getrouwd met Saapke Wiersma, dochter van Eelckjen Meijerts Haersma. Een jongere zus van Petrus en Nicolaas was Sara Poutsma (1651), die in 1676 trouwde met Ds. Franciscus van Velsen (1654-1724). Ds. van Velsen was van 1679 tot 1693 predikant in Burgum. Dit laatste doet vermoeden dat de families Poutsma en Haersma tot de vriendenkring van de Van Coehoorns behoorden, die de 16e oktober 1681 allemaal bij elkaar waren op het 'Blauwhuis' en dat wellicht Catharina Johanna gedoopt werd door 'gastpredikant' Ds. van Velsen. Was misschien Magdalena

toch zelf aanwezig, samen met één van de nichten Fullenius, die vanwege de vernoeming van de dopeling naar haar moeder, als belangrijkste persoon aan de doopvont mocht staan? Het is ook mogelijk dat Magdalena al in Eastermar logeerde en dat de geboorte van Catharina Johanna zich onverwacht snel aankondigde, waarna ook de doop kort na de geboorte in Eastermar plaatsvond. Bij de Van Coehoorns lag er maar weinig tijd tussen geboorte en doop (meestal maar enkele dagen), tenminste, dat was het geval bij de kinderen van Menno's zoon Gosewijn en zijn echtgenote Catharina Aurelia Lucia van Sminia.84

publicatie wel was opgedoken. Hoe dit ook zij, met dit artikel is aan haar bestaan bekendheid gegeven. Dit artikel verscheen eerder in een Friestalige versie in 'Dorpskrant BREEDút' van Eastermar in juni 2010 en in Saillant nr. 3, jaargang 2010.

(advertentie) Daer sullen tot Amsterdam, op den 17 April, des Vrydaghs 's Morgens ten negen uren, op de nieuwe Heere-Gracht, tegens over den Heere Officier Hasselaer, by de Vyselstraet, verkocht werden een goede partye, seer rare, uytmuntende en ongemeene Instrumenten, bestaende in heerlijcke Clavesingels, Violen de Gambes, Cremonsche Violinen, Chitarren, Luyten, Clopscheenen86, Fluyten, &c. veel Italiaensche Musijcke, soo gheschreven als gedruckt, van de beste Autheuren, en veelderhande MusijckGereetschap en Rariteyten; dat Daeghs te vooren sal konnen gesien werden. (OHC van 14 april 1671)

Na het overlijden van Magdalena Magdalena overleed op de dag dat haar tweeling geboren werd, voorjaar 1683, vermoedelijk aan de gevolgen van de zware bevalling.85 Ze werd in de kerk te Wikel begraven, Menno achterlatend met vier kleine kinderen, Gosewijn, 7 jaar, Geertruij, 6 jaar en de pasgeboren tweeling, Hendrik Casimir en Amalia. Catharina Johanna moet dus overleden zijn als baby en haar naam is daarna in vergetelheid geraakt. Is zij te Burgum overleden en begraven? Menno zelf heeft deze dochter kennelijk nooit genoemd. Gosewijn formuleert letterlijk in zijn biografie: ... waarvan hij in den jare 1683 weduwnaar wierd met vier kinderen, twee zoons ende twee dogters. Dat is feitelijk juist, maar kennelijk vond hij - aangenomen dat hij ervan wist - het niet nodig Catharina Johanna te vermelden. Ook tegenover derden is zij nooit genoemd, anders zou men verwachten dat haar naam ergens in een 18e eeuwse

klopscheen : een kleine viool met drie, soms vier snaren, die in de zak gedragen kon worden, een zakviool; voorheen vooral door dansmeesters gebruikt 86

84 85

Reinstra (2009, pag. 128) Reinstra (2009, pag. 28)

Overzicht Publicaties [86] W. de Graaf-Valk: Het nut van belastinglijsten in de genealogie. [Met schema afstammelingen van Adriaen Gijsbertsz. (x(1) Elisabeth Maertensdr., x(2) Jannichgen Lenaertsdr.), patroniemen, 16e eeuw.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. L.M. van der Hoeven: Een verrassende afstamming. ['Stamreeks' Besemer, 15e eeuw-1764.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. H.J.J. Vermeulen: Borgen zijn familie - De borgen van Jan van Beusichem en Culemborg, knape, op 19 oktober 1307. [Met schema's adellijke verwanten 13e en 14e eeuw.] Ons Voorgeslacht, juliaug. '10. H.Gloerich: Genealogie Bourgonje /Borgonje/Borgonjen/Bourgondien, (deel 2). [1793-1979.] Veluwse Geslachten, juli '10. W. Devoldere: Onze kwartierstaat Frans Claerhout, priester-kunstenaar. [Lammertyn, De Seranno, Vermeulen.] Vlaamse Stam, juli-aug. '10. P. Sanders: De oudste generaties van het geslacht Van Clootwijck etc. De tak Capelle N. Brabant. [Vervolg, 15101669.] G.T.M.W.B.Bw., sept. '10. C.H. van Wijngaarden: Een familie Cooren te Oudewater (met bijlage Keijser).

[16e eeuw-1678.] Ons Voorgeslacht, juliaug. '10. R.A. van der Spiegel: Mechteld, de weduwe van de ridder Jan van Culemborg. [Ca.1300-1474.] Ned. Leeuw, april/juni '10. F. Gommers, J. Gommers: Parenteel van Ananias Cornelisse Fonteijne. [16261932.] Van Zeeuwse Stam, sept. '10. K.A. Reuvers: De aanhouder wint - De jarenlange zoektocht naar Pieter Hoek voltooid. [Geb. 1699, kwartierstaat, Borghniet (Borchniet), Kop (Cop), Sterck.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. G. Klopman: Kwartierstaat van Evert van 't Hof, geb. Elburg 1980 (deel 2). Veluwse Geslachten, juli '10. S. Hoornick: Genealogie van Laurens van Hoorn. [Vooral Goes, 1640-1958.] Van Zeeuwse Stam, sept. '10. K.J. Slijkerman: Het geslacht van Jacob Staesz. Uit Maasdam. [Patroniemen, ca.1500-1678.] Ned. Leeuw, april/juni '10. Genealogie van de familie Kamp te Raamsdonk(sveer) en Waspik vanaf ca. 1550. [1485-1912.] G.T.M.W.B.Bw., sept. '10. J.J.F. Lots: Theo Koomen, zijn voorgeslacht en dat van mijn kleinkinderen. [1625-2005.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10.

G. Kouwenhoven: Vernoemingsreeks Kraaijenbrink. [Veessen, 1791-1986.] Veluwse Geslachten, juli '10. P. van der Kruk: "Vader en zoon, beiden Ridder der Militaire Willemsorde." [Van der Kruk, 1796-1961.] Meded.blad N.G.V. afd. Delfland, juni/juli '10. R. De Clercq, L. Goeminne: Stamboom van de familie Limnander 1490-2010. Vlaamse Stam, juli-aug. '10. H.M. Morien: Stamreeks Masseur (2e deel en slot). [1690-1995.] Erfgoed, juliaug. '10. A. Hoekstra, A.J. Stasse: Bij de kwartierstaat van Nederlands oudste inwoonster Wytske van Dijk-Meindersma. [Straatstma, Hettinga, Jongbloed.] Gens Nostra, aug./sept. '10. C. Sigmond, K.J. Slijkerman: Het geslacht Van der Meijde uit Strijen. [14801682.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. T. Oskam: De oudste generaties van het geslacht Oskam(p) in de Alblasserwaard en de Lopikerwaard. [16e eeuw1705.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. F.H.J. van Asch: Een geslacht Pelt (Ameide, Gorinchem, Schoonhoven, Rotterdam). [Vóór 1600-1773.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. T. Reniers: Aanvulling Schoone(n)(s). [1350-1906.] G.T.M.W.B.Bw., sept. '10. S. Hoornick: Genealogie Hubrecht Cornelisse Schrijver. [1670-1965.] Van Zeeuwse Stam, sept. '10.

W. Spies: Andries Jansz. Van der Sluijs (ca.1600/05-ca.1684) schoolmeester te Delft, Helvoirt en Sliedrecht. [Met 'Fragmentgenealogie van der Sluijs', 1600-1735.] Ons Voorgeslacht, juli-aug. '10. B. Koene: Portrettist Johan Thopas en de zijnen. [Met 'Stamreeks Thopas', ook Pas, 1550-1748, en 'Familieschema van Humana van der Hagen', 17e eeuw.] Ned. Leeuw, april/juni '10. F. Voorhorst: Jenneke Reijners en haar Echtgenoten - Over Voorhorst in Welsum en De Wit en De Gunst in Elburg. [Met 'Parenteel van Jenneke Reinders' (vooral patroniemen), vóór 1682-1864.] Veluwse Geslachten, juli '10. J.C. Kort(†): De familie Van Voorne en haar heerlijkheid. [Met 'Genealogisch schema', 1108-1382.] Ned. Leeuw, april/juni '10. B. de Keijzer: De oudere generaties van de familie Van Wassenaar opnieuw bezien. [Met diverse schema's, 12e-13e eeuw.] Ned. Leeuw, april/juni '10.