Overzicht van het bewijs van de interventies

KNGF-richtlijn Reumatoïde artritis

Bijlage 1

Verantwoording en toelichting

Overzicht van het bewijs van de interventies

Interventie met gevonden bewijs en conclusie vanuit de literatuur. Interventie

Gevonden evidence

Resultaten uit de literatuur

Oefenen en sturen

Cochrane review (8 RCT’s) niveau A1

Intensieve oefentherapie gericht op verbetering van aerobe capaciteit en/of spierkracht • Kortdurende aerobe training op het droge blijkt direct na het oefenprogramma een groter effect te hebben op het aerobe vermogen in vergelijking tot ROMoefentherapie of geen oefentherapie. Na een follow-upperiode van 3 en 9 maanden blijkt kortdurende aerobe training op het droge geen groter effect meer te hebben in vergelijking tot ROM-oefeningen. • Kortdurende aerobe en spierkrachttraining op het droge blijkt direct na het oefenprogramma een groter effect te hebben op het aerobe vermogen, de spierkracht en de gewrichtsmobiliteit in vergelijking tot schriftelijke instructies of ‘geen oefentherapie’. Kortdurende aerobe en spierkrachttraining op het droge blijkt tevens een positiever effect te hebben op de mate van ziekteactiviteit in vergelijking tot schriftelijke instructies of ‘geen oefentherapie’. Na een follow-upperiode van 3 maanden blijkt kortdurende aerobe en spierkrachttraining op het droge geen groter effect meer te hebben in vergelijking tot schriftelijke instructies. • Kortdurende aerobe training in het water blijkt direct na het oefenprogramma een groter effect te hebben op fysiek functioneren in vergelijking tot ROMoefentherapie. • Langdurige aerobe en spierkrachttraining op het droge heeft direct na het oefenprogramma een groter effect op fysiek functioneren en aeroob vermogen dan ‘geen oefentherapie’ of indien nodig reguliere fysiotherapie. Daarnaast is er matig bewijs dat langetermijnoefentherapie lagere kosten met zich meebrengt dan ‘fysiotherapie indien nodig’. Matig-intensieve oefentherapie gericht op verbetering van aerobe capaciteit en/of spierkracht • Er zijn geen studies gevonden met betrekking tot de effectiviteit van matig intensieve oefentherapie. Oefentherapie gericht op vergroting van de Range of Motion (ROM) van gewrichten • Er zijn geen studies gevonden die primair gericht waren op de effectiviteit van ROM-oefeningen. Oefentherapie gericht op coördinatie/stabilisatie • Er zijn geen studies gevonden met betrekking tot de effectiviteit van stabiliteit-/coördinatietraining.

Informeren en adviseren

2 RCT’s niveau B

•

In de individuele behandelgroepen werd hetzij een groter effect gevonden op de mate van lichamelijke activiteit, hetzij een groter effect op gezondheidsgerelateerde kwaliteit van leven.

Apparatief toedienen van elektrische energie

Interferentie: Cochrane review (1 RCT) niveau B

•

TENS: Cochrane review (3 RCT’s) niveau B

•

Behandeling met wisselstroom (zowel met een frequentie van 10 Hz als met een variabele frequentie) bleek een groter effect te hebben op functionaliteit van de hand en spierprestaties van de hand dan ‘geen interventie’. Behandeling met wisselstroom met een variërende frequentie bleek een groter effect te hebben op de functionaliteit van de hand en spierprestatie van de hand in vergelijking tot wisselstroom met een frequentie van 10 Hz constant. Behandeling met acupunctuur-TENS met placebo had een significant groter effect op pijn dan behandeling met acupunctuur-TENS. Tussen behandeling met TENS en behandeling met een placebo werd geen verschil in effect gevonden.

V-20/2008

•

•

38


Het apparatief toedienen van elektromagnetische energie

Cochrane review (6 RCT’s) niveau B

Apparatief toedienen van mechanische energie



•

Tussen behandeling met TENS en behandeling met acupunctuur-TENS werd geen verschil in effect gevonden.

•

Behandeling met laag-vermogen lasertherapie op de hand had een kortdurend, groter effect op pijn en ochtendstijfheid dan behandeling met placebo. Behandeling met laag-vermogen lasertherapie had geen grotere effecten dan behandeling met placebo.

•

•

•

Toedienen en/of onttrekken van thermische energie


• • •

Balneotherapie

Extra RCT niveau B

•


• •

•

Massage

1 gecontroleerde, niet-gerandomiseerde studie niveau C

Tussen behandeling met oefentherapie gecombineerd met ultrageluid en/of paraffinebaden en oefentherapie gecombineerd met waxbaden werd geen verschil in effect gevonden. Behandeling met ultrageluid had een groter effect op knijpkracht, ochtendstijfheid en het aantal pijnlijke en gezwollen gewrichten dan placebo-ultrageluid. Tussen behandeling met koudeapplicaties en geen behandeling werd geen verschil in effect gevonden. Tussen behandeling met koude- en warmteapplicaties werd geen verschil in effect gevonden. Behandeling met paraffinepakkingen in combinatie met oefeningen had een groter effect op handfunctie en pijn dan geen behandeling. Tussen de verschillende behandelvormen van thermotherapie werd geen verschil in effect gevonden. Behandeling met balneotherapie had een groter effect op alle uitkomsten dan geen interventie of baden in kraanwater. Behandeling met balneotherapie had een kortdurend groter effect op ziekteactiviteit en dagelijks functioneren dan oefentherapie of oefentherapie in water, al dan niet in combinatie met ontspanningstherapie. Behandeling met verschillende vormen van balneotherapie had een groter effect op pijn dan radon cardon-dioxinebaden.

•

Tussen de behandeling met verschillende vormen van massage en geen behandeling werd geen verschil in effect gevonden.

Manueel bewegen van 1 RCT een gewricht niveau C

•

Tussen de behandeling met manuele oscillaties en geen behandeling werd geen verschil in effect gevonden.

Combinatietherapie

•

Behandeling met oefentherapie en educatie had een groter effect op selfefficacy, kennis over de omgang met de aandoening en ochtendstijfheid dan geen behandeling. Tussen de behandeling met oefentherapie in combinatie met waxbaden, ultrageluid en paraffinebaden werd geen verschil in effect gevonden. Behandeling met radonbaden, thermotherapie (koude of warmte), faradische baden, waxbaden en oefentherapie had een groter effect op ziekteactiviteit en functionaliteit van de hand dan geen behandeling.

3 RCT’s niveau A2 en 2x B

• •

V-20/2008

39



Interventie met best-practice en aanbeveling bij patiënten met RA. Interventie

Best-practice

Aanbeveling

Oefenen en sturen

Op basis van best practice blijkt dat oefentherapie effectief is.

•

•

•

Op basis van huidig bewijs kan oefentherapie worden aanbevolen bij patiënten met RA. Geadviseerd wordt een hoog-intensief oefenprogramma toe te passen dat gericht is op het verbeteren van aerobe capaciteit en spierkracht/-uithoudingsvermogen (ook bij patiënten met een hoge mate van ziekteactiviteit). Dit programma kan worden aangevuld met ROM-oefeningen ter behoud van de mobiliteit van de gewrichten. Daarnaast kunnen aan het oefenprogramma, afhankelijk van individuele behandeldoelen, oefeningen worden toegevoegd die zijn gericht op verbetering van stabiliteit/ coördinatie (niveau 1). In individuele gevallen kan ervoor gekozen worden de therapie te beginnen met een matige intensiteit en deze gradueel te verhogen, in het bijzonder bij patiënten met (niveau 4): – gewrichtsprothesen of ernstige radiologische schade aan de gewrichten; – ernstige lichamelijke beperkingen waardoor hoog-intensieve oefeningen niet mogelijk zijn; – angst voor bewegen. Daarnaast kan ervoor gekozen worden om het oefenprogramma in groepsverband uit te voeren en/of in het water. Dit is afhankelijk van de mogelijkheden van de praktijk/instelling en de wensen van de patiënt (niveau 4).

Informeren en adviseren

In de huidige praktijk wordt informeren en adviseren als effectief ervaren; het maakt standaard deel uit van de behandeling. Zie verder ‘Overige overwegingen Informeren en adviseren’

•

Op basis van huidig bewijs en best practice kan het informeren en adviseren met betrekking tot lichamelijke activiteit door middel van tien principes van gedragsverandering (zie paragraaf C.2.2) worden aanbevolen bij patiënten met RA (niveau 2).

Apparatief toedienen van elektrische energie

Op basis van best practice blijkt dat interferentie niet effectief is.

•

Op basis van best practice blijkt dat TENS over het algemeen niet effectief is, echter in individuele gevallen vinden patiënten wel baat bij TENS.

•

Op basis van huidig bewijs en best practice is de werkgroep van mening dat het apparatief toedienen van elektrische energie door middel van wisselstroom (c.q. interferentie) gericht op verbetering van functioneren en pijnvermindering bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen, noch afgeraden (niveau 3). Op basis van huidig bewijs en best practice is de werkgroep van mening dat het apparatief toedienen van elektrische energie door middel van wisselstroom (c.q. TENS) gericht op pijnvermindering bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen noch afgeraden (niveau 2).

Op basis van best practice blijkt dat ultrakorte- en kortegolf, infrarood en ultraviolet licht, en laag-vermogen lasertherapie niet effectief is.

•

Het apparatief toedienen van elektromagnetische energie

•

V-20/2008

Op basis van best practice is de werkgroep van mening dat het toepassen van ultrakorte- en kortegolf, infrarood en ultraviolet licht bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen noch afgeraden. In geval van een hoge ziekteactiviteit wordt kortegolf en ultrakortegolf op het desbetreffende gewricht afgeraden (niveau 4). Op basis van huidig bewijs en best practice is de werkgroep van mening dat het toedienen van laag-vermogen lasertherapie gericht op verbetering van functioneren, pijnvermindering en vermindering van ziekteactiviteit bij patiënten met RA niet kan worden aanbevolen (niveau 2).

40



Het apparatief toedienen van mechanische energie

Op basis van best practice blijkt dat ultrageluid niet effectief is. In individuele gevallen vinden patiënten met een lokaal pijnprobleem wel baat bij ultrageluid.

•

Op basis van huidig bewijs en best practice is de werkgroep van mening dat het apparatief toedienen van mechanische energie door middel van ultrageluid (1 of 3 MHz) gericht op verbetering van functioneren, pijnvermindering en vermindering van ziekteactiviteit bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen noch afgeraden (niveau 2).

Toedienen en/of onttrekken van thermische energie

Op basis van best practice blijkt dat • het toedienen van warmte- of koudeapplicaties niet effectief is, echter in individuele gevallen vinden patiënten wel baat bij warmte- en koude-applicaties.

Op basis van huidig bewijs en best practice is de werkgroep van mening dat het toedienen van warmte- en koudeapplicaties gericht op verbetering van functioneren en pijnvermindering bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen noch afgeraden (niveau 2). In geval van een hoge ziekteactiviteit wordt warmte op het desbetreffende gewricht afgeraden (niveau 4).

Balneotherapie

Op basis van best practice blijkt • dat balneotherapie als monotherapie niet effectief is. Echter, in combinatie met oefentherapie vinden patiënten wel baat bij balneotherapie. •

Op basis van huidig bewijs en best practice is de werkgroep van mening dat balneotherapie als monotherapie gericht op verbetering van functioneren en vermindering van ziekteactiviteit bij patiënten met RA niet kan worden aanbevolen (niveau 2). In combinatie met oefentherapie, zoals vaak het geval is bij kuurbehandelingen, kan balneotherapie gericht op verbetering van functioneren en vermindering van ziekteactiviteit bij patiënten met RA eventueel kortdurend worden toegepast (niveau 4). Belangrijkst is om patiënten met RA in beweging te krijgen en te houden.

Massage

Op basis van best practice blijkt dat massage niet effectief is. Echter, bij een specifiek probleem vinden patiënten wel baat bij massage.

•

Op basis van best practice is de werkgroep van mening dat massage gericht op pijnvermindering, verbetering van slaappatroon en psychisch welbevinden bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen noch afgeraden (niveau 4).

Manueel bewegen van een gewricht

Op basis van best practice blijkt dat mobilisatie niet effectief is. Echter, bij een specifiek probleem vinden patiënten wel baat bij mobilisatie.

•

Op basis van best practice is de werkgroep van mening dat passieve mobilisatie gericht op pijnvermindering bij patiënten met RA noch kan worden aanbevolen noch afgeraden. Passieve mobilisatie van de CWK wordt afgeraden (niveau 4).

Combinatietherapie Op basis van best practice blijkt dat • de combinatietherapie oefentherapie en educatie effectief is. Op basis van best practice blijkt dat • combinatietherapie bestaande uit oefentherapie gecombineerd met waxbaden, radonbaden, thermotherapie, faradische baden, paraffinebaden en ultrageluid niet effectief is. • Echter, individuele patiënten vinden wel baat bij deze combinatietherapie.

Op basis van best practice kan combinatietherapie van oefentherapie en educatie gericht op verbetering van functioneren bij patiënten met RA worden aanbevolen (niveau 2). Op basis van huidig bewijs en best practice kan combinatietherapie van oefentherapie met paraffinebaden, faradische baden, radonbaden, thermotherapie of ultrageluid gericht op verbetering van functioneren en vermindering van ziekteactiviteit bij patiënten met RA noch worden aanbevolen noch afgeraden (niveau 2). In geval van een hoge ziekteactiviteit wordt deze combinatietherapie op het ontstoken gewricht afgeraden (niveau 4).

V-20/2008

41



Literatuur 1

Nederlandse Vereniging voor Reumatologie. Richtlijnen: reu-

20

matische ziekten en syndromen: landelijk transmurale afspraak reumatoïde artritis. Haarlem: DC/HG; 2003. 2

1989;5(2):203-14. 21

Lagro HAHM, Bosch WJHM van den, Bohnen AM, Boogaard H van

3

1975;6(3):697-708. 22

Ottawa panel. Ottawa panel evidence-based clinical practice

4

2001. 23

2004;84(11):1016-43.

problems in rheumatoid arthritis. Foot Ankle Int. 1994;15(11): 608-15. 24

Ryan DE. Temporomandibular disorders. Curr Opin Rheumatol.

25

Hakkinen A, Neva MH, Kauppi M, Hannonen P, Ylinen J, Makinen

arthritis in adults. Phys Ther. 2004;84(10):934-72.

6

American College of Rheumatology Subcommittee on Rheumatoid

1993;5(2):209-18.

arthritis guidelines. Guidelines for the management of rheumatoid

H, et al. Decreased muscle strength and mobility of the neck in

arthritis: 2002 update. 2002;46(2):328-46.

patients with rheumatoid arthritis and atlantoaxial disorders. Arch

Combe B, Landewe R, Lukas C, Bolosiu HD, Breedveld F, Dougados M, et al. EULAR recommendations for the management of

Phys Med Rehabil. 2005;86(8):1603-8. 26

early arthritis: reports of a task force of the European standing (ESCISIT).

2007;66(1):34-45.

1981;24(10):1308-15. 27

Hendriks HJM, Ettekoven H van, Reitsma ER, Verhoeven ALJ, Wees

8

tol. 2005;19(1):117-36. 28

disease activity in rheumatoid arthritis. The EULAR handbook of

van het project centrale richtlijnen in de fysiotherapie (deel 1).

standard methods. Uppsala, Sweden: Pharmacia, Graphic Com-

CBO;

10

1998.

muncations; 1995. 29

Hendriks HJM, Reitsma ER, Ettekoven H van. Centrale richtlijnen

health, compilatie. Nederlandse vertaling. Bilthoven: WHO FIC Col-

CBO.

laborating Centre in the Netherlands, RIVM; 2002.

Richtlijnontwikkeling binnen het kwaliteitsinstituut voor de 30

Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO; 2007.

12

disability and health (ICF) core set for rheumatoid arthritis from

Bohn Stafleu van Loghum; 2004.

the patient perspective using focus groups. Arthritis Res Therap.

Linden SJ van der, Poos MJJC. Hoe vaak komt RA voor en hoeveel

2006;8(4):-R84. 31

15

prehensive international classification of functioning, disability

Walker JM, Helewa A. Physical rehabilitation in arthritis. USA Edi-

and health core set for rheumatoid arthritis: the perspective of

Jacobi CE, Boshuizen HC, Rupp I, Dinant HJ, Bos GAM van den.

physical therapists. Phys Ther. 2007;87(4):368-84. 32

ICF

Qual Health Care. 2004;16(1):73-81.

44:87-93.

Helm-van Mil AHM van der. Genetics, auto antibodies and clinical

33

Mikuls TR. Co-morbidity in rheumatoid arthritis. Best Prac & Res

35

arthritis: a systematic review. Arthritis Rheum. 2002;47(6):672-85. 36

Pathophysiology. 2005;12(3):153-65. 19

Ferlic DC. Boutonniere deformities in rheumatoid arthritis. Hand Clin. 1989;5(2):215-22.

Steultjens EM, Dekker J, Bouter LM, Schaardenburg D van, Kuyk MA, Ende CH van den. Occupational therapy for rheumatoid

subjects. Ann Rheum Dis. 1992;51(1):35-40. Khurana R, Berney SM. Clinical aspects of rheumatoid arthritis.

Allaire SH. Update on work disability in rheumatoid diseases. Curr Opp Rheum. 2001;13(2):93-8.

capacity in rheumatoid arthritis: a comparative study with healthy 18

Krishnan E, Fries JF. Reduction in long-term Functional Disability of 3035 patients. Am J Med. 2003;115(5):371-6.

34

Clin Rheum. 2003;17(5):729-52. Ekdahl C, Broman G. Muscle strength, endurance, and aerobic

core sets for rheumatoid arthritis. J Rehabil Med. 2004;Suppl.

in Rheumatoid Arthritis from 1977 to 1998: a longitudinal study

Leiden: Leiden University Medical Center; 2006.

17

Stucki G, Cieza A, Geyh S, Battistella L, Lloyd J, Symmons D, et al.

Quality of rheumatoid arthritis care: the patiënt’s perspective. Int J

features in understanding and predicting rheumatoid arthritis. 16

Kirchbergen I, Glaessel A, Stucki G, Cieza A. Validation of the com-

Nationaal kompas volksgezondheid, RIVM. Bilthoven: RIVM, 2006. tion. St. Louis: W.B. Saunders Company; 2004. 14

Coenen M, Cieza A, Stamm TA, Amann E, Kollerits B, Stucki G. Validation of the international classification of functioning,

Bijlsma JWJ. Reumatologie en klinische immunologie. Houten:

mensen sterven eraan? Volksgezondheid toekomst verkenning. 13

Nederland WHO-FIC Collaboration Centre. Nederlandse vertaling van de international classification of functioning, disability and

in de fysiotherapie. Ned Tijdschr Fysiother. 1996;106:2-11. gezondheidszorg CBO, handleiding voor werkgroepleden. Utrecht: 11

Scott DL, Riel PL van, Heijde D van der, Benke AS. Assessing

Hendriks HJM, Ettekoven H van, Wees PHJ van der. Eindverslag Achtergronden en evaluatie van het project. Amersfoort: KNGF/NPI/

9

Scott DL, Smith C, Kingsley G. What are the consequences of early rheumatoid arthritis for the individual. Best Prac Res Clin Rheuma-

PHJ van der. Methode voor centrale richtlijnontwikkeling en implementatie in de fysiotherapie. Amersfoort: KNGF/NPI/CBO; 1998.

Pinals RS, Masi AT, Larsen RA. Preliminary criteria for clinical remission in rheumatoid arthritis. Arthritis Rheum.

committee for international clinical studies including therapeutics 7

Michelson J, Easley M, Wigley FM, Hellmann D. Foot and ankle

Ottawa panel. Ottawa panel evidence-based clinical practice guidelines for therapeutic exercises in the management of rheumatoid

5

Klippel JH, Crofford LJ, Stone JH, Weyand CM. Primer on the rheumatic diseases. Edition 12. Atlanta, GA: Arthritis Foundation;

guidelines for electrotherapy and thermotherapy interventions in the management of rheumatoid arthritis in adults. Phys Ther.

Millender LH, Nalebuff EA. Evaluation and treatment of early rheumatoid hand involvement. Orthop Clin North Am.

den, Flikweert S, Wiersma TJ. Huisarts Wet. NHG-standaarden voor de huisarts, deel 2. 2002;45(10):534-43.

Nalebuff EA. The rheumatoid swan-neck deformity. Hand Clin.

Newman S, Mulligan K. The psychology of rheumatic diseases. Best Practice Clin Rheumatol. 2000;14(4):773-86.

37

Jacobi CE, Mol GD, Boshuizen HC, Rupp I, Dinant HJ, van den Bos GA. Impact of socioeconomic status on the course of rheumatoid arthritis and on related use of health care services. Arthritis Rheum. 2003;49(4):567-73.

V-20/2008

42


38 39

Munneke M, Verhoef J. Paramedisch zorg bij reumatoide artritis.


56

of physical conditioning exercise in patients with rheumatoid

Postema K, redactie. Orthopedisch maatschoeisel in de praktijk:

arthritis and osteoarthritis. Arthritis Rheum. 1989;32;(11):1396-

een handboek voor medici, paramedici en orthopedisch schoenmakers. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 1991. 40 41

405. 57

Arthritis Care and Research. Patient outcomes in rheumatology.

Breedveld FC, et al. Comparison of high and low intensity training in well controlled rheumatoid arthritis. Results of a randomized

Swinkels RAHM. Measurement instruments for patients with

clinical trial. Ann Rheum Dis. 1996;55;(11):798-805. 58

Universiteit / Datawyse boekprodukties Amsterdam; 2005.

B. Elderly rheumatoid arthritis on steroid treatment tolerate physical training without an increase in disease activity. Arch Phys Med

J Rheumatol. 1982;9:(5):789-93.

Rehabil. 1994;75;(11):1189-95. 59

Bruce B, Fries JF. The stanford health assessment questionnaire: 2003;1:20.

Physiotherapy Canada. 1998;50:40-6. 60

Jong Z de, Munneke M, Zwinderman AH, Kroon HM, Jansen A,

Beurskens AJHM. Low back pain and traction. A patient-specific

Ronday KH, et al. Is a long term high intensity exercise program

approach for measuring functional status in low back pain. Thesis

affective and safe in patients with rheumatoid arthritis? Results of

Rijksuniversiteit Limburg, Maastricht. Maastricht: Datawyse Universitaire Pers; 1996. 45

Sanford-Smith S, Mackay-Lyons M, Nunes-Clement S. Therapeutic benefit of aquaerobics for individuals with rheumatoid arthritis.

dimensions and practical applications. Health Qual Life Outcomes. 44

Lyngberg KK, Harreby M, Bentzen H, Frost B, Danniskiold-Samsoe

Fries JF, Spitz PW, Young DY. The dimensions of health outcomes: the health assessment questionnaire, disability and pain scales.

43

Ende CH van den, Hazes JMW, le Cessie S, Mulder WJ, Belfor DG,

Arthritis Care Res. 2003;49;5s:1529-31. rheumatic disorders: a clinimatric appraisal. Amsterdam: Vrije 42

Minor MA, Hewett JE, Webel RR, Anderson SK, Kay DR. Efficacy

Maarssen: Reed business information, Elsevier; 2003.

a randomized controlled trial. Arthritis Rheum. 2003;48;9:2415-24. 61

Hansen TM, Hansen G, Langgaard AM, Rasmussen JO. Longterm

Macsween A. The reliability and validity of the Ästrand nomogram

physical training in rheumatoid arthritis: a randomized trial with

and linear extrapolation for deriving VO2max from submaximal

different training programs and blinded observers. Scand J Rheu-

exercise data. J Sports Med Phys Fitness. 2001;41(3):312-7.

matol. 1993;22;(3):107-12.

46

Borg G. Perceived exertion as an indicator of somatic stress. Scand J Rehab Med. 1970;2(2):92-8.

Strath SJ, et al. Compendium of physical activities: an update

47

Chen MJ, Fan X, Moe ST. Criterion-related validity of the borg

of activity codes and MET intensities. Med Sci Sports Exerc.

62

2000;32(suppl.):S498-S504.

ratings of perceived exertion scale in healthy individuals: a metaanalysis. J Sports Sci. 2002 Nov;20(11):873-99. 48

49

63

Franklin BA, et al. The recommende quantity and quality of

luation of joint mobility in rheumatoid arthritis trials: the value of

exercise for developing and maintaining cardiorespiratory and

the EPM-range of motion scale. J Rheumatol. 1993;20(12):2010-4.

muscular fitness and flexibility in health adults. Med Sci Sports

Boer YA de, Ende CH van den, Eygendaal D, Jolie IM, Hazes JM,

Exerc. 1998;30(6):975-91. 64

Anderson K, Behm DG. The impact of instability resistance trai-

65

Ooijendijk W, Hildebrandt V, Stiggelbout M. Physical activity in

assessment in rheumatoid arthritis. J Rheumatol. 1999;26(9):190917.

ning on balance and stability. Sports Med. 2005;35(1):43-53.

Vermeulen HM, Breedveld FC, le Cessie S, Rozing PM, Van den

the Netherlands 2000: first results from the monitoring study

Ende CH, Vliet Vlieland TP. Responsiveness of the shoulder func-

physical activity and health. In: Ooijdendijk W. Hildebrandt V,

tion assessment scale in patients with rheumatoid arthritis. Ann

Stiggelbout M, editors. Trendrapport Bewegen en Gezondheid

Rheum Dis. 2006;65(2):239-41. 51

52

Ashworth NL, Chad KE, Harrison EL, Reeder BA, Marshall SC.

2000/2001. Heerhugowaard: PlantijnCasparie; 2001. 66

et al. Physical activity and public health. A recommendation from

adults. Cochrane Database Syst Rev. 2005;25(1):CD004017.

the centers for disease control and prevention and the American College of Sports Medicine. JAMA. 1995;273(5):402-7.

Haskell WL, Lee IM, Pate RR, Powell KE, Blair SN, Franklin BA, 67

Bakker M, et al. A system of networks and continuing education

and the American Heart Association. Med Sci Sports Exerc.

for physical therapists in rheumatology: a feasibility study. Int J

Nelson ME, Rejeski WJ, Blair SN, Duncan PW, Judge JO, King

Integr Care. 2004;4(23):e19. 68

Syst Rev. 2000;(2):CD000322.

recommendation from the americam college of sports medicine and the American Heart Association. Med Sci Sports Exerc.

Ende CH van den, Vliet Vlieland TP, Munneke M, Hazes JM. Dynamic exercise therapy for rheumatoid arthritis. Cochrane Database

AC, et al. Physical activity and public health in older adults: 69

No authors listed. Work group recommendations: 2002 Exercise

2007;39(8):1435-45.

and physical activity conference, St. Louis, Missouri. Session V:

Baslund B, Lyngberg K, Andersen V, Halkjaer Kristensen J, Hansen

evidence of benefit of exercise and physical activity in arthritis. Arthritis Rheum. 2003;49(3):453-4.

M, Klokker M, et al. Effect of 8 wk of bicycle training on the immune system of patients with rheumatoid arthritis. J Appl Physiol. 55

Verhoef J, Oosterveld FG, Hoekman R, Munneke M, Boonman DC,

dation for adults from the American College of Sports Medicine 2007;39(8):1423-34.

54

Pate RR, Pratt M, Blair SN, Haskell WL, Macera CA, Bouchard C,

Home versus center based physical activity programs in older

et al. Physical activity and public health: updated recommen-

53

Pollock ML, Gaesser GA, Butcher JD, Despres JP, Dishman RK,

Vliet Vlieland TP, Ende CH van den, Breedveld FC, Hazes JM. Eva-

Rozing PM. Clinical reliability and validity of elbow functional

50

Ainsworth BE, Haskell WL, Whitt MC, Irwin ML, Swartz AM,

70

Berg MH van den, Ronday HK, Peeters AJ, le Cessie S, Giesen FJ

1993;75;4:1691-5.

van der, Breedveld FC, et al. Using internet technology to deliver

Harkcom TM, Lampman RM, Banwell BF, Castor CW. Therapeutic

a home-based physical activity intervention for patients with rheu-

value of graded aerobic exercise training in rheumatoid arthritis.

matoid arthritis: A randomized controlled trial. Arthritis Rheum.

Arthritis Rheum. 1985;28;(1):32-9.

2006 Dec 15;55(6):935-45.

V-20/2008

43


71

Brodin N, Eurenius E, Jensen I, Nisell R, Opava CH, PARA study


89

group. Coaching patients with early rheumatoid arthritis to healthy physical activity: a multicenter, randomized, controlled study. Arthritis Rheum. 2008;59(3):325-31. 72

arthritis. The Cochrane Database Syst Rev. 2002(3)CD003787. 90

Maes S, Elderen T van. Health Psychology. In M. Eysenck, psy-

73

of the hands. Physiotherapy Practice. 1986:155-60. 91

Heerkens YF, Heuvel H van den, Klaveren AAJ van, Ravensburg CD

74

Eur J Physical Med Rehab. 1994;4(5):155-7. 92

Zutphen HCF van, Sambeek HWR van, Oostendorp RAB, Rens

Cochrane Database Syst Rev. 2002(2)CD002826. 93

Wetenschappelijke uitgeverij Bunge; 1991. 75

Physiotherapy Practice. 1968;2(1):104-8. 94

trical stimulation. J Hand Surgery (Br). 1989;14(3):294-7. 76

Pelland L, Brosseau L, Casimiro L, Robinson VA, Tugwell P, Wells The Cochrane database of Systematic Reviews. 2002;2:CD003687.

95 96

Res. 1992;5(2):87-92. 97

Databes Syst Rev. 2003;(2)CD004377. Abelson K, Langley GB, Sheppeard H, Vlieg M, Wigley RD. Trans-

98

80

rapy Canada. 1986;38(1):8-13. 99

Leirisalo-Repo L. Effectiveness of different cryotherapies on pain

in chronic pain patients. Rheumatol Int. 1984;4(3):119-23.

and disease activity in active rheumatoid arthritis. Clin Exp Rheu-

Manheimer C, Lund S, Carlsson CA. The effects of transcutaneous

matol. 2006;24;(3):295-301. 100

Scan J Rheumatol. 1978;7(1):13-6. Brosseau L, Robinson V, Wells G, Bie R de, Gam A, Harman K, et al. toid arthritis. Cochrane Database Syst Rev. 2005(4).

101 102

Goats GC, Flett E, Hunter JA, Stirling A. Low intensity laser

103 104

manual oscillatoins. Scan J Rheumatol. 1999;28;(2):88-93. 105

effective in the management of rheumatoid arthritic finger joints. Johanssen B, Hauschild B, Remvig L, Johnson V, Petersen M, Bieler

tion. Aust J Physio. 2002;48(3):171-9. 106

T. Low energy laser therapy in rheumatoid arthritis. Scan J RheuPalmgren N, Jensen GF, Kamma K, Windelin M, Colov HC.

nary expert panel. J Spinal Dis. 1997;10(3):223-8. 107

Low-power laser therapy in rheumatoid arthritis. Lasers Med Sci. 1989;(4):193-6. 87

108

Verhagen AP, Vet HC de, Bie RA de, Kessels AG, Boers M, Knipschild PG. Taking baths: the efficacy of balneotherapy in patients

Segal-Gidan F. Laser therapy for pain of rheumatoid arthritis. Clin 88

Tubergen A van der, Linden S van der. A brief history of spa therapy. Ann Rheum Dis. 2002;61(3):273-5.

Walker JB, Akhanjee LK, Cooney MM, Goldstein J, Tamayoshi S, J Pain. 1987;3(1):54-9.

Shekelle PG, Coulter ID. Cervical spine manipulation: summary report of a systematic review of the literature and a multidiscipli-

matol. 1994;23(3):145-7. 86

Refshauge KM, Parry S, Shirley D, Larsen D, Rivett DA, Boland R. Professional responsibility in relation to cervical spine manipula-

Br J Rheumatol. 1994;33(2):142-7. 85

Dhondt W, Willaeys T, Verbruggen LH, Oostendorp RA, Duquet W. Pain threshold in patient with rheumatoid arthritis and effect of

1996;82(5):311-20. Hall J, Clarke AK, Elvins DM, Ring EF. Low level laser therapy is in-

Maitland GD. Peripheral manipulation. 2nd ed. London: Butterworth; 1977.

and phototherapy for rheumatoid arthritis. Physiotherapy. 84

Fiechtner JJ, Brodeur RR. Manual and manipulation technique for rheumatic disease. Med Clin North Am. 2002;86(1):91-103.

1987;16(4):225-8. 83

Brownfield A. Aromatherapy in arthritis: a study. Nurs Stand. 1998;13;(5):34-5.

Bliddal H, Hellesen C, Ditlevsen P, Asselberghs J, Lyager L. Soft-laser therapy of rheumatoid arthritis. Scan J Rheumatol.

Ernst E. The safety of massage therapy. Rheumatol (Oxford). 2003;24(9):1101-6.

Low level laser therapy (classes I, II and III) for treating rheuma82

Hirvonen HE, Mikkelsson MK, Kautiainen H, Pohjolainen TH,

effects of transcutaneous electrical nerve stimulation and placebo

electrical nurve stimulation (TNS) on joint pain in patients with RA. 81

Williams J, Harvey J, Tannenbaum H. Use of superficial heat versus ice for the rheumatoid arthritis shoulder: a pilot study. Physiothe-

Med J. 1983;96(727):156-8. Langley G, Sheppeard H, Johnson M, Wigley RD. The analgesic

Rembe EC. Use of cryotherapy on the postsurgical rheumatoid hand. Phys Therap. 1970;50(1):19-21.

cutaneous electrical nurve stimulation in rheumatoid arthritis. N Z 79

Dellhag B, Wollersjo I, Bjelle A. Effect of active hand exercise and wax bath treatment in rheumatoid arthritis patients. Arthritis Care

G, et al. Transcutaneious electrical nerve stimulation (TENS) for

78

Kirk JA, Kersley GD. Heat and cold in the physical treatment of rheumatoid arthritis of the knee. Ann Phys Med. 1968;9(7):270-4.

Brosseau L, Yonge KA, Robinson V, Marchand S, Judd M, Wells the treatment of rheumatoid arthritis in the hand. The Cochrane

Ivey M, Johnson RV, Ulchida T. Cryotherapy for postoperative pain relief following knee arthroplasty. J Arthroplasty. 1994;9(3):285-90.

G. Electrical stimulation for the treatment of rheumatoid arthritis. 77

Bulstrode S, Clarke A, Harrison R. A controlled trial to study the effects of ice therapy on joint inflammation in chronic arthritis.

Oldham JA, Stanley JK. Rehabilitation of atrophies muscle in the rheumatoid arthritis hand: a comparison of two methods of elec-

Robinson VA, Brosseau L, Casimiro L, Judd MG, Shea BJ, Tugwell P, et al. Thermotherapy for treating rheumatoid arthritis. The

PPTG van, Bernards ATM. Nederlands leerboek der fysische therapie in engere zin. Vierde geheel herziene druk. Maarssen/Utrecht;

Konrad K. Randomized, double-blind, placebo-controlled study of ultrasonic treatment of the hands of rheumatoid arthritis patients.

van. Voorlopige classificatie verrichtingen paramedische beroepen (CVPB). Amersfoort: NPI; 1995.

Hawkes J, Care G, Dixon JS, Bird HA, Wright VA. Comparison of three different physiotherapy treatments for rheumatoid arthritis

chology. An integraded approach. Singapore: Addison Wesley Longman; 1998.

Casimiro L, Brosseau L, Robinson V, Milne S, Judd M, Wells G, et al. Therapeutic ultrasound for the treatment of rheumatoid

with arthritis. A systematic review. 1997;24(10):1964-71. 109

Elkayam O, Wigler I, Tishler M, Rosenblum I, Caspi D, Segal R, et

Oosterveld FG, Rasker JJ. Effects of local heat and cold treatment

al. Effect of spa therapy in Tiberias in patients with rheumatoid

on surface and articular temperature of arthritic knees. Arthritis

arthritis and osteoarthritis. J Rheumatol. 1991;18(12):1799-803.

Rheum. 1994;37(11):1578-82.

V-20/2008

44

Overzicht van het bewijs van de interventies

Recommend Documents