Amandla, Vol. 11, No. 11

Amandla, Vol. 11, No. 11 http://www.aluka.org/action/showMetadata?doi=10.5555/AL.SFF.DOCUMENT.nizap2c00146

Use of the Aluka digital library is subject to Aluka’s Terms and Conditions, available at http://www.aluka.org/page/about/termsConditions.jsp. By using Aluka, you agree that you have read and will abide by the Terms and Conditions. Among other things, the Terms and Conditions provide that the content in the Aluka digital library is only for personal, non-commercial use by authorized users of Aluka in connection with research, scholarship, and education. The content in the Aluka digital library is subject to copyright, with the exception of certain governmental works and very old materials that may be in the public domain under applicable law. Permission must be sought from Aluka and/or the applicable copyright holder in connection with any duplication or distribution of these materials where required by applicable law.

Aluka is a not-for-profit initiative dedicated to creating and preserving a digital archive of materials about and from the developing world. For more information about Aluka, please see http://www.aluka.org

Amandla, Vol. 11, No. 11 Alternative title

Amandla

Author/Creator

Amandla

Publisher

Amandla

Date

1987-11-00

Resource type

Magazines (Periodicals)

Language

Dutch

Subject Coverage (spatial)

Netherlands

Coverage (temporal)

1987

Source

Netherlands Institute for Southern Africa (NIZA)

Relation

Angola bulletin, BOA bulletin, Kairos-berichten merged in 1977; continued by Amandla (1977-1996); continued by Zuidelijk Afrika (1997-...)

Rights

By kind permission of Boycot Outspan Aktie (BOA), Kairos, and Komitee Zuidelijk Afrika/Holland Committee on Southern Africa (KZA).

Format extent (length/size)

28 page(s)

http://www.aluka.org/action/showMetadata?doi=10.5555/AL.SFF.DOCUMENT.nizap2c00146

http://www.aluka.org

nnvpmbpr 19R7

f18

nnvpmbpr 19R7 Zwarte Zuidafrikaanse Literal it, e (t> af 1,80

f18

Elfde jaargang, nummer 11 november 1987 Redactieadres: Oudezijds Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam Telefoon: (020) 23 22 29 Uitgave van: - Boycot Outspan Aktie, Oude Vest 79, 2312 XT Leiden, tel. (071) 14 21 24 - Komitee Zuidelijk Afrika (Angola Comité), Oudezijds Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam, tel. (020) 27 08 01 - Werkgroep Kairos, Kromme Nieuwegracht 10, 3512 HG Utrecht, tel. (030) 31 97 14 Een jaarabonnement kost f 15,-; buitenland f 25,-; per luchtpost buiten Europa f 40,-. Voor wijzevan abonneren en doorgeven van adreswijzigingen zie pagina 28. Druk: Mebo-Print Lay-out: Maarten Messie Eind- en bureauredactie: Hans van Velzen Redactie: Sietse Bosgra, Erica Meijers, Hanne Obbink, Rob Rozenburg en Carla Schuddeboom. Verder werkten aan dit nummer mee: Sanni Djuly, Robert Dorsman, Mafika Gwala en Keith Pieterse. Inhoud Perscensuur 3 Korte inleiding Zuidafrikaanse literatuur 6 Interview met Ezekiel Mphahlele 8 Kort verhaal: De geest van twee werelden 11 Recensie: Lewis Nkosi's Paringsvlucht 14 Bibliografie zwarte Zuidafrikaanse literatuur 17 Interview met Chris van Wyk van Ravan Press 22 Nederlandse uitgevers over Zuidafrikaanse boeken 25 Illustratie voorpagina:,George Hallett REDACTIONEEL Lancet of botte bijl? Doorbreekt Amandla de culturele boycot door verhalen en gedichten van Zuidafrikaanse schrijvers en schrijfsters af te drukken?

Moet de grote culturele manifestatie van Zuidafrikaanse kunstenaars (CASA) die in december in Amsterdam wordt georganiseerd, worden beschouwd als een flagrante schending van die culturele boycot? In december 1986 schreven we nog in een Amandla-redactioneel dat de culturele boycot steun verdient en dat, al geeft dit nummer misschien een andere indruk, vinden we nog steeds. De discussie over de toepassing van de culturele boycot is de afgelopen maanden echter aangescherpt. Vooral de stem van de kunstenaars uit Zuid-Afrika zelf heeft daarbij een belangrijke rol gespeeld. "Waarom", zo vroegen zij zich ons af, "kunnen wij onze werken voordragen op bijeenkomsten van het UDF, van COSA TU en andere verzetsorganisaties terwijl we tegelijkertijd in het buitenland worden getroffen door een boycot die is gericht tegen het blanke regime?" De culturele boycot heeft altijd als doel gehad het blanke bewind ook in cultureel opzicht van de wereldgemeenschap te isoleren. Maar hoe groot is het gevaar dat de culturele boycot de zwarte verzetscultuur harder gaat treffen dan de laatste restanten van de blanke apartheidscultuur? Het ANC, bij monde van voorzitter Oliver Tambo, haakte deze zomer op de discussie in. Hij verklaarde dat het ANC blijft streven naar een culturele boycot, zelfs naar een verscherping er van, maar het zal selectiever worden in de keuze van de doelen. Met andere woorden, niet langer zal iedere culturele uiting uit Zuid-Afrika door een boycot worden getroffen, er zal onderscheid worden gemaakt tussen 'de cultuur van de apartheid' en de cultuur die 'de democratische verlangens van de bevolking uitdrukt'. Heeft daarmee de botte bijl als wapen van de culturele boycot plaats gemaakt voor het lancet dat vlijmscherp de rotte apartheidsplekken uit de Zuidafrikaanse cultuur zal snijden? Was het maar zo eenvoudig. Op de eerste plaats is de botte bijl de afgelopen jaren al behoorlijk aangescherpt. Regelmatig worden optredens en boeken van Zuidafrikaanse artiesten en schrijvers door het ANC en de verschillende anti-apartheidsorganisaties toegelaten. Vaak is het afhankelijk van het toeval welk boek, film of toneelstuk door een boycot wordt getroffen en welke niet. Deze willekeur doet de zaak uiteraard geen goed. Dergelijke problemen worden opgelost als wordt overgegaan tot het instellen van een selectieve boycot, maar dan is de grote vraag: 'Wie hanteert het lancet?' De selectieve boycot impliceert een instantie die artiesten en hun organisaties moet beoordelen op hun politieke merites. Moeten de Zuidafrikaanse kunstenaars naast de censuurinstanties van het regime, ook nog worden geconfronteerd met een beoordelingscommissie van anti-apartheidsorganisaties? In Zuid-Afrika hebben de bonden van musici en schrijvers de uitdaging aangenomen en zij proberen zelf criteria vast te leggen. Een uitweg zou op die manier gevonden kunnen worden. Het ANC zou in samenspraak met vertegenwoordigende organisaties van binnen Zuid-Afrika kunnen bepalen wat wel en wat niet door de beugel kan. Uit de praktijk zal moeten blijken of een dergelijke opzet kans van slagen heeft. Misschien zal de culturele manifestatie CASA ons leren of de daar gehanteerde criteria - wie wordt wel en wie wordt niet uitgenodigd - voldoen en of een riskant wapen als een selectieve boycot te hanteren is. 0

Geknevelde alternatieve pers vogelvrij verklaard "Zuid-Afrika beschikt niet over genoeg geïnformeerde mensen om zich de luxe van een absolute persvrijheid te kunnen veroorloven." Deze uitspraak is in zijn schaamteloze onzinnigheid bijna typerend voor de manier waarop de Zuidafrikaanse regering de pers aanpakt. Ze is afkomstig van Andries Engelbrecht, de man die belast is met de uitvoering van de eind augustus afgekondigde verscherping van de censuurmaatregelen. Het eerste slachtoffer van deze maatregelen dreigt binnenkort te vallen: het kritische weekblad New Nation hangt een verschijningsverbod boven het hoofd. Het redactielokaal van de Sowetan, een links georiënteerde 'zwarte' krant. De steeds scherper wordende censuur maakt het werken voor journalisten steeds moeilijker. Foto: Paul Babeliowsky De New Nation is één van de bladen die in Zuid-Afrika als 'alternatief' worden bestempeld. Het blad, uitgegeven door de katholieke bisschoppenconferentie van Zuid-Afrika, bestaat nog maar een paar jaar, maar het groeit als kool. Het begon als een tweewekelijks verschijnend blad, sinds begin dit jaar is het een weekblad en het zou waarschijnlijk al lang een dagblad zijn geweest als de Zuidafrikaanse regering het niet op alle denkbare manieren het bestaan onmogelijk probeerde te maken. Desondanks groeit de oplage - nu ruim 40.000 - nog steeds. Het zwarte lezerspubliek herkent zich in het blad. De New Nation is de apartheidsregering altijd al een doorn in het oog geweest en het is dan ook niet verbazend dat juist dit blad als eerste te maken heeft gekregen met de eind augustus afgekondigde verscherping van de cènsuurmaatregelen. Begin oktober ontving de New Nation een schriftelijke waarschuwing van minister Stoffel Botha van Binnenlandse Zaken dat hij overwoog actie te ondernemen tegen het blad. Blijkbaar had de New Nation in zijn ogen "revolutie of opstand bevorderd" of "de afbraak van de openbare orde" of heeft het "gevoelens van haat opgeroepen tegen het plaatselijke bestuur of de veiligheidstroepen" of "bijgedragen aan de goede reputatie van een verboden organisatie", allemaal verboden onder de nieuwe maatregelen. De nieuwe censuurbepalingen geven de redactie van de New Nation twee weken de tijd een verweerschrift op te stellen. Als Botha daarmee geen genoegen neemt, zal hij een 'officiële waarschuwing' geven. Dat betekent dat de redactie drie weken heeft om haar beleid bij te stellen. Doet zij dat niet tot Botha's tevredenheid, dan kan Botha ofwel een censor op de redactie aanstellen ofwel het blad een verschijningsverbod van drie maanden opleggen. 'Volksjournalistiek' De maatregelen waarvan de New Nation het slachtoffer dreigt te worden zijn door de regering expliciet bedoeld als instrument om één bepaald deel van de pers aan te pakken. In Zuid-Afrika is het leeuwedeel van de dag- en weekbladpers in handen van vier mediamagnaten. Deze vier hebben zich verenigd in de Newspaper Press Union (NPU) en beheersen de markt. Desondanks zijn er de afgelopen jaren een groot aantal kranten en krantjes ontstaan waarop de NPU

geen enkele greep heeft. Dit is wat men de 'alternatieve pers' noemt en op deze vaak zeer kritische pers heeft het apartheidsbewind het gemunt. De New Nation is het grootste alternatieve blad. Zwelakhe Sisulu, hoofdredacteur, heeft zijn blad ooit als volgt omschreven: "De New Nation probeert een krant te zijn die de dagelijkse strijd van de mensen weerspiegelt. We hebben een heel merkwaardig nieuwsgaringsnetwerk. We hebben weinig verslaggevers in volledige dienst. We werken nauw samen met verschillende vakbonden, gemeenschapsorganisaties en jeugdorganisaties en een groot deel van ons nieuws komt van ongekwalificeerde mensen, bij voorbeeld uit Bericht aan de abonnees In 1981 werd de abonnementsprijs van Amandla verhoogd van f 12,50 tot f 15,per jaar. Zeven jaar lang is het ons gelukt de prijs van Amandla op dat niveau te handhaven. Helaas zijn we wegens de gestegen kosten met ingang van de jaargang 1988 gedwongen de abonnementsprijzen te verhogen tot f 18,50. Voor deze f 18,50 zult u minimaal tien nummers van 24 pagina's ontvangen, regelmatig zullen we, zoals in het verleden, met meer pagina's verschijnen om zodoende op een bepaald onderwerp dieper te kunnen ingaan. -ê 41, Zwelakhe Sisulu, hoofdredacteur van de New Nation, zit al sinds december 1986 gevanFoto: Hans Hoffman de afgelegen plattelandsgebieden. Bij gebrek aan beter woord zou ik het 'volksjournalistiek' willen noemen, omdat je de mensen en wat ze doen erbij betrekt. Je laat mensen over zichzelf schrijven en over de manier waarop zij de samenleving zien." Deze uitspraken deed Sisulu overigens al lang geleden, want al vanaf december vorig jaar zit hij gevangen. Rashid Seria is hoofdredacteur van South, een soort New Nation van de streek rond Kaapstad. Volgens hem bestaat er een verschil in structuur tussen de alternatieve en de reguliere pers. "Commerciële kranten hebben een verticale structuur. Hun redacties worden gedirigeerd door hun directies en deze directies worden op hun beurt gedirigeerd, in het geval van de Engelstalige pers door de mijnbouwconcerns en in het geval van de Afrikaanstaige pers indirect door de regering. Wij proberen horizontale structuren te ontwikkelen. Wij proberen de gemeenschap en het personeel bij het beheer van de kranten te betrekken" South verschijnt pas sinds maart'van dit jaar en heeft al een oplage van 20.000 gehaald, maar zit nu weer op 15.000. Twee nummers van het blad zijn verboden en dat heeft lezers en adverteerders gekost. Het derde bekende alternatieve blad is de Weekly Mail, "de enige krant", volgens hoofdredacteur Anton Harber, "die zowel in het parlement als in de Pollsmoorgevangenis gelezen wordt, zowel door Harry Oppenheimer van Anglo American als door Cyril Ramaphosa van de mijnwerkersbond. " Naast deze drie bekende bladen bestaat er nog een onoverzichtelijke massa kleinere bladen. Het schijnt om zo'n tweehonderd bladen te gaan - wijkkranten, studentenbladen, vakbondsbladen enzo-

voorts met een wekelijkse oplage van ongeveer een miljoen. Bovendien schieten de laatste tijd ook de alternatieve persbureautjes als paddestoelen uit de grond. Met soms niet meer dan een telex en een paar journalisten wordt er vaak regionaal nieuws vergaard en verspreid dat via de normale kanalen de krant niet zou halen. De Zuidafrikaanse regering is al lang van plan deze onbeheerste stroom van nieuws in te dammen. Het liefst had de regering daarbij gebruik gemaakt van de medewerking van de in. de NPU verenigde pers. De NPU probeert al een aantal jaren (verdergaande) overheidsrestricties te voorkomen door zichzelf beperkingen op te leggen. Zo houden de NPU-bladen zich aan een eigen gedragscode en hebben zij zich onderworpen aan het gezag van een door henzelf ingestelde mediaraad. In december 1986 gaf de NPU, na een beraad met de regering, een verklaring uit waarin zij stelde - in perfect regeringsjargon dat Zuid-Afrika "belaagd wordt door een veelvormige maar gecoördineerde revolu,tionaire aanval, " dat de NPU alles wilde doen "om te voorkomen dat zij degenen die, heimelijk of in het openbaar, uit zijn op revolutionaire veranderingen zou steunen of bemoedigen" en dat het daarom nodig was de gedragscode en de werkwijze van de mediaraad te herzien. Alles wees op een overeenkomst tussen de uitgevers van de NPU en de regering. De NPU zou strengere maatregelen tegen zichzelf nemen, de regering zou nieuwe censuurmaatregelen niet van toepassing verklaren op de NPU-kranten. Slechts de alternatieve pers zou vogelvrij verklaard worden. Onenigheid binnen de NPU tussen de Afrikaanstalige en de Engelstalige uitgevers II en een verontwaardigde reactie van sommige redacties voorkwam dat het zover kwam. President Botha stelde teleurgesteld vast dat de pers blijbaar niet in staat was zichzelf discipline op te leggen en vaardigde nieuwe restricties uit voor alternatieve én reguliere pers. Speciale maatregelen voor de alternatieve pers konden echter niet lang uitblijven. Propaganda Ook de maatregelen van eind augustus zijn officieel van toepassing op alle media. Minister Botha van Binnenlandse Zaken maakte er echter geen geheim van dat zijn, doelwit de alternatieve pers was. "Ik vertrouw erop en verwacht dat deze maatregelen door de georganiseerde, conventionele media zodanig gerespecteerd zullen worden dat ze alleen betrekking zullen hebben op de onconventionele, revolutieondersteunende pers", zei hij bij de introductie van de maatregelen. "Wij hebben grote waardering voor de rol van de pers als opvoeder en informatiekanaal. Maar waar we mee te maken hebben is propa ganda. " De bedoelde publicaties verschijnen als kranten, legde Botha uit, maar ze zijn makkelijk herkenbaar, want ze tonen een volslagen gebrek aan respect voor de waarden die de pers in de loop van de eeuwen heeft ontwikkeld. De nieuwe maatregelen geven Botha een ongekende vrijheid. Een definitie van wat nu precies "het bevorderen van revolutie" is heeft hij niet gegeven. "Dat is iets wat niet vastgelegd kan worden in wetgeving", volgens hem; zijn oordeel zal dan ook, geeft hij toe, subjectief zijn. Hij alleen maakt uit of een krant over de schreef gaat. De rechtbank is bovendien niet bevoegd zijn beslissingen te beoordelen. Wel zal hij bijgestaan worden door een 'Directoraat voor Mediabetrekkingen' (onder leiding van de eerder genoemde Engelbrecht) en

een aantal anonieme deskundigen die "op wetenschappelijke wijze" het onderscheid weten te maken tussen "kritiek op de regering en de bestaande orde die volledig gerechtvaardigd is en die ik zal moeten toestaan én andere kritiek die het omverwerpen van de bestaande orde met gewelddadige middelen beoogt. "" Toon Voor het eerst heeft de regering geen moeite gedaan haar censuurmaatregelen met juridische criteria aan te kleden; de criteria zijn overduidelijk politiek, volgens de in perszaken gespecialiseerde advocaat Norman Manoim. "De kwestie van het recht is opgegeven. Het gaat er niet om wat recht is, maar om wat politiek opportuun is. ' Voor het eerst gaat het daarom ook in de Zuidafrikaanse censuurwetten niet meer alleen om féiten die niet meer gemeld mogen worden. Ook door de toon van een bericht of een commentaar kan een krant zich schuldig maken aan 'revolutionaire propaganda'. "En propaganda is alles waarvan de minister zegt dat het het is", aldus Manoim. Hanne Obbink De Weekly Mail bracht een aantal maanden geleden de gevolgen van de censuur in beeld. De pennestreken van een jurist geven aan wat er van jaar tot jaar van een gefingeerd bericht zou zijn overgebleven. 19814 (1) was een betrekkelijk vrij jaar, De noodtoestand van 12 juni 1986 (2) maakte daar een eind aan: 'subversieve verklaringen' werden verboden. Vier dagen later, 16 juni, verbiedt cie commissaris van politie 'onofficiële verslagen van optreden van de veiligheidstroepen (3). 11 december 1986 (4) bracht nieuwe beperkingen, onder andere met betrekking tot politieoptreden en detenties. De laatste versie van het bericht (5) is van 29 januari 1987. Inmiddels is de situatie al weer meer dan eens veranderd. 4 (7. 444-ï-4444.44 44-4444444 74444 44 -4 4.4 44444'4 ..4 44 . 4 1i'4'' --V~ 444,44,,444'4~4.~44~44444'"4 444 44. C~ 4.444 44.,,4.444',44444 4444 "-i 4.44 44444 Z4 4444444444444'444 " ,44.74.4444444'44'.444'4 ,4444.44444 2 4~444''44444~~44 3 444 44 4 44 44 44444 444444 '4 )~d~4444444444,4 44444444'4 474 ,444,44.4 ~ ~ ~ i~ d-44.4 44444.4 4444"44 ,,444 ~ ~ ~ Yd- -V,.4444 44"4' diV,4' 4 4'"444444 4,. ,444 Z.,444 4 44474 4 7 444'~47 '4 ~ 44444,44444 ~ ~ ~ V i,4444'4 i44444 4444444444 ~ ~ ~ 44 l-4 l-4, d ...4..4. 44 444 444 4.44444 7 444444 '44444 *1 d4 4444 44 4,4 444 44.4,4444''4 24. i 3tf.fi

'JVi4774474444 24'.44 44'44444'.44~4 444444 4 O. AMANDLA ABONNEMENT Land van Steen speelt zich af achter de muren van de gevangenis in Kaapstad. Daar worden zwarten om allerlei redenen vastgehouden: sommigen zitten er om politieke redenen, anderen voor misdaden die het gevolg zijn van de situatie waarin zij door apartheid zijn gebracht. Het geweld waarmee zij in Kaapstad hebben geleefd, hebben zij met zich mee genomen. Alex la Guma (1925-1985) kreeg in 1969 de Afro-Aziatische prijs voor literatuur. Dit boek krijgt u als u zich nu opgeeft als abonnee van Amandla en minimaal f 25,- betaalt. Als u wel abonnee wilt worden, maar geen prijs stelt op toezending van 'Land van Steen', dan kunt u volstaan met de normale abonnementsprijs van f 18,50. Ik wil een abonnement op Amandla N aam ..................................... Adres .............................. Postcode ................................ Woonplaats ................ Ik betaal nog niets maar wacht de acceptgirokaart af. Bon sturen naar: Amandla, Oudezijds Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam. "We hebben de plicht het geschreven woord levend te houden" "Zwarten kunnen fantastisch dansen, drummen en zingen, maar schrijvers zullen het nooit worden" is een bijna niet uit te roeien racistisch vooroordeel. De feiten spreken de stelling tegen, een Nobelprijs voor literatuur voor de Afrikaanse schrijver Wole Soyinka en de vele honderden titels die de laatste jaren ook op de Westerse markten verschijnen. Het grote probleem van zwarte schrijvers is dan ook niet zozeer dat zij het niet zouden kunnen, maar dat structurele problemen de ontwikkeling van zwarte literatuur hebben geremd. Mr. SOL PLAATJE Give, thrling acceoet of the cotitot of t.he Cotored Feitk te Brettet 5out.h Afrtce Bethel A. M, E. Church West j 2~1 St'eet. het L-no Mn Sth AvSunday, ANarch 13. 11 a. i. TH[ ILACK MAN'S BUROEN IN SOUTH AFRICA Frida. lMarch I8th, 8 p. i. THE BLACK WOMAN'S BURDEN IN SO. AFRICA ADMISSION FRE£ e, MOC oSt w toNe, et,.§ Aanplakbiljet waarop verschillende toespraken van Sol Plaatje worden aangekondigd. Plaatje was de eerste zwarte Zuidafrikaanse romanschrijver en tevens mede-oprichter van het ANC.

De zwarte Zuidafrikaanse literatuur is daarvan een duidelijk voorbeeld. Van meet af aan heeft die zich moeten ontwikkelen binnen een maatschappelijke context van kolonialisme, geweld, vernedering en onderdrukking en tegelijkertijd aan strijd er tegen. Het is geen toeval, dat de eerste roman van een zwarte Zuidafrikaanse schrijver 'Mhudi' een schepping is van een van de oprichters van het ANC, Sol T. Plaatje. De totstandkoming van deze roman tekent ook de problemen waarmee de zwarte Zuidafrikaanse auteurs te maken hebben. 'Mhudi' werd in 1917 geschreven maar pas in 1930 uitgebracht. Nog altijd vormen structurele problemen zoals armoede, censuur, het slechte onderwijssysteem, de extreme uitbuiting, de trekarbeid --kortom de apartheid een meedogenloos selectiemiddel waardoor uiteindelijk maar een zeer beperkte groep schrijvers overblijft. Evenzeer is nog altijd de strijd tegen de apartheid een van de voornaamste inspiratiebronnen van de Zuidafrikaanse literatuur. Zwart perspectief In de historische roman 'Mhudi' beschrijft Sol T. Plaatje de overgangsperiode van de oude naar de moderne tijd van een stam, de Barolong. Plaatje geeft in zijn boek niet slechts een loflied op de traditionele waarden en normen van de groep maar hij geeft een eigen interpretatie. Voor het eerst wordt de geschiedenis niet beschreven vanuit 'blank' maar vanuit 'zwart' perspectief. Dat gegeven maakt 'Mhudi' tot de eerste ware roman van een zwarte Zuidafrikaanse schrijver. In de jaren '20 en '30 staan er geen schrijvers van literair niveau op in Zuid-Afrika. De draad van Plaatje wordt pas weer in de jaren '40 opgepakt door Peter Abrahams. Hij laat een aanzienlijk oeuvre na van gedichten, autobiografische romans en korte verhalen. De 'grote sprong voorwaarts' van de zwarte literatuur wordt eind jaren '40 en jaren '50 gemaakt. Het is een periode van hevige maatschappelijke strijd. In 1948 vestigen de Afrikaners de apartheidsstaat en ook de koude oorlog heeft zijn repercussies in Zuid-Afrika. In dezelfde tijd kent het ANC zijn grote bloeiperiode: de massale 'defiance' campagne, de protesten tegen de paswetten. De hiermee gepaard gaande toenemende repressie van het regime noopt vele schrijvers naar het buitenland te vluchten. Veel van deze ballingen zullen nooit meer de Zuidafrikaanse zon op hun huid voelen. Binnen Zuid-Afrika zelf groeperen een aantal schrijvers zich rond het tijdschrift 'Drum'. Bekende schrijvers van deze 'Drumschool' zijn Alex La Guma, Can Themba, Todd Matshikiza, Nat Nakasa, Gwigi Mwrebi, Bloke Modisane en Arthur Nodje, Lewis Nkosi en Ezekiel Mphahlele. Ook zij konden het lot van een ballingschap niet ontlopen. Allen zijn inmiddels in ballingschap gestorven met als enige uitzonderingen Lewis Nkosi en Ezekiel Mphahlele die na vele jaren ballingschap in 1977 besloot naar Zuid-Afrika terug te keren. Na de bloeiperiode in de jaren '50 viel in de jaren '60 een periode van duisternis in. Ook hier verloopt de ontwikkeling op het literair gebied analoog aan de ontwikkelingen in de maatschappij. Na de slachting in Sharpeville en het verbod in 1960 van ANCen PAC is het verzet tegen de apartheid gebroken. Het blanke regime kan zich gedurende bijna vijftien jaar koesteren in de gedachte dat het de touwtjes vast in handen heeft en dat het zwarte verzet definitief is verslagen. Het verzet krijgt geen kans, de censuur is

scherp, het onderwijs voor de zwarten blijft allerbelabberdst en in deze periode wordt het 'thuislandenbeleid' met straffe hand doorgevoerd. Op literair gebied hadden gebeurtenissen in het post-Sharpeville tijdvak, op zijn zachtst gezegd, een remmende werking, vooral wat betreft de schrijvers in ZuidAfrika. Velen moesten het land verlaten en aan anderen werden 'banning orders' opgelegd. De censuur werd verscherpt en de (liberale) uitgeverijen stonden niet te springen om geëngageerde manuscripten te publiceren. In de werken van de ballingen verschijnen elementen van heimwee, vervreemding, ontworteld-zijn, verlangen. Duidelijk wordt dat ballingschap meer is dan alleen een geografische scheiding. In ballingschap wordt enerzijds het beeld over Zuid-Afrika door de fysieke afstand en de toegang tot de wereldliteratuur scherper, anderzijds verstolt het beeld door het verlies van het directe contact met de mensen en de omgeving. In het buitenland verschijnen in deze jaren dichtbundels van Keorapetse Kgositsile, Cosmo Pieterse, Dennis Brutus (allen ballingen) en ArBessie Head Foto: Jan Stegeman thur Nortje (die in ballingschap zelfmoord pleegde). De eerste voortekenen dat er iets gaat veranderen komen in de tweede helft van de jaren '60. Adam Small brengt een toneelstuk uit 'Kanna Hy Ko Hystoe'. Het stuk handelt over iemand die terugkeert uit het buitenland en over de veranderingen op de Kaapse vlakte. Hij wordt met een paardewagen van het vliegveld opgehaald en onderweg ziet hij de woningen "die allemaal op elkaar lijken", de townships dus die mede zijn ontstaan door de rücksichtslose sloop van het centrum van de 'kleurlingen'-gemeenschap in Kaapstad, 'District Six'. Een belangrijk aspect van dit toneelstuk is dat Small het schreef in de Kaapse taal en niet in het Algemeen Beschaafd Afrikaans. Daarmee werd Small in feite de voorloper van de volgende generatie schrijvers die zich vooral liet inspireren vanuit de Zwarte Bewustzijnsbeweging en op haar beurt die beweging het zelfvertrouwen gaf van eigen literaire uitingen. Discussies In de jaren '70 werden poëzie-voordrachten en improvisaties een integraal onderdeel van politieke bijeenkomsten, verzetsliederen werden ter plekke 'gecomponeerd' voorzover zij al niet bestonden. Na afloop van een dergelijke bijeenkomst besloot men regelmatig om naar de woning van James Matthews te gaan waar tot diep in de nacht werd gediscussieerd, onderbroken door gitaarspel, tromgeroffel en gedichten van zwarte (Zuid-)Afrikaanse en Amerikaanse dichters en dichteressen. Men ging ook zelf gedichten schrijven. De poëzie van mensen als Gladys Thomas, Ilva Mackay, Wally Serote, Oswald Mtshali, Don Mattera, en vele anderen werd gestencilled, uitgedeeld en gekopieerd. James Matthews, een van de geestelijke vaders in die periode die al meerdere malen een politiecel en het perverse gedrag van de cipiers en ondervragers had beproefd, reisde het land af van de ene bijeenkomst naar de volgende. Staff rider De schriftelijke uitingen namen niet alleen in aantal toe, zij waren ook een ontdekking van zelf-bewustzijn en een groeiend sociaal bewustzijn. Steeds duidelijker werd omschreven wie de vijand was en wie het verzet. Steeds

duidelijker werd geschreven over de onderdrukking en de pijn, het barbarisme van de machthebbers en het leed van het (zwarte) volk. Een belangrijke rol speelde ook de discussie over de noodzaak van eenheid - al was die soms wat naïef. Men probeerde vanuit het geketende'verleden en heden een toekomstbeeld van vrije Afrikanen te verwoorden. Heel duidelijk komt dit naar voren in het oeuvre van de in 1986 overleden Bessie Head, die naast korte verhalen ook de vorm van de historische roman gebruikte. Dit proces culmineerde onder andere in 1978 in de oprichting van het literaire tijdschrift Staffrider. Er wordt zelfs over een Staffrider-generatie gesproken waartoe onder anderen Sepamla, Mzamane, Tiali en Essop behoren: "Wij zijn zwart, trots en woedend. " Hoewel ook nu de censuur wordt aangescherpt blijven zwarte schrijvers en schrijfsters publiceren. Vooral korte verhalen en de 'protestroman' worden populaire literaire vormen, op zeer realistische wijze wordt het leven onder het apartheidssysteem aan de kaak gesteld. Opnieuw worden vele schrijvers gedwongen in ballingschap te gaan. Toch treedt na 'Soweto' niet een impasse op zoals na 'Sharpeville'. Zo wordt in 1982 in Medu in Botswana een grote conferentie gehouden van ballingen en van kunstenaars uit Zuid-Afrika zelf. Deze kruisbestuiving blijkt zeer vruchtbaar vooral ook op de literatuurkritiek. "Het is onze taak het geschreven woord leven te houden", zo namen de deelnemers aan de conferentie afscheid van elkaar. Momenteel wordt er gesproken over de post-Staffrider generatie en woedt de discussie die haarfijn geschetst wordt door de voorzitter van de recent opgerichte schrijversbond COSAW, Njabulo Ndebele, namelijk: "Protestliteratuur is gepasseerd. Wat nu?" Gezien het feit dat de politieke onderdrukking van de machthebbers steeds grimmiger vormen aanneemt en dat de dag der bevrijding steeds dichterbij komt, wordt het zeer interessant om te zien welke wending(en) de zwarte literatuur zal nemen. Keith Pieterse advertentie ILESAONTUUR SIPHO SEPAMLA - DE ONDERGANG VAN JOHNSTOWN Collaboratie en wraak in een zwarte woonwijk in Zuid-Afrika. Tweede druk als paperback MIRIAM TLALI - MURIEL Onthullende roman over de kleine en grote apartheid in Zuid-Afrika. Tweede druk als paperback WIM VAN BINSBERGENIMARTIN DOORNBOS - AFRIKA IN SPIEGELBEELD Essays, verhalen, gedichten van wetenschappers in Afrika, onder wie Hélène Passtoors. Nieuw BUCHI EMECHETA - VROUWENHANDEL Vertaling van The Slave Girl, toproman van Afrika's bekendste schrijfster- Nieuw MARYSE CONDE - SEGOU II. DE VERKRUIMELDE AARDE Monumentale romancyclus over de neergang van een Afrikaans rijk nu compleet. Nieuw SEMBENE OUSMANE - KRASSEN VAN VRIJHEID Verhalen van de Senegalese cineast. Nieuw in de Afrikaanse Bibliotheek

SONY LABOU TANSI- HET TEKEN VAN MARTIAL Roman 'van het niveau van Gabriel Garcia Márquez' (Le Monde). Nieuw in de Afrikaanse Bibliotheek IN DE KNIPS1 HEE ml In Memoriam James Madhlope Phillips Met diepe droefheid vernamen wij het bericht van de plotselinge dood van James Phillips. Met zijn heengaan heeft het volk van Zuid-Afrika een van haar beste culturele diplomaten verloren. James' betrokkenheid bij de arbeidersstrijd van het SACTU en zijn reizen over de gehele wereld bezorgden hem terecht de reputatie van 'Stem van het Zuidafrikaanse verzet' en 'Stem van het ANC'. Velen van ons in de solidariteitsorganisaties hebben hem leren kennen tijdens zijn optredens in ons land. Onder zijn bezielende leiding brachten honderden koorzan. gers Zuidafrikaanse strijdliederen over aan het Nederlandse publiek. Wij zeggen: "Hamba Kahle, kameraad James, Amandla Mayibuye Africa". -I EZEKIEL MPHAHLELE "Wij zijn gevangenen van onze eigen tijd" Ez'kia (Ezekiel) Mphahlele, een van Zuid-Afrika's bekendste schrijvers werd in 1919 geboren in een sloppenwijk bij Pretoria. Dankzij de opofferingen van zijn moeder en zijn tante kreeg hij een goede schoolopleiding. In de jaren '50 behoorde hij tot de schrijvers rond het tijdschrift Drum. Hij ging in ballingschap maar keerde in 1977 in Zuid-Afrika terug (beschreven in zijn autobiografie 'Afrika my Music'). In de tussentijd gaf hij colleges op verschillende universiteiten in de VS en in Afrika. Momenteel doceert hij aan de universiteit van Witwatersrand Afrikaanse en vergelijkende literatuurwetenschap. Mafika Gwala, zelf dichter, interviewde Mphahlele voor Amandla. Mafika Gwala: Samen met James Matthews ben je een van de weinige schrijvers in het land wiens carrière tijdens de dynamische en opwindende 'Drum'dagen begon. Zijn er specifieke verschillen tussen toen en nu wat betreft literaire stijl, doelstellingen en aanpak? Ezekiel Mphahlele: "Laten we met de aanpak beginnen. In de jaren '50, toen de groep rond het blad 'Drum' bestond uit mensen met een redelijke taalvaardigheid, was er veel verborgen talent dat tot bloei moest worden gebracht. Daarin lag de taak van Drum. We waren begonnen als journalisten, niet als romanschrijvers; dat kwam later pas. In 1955 begon ik voor Drum te schrijven, daarvoor had ik al wat gepubliceerd maar dat waren meer amateuristische pogingen om korte verhalen op papier te zetten. Ik was nog een beginneling. Can Themba werd erbij gehaald op grond van zijn korte verhaal 'Mob Passion' dat al eerder was verschenen. Hij had een uitstekende scholing genoten. Het verhaal werd bekroond met een eerste prijs. De rest van de Drumgroep was redelijk onderlegd in de Engelse taal. Dat gold ook voor de staf van het andere tijdschrift 'The Golden City Post'. Het was een opwindende tijd, de schrijvers konden in die twee tijdschriften hun stem laten horen, al hadden ze alleen middelbare schoolopleiding genoten. Voor het eerst konden ze zich voor een publiek uitspreken. Deze opwinding en zelfontdekking

vormden onze voedingsbodem. Om even terug te komen op de aanpak, wij waren stedelingen. We hadden het gevoel dat we daar recht op hadden en we wilden uitdrukking geven aan onze eis door over die stedelijke realiteit te schrijven. Zo van 'Hier ben ik', al was het een krottenwijk. Er gebeurde van alles, de 'Defiance Campaign', de Bantu-onderwijswet, het Congres van het Volk en het Handvest van de Vrijheid. Schrijvers reageerden op die gebeurtenissen. Er waren grote, massale manifestatie. Op journalistieke wijze gingen de schrijvers daarop in." Hoe zag je de schrijfstijl in die tijd? "Die stijl barstte van vernieuwing, improvisatie en impressionisme. Can Themba, Casey Motsisi, Bloke Modisane, Arthur Maimamane, Lewis Nkosi en - en wat later - Todd Matshikiza vormden echter geen school in de zin dat ze één gezamenlijke visie deelden op de werkelijkheid." Is dat de reden waarom jij je niet helemaal met hen en hun stijl van schrijven kon identificeren? "Ik was anders, ik hield niet van hun levensstijl. Ik was geen vaste shebeenklant. Bovendien was ik niet zo gecharmeerd van die versiertoeren." En je schreef ook anders... "Ja, we schreven in verschillende stijlen en zoals ik al zei de aard van onze visie op de werkelijkheid was verschillend. Can Themba schreef zeer intensief, hij was een echt politiek dier. Maar als hij schreef ging hij geen confrontatie met het systeem aan. Daarvoor zat hij veel te diep in de situatie. Als persoon was hij vrij gesloten, maar toch wilde hij schrijven. De werkelijkheid was gewoon te dichtbij en dat gold voor alle prozaschrijvers, ook voor mij, al bevatten mijn verhalen wel politieke elementen. Ik denk dat het korte verhaal de meest geschikte vorm is om een politieke boodschap over te brengen, zonder per sé direct te zijn." Waren deze schrijvers zich er misschien niet van bewust dat ze naar een eigen identiteit zochten, zonder de belangen van de gemeenschap uit het oog te verliezen? "Hun enige politieke probleem is dat zij zichzelf niet beschouwden als schrijvers binnen een historische traditie. Ze schreven voor de vuist weg. Natuurlijk waren er een paar, zoals James Matthews, Richard Rive, Alex La Guma en Peter Clarke die wel schrijvers waren in de zin dat zij begrepen waar schrijven om gaat." Je hebt je al vaker positief uitgelaten over de nieuwe en opwindende literatuur van na '76. Ben je er nog steeds enthousiast over? "De jaren '70 volgden op een windstilte, een tijd van tobben. In de jaren '70 escaleerde de strijd: meer veiligheidspolitie, de wet op het terrorisme werd aangescherpt etc. Wat de schrijvers in deze periode kenmerkt is de enorme druk waaronder ze stonden. Vandaar dat er meer gedichten geschreven werden dan proza. In proza is de zinsbouw van belang, poëzie is veel directer." Je hebt je lovend uitgelaten over de jaren '70, met name over de bijdrage van de Staffrider generatie. Welke andere aspecten van Zuidafrikaanse literatuur vind je in de huidige tijd bemoedigend en welke juist negatief? "Ja, de tijden zijn veranderd, het systeem is veel kwaadaardiger geworden, ook in termen van fysieke pijn. Tegelijkertijd is er meer vervreemding, de staat is alom

aanwezig. De schrijver is in de jaren '70 onder een grotere druk komen te staan en het effect van die spanning varieert. Soms II viert proza hoogtij, op andere momenten krijgt poëzie de overhand. Neem bij voorbeeld Mtutuzeli, hij schrijft niet meer. Maar er zullen andere prozaschrijvers zijn. We kunnen niet op afroep schrijven, schrijven, schrijven. Dat wordt vaak tegen ons als schrijvers gezegd. De literatuur van de jaren '70 vertegenwoordigt een herkenbare stroming. Tot '78, toen kwam er een schreeuw... Maar mensen zoals jij, Sepamla, Johannese dachten na over wat ze wilden gaan zeggen en goten het in een bepaalde vorm. Anderen waren meer spontaan. We zouden het nog eens over kunnen doen, maar met veel meer moeite. Staffrider verschijnt onregelmatig. Hun visie zou veel duidelijker tot uiting kunnen komen. Anders dan de huidige, zich herhalende vlakheid, vond jullie groep weerklank. Er is een stilte, waar wachten we nog op?" Maar ik heb het gevoel dat 1978 een begin was. "Jawel, in zekere zin. Maar als we deze schrijvers vergelijken met de lofzangers, die altijd vernieuwend bezig waren, dan valt hun gebrek aan historisch perspectief, aan echo's uit het verleden, op." Je boeken wekken de indruk dat je voortdurend bezig bent metAfrika. Denk je dat de huidige jonge schrijvers deze invalshoek ook zullen oppakken? "Dat zie ik nog niet gebeuren. Over het algemeen groeit de belangstelling van onze jeugd voor Afrika niet. Je moet daar bewust mee omgaan, we moeten het institutionaliseren. Ik blijf maar hopen dat mensen gewoon eens een boek over Afrika open zullen slaan en zullen lezen. Onze jeugd schijnt te denken dat de wereld en de strijd ophoudt bij de grenzen van ZuidAfrika. Sommige mensen schijnen een soort weerstand te hebben om zich als onderdeel van het gehele continent te beschouwen. Hier komt de noodzaak om de hoek kijken van meer omvattende geschiedenislessen: leiderschap, groei, ontwikkeling sinds de slavernij van de zwarte mens. Het vormt een onmisbaar aspect van algemene bewustwording." Ik ben me er van bewust dat er leraren zijn die dat niet aankunnen. In dit land weet men soms niet eens wat maatschappelijke omstandigheden zijn, laat staan historisch besef. "Het 'nu' is al te overweldigend. We zijn gevangenen van onze eigen tijd. Als we de angst voor onze eigen tijd kunnen overwinnen dan zullen we nieuwe mogelijkheden hebben." Het is voor de schrijver een enorme uitdaging om uitdrukking te geven aan zijn eigen cultuur en tegelijkertijd een nationaal bewustzijn uit te dragen. "Wanneer wij bewegingsvrijheid, vrijheid om te wonen waar we willen wonen, en vrijheid van vereniging hebben dan zal het zover zijn. En de schrijver zal altijd in het verleden wroeten. Ik heb het over de schrijver als drager van de cultuur, als iemand die met het cultuurgoed werkt, als culturele antenne van het volk, zoekend, vastleggend, informerend, onderwijzend. Ik zie dit als een essentieel forum. De taak van de schrijver is het plichtsgetrouw vastleggen van het moment en het

binnen een bepaalde historische context plaatsen, ook wat de toekomst betreft het is een dwingende culturele bijdrage - en als dat revolutie is, laat het zo zijn. Het gaat om het woord en het opnieuw leven inblazen van de taal." Het schijnt dat het systeem er op uit is het bewustzijn van de jongeren uit te schakelen. "Ja, dat is de doelgerichte politiek van het systeem. Men wil de geest niet verruimen maar lamleggen. Dit geldt ook voor schrijvers die slechts de ervaringen vastleggen, zonder weerklank. Hoe meer je te weten komt over Afrika, hoe meer je te weten komt over de menselijk geografie en de sociologie. Wij moeten het institutionaliseren, de mensen moeten het bredere strijdtoneel identificeren." Het is dus niet een kwestie van intellectuele luiheid? "De omgeving. De mensen blijven denken dat zij een deel zijn van het continent maar op een manier alsof het deel uitmaken van Afrika hun strijd meer diffuus maakt. Op dit moment liggen we ver achter bij andere Afrikaanse landen wat betreft het schrijven van wetenschappelijke werken. Ten noorden van Zuid-Afrika heeft een aantal schrijvers zich gebogen over imperialisme, kapitalisme en panafrikanisme. Maar je hebt gelijk wat betreft die intellectuele luiheid, het idee dat je naar school gaat en je niet de moeite neemt andere dingen te verkennen. Ik denk ook aan studenten die zichzelf niet kunnen uitdrukken omdat zijzelf produkten zijn van leraren die ook op hun beurt produkten zijn van dit bankroet." Wat me nu te binnen schiet, is het voorbeeld van de rector die overwoog de geschiedenislessen te schrappen omdat de kinderen zich niet goed in het Engels konden uitdrukken. "Dat is cultureel imperialisme - het patroon en tempo, de Westerse beschaving, waarden en ethiek - ik houd er een bloedend hart van over. Mensen die redeneren als die rector zijn intellectuelen die slechts oog hebben voor hun vaste aanstelling." Kan je wat vertellen over de jaren die je in ballingschap verbleef, over de invloed daarvan op jouw (en de andere schrijvers') kijk op Zuid-Afrika? Vond je de informatie over de politieke en culturele activiteiten in Zuid-Afrika bevredigend of niet? "Nou, de eerste tien jaar had ik een gevoel van avontuur. Ik ontdekte de Verenigde Staten, mensen, Afrikaanse culturen. Ik ontmoette zeer inspirerende mensen uit allerlei culturen en ik ontmoette academici van diverse pluimage. Toen kwam ik tot de ontdekking dat mijn bijdrage zeer gering was. Ik werd rusteloos. Het Amerikaanse onderwijssysteem was voor mij ongrijpbaar. Ik doceerde Engelse literatuur maar had het gevoel dat ik gekooid was. Ik zag de zin er niet meer van in. De culturele doelstellingen van het Amerikaanse onderwijssysteem ontglipten me. Ik zag geen uitweg. Ik had er vijf jaar voor nodig de stap te zetten terug te keren. Ik kwam erachter dat ik ook niet kon schrijven over mijn ervaringen in de Verenigde Staten. Ik maakte er geen deel van uit, de geschiedenis, de buurt. Het gezelschap van zwarte Amerikanen was afstandelijk, zowel intellectueel als emotioneel. Alvorens ik over Amerika zou kunnen schrijven, zou ik er eerst deel van moeten uitmaken. Maar ik verzette me tegen die verleiding. Het gevolg was dat ik me bezighield met literaire kritiek, en poëzie. Er zat geen lijn in mijn werk.

Ik kon niet schrijven op de manier zoals ik wilde. Fictie schrijven lukte mij niet. Voor mij is schrijven verbonden aan'waar je bent. Ik schreef 'The Wanderers' in Europa. In de Verenigde Staten begon ik aan 'Chirundu' maar ik voltooide het pas in Zuid-Afrika. Toen ik in Zuid-Afrika terugkeerde was de spanning voelbaar. Het systeem was veel barbaarser geworden. Gevangenschap, marteling, Biko, - en ook dat de Indiër en de Afrikaner zo ver van elkaar afstonden in 1977. In de jaren '50 was er een mengeling - wij als Afrikanen stonden dichter bij de Indiërs en 'kleurlingen'. Tussen mijn woning en de wijken waar de Indiërs en 'kleurlingen' wonen ligt slechts een golfbaan, toch zijn we verder van elkaar verwijderd dan toen." Werd deze kloof niet overbrugd door het Zwarte Bewustzijn? "Ja, maar helaas werden de activiteiten van de Zwarte Bewustzijnsbeweging geband. Daarna was het slechts een manier van denken. De Zwarte Bewustzijnsbeweging heeft haar visie op de strijd veranderd, ondanks de socialistische retoriek. Het had ons bij elkaar kunnen brengen maar daarvoor was het niet sterk genoeg, het werd louter een intellectueel debat." Maar de massale democratische beweging streeft naar een gezamenlijke strijd. "Zeker, de mogelijkheid bestaat dat het UDF daarin zal slagen." En dat betekent dus een nieuw, een breder bewustzijn. "Ja, een verkeer, een communicatie tussen de drie gemeenschappen. Ik ken het Indiase familieleven niet. Ik ken het gemeenschapsleven van de 'kleurlingen' niet. Ik weet niet hoe ze leven. We moeten een soort intimiteit met elkaar creëren. Op de een of andere manier moeten we leren elkaars ervaringen te delen. De democratische beweging bevordert dit proces maar het stimuleert de mensen niet noodzakelijkerwijs uit eigen beweging in elkaars wijken te komen. Als schrijver vraag ik me af of het politieke platform niet slechts een theater is." Om terug te komen op het schrijven. Sommigen zien de toekenning van de Nobelprijs voor literatuur van 1986 aan Wole Soyinka als een politiek gebaar van het Westen. Er is ook kritiek geweest op schrijvers die de gevestigde tradities van -I het Westen hoog willen houden in plaats van te schrijven in de eigen taal. Wat is je mening hierover? "Het schrijven in de eigen taal moet niet gezien worden als een compromis, maar als culturele noodzaak, want schrijven is een culturele daad. Schrijven in het Engels is ook een culturele noodzaak. Er zijn meerdere manieren en vormen om ideeën tot uiting te brengen. Ik zie geen bezwaren tegen het gebruik van Engels om met mensen die een andere taal spreken, te communiceren." Maar men heeft weleens naar voren gebracht dat grote schrijvers als Zola, Malraux en de grote Russen meesterwerken hebben voortgebracht omdat ze in hun eigen taal schreven. Het probleem in ZuidAfrika is dat er zoveel talen worden gesproken. "Engels zou de lingua franca, onze gemeenschappelijke taal, moeten blijven. Het Engels is de taal die het panafrikanisme heeft bevorderd, samen met het Frans. Daarom moeten we het beheersen. We moeten niet vergeten dat we een gekoloniseerd volk zijn. Dat geldt niet voor de Neruda's, noch voor de Zola's. We

kunnen het ons niet veroorloven om te denken: 'Naar de hel met het Engels'. Het Engels slaat zijn slag in Oost en West Afrika. We worden gemanipuleerd om onze moedertaal te verachten. Dat moeten we vermijden. We zullen in het Engels blijven schrijven. We zullen de werken in onze moedertalen vertalen, daar zal de geschiedenis voor zorgen. Als je naar Afrika als geheel kijkt, dan zie je dat de meerderheid Engels spreekt. Dus kunnen we het beste in die taal communiceren." Hoe denk je over de minderheden, bij voorbeeld de Venda en de Tsonga? Is het gebruik van de eigen taal niet een voordeel wat betreft een breder cultureel begrip? "Binnen de bevolkingsgroep zelf moet het cultureel bewustzijn groeien. Maar wat dit betreft bevinden we ons op glad ijs, want ik vermoed dat de boeken die uitgegeven worden bedoeld zijn voor kinderen, niet volwassenen." Het probleem is de uitgeverijen over het algemeen. "Ja, en daarom moeten we een onafhankelijke uitgeverij in het leven roepen om werken in onze eigen taal uit te brengen." En te vertalen. "Ik heb altijd het idee gekoesterd van een academie die dit alles zou kunnen institutionaliseren, zoals de culturele academie van Frankrijk, Presence Africaine. Zo zou een groot deel van onze problemen opgelost kunnen worden: taalproblemen, culturele problemen, problemen met betrekkng tot het publiceren. Op dit moment gaan we gebukt onder het overwicht van organisaties als Afrikaner Pers en Via Afrika. Door zo'n academie zouden we al die problemen het hoofd kunnen bieden. Iemand moet de eerste aanzet doen - iemand die niet gelieerd is met een bepaalde politieke stroming." 10 Illustratie: Mzakhe Vind je het belangrijk dat we over onze kinderjaren schrijven, als de scheidingen sinds de jaren vijftig en zestig veel strakker zijn geworden? "Zeker moeten we dan doen. Tegelijkertijd bewaren we zo de historische continuïteit." Mét andere woorden, zou de historische roman een geschikte vorm zijn? "Inderdaad. Maar om een historische roman te kunnen schrijven moet je historisch besef hebben. Wij zitten gevangen in het heden." Er zijn schrijvers in ons midden die niet van Afrikaanse afkomst zijn maar die zich, met recht, als Zuidafrikaan beschouwen. Denk je dat die schrijvers die over de Indiërs in Natal of over de Maleiers in de Kaap schrijven, dat kunnen? "Dat zou geweldig zijn! Een goede schrijver kan op een eerlijke manier uitdrukking geven aan zijn culturele achtergrond en tegelijkertijd mensen aanspreken op hun nationaal bewustzijn .Ik heb 'Waiting for Leila', een verhalenbundel van Achmat Dangor gelezen en vond de manier waarop hij dit verwaarloosde aspect van onze literatuur behandelt, bemoedigend. "Alles hangt af van de bewegingsvrijheid, de vrijheid van vereniging en de vrijheid om te wonen waar we willen. Die tijd zal komen. Er zal een kruisbestuiving van ideeën plaatsvinden. De schrijver zal zijn eigen cultuur altijd

onder de loep nemen. Maar dat hangt ook weer af van de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid om wetenschappelijk onderzoek te verrichten." Gezien de maatschappelijke context, hoe zie je de rol van de schrijver? "Wie heeft een gedicht nodig om de straat op te gaan?" Mafika Gwala Jayapragra Reddy De geest van twee werelden De oude vrouw stampte de specerijen fijn in een houten vijzel. Zoals generaties vrouwen voor haar, zat ze in kleermakerszit op een rieten mat. Het was koel onder de mangoboom en het zachte geruis van de wind tussen de bladeren klonk als de stem van God, die de oude vrouw woorden van troost toefluisterde. Hier buiten was het stil en kon ze in alle rust nadenken, terwijl ze de mango's bereidde die ingemaakt moesten worden. Maar vandaag waren haar gedachten niet zo aangenaam. Ze maakte zich zorgen en moest het verontrustende feit onder ogen zien dat er opstandigheid heerste binnen de familie. Vanaf de tijd dat Veeran, haar jongste zoon, getrouwd was, waren er meningsverschillen geweest. Hij had haar advies niet opgevolgd en zijn eigen zin doorgedreven. En nu moest hij de consequenties aanvaarden. Normaal leefden ze in vrede met elkaar, maar nu hing er een schaduw boven hun huis. Haar nieuwe schoondochter was nooit tevreden. Niets was goed genoeg voor haar. Ze klaagde dat het halfvrijstaande huis in de Indiase township te krap was en dat er niets te beleven viel in de wijk. Door haar ontevredenheid en afstandelijkheid weerde ze elk vertrouwelijk contact en zo bleef ze alleen. Ze sloot zich af en nam alleen deel aan familieactiviteiten als ze er niet onderuit kon. Aanvankelijk waren de andere schoondochters tolerant, maar nu staken ze hun verontwaardiging niet meer onder stoelen of banken. Het werd tijd, vonden ze, dat ze belangstelling toonde voor familiezaken en meehielp in het huishouden. De oude vrouw kon hun gelijk niet ontkennen. Sharda was eigenzinnig en weerspannig. Door haar eigen ideeën en vreemde manieren in te brengen had ze de vredige huiselijke sfeer verstoord. In haar tijd, oh in haar tijd, zou zoiets niet zijn toegestaan, weeklaagde ze in zichzelf. Radha, haar oudste schoondochter, kwam naar buiten en vroeg in het Tamil "Wilt u een beker thee, Ma?" De oude vrouw knikte en Radha ging weer naar binnen. Terwijl ze haar nakeek, dacht ze na over deze schoondochter, die altijd even goed en gehoorzaam was. Zij ging altijd gekleed in een sari en droeg haar haar nog lang, in een enkele vlecht. Als het erom ging dingen voor haar te doen, dan was niets teveel. Radha kwam terug met een emaille beker vol thee, dat schuimde als bier. Precies zoals ze het lekker vond, dacht ze terwijl ze aan de beker nipte. Door de thee werd haar neerslachtige bui enigszins verdreven. Ze wilde dat Radha wegging zodat ze bij haar eigen gedachten kon blijven. Maar ze bleef hangen. "Er is weer iets mis", liet ze de oude vrouw weten. "Nu zegt ze dat ze wil gaan werken. Hij zei dat het niet kon. Toen werd ze ontzettend kwaad. " De oude vrouw zuchtte maar onthield zich van commentaar. Ze vroeg niet hoe Radha aan die informatie was gekomen. In de nogal benauwde ruimte van de gemeentewoning kon je bijna niets voor je houden. Ruzies waren openbaar en als

je huilde kon iedereen je horen, tenzij je je tranen in stilte vergoot. Radha ging door met alle details, maar met een afwijzend gebaar maakte de oude vrouw er een eind aan. Ze stond op en liep naar binnen. Veeran stond voor het raam en keek met een wezenloze blik naar buiten. 's Zondags was het altijd zo rustig, dacht de oude vrouw terwijl ze hem gadesloeg. Op zondag ging je altijd uit om bruiloften en andere plechtigheden bij te wonen en om familie te bezoeken. Nu waren de zondagen bedorven door spanningen en ruzie. "Wat is eraan de hand, mijn zoon?" vroeg ze zachtjes. Hij draaide zich niet om. Ze merkte dat hij zich vernederd en gekwetst voelde. "Ze wil gaan werken", zei hij met tegenzin. "Laat haar dan werken, mijn zoon", zei ze. Hij draaide zich om en keek haar ongelovig aan. "U wilt dat ze gaat werken!" riep hij uit. Bedroefd schudde ze haar hoofd. "Nee, ik wil niet dat ze gaat werken. Maar als ze dat wil, laat haar dan haar gang gaan. Hij wendde zijn blik van haar af en de lijn van zijn kaak werd wreed en onbuigzaam. ! "Ze hoeft niet -te werken", legde bij uit. "De ene vrouw is de andere niet", herinnerde ze hem. "Ze zegt dat ze zich dood verveelt. " Verveling. Ze liep weg en ging weer onder de boom zitten. Ze dacht na over deze nieuwe vreemde plaag die de jeugd teisterde. Haar gedachten gingen terug naar het verleden, maar hoe ze ook zocht, er was niets dat ook maar in de verste verte op deze kwaal leek. Er waren ontberingen geweest, ontelbare opofferingen uit vrije wil, veel pijn en verdriet, en ook een paar zeldzame en gedenkwaardige momenten van vreugde en geluk, maar nooit verveling. Ze was getrouwd toen ze veertien was, een kindbruidje in een gearrangeerd huwelijk. In die tijd stelde je geen vragen, je legde je gewoon zwijgend neer bij hetgeen voor je geregeld was. Ze had negen kinderen gekregen, waarvan zes in leven waren gebleven. Ze was vroeg getrouwd en werd vroeg weduwe; toen ze veertig was stond ze er plotseling alleen voor. Ze huurde een kraam op de Indiase markt en zo lukte het haar om het gezin bij elkaar te houden. Toen haar kinderen van school afgingen en een vaste baan kregen, hoefde ze niet meer zo hard te zwoegen. Al gauw kon ze het stalletje opgeven en met pensioen gaan, en zo kwam ze aan in een stille haven. Maar er waren zoveel lessen in het leven die je niet kon doorgeven aan de jeugd. Sharda kreeg een baan als kapster in een elegante nieuwe salon in Durban. De oude vrouw vroeg zich af of ze gelukkiger werd door haar pas verworven financiële onafhankelijkheid. Ze kocht een hele hoop nieuwe kleren, allemaal even modern en modieus. Ze liet haar korte haar vaak en in verschillende coupes opmaken. Onder de andere schoondochters klonk een jaloers en verbolgen gemompel op. Zelfs Radha deed hieraan mee. "Waarom werkt ze eigenlijk? Alleen voor haar kleren en parfums! Wij zitten thuis en sloven ons uit, en intussen leeft zij als een prinses!" was Radha's bitse commentaar. Maar dat was pas het begin. Toen ze eenmaal haar zin had gekregen, begon Sharda andere dingen te eisen. Met een hart vol verdriet zag de oude vrouw hoe Veeran zwakjes toegaf aan haar grillen. Sharda leerde autorijden en vroeg om een eigen auto. Ze had geen zin om zo lang in die vervelende bus te zitten. Met een eigen auto zou ze eerder thuis komen en meer tijd hebben. Tijd waarvoor? vroeg de oude vrouw zich af. In haar handen was Veeran zo kneedbaar als klei. Het was niet gepast.

Geen enkele vrouw mocht zoveel macht over een man hebben. Het was een klein, keurig autootje. De dag waarop ze er voor het eerst mee thuis kwam, stonden de andere schoondochters voor hun ramen en sloegen haar heimelijk gade. Het gemak waarmee ze reed was om jaloers op te worden en toen ze uit de auto sprong voelden ze iets van haar ontembare opwinding. Maar haar plezier duurde maar kort. Toen de familie die avond rond de tafel zat, bleef iedereen akelig stil, verenigd in wrevel en afkeuring. Deze keer was Sharda daar niet ongevoelig voor. Eerst zweeg ze 2 en trok zich niets van hen aan. Toen begon ze een kleine knoop woede onder in haar maag te voelen. Het was niet eerlijk! Was het haar schuld dat ze zich niet kon aanpassen aan hun conformiteit? Natuurlijk niet! Plotseling stond ze op en liep de kamer uit. De stilte rond de tafel werd nog beklemmender. Met een zwaar hart keek de oude vrouw haar na. In de weken daarop deed de oude vrouw haar best om haar uiteenvallende familie bij elkaar te houden. Maar de taak bleek teveel voor haar. Ook zij trok hier een les uit. Ze kwam tot de ontdekking dat de matriarchale autoriteit beperkingen had en moest wijken voor een manier van leven die heel snel de norm aan het worden was. De dingen die haar generatie had gekoesterd en in ere had gehouden werden vervangen door een vreemde cultuur die liefde en genegenheid offerde op het altaar van Mammon en wiens dwaze aanhangers stoffelijke doelen nastreefden. In gebed legde de oude vrouw haar zorgen aan de goden voor. Maar er kwam geen antwoord. Met een zwaar hart zag ze de kloof tussen haar en Sharda steeds wijder worden. Ze was machteloos en kon het onvermijdelijke niet tegenhouden. En het onvermijdelijke kwam op de middag dat Veeran haar kwam vertellen dat hij op zichzelf ging wonen. Eerst voelde ze alleen verdriet, daarna werd ze kwaad. Kwaad omdat hij het liet gebeuren. Hij wilde dat niet, maar nu gaf hij een keer te vaak aan haar toe. Ze sloeg hem een heel lang moment gade en liet zich niet door zijn uiterlijke bedaardheid misleiden. Hij ontweek haar blik, bang om zijn ware gevoelens te verraden. "Weet je zeker dat je dit wilt doen, mijn zoon", vroeg ze zachtjes. Het duurde heel lang voordat hij reageerde, en toen hij antwoordde kreeg hij de woorden slechts met moeite over zijn lippen. "Het is beter zo." Dat geloofde hij toch zelf niet! Ze stond op en liep de kamer uit. Hij zag de weerloze pijn niet, die in haar ogen stond. Ze bleef heel lang in haar kamer zitten, met de handen in haar schoot, verlamd door pijn. Hij was haar jongste zoon, en de meest geliefde. Misschien was dat een vergissing geweest. Zonen moest je niet vasthouden. Zonen waren pijlen die je los moest laten, de wereld in. De oude vrouw zag de verbazing in de ogen van haar schoon~ dochter. Het was een eerste openlijke confrontatie. Heel lang kruisten hun blikken elkaar. Het was de jonge vrouw die het eerst haar ogen neersloeg. De gedachten van de oude vrouw gingen terug naar de dag waarop Veeran haar had verteld dat hij trouwplannen had. Ze was een aantrekkelijke vrouw en zo vrolijk. De oude vrouw had geen bezwaar en hem alleen aangeraden om te wachten. Maar hij had niet

gewacht. Helaas, de jeugd wilde alles snel en het liefst zonder er wat voor te doen. "Dus je gaat mijn familie ruineren", was het commentaar van de oude vrouw. Even keek de jonge vrouw onzeker. Toen herstelde ze zich en haar ogen kwamen weer tot rust. "Nee, dat is niet waar. Ik wil alleen maar op mezelf wonen. Wat is daar verkeerd aan?" Sharda sloeg haar ogen op en keek terug. In haar blik was niets van de oude opstandigheid en vijandschap. Maar in de woordloze stilte las de oude vrouw een onuitgesproken verzoek om begrip. In stilte lag macht. Ze zou haar niet de voldoening van het laatste woord gunnen. "Je bent in vrede bij ons komen wonen, vertrek dus in vrede. Ik wil alleen dat je voor mijn zoon zorgt. Je hebt mijn zegen en ik hoop dat je gelukkig wordt. Als dit is wat je wilt, dan is dat zo. Maar let wel, ook jij zult kinderen krijgen. En ookjij zult ze nodig hebben op je oude dag. Als dat zo is, dan hoop ik dat ze hier zullen zijn. " Bijtende woorden lagen de jonge vrouw toen op de tong. Ze wilde de oude vrouw eraan herinneren dat haar zoon nu in de eerste plaats verplichtingen had jegens zijn vrouw. Dat de tijden veranderd waren. Dat ze geprobeerd had zich aan haar familie aan te passen, maar dat ze gefaald had. Maar iets hield haar tegen. Iets van wat haar moeder haar geleerd had schoot haar te binnen. Ze wendde het hoofd af. De woorden van de oude vrouw raakten een gevoelige snaar en vaagjes herinnerde ze zich iets over respect tonen voor de bejaarden en je onderwerpen aan je echtgenoot. Maar waren die dingen werkelijk belangrijk in deze tijd? Misschien wel. Wie was zij om ze in twijfel te trekken? Haar wereld, haar generatie, stelde wel alle vragen, maar had geen antwoorden. Sharda verhuisde naar een flat in Durban. Af en toe kwamen ze bij de familie op bezoek. Na verloop van tijd begon de oude vrouw de verandering te aanvaarden. De pijn was iets gezakt. Maar hoewel ze Sharda met welwillende aandacht bejegende, kon ze haar niet makkelijk vergeven. Haar trots liet haar niet toe haar nederlaag te erkennen. Er waren dingen waar ze niet aan toe kon geven. Zoals een bezoek aan Sharda. Bij speciale gelegenheden probeerde Sharda haar zover te krijgen dat ze langs kwam, maar de oude vrouw sloeg de uitnodiging altijd af. Als Sharda aandrong op een reden zweeg ze. Ze was vastbesloten om daar niet voor te zwichten. IM Op een dag verliet Sharda het huis in tranen, woedend om haar halsstarrigheid. De oude vrouw keek haar na en genoot van het eenzame gevoel van macht dat deze overwinning haar gaf. Laat het een les voor hen zijn, dacht ze. Ze was geen zachte was dat in hun handen gekneed kon worden. Ouderdom betekende niet dat je je zomaar overgaf aan de grillen van de jeugd. Ze zou niet buigen voor hun wil. Door de geest van verandering werden alle oude pilaren omgeblazen, maar er waren dingen waaraan ze niet zou toegeven. Maar er waren tijden dat een ongenode gedachte in haar opkwam. Misschien moest ze zich, nu ze nog tijd en kracht had, met gratie bij de veranderingen neer leggen. Maar ze koesterde deze gedachte slechts bij vlagen. Als de oude kern van

bikkelharde stijfkoppigheid kwam bovendrijven was ze weer gesterkt in haar voornemen om geen voetbreed te wijken. Op een ochtend kwam Veeran op bezoek. Ze vroeg zich af waarom hij zo vroeg langs kwam. Ze kon zien dat hij opgewonden was en ze wist dat dit goed nieuws betekende. "Ma, Sharda heeft een zoon", deelde hij mee. "Je moet hem komen zien."" Met gemengde gevoelens liet ze het nieuws tot haar doordringen. Haar kleinzoon. Een nieuw leven. Een nieuw begin. Dit was een gelegenheid voor feestelijkheden en dankbetoon. Een moment lang verkeerde ze in tweestrijd, want ze verlangde naar de vrijheid van overgave. Ze was geestelijk moe en ze voelde een sterke neiging om vrede te sluiten. Zwijgend volgde ze Veeran naar de auto. Later, toen ze het kind in haar armen hield, gingen haar gedachten terug naar een andere geboorte in het verre verleden, toen ze haar laatstgeborene wiegde, die heel veel op dit kind leek. Ze keek naar Veeran en glimlachte. "Het is een mooi kind en lijkt sprekend op jou vroeger", zei ze. "Sharda zal haar baan nu moeten opgeven", merkte hij op. De oude vrouw wendde zich tot Sharda. Toen ze elkaar aankeken was er een nieuwe tederheid, een nieuwe vrede in de ogen van de oude vrouw. "Nee, dat hoeft niet. Ik zal hem verzorgen", zei ze met een kalme, heldere stem. Ze legde het kind neer en stond op. Het was de geest van twee werelden samengevloeid in een nieuw begin. Zeg nee Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als ze je werkloze zoon een tsotsi noemen Zeg nee Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als je je man op z'n zestigste een jongen noemen Zeg nee Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als ze je gedetineerde dochter verkrachten en haar een hoer noemen Zeg nee Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als ze je blanke zuster een madam noemen Zeg nee Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als ze je blanke broeder een baas noemen Zeg nee Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als ze een vakbondslid een terrorist noemen Zeg nee Vertaling: Sanni Djuly Uit Staffrider 6 (1987) 4. advertentie Helen JosephlZij aan zij haar diep ontroerend verslag van dertig jaar betrokkenheid bij de strijd van het Zuldaftrkaanse volk André Brink/Kennis van de avond André Brink/Een droog wit seizoen André Brink/Geruchten van regen 1 34,50 (de Prom) 1 27,50 (de Prom) 1 32,90 (de Prom) Allan Boesak/Als dit verraad is ben ik schuldig 17,- (Ten Have) Allan Boesak/Troost en protest Christopher Hope/Krugers Alp Lewis Nkosi/Paringsvlucht Feiten over apartheid 1 19,50 (Ten Have)

t 29,50 (Ambo) 25,- (Ambo) t 24,- (Anthos-boeken) Zeg nee, zwarte vrouw Zeg nee Als je tweedeklas moet zitten In de bevrijdingstrein Zeg nee Ja, zwarte vrouw Heel hard Nee Gcina Mhlope Vertaling Sanni Djuly advertentie Klaas de Jonge DAGBOEK UIT PRETORIA Pb., geïl., 204 blz., f24,50 Breyten Breytenbach DE ANDERE KANT VAN DE VRIJHEID Essays, werkboeknotities, brieven en gedichten. Pb., 316 blz., f 39,50 Breyten Breytenbach DE WARE BEKENTENISSEN VAN EEN WlI"E TERRORIST Een zelfportret én een beklemmende beschrijving van de destructieve blanke Zuidafrikaanse samenleving. Pb., 436 blz. f40,- (2de druk) Winnie Mandela EEN STUK VAN MIJN ZIEL De aangrijpende autobiografie van de vrouw die de strijd tegen de apartheid verpersoonlijkt. Pb., geïll., 236 bl=., f29,90 (16de druk) Mary Benson NELSON MANDELA De actuele biografie van de sinds 1962 gevangen gehouden ANC-leider. Pb., geï., 256 blz., f 25,- (2de druk) VAN GENNEPIIN DE BOEKHANDEL l 32,50 (Anthos-boekon) m i n d e g e de b o k ne l v e rk rij g b a0 r LEWIS NKOSI'S 'PARINGSVLUCHT "Ik dacht, laat ik de blanke critici maar op stang jagen" i Op de persconferentie is iedereen laaiend enthousiast. 'Paringsvlucht' van de Zuidafrikaanse schrijver Lewis Nkosi, het 75ste boek dat wordt uitgebracht in de Derde Sprekers Serie van de NOVIB, mag zich verheugen in uitstekende recensies. Ook in de Verenigde Staten en in Engeland heeft 'Paringsvlucht' al uitstekende kritieken gekregen. Het wachten is nog op commentaar van Afrikaanse critici, maar vast staat dat het Westen de roman van Nkosi beschouwt als een waardig debuut. Stond het boek daarom tussen de Engelse en Amerikaanse fictie bij Athenaeum boekhandel in Amsterdam in plaats van op de schappen voor Afrikaanse literatuur? Maar belangrijker nog, waar staat Nkosi zelf?

Een ding staat als een paal boven water. Lewis Nkosi kan uitstekend schrijven. De vloeiende passages waarin de hoofdpersoon en verteller, de zwarte Zuidafrikaan Sibiya, een aantrekkelijke blanke vrouw, Veronica, beschrijft, zijn een waar genot. De roman is geschreven in de vorm van een dagboek en is ook zonder enige twijfel spannend: pas aan het eind komt de lezer te weten of Sibiya Veronica heeft verkracht en in hoeverre Veronica voor de rechtbank de waarheid heeft verteld. Het boek schittert daarnaast door de manier waarop de ideologische steunpilaren van het apartheidsregime worden blootgelegd: de mythe van de 'onaanraakbare blanke vrouw' en het daarmee verbonden stereotype van de zwarte man als 'wandelende fallus'. De mythe komt in grote lijnen op het volgende neer. Het blanke ras waant zich superieur en om vermenging met inferieure rassen te voorkomen moet contact zoveel mogelijk worden vermeden. Vandaar dat tot voor kort de lmmoraliteitswet seksueel verkeer tussen zwart en blank verbood. De wet is weliswaar ingetrokken, het gedachtengoed erachter is nog springlevend. In weerwil van de wet en de openbaar beleden moraal, blijkt de natuurlijke nieuwsgierigheid van de mens naar 'het andere' echter dikwijls te sterk. Dat gaat ook op voor blanke mannen, maar die konden aan straf en uitstoting ontkomen omdat het produkt van 'hun vreemdgaan', hun bruine kindjes, niet door hen wordt gebaard. Maar de blanke vrouw, daar moet op gelet worden. En zij moet op zichzelf letten. Zij is verheven tot symbool van de blanke beschaving, van seksloze deugdzaamheid. Vrouwen die niet aan dat beeld willen voldoen, worden voor gek verklaard, hebben zichzelf verkocht. In de Verenigde Staten worden ze 'niggerlovers' genoemd. In 'Paringsvlucht' probeert de rechtbank dit beeld van de blanke vrouw krampachtig hoog te houden. Sibiya moet Veronica wel verkracht hebben, blanke vrouwen kunnen zich niet aangetrokken voelen tot zwarte mannen, zo is de redenering. Als later blijkt dat Veronica in een nachtclub werkt, raakt de rechtbank in rep en roer. Maar Sibiya wacht toch de doodstraf. De blanke vrouw heeft dan misschien gezondigd, de zwarte man is de schuldige. Doortrapt Ook de figuur van Veronica draagt bij aan de spanning in het boek, want een van de thema's van de roman is de positie van de blanke vrouw ten opzichte van de zwarte man Sibiya. In plaats van een eenzame Afrikaner vrouw, het prototype van blanke vrouwelijke deugdzaamheid, heeft Nkosi gekozen voor een Engelse vrouw die van seks houdt. Uit haar gedrag tijdens de ontmoetingen met Sibiya blijkt dat ze wat seksuele relaties betreft geen racistische vooroordelen heeft. Zo wordt de hoop gewekt, dat Veronica haar eigen aandeel in de 'relatie' zal toegeven en zich - als vrouw en als mede-slachtoffer van onderdrukking door blanke mannen solidair zal tonen met Sibiya. Maar niets is minder waar, want Veronica ontpopt zich als een doortrapte tante die ervan geniet de heren in de rechtszaal om de tuin te leiden op grond van hun eigen vooroordelen. Juist door de keuze van een nogal geëmancipeerde, buitenlandse vrouw is het verraad tegenover Sibiya groot. Zouden alle blanke vrouwen even verraderlijk zijn als puntje bij paaltje komt? In ieder ge-

val zouden Sibiya's opmerkingen over de verraderlijke werkwijze van de Zuidafrikaanse rechtspraak ook van toepassing kunnen zijn op Veronica's gedrag. Het centrale thema van de roman is de pervertering van liefdesrelaties door het apartheidssysteem, door racisme. Het nawoord bij de Nederlandse uitgave stelt dat deze roman een nieuwe tendens in de Zuidafrikaanse literatuur vertegenwoordigt omdat niet alleen een verhaal wordt verteld maar ook het innerlijk wordt verwoord. Maar dit doet mensen als Bessie Head en André Brink ernstig tekort. Ook zij behandelen de psychische gevolgen van racisme en kolonialisme, en diepgaander dan Nkosi dat doet. Criticus 'Paringsvlucht' is de debuutroman van Nkosi, die zijn naam reeds als scherp criticus heeft gevestigd. Bekende studies van zijn hand zijn: 'Tasks and Masks' en 'Home and Exile'. Met name tegen het pamflettisme van vele zwarte Zuidafrikaanse schrijvers, heeft hij zich in de loop der jaren fel afgezet. In een artikel van zijn hand 'Zuidafrikaanse schijvers op de barricaden' stelt hij dat de Zuidafrikaanse schrijvers in de jaren '70 en '80 in een crisis zijn geraakt doordat zij zagen hoe effectief stenen en brandbommem waren vergeleken met de woorden die zij gebruiken om de gebeurtenissen op straat weer te geven.'-et naïef realisme van Sipho Sepamla, Mtutuzeli Matshoba, de opeenvolging van documentaire romans als Lauretta Ngcobo's Kruis van Goud en Minam Tlali's Amandla, is voor een groot deel te wijten aan het gefrustreerde verlangen om de afstand tussen literatuur en de vreselijke realiteit van het leven onder apartheid uit te schakelen.' (Third World Literary Review, 1986) In hetzelfde artikel citeert Nkosi instemmend Njabulo Ndebele die de oppervlakkigheid van vele Zuidafrikaanse romans aan de kaak stelt. "Deze oppervlakkigheid komt door de neiging om romans te produceren rond de interactie van oppervlakkige symbolen van de Zuidafrikaanse werkelijkheid. Aan de ene kant krijgen we symbolen van het kwaad: bazen, "madams-, politiemannen, wrede boeren... Aan de andere kant symbolen van de slachtoffers van het kwaad: tsotsi's, gevangenen, bedelaars, wasvrouwen... Al deze symbolen verschijnen in de meeste van onze geschriften als kant en klare proL ewis Nkosi dukten, vaak zonder persoonlijk verleden. Als zodanig verschijnen ze slechts als ideeën, die in een morele discussie maar heen en weer geschoven kunnen worden. " Stereotypen In hoeverre is Nkosi er in 'Paringsvlucht' in geslaagd de stereotypering en de oppervlakkige symbolisering te vermijden? De manier waarop hij in zijn roman om~ gaat met de doorwerking van het apartheidssysteem op de psyche van de zwarte man komt niet verder dan het oeroude idee van 'de verboden vrucht'. In dat opzicht is de tekening op de roze kaft van de Amerikaanse pocketuitgave onthullend: een zwarte man omklemt de tralies waarachter een blanke vrouw in bikini uitdagend achterom kijkt. Het stereotiepe beeld van de zwarte man als 'wandelende fallus' in de ogen van blanken. Nkosi hierover in een gesprek dat we met hem hadden: "Tijdens het schrijven zei ik tegen mezelf dat ik moest

oppassen. De meest intelligente manier om als zwarte schrijver hiermee om te gaan en dus het stereotype te ontmaskeren is door te stellen dat zijn penis eigenlijk niet zo groot is. Ik dacht, laat ik de blanke critici maar op stang jagen door het beeld juist te bevestigen. En het is me ook gelukt. Maar zoals je ziet, kun je moeilijk tegen stereotypen op. " De blanken in het boek krijgen ook geen diepgang en fungeren slechts als symbolen van het kwaad. Wat de interactie beFoto: George Hallett treft, Nkosi laat Veronica en Sibiya helemaal niet met elkaar communiceren. Hij voorkomt het gevaar van de oppervlakkige beschrijving van menselijk contact door verbaal contact gewoon helemaal weg te laten. Maar is het gebrek tussen blank en zwart in Zuid-Afrika wel zo absoluut als de bijna mystieke stilte tussen Veronica en Sibiya? De zwarten hebben wel degelijk toegang tot de blanke wereld. Ruim één miljoen zwarte vrouwen werkt als huisbediende bij blanken en dan zijn er nog de 'tuinjongens'. "Zwarte mensen weten inderdaad meer over de blanke wereld dan omgekeerd. Dat schijnt het geval te zijn in iedere klassenmaatschappij. Neem bijvoorbeeld Engeland. Maar in deze roman zag ik geen noodzaak dit te onderzoeken. Als ik dat gedaan had, zou de hoofdstrekking van de roman, namelijk dat je met twee gescheiden werelden te maken hebt, onder deze verbanden bedolven zijn. Soms moet je een selectie maken tijdens het schrijven van een roman en daarmee doe je misschien ook de werkelijkheid geweld aan, dat geef ik toe. Het is een bewuste keus om een bepaald doel te bereiken, daarom blijf ik erbij dat het een legitiem middel is. Jullie vraag doet me denken aan iemand die naar een bouwtekening kijkt en zegt 'waarom heeft de architect de lege ruimten op de tekening niet ingevuld?' Maar dat is een kwestie van persoonlijke voorkeur. " Terug dus naar de fundamenten van het gebouw 'Paringsvlucht'. Een groot deel van het dagboek van Sibiya wordt in beslag genomen door gesprekken tussen Sibiya en de psychiater Dufré die helemaal uit Oostenrijk is gekomen om onderzoek te doen naar de psyche van een Af rikaanse crimineel en Sibiya vragen stelt over zijn jeugd. Is dat niet slechtt een kunstgreep om iets over de situatie van zwarten in Zuid-Afrika te vertellen? Nkosi (hartelijk lachend): "Dat hebben jullie goed gezien. Op een bepaald moment tijdens het schrijven kwam ik voor een probleem te staan. Ik kon niet verder. Het verhaal was in eerste instantie een kort verhaal Ik kon moeilijk met flashbacks beginnen. Dus een psychiater. Ook vanwege het feit dat ik een hekel aan ze heb. " Maar het valt wel mee met Nkosi's afkeer van de psychiatrie. Sibiya is veel 'met zichzelf bezig' en hecht belang aan zijn jeugdherinneringen, zozeer dat hij één ervan, die over zijn eerste ontmoeting met blanken, niet eens aan Dufré toevertrouwt. Via Sibiya's kritiek op de karikaturale figuur van Dufré rekent Nkosi slechts af met psychiaters die de psychologische theorieën op een formuleachtige manier toepassen. Woede Sibiya is Nkosi niet, maar op dit punt kunnen we ons afvragen hoe en waar we de ,stem van de schrijver' eigenlijk doorklinkt. In het eerder genoemde artikel sprak Nkosi zijn bewondering uit over de dichter Wally Serote, die in zijn "beelden van

de Zuidafrikaanse morele ontbinding, de intense onderdrukking onderwierp aan de overmeesterende kracht van artistieke discipline." Of in gewoon Nederlands, zonder een bepaalde beheersing van woede komt er geen artistiek produkt tot stand. In 'Paringsvlucht' valt op de schrijver Sibiya's gevoelens en uitingen van woede zeer spaarzaam doseert. Sibiya valt zelden uit naar de vervelende psychiater die hem een paar dagen voor een uiterst onrechtvaardige veroordeling nog eens aan een psycho-analyse wil onderwerpen. En de woede tegen Veronica komt slechts in beeld in het begin en aan het eind van het verhaal. Geconfronteerd met het idee dat Sibiya Veronica verkracht zou kunnen hebben, zei Nkosi: "Wacht even, we moeten onderscheid maken tussen woede en agressie. Sibiya voelde woede. Hij ziet de contouren van de bijna naakte vrouw en herinnert zich al die bordjes die je in parken aantreft met 'Verboden op het gras te lopen' erop. Maar dat is in feite een metafoor voor het apartheidssysteem, dat het onmogelijk maakt voor mensen om elkaar op een normale manier te leren kennen. " Hopelijk is Sibiya's ongeneeslijke seksuele obsessie geen metafoor voor de aspiraties van de zwarte Zuidafrikaanse man. Afstandelijk Als je, zoals Nkosi stelt, als schrijver gedisciplineerd met je woede moet omgaan, betekent dit dan ook dat de woede van zijn of haar personages ook verscholen moet blijven? We vroegen Nkosi in hoeverre Sibiya onderdrukt was en hoe dat in de roman tot uiting kwam. -'Om te beginnen wil ik zeggen dat wat betreft de Zuidafrikaanse situatie het onvoldoende is om alleen maar te vertellen hoe beestachtig een Boer is en hoe vaak hij je een trap geeft. Een schrijver moet die trap zo beschrijven dat je hem als het ware voor het eerst ziet... Wat betreft Sibiya zijn er een aantal passages waaruit zijn onderdrukking duidelijk blijkt.., gedwongen verhuizing in NataL. onderwijs onder moeilijke omstandigheden... maar mijn hoofddoel was niet om medelijden voor Sibiya te wekken. Ik het getracht zo afstandelijk advertentie LITERATUUR OVER ZUIDELIJK AFRIKA Boekhandel De Rooie Rat, de grootste politieke boekhandel in Nederland, heeft een uitgebreid assortiment boeken, brochures, mappen, skripties, en onderwijsmateriaal over Zuidelijk Afrika. Niet alleen Nederlandse literatuur, maar ook veel import uit o.a. Engeland, de Bondsrepubliek en de VS. Het Engelse distributiebedrijf Third World Publications, stelde een lijst samen van verkrijgbare (Engelstalige) literatuur over Zuidelijk Afrika. Naast een overzicht van boeken met achtergrondinformatie, bevat deze lijst ook romans die in en over Zuidelijk Afrika zijn geschreven. De lijst kan schriftelijk/telefonisch worden aangevraagd. In de winkel is een aparte ruimte ingericht voor de literatuur over Zuid-Afrika. Naast boeken worden er ook diverse affiesjes tentoongensteld.

BOEKHANDEL DE ROOIE RAT, OUDEGRACHT 65 3511 AD UTRECHT 030 - 31 71 89 advertentie Hemelmoeder, De eieren waarop je zit Zijn bedorven. De aarde ademt de stank van je verrotte dooier. De kuikens die ontkwamen Zijn uitgerust met scherp geslepen klauwen; Ze doden elkaar. Zelfs jij, Simungulu, zwijgt En voedt de honger van je oude ogen met gelach. Sisholo kent ons: Wij zijn de mieren die elkaar verslinden Op de platte kant van de steen. Rohrl Do i an, ei, i. tnu' F hruinr. (sani ensiel/ing) EEN K'ES 'IIE VAN IDENTITEIT. Recente verhalen uit Zuid-Afrika mogelijk te zijn. Ik denk dat sommige lezers de indruk zullen hebben dat Sibiya onderdrukking maar zijdelings ervaart. " Aan het eind van het artikel 'Zuidafrikaanse schrijvers op de barricaden' betreurt Nkosi het ontbreken van autobiografieën en memoires, een genre dat bloeide in de jaren vijftig. Hij sluit af met de woorden: "Het ziet ernaar uit dat we voor een spectaculaire opleving van memoires en autobiografieën moeten wachten op de generatie van Soweto, op de nieuwe kinderen van de stenen- en brandbommengooiers. " Nkosi vindt de recente autobiografische advertentie GOD, WAAR BENT U? Liturgische teksten uit en over Zuidelijk Afrika Samengesteld door Hans Snoek Teksten die de strijd weerspiegelen in liederen, gedichten en geloofsuitingen. Met de complete tekst van de Belharbelijdenis. Inspirerend en informatief. Een uitgave in samenwerking met werkgroep Kairos. f9,80 Verkrijgbaar in de boekhandel UITGEVERIJ MEINEMA, DELFT werken van zijn tijdgenoten Ezekiel Mphahlele en Richard Rive maar niets. Een criticus die zo fel afgeeft op het pamflettisme zal zijn best hebben gedaan om zelf geen documentaire roman te schrijven. In plaats van een autobiografie (waarin de afstand tussen de schrijver en de werkelijkheid relatief klein is), heeft Nkosi gekozen voor een fictieve autobioYafie In 'Paringsvlucht' neemt Nkosi au grooist mogelijke afstand van zijn werk die een romanschrijver kan nemen. Hij trekt zichzelf terug als verteller. Niet Nkosi, maar Sibiya vertelt het verhaal. Doris Lessing en Bessie Head hebben ook geschreven over respectievelijk de mythe van blanke vrouwelijkheid en over de pervertering van seksuele gevoelens als gevolg van racisme. Maar in hun romans Het zingende gras en Een kwestie van macht blijven zij aanwezig als vertelsters die hun hoofdpersoon kritisch bekijken en zo hun eigen visie blootleggen. In 'Paringsvlucht' moet Sibiya niet alleen zichzelf, maar ook Nkosi zijn. Maar niet alleen daarom is Sibiya geen overtuigend personage. Afgezien van een enkele jeugdherinnering vertelt Sibiya niets over zijn persoonlijke geschiedenis. Zijn verhalen - over geschiedsvervalsing aan de universiteit, zijn moeder die zich door shebeen queen te worden in het verderf

stort - roepen alleen stereotiepe beelden op van situaties die vele Zuidafrikanen maar al te goed kennen. Ze dragen niet bij tot de creatie van Sibiya als fictieve persoonlijkheid. Sibiya schittert als voyeur, niet als verteller van een persoonlijk levensverhaal. Daarvoor schemert Nkosi's stem er veel te vaak maar vaag doorheen. Sanni Djuly Keith Pieterse WMV Bibliografie van zwarte Zuidafrikaanse literatuur De bibliografie werd samengesteld door R. Dorsman op grond van gegevens verzameld door James Ravel en Thelma Ravel-Pinto (zie eerste druk Kan namens mij een blanke spreken. Utrecht 1982) en werd aan gevuld met nieuwe gegevens, onder andere geput uit: A Vision of Order van Ursula Barnett (Londen 1983). Een groot aantal boeken is verkrijgbaar in Openbare bibliotheken of bij de boekhandel. AWS is: African Writer Series van Heinemann. Abrahams, Peter Songs of the city, Londen, Dorothy Crisp, 1945; Mine Boy, Londen, Faber t Faber, 1946; Path of Thunder, New York, Harper, 1948, Londen, Faber & Faber, 1952Wild Conquest, New York, Harper, 1950, Londen, Faber & Faber, 1951; A Wreath for Udomo, Londen, Faber E Faber, 1956; A Night of Their Own, Londen, Faber Et Faber, 1965; This Is^ land Now, Faber E Faber, 1966. Boetie, Dugmore (met Barnie Simon) Familiarity is the Kingdom of the Lost, Londen, Barrie &r Rockcliff, the Cresset Press, 1969. Carim, Enver The Golden City, New York, Grove press, 1969; A Dream Deferred, Londen, W.H. Allen, 1973. Dhiomo, R.R.R. An African Tragedy, Alice, Lovedale Press, z.j.. Dikoba, Modikwe The Marabi Dance, Londen, Ibadan, Nairobi, Heinemann AWS, 1973. Essop, Achmed The Visitation, Johannesburg, Ravan Press, 1980. Head, Bessie When Rainclouds Gather, Londen, Gollancz, 1969; Maru, Londen, Gollancz, 1971; A Duestion of Power, Londen, Heinemann AWS, 1973. Karodia, Farida Daughters of the Twilight, The Women's Press, 1986. Khafula, John J. This Thing Has Got to Stop, Kaapstad, African Bookman, 1946. La Guma, Alex A Walk in the Night (novelle - Ibadan, Mbari Publications, 1962; zie ook bij verhalen); Anda Threefold Cord, Londen, Heinemann AWS, 1964; The Stone Country, Londen, Heinemann AWS, 1967; In the Fog of the Season's End, Londen, Heinemann AWS, 1972; Time of the Butcherbird, Londen, Heinemann A WS, 1979. Kunene, Daniël P.

From the Pitt of Helt to the Spring of Life, Johannesburg, Ravan Maimane, J. Arthur Victims, Londen, Allison E Busby, 1976. Makhoba, Boyd On the Eve, Johannesburg, Skotaville, 1986 Mofolo, Thomas Moeti oa Bochabelo, Morija, Morija Sesuto Book Depot, 1907; The Traveller to the East (vert. van Moeti oa Bochabelo), Londen, Society for Promoting Christian Knowledge, 1934; Chaka (roman in het Sotho) Morija, Morija Sesuto Book Depot, 1925; Chaka (Eng. vert.), Londen, Oxford Univ. Press, 1931 (verkorte schooluitgave, Londen, OUP, 1949. Mopeli-Paulus, A.S. (with Peter Lanham) Blanket Boy's Moon, Londen, Collins, 1953. Mphahlele, Es'kia The Wanderers, New York, MacMillan, 1970; Chirundu, Johannesburg, Ravan Press, 1980. Mzamane, Mblulelo Vizikhungo The Children of Soweto, a trilogy, Johannesburg, Ravan, 1982 (Longman, 1982) Ngcobo, Lauretta Cross of Gold, Londen, Longman, 1981 Ngubane, Jordan K. (Khush) Ushaba, Washington DC, Three Continents Press, 1974. Nkosi, Lewis Mating Birds, New York, St. Martin's Prees, 1986. Peteni, R.L. Hill of Fools, Kaapstad, David Philip: Londen, Heinemann AWS, 1976. Petersen, Sydney Vernon As die Son Ondergaan, Port Elizabeth, Unie Volkspers Bpk., 1946. Plaatje, Solomon Tshekiso (Sol T.) Mhudi (Alice, Lovedale Press, 1957; Londen, Heinemann AWS, 1976); Boer War Diary (Comaroff ed.), London, McMillan, 1973. Rambogin. Mewa Waiting to Live, Kaapstad, David Philip, 1986. Rive, Richard Emergency. Londen, MacMillan, 1964. Sepamla, Sipho The Root is One, Londen, Rex Collings i.s.m. David Philip, Kaapstad, 1979; A Ride on the Whirlwind, Johannesburg, Ad Donker, 1981; Third Generation, Johannesburg, Skotaville Press, 1986. Serote, Mongane Wally To Every Birth its Blood, Johannesburg, Ravan Press, 1981. Tiali, Miriam Masoli Muriel at Metropolitan, Johannesburg, Ravan Press, 1975; Londen, Longman, 1979; Amandla Johannesburg, Ravan Press, 1980. Wicomb, Zoe You Can't Get Lost in Cape Town, Londen, Virago Press, 1987. Williams, Neil Alwin Justa Little Stretch of Road, Johannesburg, Ravan, 1979 Zwelonke, D.M. Robben Island, Londen, Heinemann AWS, 1977. Abrahams, Peter Dark Testament, Londen, Allen Et Unwin, 1942. Dangor, Achmat Waiting for Leila, Johannesburg, Ravan, 1981. Essop, Achmed The Haji and Other Stories, Johannesburg, Ravan Press, 1978, Head, Bessie The Collector of Treasures and Other Botswana Village Tales, Kaapstad, David Philip, 1977. Jordan, A.C.

Tales from Southern Africa, Berkeley, Londen, University of California Press, 1973. La Guma, Alex A Walkin theNightandOther Stories, Londen, Heinemann AWS, 1967; In the Fog of the Season's End, AWS, 1972. Leshoai, Bob Masilo's Adventures and Other Stories, Londen, Longmans, 1968. Mashabela, Harry A People on the Boil, Johannesburg, Skotaville, 1987. Matshoba. Mtutuzeli Call me not a Man, Johannesburg, Ravan Press, Londen, Rex Collings, 1979. Matthews, James The Park and Other Stones, Athione, Kaap, Blac Publishing House, 1977. Motsisi, Casey (Casey 'Kid' Motsisi) Casey & Co. M. Mutloatse, red., Johannesburg, Ravan Press, 1978. Mphahlele, Es'kia Man must Live, Kaapstad, African Bookman, 1946; The Living and the Dead and Other Stones, Ibadan, Ministry of Education, 1961; In Corner B, Nairobi, East African Publishing House, 1967; The Unbroken Song, Johannesburg, Ravan Press, 1981. Mutloatse, Mothobi Mama Ndiyalila, Johannesburg, Ravan, 1982. Mzamane, Mbulelo Mzala: the Stories of Mbulelo Mzamane, Johannesburg, Ravan Press, 1981. Ndebele, Njabulo S. Fools and Other Stories, Johannesburg, Ravan, 1983. Rive, Richard Moore African Songs, Berlin, Seven Seas Books, 1963; Advance, Retreat: Selected Short Stories, Kaapstad, David Phillips, 1983 Themba, Can The Will to Die, Londen, Heinemann AWS, 1972. Tiali, Miriam Masoli MihIoti, Johannesburg, Skotaville Press, 1984. Abrahams, Peter A Blackman Speaks of Freedom, Durban, Universal Printing Works, 1944. Asvat. Farouk A Celebration of Flames, Craighall, Ad Donker, 1987. Banoobhai, Shabbir Echoes of My Other Self, Johannesburg, Ravan Press, 1980; Shadows of a sundarkened land, Johannesburg, Ravan, 1984. Brutus, Dennis Sirens, Knuckles, Boots, Ibadan, Mbari Press, 1963; Letters to Martha and Other Poems from Algiers, Austin, Texas, Occasional Publication of the AfroAmerican Research Institute, Univ. of Texas, 1970; Thoughts Abroad (onder het pseudoniem John Bruin), Del Valle, Texas, Troubadoer Press, 1970; A Simple Lust. Selected Poems, Londen, Heinemann AWS 115, 1973; Stubborn Hope, Washington D.C., Three Continents Press, 1978; Londen, Heinemann AWS 208, 1979. Chipasula, Frank 0 Earth, Wait for Me, Johannesburg, Raven, 1984.

Dangor, Achmat Bulldozer, Johannesburg, Ravan Press, 1987. Davids. Jennifer Searching for Wood, Claremont, Cape, Mantis Ed. of Southern African Poets no.3, Kaapstad, David Philip, 1974. Dhlomo, Herbert lsaac Ernest The Valley of a Thousand HilIs, Durban, Knox Publishing Company, 1941. Dikobe. Modikwe Dispossessed, Johannesburg, Ravan, 1983. February, Vernon A. (Vernie) 0 snotverdriet (Afrikaanse gedigte), Haarlem, In de Knipscheer, 1979. Gwala, Mafika Pascal Jolïinkomo, Johannesburg, Ad Donker, 1977; No More Lulabies, Johannesburg, Ravan Press, 1987. Johannesse, Fhazel The Rainmaker, Johannesburg, Ravan, 1979. Kgositsile, Keorapetse William Spirits Unchained, Detroit, Breaside Press, 1969; For Melba, New York, Third World Press, 1969; My Name is Africa, New York, Doubleday, Garden City, 1971; The Present is a Dangerous Place to Live, Johannesburg, New York, Third World Press, 1974. Kunene, Daniel P. A Sees Must Seem To Die, Johannesburg, Ravan Press, 1987. Kunene. Raymond Mazisi Zulu Poems, Londen, Andre Deutsch, 1970; Emperor Shaka the Great, London, Heinemann AWS 211, 1979; Anthem of the Decades. A Zului epic dedicated to the Women of Africa, AWS, 1981. Madingoane, Ingoapele Africa My Beginning, Johannesburg, Ravan Press, 1972; Londen, Rex Collings, 1979. Mandela, Zindzi Black as 1 am, Los Angeles, The Guild of Tutors Press, 1978. Mattera, Don Azanian Love Song, Johannesburg, Skotaville, 1983. Matthews, James Cry Rage! (samen met Gladys Thomas), Johannesburg, Spro-cas Publishing House, 1972; Pass me the Meatballs, Jones, Athlone, Blac Publishing House, 1977. Mtshali, Oswald Joseph Sounds of a Cowhide Drum, Johannesburg, Renoster Books, 1971; Fire Flames, Renoster Books, 1981. Mda, Zakes Bits of Debris: The Poetry of Zakes Mda, Thapama Books, 1987. Ndaba, Sisa One Day in June, Johannesburg, Ad Donker, 1986. Nortje, Kenneth Arthur Dead Roots, Londen, Heinemann AWS 142, 1973. Parenzee, Donald Driven to Work, Johannesburg, Ravan, 1985. Petersen, Sydney Vernon

Die Enkeling, Port Elizabeth, Unie Volkspers, 1944; Die Stil Kind, Kaapstad, Nasionale Boekhandel, 1960. Philander, Peter John Uurglas, Kaapstad, Nasionale Boekhandel, 1955; Vuurklip, Kaapstad, Nasionale Boekhandel, 1960. Pieterse, Cosmo Echo and Choruses, Athens, Ohio, Centre for international Studies, Ohio Univ. 1974; Present Lives, Future Becomings, Richmond, Hickly Press, 1974. Sepamla, Sydney Sipho Hurry up to it, Johannesburg, Ad Donker, 1975; The Blues is You in Me, Johannesburg, Ad Donker, 1976; The Soweto 1 Love, Londen, Rex Collings, 1977; Children of the Earth, Johannesburg, Ad Donker, 1983; Selected Poems, (verzorgd door M.V. Mzamane), Johannesburg, Ad Donker, 1984. Serote, Mongane Wally Yakhal 'inkomo, Johannesburg, Renoster Books 1972; Isetlo, Johannesburg, Ad Donker. 1974; Se hold, Mama, Flowers, Johannesburg, Ad Donker 1978; The night keeps winking, Medu Art Ensemble Gaborone, 1982. Illustraties van Thamananga Mnye le; No Baby Must Weep, Johannesburg, Ad Don ker, 1987. Small, Adam Verse van die Liefde, Kaapstad, Culemborg, 1957; Klein Simbool, Kaapstad, HAUM, 1958; Kitaar My Kruis, Kaapstad, HAUM 1961; Se Sjibbolet, Johannesburg, Afrikaanse Pers, 1963; Black Bronze, Beautiful: Quatrains, Johannesburg, Ad Donker, 1975, Thomas, Gladys Cry Rage! (zie Matthews, James), Johannesburg, Spro-cas Publ., 1972. Vilakazi, Benedict Wallet Zulu Horizons, Kaapstad, Timmins, Witwatersrand Univ, Press, 1962. wa Nthodi, Motshile From the Calabash, Johannesburg, Ravan Press, 1978. Wyk, Chris van It is Time to Go Home, Johannesburg en Londen, Ad Donker, 1979. Dhlomo, H.I.E. The Girl Who Killed to Save, Alice, Lovedale Press, 1935; Dingana, (gedrukt en gebonden aan de Universiteit van Natal), 1954 - 30 exemplaren; nagelaten werk, namens de familie Dhlomo in handen gesteld van de Universiteit van Natal door R.R.R. Dhlomo, oktober 1986: Dingana (als boven), Cetewayo, Ntsi kaana, Men and Women, The Living Daad, Ruby, Malaria, The Expert, The Bazaar, The Pass, Umhlola Wasensimini, The Workers Part 1, Moshesh. Dike, Fatima The First South African, Johannesburg, Ravan Press, 1978. Fugard, Athol, Kani, John en Ntshona. Winston Statements; Three Plays, Londen, Oxford Univ. Press, 1974 (bevat: Sizwe Banzi is Dead en The Island), Goro-X, S Shaka, Johannesburg, Jute & Co. 1940. Hutchinson, Alfred

The Rainkil/ers, Londen, Univ. of London Press, 1964. La Guma, Alex The Man in the Tree, in: S'ketsh, winter 1973. Leshoai, Bob Wrath of the Ancestors and Other Plays, Nairobi, East African Publ. House, 1972; The Weather Forecast, in: S'ketsh, zomer 1975; The Rendez Vous, in: S'ketsh, zomer 1975; Lines Draw Monsters, (gedeelte in Pereira, ed., ContemporarY South African Plays (zie Bloemlezingen). Manaka, Matsemala Egoli, Johannesburg, Ravan Press, z.j. Matshoba, Mtutuzeli Seeds of War, Johannesburg, Ravan Press. Mda, Zakes Dark Voices Ring, in: S'ketsh, winter 1979; We shall Sing for the Fatherland, Johannesburg, Ravan Press, 1981. Mekgoe, Shimane Solly Lindiwe, Johannesburg, Ravan Press, 1978. Mofokeng, Zakes, en Mabaso, Corney Job Mava, in: Staffrider, 11,4, 1980/81. Mphahlele, Es'kia Oganda's Joumey, in: Staffrider, 11,3, 1979. Mqayisa, Khayalethu Confused Mhlaba, Johannesburg, Raven Press, 1974. Mtshaka, Makwedini Julius Not His Pride, Johannesburg, Raven Press, 1978. Nkosi, Lewis Rhythm of Violence, Londen, Oxford Univ. Press, 1964; We Can't Al Be Martin Luther King, (manuscript). Pieterse, Cosmo Ballad of the Cells, in: Pieterse, ed., Short African Plays, (zie Bloemlezingen). Rive, Richard Resurrection (zie: Pieterse, ed. Short African Plays); Make Like Slaves, in: Henderson, ed, African Theatre, Eight Prizewinning Plays (zie Bloemlezingen). Small, Adam Kana Hy Ko Hystoe, Kaapstad, Tafelberg Pers, 1965. Wyk, Chris van Night at Ebrahim's, in: Staffrider, 1,2, 1978. Abrahams. Lionel, en Saunders, Walter (eds.) Quarry, 1976, Johannesburg, Ad Donker, 1976. Bij^ dragen van Sipho Sepamla, Bessie Head, Motshile wa Nthodi, Essop Patel, Lefifi Tladi, Ahmed Essop. Abrahams, Lionel, en Saunders, Walter (eds.) Quarry, 1977, Johannesburg, Ad Donker, 1977. Met bijdragen van Motshile wa Nthodi en Mike Nicol. Abrahams, Lionel, en Saunders, Walter Quarry, 19781979, Johannesburg, Ad Donker, 1979, werk van Sipho Sepamla, Fhazel Johannesse, Christopher van Wyk. Beier, Ulli (ed.) Black Orpheus, Londen, Longmans, 1964. Bijdragen van William (Bloke) Modisane, Alex La Guma; Introduction to African Literature, (An anthology of critical writing from Black Orpheusl, Londen, Longmans, 1967 Bijdragen van Ezekiel Mphahlele, Lewis Nkos- Political Spider, New York, Africana Publishing Corp., 1969. (Met een bijdrage van Alex La Guma).

Breman, Paul (ad.) You better believe it (poëzie), Harmondsworth, Penguin Books, 1973. Brink, Andre, en Coetzee, J.M. A land Apart - A South African Reader, Londen, Faber & Faber, 1986. Gedichten, verhalen, en fragmenten uit zwarte en blanke, Afrikaner en Engelstalige schrijvers, onder wie: Nadine Gordimer, Ahmed Essop, Mazisi Kunene, Mtutuzeli Matshoba, Chris van Wyk, Etienne van Heerden, Elsa Joubert, Dalene Matthee, Ina Roussau. Bown, Lalage (ed.) Two Centuries of African English, AWS, 1973. Bruner, Charlotte (ed.) Unwinding Threads: Writing by Women in Africa, AWS, 1983. Butler, Guy, en Mann Chris (eds.) A New Book of South African Verse, Londen, Oxford University Press, 1979. Gedichten van J.J.R. Jolobe, H.I.E. Dhlomo, Mazisi Kunene, Sipho Sepamla, Adam Small, Oswald Mtshali, Arthur Nortje, Jennifer Davids, Pascal Mafika Gwala, Motshile wa Nthodi. Chapman, Michael Soweto Poetry, McGraw Hill, 1986. Cope, Jack en Krige, Uys, (eds.) The Penguin Book of South African Verse, Harmondsworth, Penguin Books, 1986 (gedichten van Adam Small, S.E.K. Mqhayi en B.W. Vilakazi). Cope, Jack led.) Seismograph, Best South African writing from Contrast, Kaapstad, Reijer Publishers, 1970; bijdragen van Richard Rive, Ahmed Essop, Lewis Nkosi, Jen^ nifer Davids. Dathorne, O.R. en Feuser, Wilfred, (eds.) Africa in Prose, Harmondsworth, Penguin Books, 1969 (proza van Sol. T. Plaatje, R.R.R. Dhlomo, Casey Motsisi, Alex La Guma en Ezekiel Mphahlele. Delahunty, Patrick (ed.) An Anthology of Poetry from Africa and Other Lands, Londen, Longmans, 1974. Bijdragen van O.J. Ntshali (Mtshali), Peter Kumalo, Moses Kunene. Denny, Neville (ed.) Pan African Short Stories, Londen, Nelson, 1965. Werk van Richard Rive, Ezekiel Mphahlele, Casey Motsisi, Alex La Guma, James Matthews. Drachler, Jacob (ed.) African Heritage, Londen, CrowelI-MacMilan, 1964. Bijdragen van Peter Abrahams, Alfred Hutchinson, Ezekiel Mphahlele. Duerden, Dennis, en Pieterse, Cosmo (eds.) Afican Writers Talking - A Collection of Interviews, Londen, Heinemann, 1972. Vraaggesprekken van Lewis Nkosi en Osmo Pieterse met o.a. Dennis Burtus en Ezekiel Mphahlele. Edwards, Paul (ed.)

Through African Eyes, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1966. Bijdragen van Peter Abrahams, Ezekiel Mphahlele; Modern African Narrative, Londen, Nelson, 1966. Bijdragen van William Modisane, Peter Abrahams, Ezekiel Mphahlele. Feinberg, Barry (ed.) Poets to the People, South African Freedom Poems, Londen, Allen & Unwin, 1974; tweede uitgave: 1981 (gedichten van Dennis Brutus, Mazisi Kunene, Oswald Mtshali, Arthur Nortje, Cosmo Pieterse, Wally Serote). Gordimer, Nadine, en Abrahams, Lionel (eds.) South African Writing Today, Harmondsworth, Penguin Books, 1967. (Verhalen en essays van Dugmore Boetie, Alex La Guma, Nat Nakasa, Ezekiel Mphahlele, Todd Matshikiza, Lewis Nkosi.) Gray Stephen (ed.) On the Edge of the World. Southern African Stories of the Seventies, Johannesburg, Ad Donker, 1974. (Verhalen van Peter Clarke, Ahmed Essop, Bessie Head, James Matthews, Mothobi Mutloatse, Mbulelo Vizikhungo Mzamane, Sipho Sepamla, Wally Serote, Adam Small); A World of Their Own, Southern African Poets of the Seventies, Johannesburg, Ad Donker, 1976. Met gedichten van Oswald Mtshali, Sipho Sepamla, Wally Serote; Theatre One, New South African Drama, Johannesburg, Ad Donker, 1978; Modern South African Stories (uitgebreide heruitgave van On the Edge of the World), Johannesburg, Ad Donker, 1980 - verhalen van Achmed Essop, Bessie Head, Bob Leshoai, James Matthews e.a.; The Penguin Book of Southern African Stones, Harmondsworth, Penguin, 1985. Korte verhalen van zwarte en blanke schrijvers. Henderson, Gwyneth (ed.) African Theatre. Eight Prize-Winning Plays for Radio, Londen, Heinemann, 1973. Hodge, Norman (ed.) To Kill a Man's Pride and Other Stories from Southern Africa, Johannesburg, Ravan, 1984. 17 Korte verhalen van zwarte en blanke schrijvers. Hughes, Langston (ed.) An African Treasury, New York, Crown, 1960, Londen, Gollancz, 1961. Proza van Can Themba, Phyllis Ntantala, Bloke Modisane, Ezekiel Mphahlele, Peter Abrahams, Todd Matshikiza, Tennyson Makiwane, Peter Kumalo (pseudoniem van Peter Clarke), Richard Rive; gedichten van Peter Kumalo en I.WW. Citashe. Jordan, A.C. (ed.) Tales from Southern Africa, Londen E Berkeley, University California Press, 1973. Traditionele Xhosa verhalen. Kavanagh, Robert M. (ed.) South African People's Plays, (toneelstukken), Londen, Heinemann, 1981. Kgositsile, Keorapetse The Word is here, New York, Anchor Books, Doubleday, 1973. Gedichten van Dennis Brutus, Kgositsie, Mazisi Kunene. Komey, Ellis' Ayitey, en Mphahlele, Ezekiel (eds.) Modern African Stories, Londen, Faber & Faber 1964. Verhalen van Alex La Guma, Alfred Hutchin son, James Matthews, Casey Motsisi, Ezekiel Mphahlele, Richard Rive en Can Themba. Larson, Charles, R. (ed.) African Short Stones, New York, Col!ier Books, 1970. Bijdragen van James Matthews, Alex La Guma en Ezekiel Mphahlele; More Modern African Stoies, Londen, Fontana/Collins, 1975. Bijdragen van Bessie Head, Mbulelo Mzamane. Litto, Frederic M. (ed.)

Plays from Black Africa, New York, Hill & Wang 1986. Toneelstukken van Lewis Nkosi en Alfred Hutchinson. Matthews, James led.) Black Voices Shouti, Athlone, Cape, Black Publishing House, 1974. Gedichten. Molefe, Sono Malibonqwe, ANC Women: Poetry is also Their Weapon, Londen, ANC, 1981. Moore, Gerald Et Ulli Beier Modern African Poetry, Harmondsworth, Penguin, 3e uitgebreide editie, 1984 (1963). Mphahlele, Ezekiel African Writing Today, Harmondsworth, Penguin Books, 1967. Proza en verhalen van o.a. Mphahlele, La Guma, Rive, Nkosi. Mutloatse, Mothobi (ed.) Africa South: Contemporary Writings, AWS, 1981 (Forced Landing, Ravan, 1980); Reconstruction: 90 Years of black historical literature, Johannesburg, Ravan, 1981. Mzamane, Mblulelo (ed.) Hungry Flames and Other Black South African Stones, Harlow, Longman, 1986. Oosthuizen, Anne Sometimes When it Rains: Writings by South Africao Women, Londen, Pandora Books, 1987. Verhalen van Gcine Mphlope, Nadine Gordimer, Gladys Thomas, Elsa Joubert, Ellen Kuzwayo, Fatima Meer, Bessie Head, Miriam Tiali, Maud Motanyane, Bernadette Mosala en Menan du Plessis. Patel, Essop, en Couzens, Tim (eds.) Ask any Black Man, An anthology of black poetry in South Africa 1891-1981 and a people's book, Johannesburg, Raven Press, 1981, Parker, Kenneth (ed.) The South African Novel in English, Londen, MacMillan, 1978. Pieterse, Cosmo led.) Ten One Act Plays, Londen, Heinemann, 1986; Protest and Conflict in African Literature, Londen, Heinemann, 1969; Seven South African Poets, Londen, Heinemann, 1971. Gedichten van Keorapetse Kgositsile, Dennis Brutus, Dollar Brand, Arthur Nortje, Rive, Richard (ed.) Quartet New voices from South Africa, Londen, Crown Publishers, 1963, Londen, Heinemann, AWS 14, 1965. Verhalen van Richard Rive, James Matthews, Alex La Guma; Modern African Prose, Londen, Heinemann, AWS 9, 1964. Verhalen van Ezekiel Mphahlele, Peter Clarke, James Matthews. Royston, Robert (ed.) To Whom it May Concern, Johannesburg, Ad Don^ ker, 1973. Veel verhalen van bekende en onbekende schrijvers. Onder hen: Njabulo Ndebele, Sipho Sepamla. Rutherford, Peggy led.) Darkness and Light. An anthology of African writing, Johannesburg/Londen, Drum E Faith Press, 1958. Proza van o.a. Thomas Mofolo, Can Themba, Bloke Modisane, Richard Rive. Scanlon, Paul A. (ed.) Stories from Central and Southern Afica, AWS, 1983 22 Verhalen van zwarte en blanke schrijvers. Shore, Herbert, en Shore-Bos, Megchelina leds.) Come Back Africa, New York, International Publishers, z.j., Berlijn, Seven Seas Publishers, 1986. Bijdragen van Lewis Nkosi, William Modisane, Alex La Guma, Richard Rive, Ezekiel Mphahlele.

Soyinka, Wole (ed.) Poems of Black Africa, New York, Hill & Wang, 1975, Gedichten van Oswald Mtshali, Dennis Brutus, Arthur Nortje, Keorapetse Kgositsile, Mazisi Kunene. Tibble, Anne African English Literature. A short Survey and anthology of prose and poetry up to 1965, Londen, Peter owen, 1965. Werk van Peter Abrahams, Noni Jabavu, Ezekiel Mphahlele, Sol. T. Plaatje, Alex La Guma. University of Natal (publisher) The Black Manba Rising - South African Worker Poets in the Struggle, University of Natal (verkrijgbaar in het Zulu en het Engels). Abrahams, Peter Return to Egoli, Londen, Faber & Faber, 1953; Tell Freedom, Londen, Faber & Faber, 1954. Hutchinson, Alfred Road to Ghana, Londen, Gollancz, 1960, Jabavu, Nontando (Noni) Drawn in Colour, Londen, Murray, 1960; The Ochre People, Londen, Murray, 1963. Kuzwayo, Ellen Call Me Woman, Londen, Women's Press, 1985, Luthuli, Albert Let My People Go. Mathabane, Mark Kaffir Boy, New York, MacMillan, 1986. Matshikiza, Todd Chocolates For My Wife, Londen, Hodder Et Stoughton, 1961. Mattera, Don Gone With the Wind-A Story of Sophiatown, 1986. Modisane, William (Bloke) Blame Me on History, Londen, Thames E Hudson, 1964. Mojapelo, Jimmy The Unknown Hero, Johannesburg, Skotaville Press, 1987. Mokgatle, Naboth The Autobiography of an Unknown South African, Berkeley and Los Angeles, Univ. of California Press, 1971. Mphalele, Ezekiel (Es'kia) Down Second Avenue, Londen, Faber E Faber, 1953; Selected Letters (ed. N. Chobani Manganyi), Skotaville, 1984; Africa My Music, Johannesburg, Ravan; Eio/es and Homecomings, Johannesburg, Ravan Press. Plaatje, Sol T. A biography (Brian Willan) Rive, Richard Buckingham Palace, District Six, Kaapstad, David Philip, 1987. Adey, David et. al. Companion to South African English literature 1795...), Johannesburg, Ad Donker, 1986. Awoonor, Kofi The Breast of the Earth, New York, Anchor Press/Doubleday, 1975. Barnett, Ursula A. Ezekiel Mphahlele, Boston, Twayne, 1976. Barnett, Ursula A. A Vision of Order: A Study of Black South African literature in English (19141980), Londen/Amherst, Sinclair Browne/Univ. of Massachusetts Press, 1983. Beier, Ulli Introduction to African Literature, Londen, Long^ mans, 1967, 1969.

Christie, Sarah et. al. Perspectives on South African Fiction, Johannesburg, Ad Donker, 1980. Cook, Mercer, en Henderson, Stephen E. The Militant Black Writer in Africa, Milwaukee en Londen, Univ. of Wisconsin Press, 1969, Dathorne, Oscar Ronald The Black Mind: A History of African Literature, Minneapois, Univ. of Minnesota Press, 1974. Egudu, R.N. Modern African Prose and the African Predicament, Londen en Basingstoke, 1978. February, Vernon A. Kultuur in verdrukking en verzet, Kairosberichten, 1974-4, Utrecht, Werkgroep Kairos, 1974; Mind Your Colour. the Coloured Stereotype in South Africas Literature, Londen, Kegan Paul, 1981. Gordimer, Nadine The Black Interpreters, Johannesburg, Sprocas/Ravan, 1973. Herdeck, Donald E. African Authors. A Companion to Black Writing 1300-1973, vol. 1, Washington D.C., Inscape Corp., 1974. Heywood, Christopher Aspects of South African Literature, Londen, Heinemann, 1976, House, Amelia Black South African Women Writers in English, (preliminary checklist), Evanston, Program on Women, Northwestern Univ. 1980. Jahn, Janheinz Muntu-An Outline of Neo-African Culture, Londen, Faber Er Faber, 1961 (oorspronkelijke Duitse editie in 1958 verschenen); A History of Neo-African Literature, Londen, Faber E Faber, 1968 (samen met Ulla Schild en Almut Nordmann); Who's who in'African Literature, Tubingen, Erdmann Verlag, 1972. Kneepkens, Manuel (ed.) Schrijvers tegen apartheid, Horus, Den Haag, 1980. Miller, G.M. A Critical Survey of South African Poetry in English, Kaapstad, Balkema, 1957. Molefe. Sono Malibongwe, ANC Women: Poetry is also Their Weapon, Londen, ANC, 1981. Mphahlele, Ezekiel The African Image, Londen, Faber & Faber, 1962; herziene uitgave, New York, Praeger Publishers, 1974; Voices in the Whirlwind and Other Essays, Hill and Wand, New York, 1967. Nkosi, Lewis Home and Exile, Londen, Longman, 1965; The Transplanted Heart, Benin City, Ethiope Publishing House, 1976; Tasks and Masks, Themes and Styles ofAfrican Literature, Londen, Longman, 1982. Olney, James Teil me, Africa, Princeton, Princeton Univ. Press, 1973. Pieterse, Cosmo Protest and Conflict in African Literature, Londen, Heinemann, 1969. Raveli-Pinto, James en Thelma Kan namens mij een blanke spreken?, Utrecht, Kairos, 1982. Roscoe, Adrian Uhuru's Fire. African Literature East to South, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1977. Schipper, Mineke

Afrikaanse letterkunde, Utrecht/Antwerpen, Spectrum (Aula pocket 696), 1983. Soyinka, Wole Myth, Literature and the African Wond, Cambridge, Cambridge Univ. Press, 1976. Stein, Pippa en Jacobson. Ruth Sophiatown Speaks, Junction Avenue Press, 1987. Wade, Michael Peter Abrahams, Londen, Evans Bros., 1972. Wauthier, Claude The Literature and Thought of Modern Africa, Londen, Pall Mail, 1966; tweede editie: Washington DC., Three Continents Press, 1979. White, Landey Et Tim Couzens Literature and Society in South Africa, Longman, Harlow, 1984. Zeil, Hans M. e.a. A New Reader's Guide to African Literature, Heinemann, 1983 (1971). Abrahams. Peter Onweer over Afrika (roman), 's-Graveland, Uitgeverij De Driehoek, 1952. (vert. van The Path Of Thunder); Mijn volk roept om vrijheid (autobiografie), Antwerpen, Foreholte, 1957 (vert. van Telt Freedom); De wilde trek (roman), Tilburg, Nederlands Boekhuis, 1957 (vert. van Wild Conquest). Brutus. Dennis Aan Martha. Brieven van Robbeneiland (gedichten), Haarlem, In de Knipscheer, 1977 vert. van To Martha. Letters from Robbeheiland). Carim, Enver Het is bijna ochtend (roman), Bussum, Van Holkema & Warendorf, 1978 (vert. van A Dream Deferred). Dikobe. Modikwe De Marabidans (roman), 's-Gravenhage, Novib, Baarn, Het Wereldvenster, Derde sprekerserie, 1976 (vert. van The Marabi Dance). Head, Bessie Als er regen komt Iroman), 's-Gravenhage, Novib, Baarn, het Wereldvenster, Derde sprekerserie, 1978 (vert. van When Rainclouds Gather); De hemel is niet gesloten (verhalen), Amsterdam, Meulenhoff, 1980 (vert. van The Collector of Treasures and Other Stories); Maru, Amsterdam, Meulenhoff, 1971; Een kwestie van macht (vert. van A Question of Power). Karodia, Farida Dochters van de schemering, Amsterdam, uitg. An Dekker, 1987. (vert. van Daughters of the Twilight). La Guma, Alex Land van steen (roman), 's-Gravenhage, Novib, Baarn, Het Wereldvenster, Derde sprekerserie, 1979 (vert. van Land of Stone); Unie van de afrekening, 'sGravenhage/Bussum, NOVIB/Wereldvenster, 1982. Luthuli, Albert Vrijheid voor mijn volk (autobiografie), Nijkerk, Callenbach, 1964 (vert. van Let My People Go); De mens is mijn broeder (toespraken van Albert Luthuli), Den Haag, BOA/Novib, 1980. Mathabane, Mark Ze noemden mij Kaffer, Houten, Het Wereldvenster, 1987. Matthews, James, en Thomas, Gladys

Schreeuw van woede (gedichten), Kampen, Kok, 1973 (vert. van Cry Rage!). Modisane, William (Bloke) De wet is blank (autobiografie), Arnhem, Van Loghum Slaterus, 1965 (vert. van Blame Me On History). Ngcobo, Lauretta Kruis van goud, Weesp, Het Wereldvenster, 1984. Nkosi, Lewis Paringvlucht, Baarn, Ambo/Novib, 1987 ivert. van Mating Birds). Sepamla, Sipho De ondergang van Jonestown, Haarlem, In de Knipscheer, 1985. TIali, Miriam Muriel, (roman), Maasbree, Afrikaanse bibliotheek (red. Jan Kees van de Werk), Uitgeverij Corrie Ze]en, 1983 (vert. van Muriel at Metropolitan). Azania Komitee (samensteller) Kleine Vlammen, verzetspoëzie uit Azania, Rotterdam, Azania Komitee. Amandla (samensteller) Korte verhalen en gedichten van zwarte Zuidafrikaanse schrijvers, Amsterdam, jaargang 1986 (zie aparte lijst). Coetzee, J.M., en Brink, André (samenstellers) Ons geduld heeft zijn grenzen, literatuur uit ZuidAfrika, Houten, Het Wereldvenster, 1987. (Vert. van A Land Apart. A Contemporary South African Reader). Dijk, Bertus, (samensteller) De verbittering. Verhalen uit Zuidelijk Afrika, Amsterdam, Van Gennep, 1973. Dijk, Bertus, Simhoffer, Kees, en Wellinga, Klaas (red.) Stem van vuur en stem van alarm, Bussum, Het Wereldvenster, Den Haag, Novib, 1981 (gedichten uit de derde wereld). Dorsman, Robert. en February. Vernie (samenstellers) Een kwestie van identiteit, Amsterdam/Utrecht, SUA/Kairos, 1986. Verhalen van Sipho Sepamla, Njabulo Ndebele, Es'kia Mphahlele, Gladys Thomas, Miriam Tiali, Mbulelo Mzamane, James Matthews, en Vernie February. Jahn, Janheinz (samensteller) Oordeel niet over de hemel, 's-Gravenhage, Stichting uitgeverij NVSH, 1969. Loggum, Manuel van, en Sterman. Otto (samenstellers) Meesters der neger vertelkunst, Amsterdam, Meulenhoff, 1956. Sabloniere. Magrit (samensteller) Negerverhalen, Utrecht/Antwerpen, Prismaboeken, Het Spectrum, 1961; Negerverhalen, Utrecht/Antwerpen, Prisma-boeken, Het Spectrum, 1965. Redactieraad Novib (samenstellers) Korte verhalen uit Afrika, Azië, en Latijns Amerika, 's-Gravenhage/Baarn, Novib/Het Wereldvenster, 1978. Uit Zuid-Afrika verhalen van Bessie Head en Robinson Matsele. Zwart op wit: Een ander Zuid-Afrika, Amsterdam, De Populier, 1976. De met - gemerkte nummers zijn helaas niet meer te krijgen. De andere nummers zijn nog te bestellen door het overmaken van f4,- op giro 3692600 van Stichting Amandla Amsterdam o.v.v. het gewenste nummer. Uit mijn ballingschap, door Mvuala Ya Nangolo Amandla nr. 2, februari 1977.

Nachten in de gevangenis, door Agostinho Neto Amandla nr. 10, oktober 1979. What abou' de Iô7, door Adam Small Amandla nr. 3, maart 1980 Verjaardag, door Henk Barnard Amandla nr. 1, januari 1983 Het behang met de rozen, door Gladys Thomas Amandla nr. 2, februari 1984* Vanuit het Donker, door Alex La Guma Amandla nr. 1, januari 1986 Gerty's Broer, door Ahmed Essop Amandla nr. 2, februari 1986 Het Gebod, door Ahmed Essop Amandla nr. 2, februari 1986 Azikwelwa, door James Mattthews Amandla nr. 3, maart 1986 Ik ben het gezicht, doorVernie February Amandla nr. 4, april 1986 Het slechte nieuws, door Funda Ntuli Amandla nr. 4, april 1986 Gedachten in de Trein, door Mango Tshabangu Amandla nr. 5, mei 1986 Kinderjaren in Soweto, door Lerato Kumalo Amandla nr. 6/7, juni/juli 1986 De kinderen van Soweto, door Mbulelo Mzamane Amandla nr. 6/7, juni/juli 1986* De gevangene die een bril droeg, door Bessie Head Amandla nr. 8/9, augustus/september 1986 Twee linkerbenen, door Dugmore Boetie Amandla nr. 10, oktober 1986 Nu is het tijd en Woorden, woorden, woorden, door Sipho Sepamla Amandla nr. 11, november 1986 Geen plaats in Solitaire, door Richard Rive Amandla nr. 12, december 1986 Onze onsterfelijke moeder, door Molahlehi wa Mmutle Amandla nr. 2, februari 1987 De laatste dagen van Clover Fields Op woensdag 4 november vindt in de Stadsschouwburg Amsterdam de wereldpremière plaats van het theaterstuk 'De laatste dagen van Clover Fields of A Coon's Carnival' van Tone Brulin. Het stuk speelt in Zuid-Afrika, waar een blank en een zwart circus elkaar op leven en dood beconcurreren. De clown Boetie is een halfbloed die niet weet in welk circus hij thuishoort. Speellijst Maandag 2 t/m maandag 9 november: Stadsschouwburg, Amsterdam Woensdag 11 november: Theater Zuidplein, Rotterdam Dinsdag 17 november: Stadsschouwburg, Haarlem Donderdag 19 november: Circustheater, Scheveningen Dinsdag 24 november: Stadsschouwburg, Utrecht Vrijdag 27 november: Stadsschouwburg, Tilburg Zondag 29 november: De Metropool, Almere Dinsdag 1 december: Parkschouwburg, Hoorn Donderdag 3 december: Stadsschouwburg, Heerlen Zondag 6 december: Cassino, Den Bosch Dinsdag 8 december: Stadsschouwburg, Arnhem Zaterdag 12 en zondag 13 december: Stadsschouwburg, Groningen Vrijdag 18 december: Stadsschouwburg, Eindhoven Wijzigingen voorbehouden. 1 MAX VAN DEN BERG, NOVIB/GAST AAN TAFEL, KIEST VOOR DE ASN.

eer te WAAROM? 0 van jenste goo SPAREN ZONDER VUILE HANDEN. ,Regeringen hebben de taak de wereld te verbeteren. Maar als individu kun je daar ook wat aan doen. Mensen zijn niet machteloos. Met daden kun je belilden wat met woorden vaak wordt bepleit. Ik kies voor de ASN omdat je daar zonder vuile handen kunt sparen. Omdat het een bank is die niet investeert in kwalijke landen als Chili en Zuid-Afrika. En daar dus ook geen verbod van het parlement voor hoeft te krijgen. Bovendien gaf de ASN belangrijke steun aan de Novib, bijngu voorbeeld voor het project voor landlozen (BRAC) in Bangla Desh. De ASN heeft gekozen. Staat aan de goede kant. Daarom spaar ik er." ane De ASN belegt de haar toevertrouwde spaargelden in projecten en instellingen die ons allemaal ten goede komen: essie bejaardentehuizen, scholen, ziekenhuizen, woningen, peuterspeelzalen. En als je denkt dat zo'n mooi beleid wel ten koste zal gaan van de rente, dan denk je goed fout. Want ze zijn bij de ASN niet den, alleen principieel, maar ook uitgekiend. Ze beleggen verstandig. En efficiënt. Daardoor kan de rente mooi hoog zijn. Wie spaart bij de ASN weet dat z'n spaargeld safe is. In meer dan een opzicht. i wa - - -.- -N Zenden in enveloppe zonder postzegel aan: B O Algemene Spaarbank voor Nederland. Antwoordnummer 1188,2501 WB 's-Gravenhage, uwNaam: ,hen of A Adres: t in elPostcode en woonplaats: mn cus wenst nadere inlichtingen over*: dsEl de ASN-spaarrekening gekoppeld aan de girorekening erEl de Vroeg-Bij rekening (een unieke regeling voor jongens en meisjes t/m 17 jaar) Eem I de Zilvervloot (voor jongeren van 15 t/m 20 jaar) nin] Vrij Sparen ht Li Bedrijfsspaarregelingen hl het Depositosparen (met vaste Iooptijd) aankruisen wat u wenst 717.03 rien ALGEMENE SPAARBANK VOOR NEDERLAND

en Bellen of bezoeken kan ook. Rjnstraat 28, 's-Gravenhage of telefoon 070-710880 geeft rente zonder bijsmaak INTERVIEW MET CHRIS VAN WYK VAN RA VAN PRESS De ergste vorm van censuur is zelf-censuur MAD tLA Chris van Wyk "Ja... we brengen voornamelijk zwarte literatuur uit en wel om de eenvoudige reden dat de meeste mensen in ons land zwart zijn. En als de verhalen vaak een politiek karakter dragen, dan komt dat doordat ons dagelijkse leven in ZuidAfrika zo door en door gepolitiseerd is." Aan het woord is Chris van Wyk. Hij is medewerker van de Zuidafrikaanse uitgeverij Ravan Press, onder andere bekend als de uitgever van het literaire blad Staffrider, waarvan Chris redacteur is. Zelf publiceerde hij in 1979 zijn gedichten in de bundel 'Time to Go Home'. Keith Pieterse en Sanni Djuly spraken met hem toen hij vorig jaar zomer enige dagen in Nederland was. In een gesprek met een uitgever uit ZuidAfrika is het onderwerp censuur en 'banningen' van boeken onvermijdelijk. Waarom worden sommige boeken geband en andere, die gezien hun inhoud eenzelfde lot zouden 'verdienen; niet? Chris van Wyk: "Het is mij ook een raadsel, het is een volstrekt willekeurig beleid, je kunt er geen peil op trekken. Een uitgever heeft altijd het recht tegen een banning in beroep te gaan, maar de uitkomst daarvan is net zo ongewis. Laat ik een voorbeeld geven. Jaren geleden werd 'Call me not a man' van Matshoba geband en het beroep werd afgewezen. Op een gegeven ogenblik lezen we in de Weekly Mail dat het boek weer is vrijgegeven voor verspreiding. Tien jaar na het verbod wordt, zonder enige aanleiding, de banning ongedaan gemaakt en als uitgever van het boek moet je het nieuws er van uit de krant vernemen. Ik zou graag een bepaalde lijn ontdekken in hun dwaze beleid, maar het lukt me echt niet. Er zijn momenteel in Zuid-Afrika boeken te koop waarvan ik zou zeggen als ik minister was en de denkbeelden van deze regering zou delen - onmiddellijk verbieden. Terwijl ik andere boeken die nu geband zijn, zondermeer vrij zou geven." Zou de regering soms zelf niet begrijpen waar ze mee bezig is? In een ware explosie van gelach antwoordt Chris: "Dat soort vragen, hè, ik houd er niet van nare dingen over 'mijn' regering te zeggen." Sinds het uitroepen van de noodtoestand in juni 1986 is een boete van 20.000 rand of tien jaar gevangenis de mogelijke straf op het publiceren van teksten die 'aanzetten tot geweld of terreur'. Dat geldt niet alleen voor kranten maar ook voor boeken. "En ook voor het verspreiden van gebande boeken. Maar zoals iemand, weliswaar in een iets andere context, zei: 'We hebben nog nooit geleefd in een situatie zon der noodtoestand.' Ik herinner me een interview in een krant met een jongetje. De journalist vroeg hem: 'Weet jij dat de regering de noodtoestand heeft uitgeroepen?' De jongen antwoordde: 'Eh, eh, wat is dat?', waarop de journalist

het hem uitlegde. 'Oh,' zei de jongen, 'dan is er dus niets veranderd en ga ik gewoon door met stenen gooien'." Een duidelijk 'boekbanningsbeleid' ontbreekt dus, maar wat is het effect van de censuur op de schrijvers zelf, zowel zwart als blank? Stel een schrijver gaat achter zijn bureau zitten om een boek, een kort verhaal, een gedicht of wat dan ook te schrijven. Houdt hij of zij op dat moment, bewust of onbewust, toch niet al rekening met de kans op een banning. Legt hij zichzelf niet al beperkingen op om de kans zo groot mogelijk te maken dat zijn boek kan verschijnen? "Zowel de zwarte als de blanke auteurs zijn het over één ding volstrekt eens, namelijk dat de ergste vorm van censuur zelf-censuur is. Ik heb voldoende respect voor onze schrijversgemeenschap om te geloven dat zij daar inderdaad nooit aan zal toegeven. De mensen schrijven wat ze zelf willen en dat bieden zij aan om te publiceren. Ik kan daar goed over oordelen omdat ik talloze manuscripten onder ogen krijg, ook die de boekhandel niet halen. Als ik bij voorbeeld vergelijk wat er door Zuidafrikaanse schrijvers binnen en buiten Zuid-Afrika wordt geschreven, dan moet ik vaststellen dat de werken van binnen Zuid-Afrika veel informatiever zijn. Van ~~1 een terughoudendheid of zelfs zelfcensuur kan ik dus niet spreken. Zwarte schrijvers worden vaker door een banning getroffen dan hun blanke collega's, dat steekt natuurlijk wel. Nadine Gordimer en André Brink kunnen bijna alles publiceren wat ze willen. Maar, en dit voor alle duidelijkheid, we knokken niet tegen de blanke schrijvers, het is niet hun schuld." Maar de inhoud van de boeken speelt toch ook een grote rol bij de vraag of er geband wordt? "Ja, en ik moet toegeven dat de regering niet veel aanleiding heeft gehad boeken van blanke schrijvers te verbieden. Toch merk ik dat velen in het buitenland zich afvragen hoe het toch mogelijk is dat bij voorbeeld de boeken van Brink in ZuidAfrika te koop zijn, terwijl hij schrijft over liefde tussen mensen van verschillend ras. Als men zich daarover verwondert, vergeet men dat de strijd niet gaat om het 'recht' met iemand van een ander ras naar bed te gaan. Dat is zo voor de hand liggend dat wij er niet eens over discussiëren." Maar een liefdesrelatie 'over de kleurgrens' heen is toch in tegenspraak met de blanke ideologie? "Dat is hun probleem, laat ze dat zelf maar oplossen, laat ze daar onderling maar over redetwisten." Hoe reageerde de boekhandel op de noodtoestand? "Toen de noodtoestand werd uitgeroepen, reageerden boekhandelketens als CNA en Exclusive Books volledig overspannen. Ze haalden zelf boeken van de schappen die helemaal niet geband waren, ze vonden het allemaal te riskant. Sommige boekhandelaren durfden zelfs geen enkel boek meer van onze uitgeverij in te kopen. Vanwege die problemen hebben wij van Ravan Press toen het initiatief genomen te komen tot een Anti-Censuur Actie Groep. Op een bijeenkomst aan de Witwatersrand universiteit kwamen schrijvers, uitgevers, journalisten en andere direct betrokkenen bij elkaar. We hadden een advocaat

uitgenodigd die kon uitleggen wat volgens hem de gevolgen van de censuurwetten waren voor ons werk. Zijn conclusie was dat de censuurwetgeving nogal chaotisch was en dat de uitgevers de regering moesten uitdagen door ongeremd boeken uit te blijven brengen. Als de regering zou reageren - tien jaar gevangenis of 20.000 rand boete dan zouden we ons moeten organiseren voor onderlinge steun en om de wetten aan te vechten. Op die bijeenkomst zelf werden geen gezamenlijke conclusies getrokken, het debat over wat we kunnen doen, hoe we dat moeten doen en met wie, woedt nog altijd door." (Inmiddels is, als resultaat van Ravans initiatief, het Congres van Zuidafrikaanse schrijver (COSA W) opgericht dat zich bij de vakcentrale COSA TU heeft aangesloten. De doelstellingen van deze schrijversbond betreffen zowel de belangenbehartiging als de strijd tegen de censuur en het scheppen van voorwaarden waarin een iterair debat kan gedijen. Chris van Wyk heeft zitting genomen in het bestuur. red.) schijnt vrijwel niets in één van de Afrikaanse talen. Doet Ravan Press daar iets aan? "Op politieke bijeenkomsten en overal waar politieke boodschappen worden doorgegeven wordt gebruik gemaakt van de taal die door de meesten wordt begreIn de nacht van 18 op 19 maartjongstleden werd bij Ravan Press een brandbom naar binnen gegooid. Een deel van de voorraad boeken verbrandde, schade ruim f 20.000, -. Enige dagen voor de aanslag was het kantoor al beklad met allerlei leuzen. Volgens getuigen zouden drie blanke mannen de bom hebben gegooid. Tot op de dag van vandaag heeft de Zuidafrikaanse politie geen verdachten aangehouden. Als we naar de verscheidenheid aan literaire vormen kijken, valt het op dat er zoveel korte verhalen verschijnen. Waar duidt dat op? "Ik weet niet waarom die vorm zo populair is onder onze schrijvers, misschien is het vanuit traditie te verklaren. Het zou ook zo kunnen zijn dat - in bepaalde kringen - voor gedichten wordt gekozen omdat die goed voor te lezen zijn tijdens politieke bijeenkomsten, manifestaties en begrafenissen. Misschien dat je dat een vorm van zelf-censuur zou kunnen noemen, maar voor het zelfde geld kan je ook verdedigen dat het een manier is om je aan de officiële censuur te onttrekken. Als laatste mogelijk verklaring wil ik wijzen op het algemene politieke klimaat. 'Ik heb iets te zeggen en dat moet ik snel doen -,ik moet het woord verspreiden.' We geven echter ook romans uit. Van iedere dertig roman-manuscripten, brengen we er ongeveer twee uit. Alleen echte kwaliteit haalt het." Een geheel ander probleem dat we willen aansnijden is dat 99 procent van de uitgebrachte literatuur Engelstalig is. Er verpen, het Engels. Soms wordt een toespraak ter plekke vertaald in bij voorbeeld het Zulu of Xhosa, maar de voorkeur wordt gegeven aan het Engels. Een boek in het Engels kan je drukken in een oplage van 4000 exemplaren, als je boeken gaat drukken in het Shangaan, Tsetswana of Seswati is zo'n oplage onhaalbaar en daarmee bedrijfseconomisch onverantwoord." Maar die mensen die het Engels niet machtig zijn en toch willen schrijven? De meeste workshops hebben ook al het Engels als voertaal.

"Ja, dat is waar en dat is jammer maar het ontbreekt Ravan Press gewoonweg aan faciliteiten om Afrikaanstalige werken uit te brengen en schrijvers te begeleiden. Als we manuscripten in een Afrikaanse taal krijgen aangeboden, sturen we de schrijvers meestal door naar Skotaville, een uitgeverij die uitsluitend boeken van zwarte auteurs uitbrengt en deel uitmaakt van de Zwarte Bewustzijnsbeweging. Maar ook bij hen is nog nooit een Afrikaanstalige roman verschenen. Onder de -I advertentie PLEIDOOIEN TEGEN APARTHEID heeft Yij1 :grezen De geschiedenis :,' 'A ' ' van de apartheid ýld~ n biiIk, ~ Brian Lapping : ~~~ISBN 90 269 42753 f34,50 Van de hoed en de rand Donald W~ods ISBN 9 269 42818 Ze noemden mij Ons geduld f24,90 Kaffer heeft zijn grenzen Biko Mark Mathabane André Brink en Donald Wods ISBN 90 269 4008 4 J. ML Coetzee (red,) ISBN 90 269 4613 9 ISBN 90 269 4612 0 Vrschijnt februari f29,90 f27,50 198s f34,50 DE WERELD EN WANDEL VAN J.M. COETZEE In het werk van de blanke Zuidafrikaan Coetzee maakt de benauwenis der apartheid plaats voor een wereld vanuniversele beklemmin-g, los van tijd of plaatsVijf meesterwerken, nu in Nederlandse vertaling. Wereld & wandel van Michael K ISBN 90 269 50ý8 8 f29,90 In het hart van het land ISBN 90 269 5080 2 f29,90 Schemierlanden ISBN 90 269 5089 6 f29,90 ISBN 90 269 5118 3 f27,50 Wachten op de barbaren ISBN 90 269,5082 9 f29,90 schrijvers zelf bestaat trouwens het idee dat zij zich het best kunnen bedienen van het Engels. Daardoor kunnen zij het ruimste publiek bereiken in Zuid-Afrika maar ook er buiten. Een laatste aspect dat ik in deze naar voren wil brengen is dat ook de mensen die Zulu of Tswana als moedertaal hebben vaak Engels spreken omdat ze in het dagelijkse leven geen andere keus hebben. Huisbedienden moeten op hun werk vaak Engels spreken, om aan werk te komen moet in het Engels worden gesproken, blanke ambtenaren spreken meestal geen Afrikaanse talen. Om deze redenen vinden de mensen Engels belangrijk." Waarom zijn er zo weinig schrijfsters? "Dat moet je aan de vrouwen vragen, niet aan mij. Misschien is het zo dat we het ta-

lent van de vrouwen niet voldoende exploiteren. Maar weet je, je praat met iemand van een hele kleine organisatie van wie je niet teveel mag verwachten. Ik kan moeilijk een telefooncel binnenlopen, me omkleden en weer als Superman te voorschijn komen." Tot slot, wat denken de Zuidafrikaanse schrijvers in Zuid-Afrika zelf over de culturele boycot? "Wil je een eerlijk antwoord?" Ja. "Goed dan, de schrijvers en andere kunstenaars begrijpen het belang van de culturele boycot. Maar de meesten zijn tegen een algemene boycot. Ze staan achter een selectieve boycot, een boycot van werken en produkties waar als het ware het goedkeuringsstempel van de Zuidafrikaanse overheid op staat. Iets anders is het voor die werken die gemaakt zijn vanuit een anti-apartheidsachtergrond. Om een culturele strijd tegen het apartheidsregime te kunnen voeren, moeten ook de mensen in het buitenland op de hoogte zijn van boeken die door zwarte Zuidafrikanen worden geschreven, de muziek die door hen gecomponeerd en uitgevoerd wordt en de theaterstukken die door hen zijn gemaakt. Het ontbreken van die kennis is slechts in het nadeel van de mensen die zich verzetten tegen de apartheid." Sanni Djuly Keith Pieterse NEDERLANDSE UITGEVERS OVER ZUIDAFRIKAANSE BOEKEN Alex La Guma bij de Hema "Zuid-Afrika. Geen land in Europa voert er zoveel actie tegen. Geen land in Europa leest er zo weinig over. Omdat wij ons zo Klaas deJong schamen." Aldus Adriaan van Dis in zijn inleiding bij de verhalenbundel 'Ons geduld heeft zijn grenzen' (uitgeverij Het Wereldvenster, 1987). Zijn opmerking doet het goed als prikkelende uitnodiging om dit boek te kopen en te lezen, maar strookt niet geheel oe met de realiteit. Het Nederlandstalige boekenbestand is de laatste jaren uitgebreid met vele tientallen titels uit en over Zuid-Afrika. uit Pretoria Natuurlijk worden niet al die boeken even goed verkocht (laat staan gelezen). Maar het feit dat steeds meer uitgevers zich op de Zuid-Afrikamarkt begeven is op zichzelf al een teken dat het genre commercieel aantrekkelijker is geworden. Van Dis zelf levert een duidelijk voor~ beeld. De bundel waarin hij zijn ongenoegen ventileert is gedrukt in een alleszins acceptabele oplage van vijf á tienduizend exemplaren (het precieze aantal wil de uitgever niet kwijt). Bovendien maakt het ook deel uit van het herfstaanbod van de boekenclub ECI. In 1987 zijn de zwarte Zuidafrikaanse schrijvers doorgedrongen tot het domein van Rien Poortvliet en Olaf J. de Landell. Er zijn echter nog spectaculairdere ontwikkelingen op til. In december zal de Nederlandse vertaling van Alex La Guma's 'Walk in the Night' opduiken in de filialen van de Hema. Eerdere pogingen van Novib en Wereldvenster om La Guma onder de aandacht van een groot publiek te brengen zijn geëindigd in de ramsj (en op de afdeling welkomstgeschenken van Amandla). De Hema gokt voor de eerste druk op een oplage van 6.000 exemplaren. Hema-hoofdinkoper boeken

heer Bino: "We denken dat dat commercieel verantwoord is. Het onderwerp als zodanig staat erg in de belangstelling. Zeker in december, met die CASAmanifestatie. Het boek geeft een goede weergave van de situatie op dit moment (Walk in the Night werd geschreven in 1962 - red.). Daarbij n kunnen we een zeer aantrekkelijke prijs e vragen: f4,75 en in de maand december f3, 75, en het is gewoon een goed boek; i wel een beetje primitief geschreven, niet echt van hóge literaire waarde, maar toch wel goed." Ect Echte uitgevers i e Op een potentiële markt van 20 miljoen d Nederlanders en Vlamingen lijken oplages n van 5, 6 of 10.000 exemplaren nogal bescheiden. Maar ook in boekenland is alles n relatief. Richard van den Brink van Het Wereldvenster: "Met tienduizend exemplaren heb je in Nederland een bestseller. Dat gebeurt niet zo vaak. En zeker niet ly met specifieke, informatieve literatuur." ;e Wereldvenster-boeken over Zuid-Afrika hebben dat cijfer in ieder geval nog nooit gehaald. Van den Brink zegt dan ook niets te merken van een toegenomen belangstelling voor Zuid-Afrika. "Van Dis heeft gelijk. Er wordt heel slecht gelezen in Nederland. Er is geen speciale aandacht voor literatuur uit Zuid-Afrika. Ondanks de historische band zijn Zuidafrikaanse schrijver hier niet speciaal geliefd. " Het Wereldvenster twijfelt überhaupt aan het bestaan van leeslustige Nederlanders: "We springen er net uit, maar we worden er niet rijk van. Met Derde Wereld-literatuur is het worstelen tegen de stroom in. " De Hema-stunt ziet hij met afgrijzen tegemoet. "Onze boeken van La Guma verkochten niet of nauwelijks. Dat was pure treurnis. Maar de Hema maakt er weer zo'n extreem goedkope uitgave van. De Hema heeft nou eenmaal geen kosten die een echte uitgever wel moet maken. " Bij echte uitgeverij In de Knipscheer, samensteller van de prachtige Afrikaanse Bibliotheek, klinkt een wat vrolijker geluid. Anja Knipscheer: "Wij zijn niet onteMuriel: 5000 exemplaren Dagboek uit Pretoria: 8000 exemplaren vreden over de verkoopcijfers van titels uit Zuid-Afrika. Zeker niet als je ze ziet in de context van andere boeken uit Afrika. " Van Miriam Tiali's 'Muriel' zijn ondertussen 5000 exemplaren verkocht. 'De ondergang van Johnstown' van Sipho Sepamla gaat ook die kant op. Van beide boeken was de eerste druk (in hardcover) binnen een jaar uitverkocht. Knipscheer heeft wel een meer algemene klacht. "Derde Wereldliteratuur, om dat vervelende woord maar even te gebruiken, zit vaak nog in de hoek van de ontwikkelingshulp. Het wordt te weinig met literaire normen benaderd. Te weinig wordt gezien dat het gewoon tot de wereldliteratuur behoort, dat niet-westerse schrijvers geen karikaturen zijn die iets schrijfbaars te vertellen hebben. De Nederlanders moeten

er nog een beetje aan wennen dat ze in een multiculturele wereld leven. " Uitgevers kunnen dat gewenningsproces stimuleren. "Het is en blijft een moeilijke markt. Maar we moeten natuurlijk niet gaan zitten klagen. " Uitgeverij Van Gennep heeft voor dat laatste absoluut geen reden. Van Gennep verkocht tot nu toe ruim 40.000 exemplaren van Winnie Mandela's 'Een stuk van mijn ziel'. Mary Bensons biografie van Nelson staat momenteel op 8000 stuks. Van het dagboek van Klaas de Jonge gingen binnen enkele weken eveneens 8000 exemplaren de deur uit. En 'De ware bekentenissen van een witte terrorist' van Breyten Breytenbach zijn circa 10.000 keer verkocht. Van dit laatste boek bezit deze uitgeverij tevens de wereldrechten, Rob van Gennep: "Ik weet dat bij andere uitgeverijen een aantal titels niet goed verkoopt. Wat die boeken betreft heeft Van Dis dus gelijk. Maar er zijn natuurlijk wel een heleboel uitzonderingen. Zoals de Zuid-Afrikaboeken die wijde laatste jaren hebben uitgegeven. Dat zijn allemaal politiek-persoonlijke verhalen van mensen die in de publiciteit staan. Die verkopen goed." Boeken van minder bekende auteurs zitten er bij Van Gennep voorlopig nog niet aan te komen. "Ik heb de afgelopen zomer een stuk of zeven boeken van Zuidafrikaanse schrijvers gelezen. Allemaal waren ze, naar mijn smaak, in literair opzicht nèt niet goed genoeg. " Hij blijft doorzoeken. "Op de Buchmesse heb ik weer vier nieuwe boeken over Zuid-Afrika onder optie genomen, waaronder een nieuwe geschiedenis van het ANC. " Begin 1988 verschijnt in ieder geval de nieuwe roman van Breytenbach. "Het moet gek gaan als ik die niet in een stuk of tien landen kan verkopen." Criteria Welke criteria spelen een rol bij de vraag of een boek al dan niet moet worden uitgegeven? Van den Brink: "Onze enige overweging is dat we goede literatuur uit andere culturen willen uitbrengen. Dat is alles. " Knipscheer: "Wij kijken naar de literaire kwaliteiten en we houden rekening met het feit dat we auteurs uitbrengen en geen boeken, Er moet dus iets van een oeuvre zijn. Politieke overwegingen staan bij ons niet voorop." Van Gennep: "Wij geven gewoon goede boeken uit. Over één boeken hebben we onlangs hier op de uitgeverij een uitgebreide ideologische discussie, echt een verbitterde strijd, gevoerd. Dat boek hebben we uiteindelijk niet uitgegeven. Dat is bij een andere Nederlandse uitgeverij terecht gekomen. Nee, ik noem geen namen. " Uitgeverij Jan Mets (hij was het in ieder geval niet) wekt van alle Nederlandse uitgevers het sterkst de indruk zich door politieke motieven te laten leiden. Bijna al zijn Zuid-Afrikaboeken hebben een duidelijk en expliciet anti-apartheidsthema, en zijn uitgegeven in samenwerking met Nederlandse antiapartheidsgroeperingen. "Ik laat me in mijn uitgeefbeleid mede sturen door de behoeften in en rond de comité's. Dat is markttechnisch gezien wel handig. Zij weten wat er leeft. " Mets is onder andere uitgever van Helena Cooks 'Het is oorlog in mijn straat', het 'Commonwealthrapport' en Desmond Tutu's 'Geen vrede met apartheid' (10.000 verkochte exemplaren). Is Jan Mets de uitgever van de antiapartheidsbeweging? "Nee, nee. Ik ben bang dat ik inderdaad wel een beetje in die hoek zit. Maar dat komt omdat ik door mijn eigen links-politieke

achtergrond gewoon meer mensen uit die hoek ontmoet, die mij dan allemaal hun manuscripten aanbieden. Eigenlijk ben ik tegen wil en dank het podium geworden van die groep mensen. Ik wil niet een uitgever zijn die constant bepaalde boodschappen de wereld in stuurt. Boeken hebben boodschappen. Uitgevers kunnen het zonder doen. Een uitgever moet niet in ieder boek zijn engagement willen uitdrukken. Stel je voor dat een uitgever wordt geidentificeerd met elk boek dat hij uitgeeft. Ik kom binnenkort met de Nederlandse vertaling van Spycatcher. Veel mensen uit de linkse hoek zullen dat een heel reactionair boek vinden. " "Kijk, ik geef niet uit zonder inhoudelijke criteria. Ik heb natuurlijk ook mijn persoonlijke voorkeuren. Maar ik wil wel een politiek onafhankelijke uitgeverij opbouwen. Ik wil een breed fonds van geschiedenisen politieke boeken. Alles wat bijdraagt aan het debat, en niet ordinair is, of propagandistisch, is in principe publicabel. Een voorbeeld. Ik ben geen christen. Daar heb ik helemaal niets mee te maken. Toch heb ik er uiteindelijk niets op tegen om Tutu uit te geven. Bij Kairos waren ze verbaasd. Ze hebben me gevraagd of ik wel wist dat Tutu echt heel veel god in zijn boeken stopt. Maar mijn punt is dit. Tutu is een nette man en speelt een grote rol in de publieke meningsvorming. Voor de Nederlandse Geen vrede met apartheid: 10.000 exemplaren christenheid is hij een vertolker van de zwarte beweging. Dat geef ik graag uit. Dan zit je toch in het hart van de samenleving te peuteren. " Mets' favoriete Zuid-Afrikaboek is 'Over vijf jaar in Johannesburg' van Rudi Boon (uitgeverij Jan Mets, 4000 exemplaren, in 1988 een Amerikaanse vertaling bij Ohio University Press). Het is een boek waarin "zekerheden ter discussie worden gesteld". En dat is volgens Mets nou precies het enige wat uitgevers, via hun boeken, moeten nastreven. "Er is nog geen ander boek, op de hele wereld, waarin ANC-officials zo ver gaan in het uitspreken van hun twijfels over dagelijkse strategische dilemma's, echt en eerlijk, zonder ideologisch geklets, Het ANC staat bekend als een rots in de branding. Dan is het toch fantastisch, echt geweldig, om te zien hoe die mensen vol twijfel zitten. Dát is politiek. Dát is leuk. Dát is een boek." Rob Rozenburg Actietournee Stop Shelis steun aan het apartheidsleger Het Komitee Zuidelijk Afrika organiseert in samen werking met plaatselijke antiapartheidsgroepen, van dinsdag 10 tot en met zaterdag 14 november een actietournee als start van de Shell grootverbruikers boycot-actie. Met een Zuidafrikaans legervoertuig, podiumwagen en actiebus doorkruist de tournee het land en doet vijftien plaatsen aan. De Stichting Theaterstraat, het Lopend Vuurtje, sprekers van het KZA en de straattoneelgroep 'Boycot Shell Spektakel' verlenen hun medewerking aan de actietournee. Dinsdag 10 november Groningen De tournee bezoekt achtereenvolgens de gemeentelijke vervoersdienst (vanaf 10 uur), het Academiegebouw van de Rijks Universiteit (vanaf 11 uur) en de vergadering van de Provinciale Staten aan het Martinikerkhof (vanaf 12 uur). Informatie: WZA Groningen, 050-145455. Dinsdag 10 november Hoorn

Vanaf 17 uur is er een manifestatie op de Rode Steen te Hoorn, waaraan verschillende Noordhollandse bands belangeloos meewerken. Informatie: Komitee West-Friesland tegen apartheid, 02990-63080 Woensdag 11 november Amsterdam Vanaf 10 uur bezoekt de tournee het Stadhuis op het Waterlooplein en het Paleis op de Dam en de ge^ meentelijke vervoersdienst, vanaf 12 uur is er een prikactie bij de Perscombinatie aan de Wibautstraat. Informatie: Komitee Zuidelijk Afrika, 020-270801 Woensdag 11 november Hilversum Vanaf 14 uur een ronde langs verschillende omroepvilla's in het Gooi. Informatie: Komitee Zuidelijk Afrika, 020-270801 Woensdag 11 november Driebergen Vanaf 19 uur is er een informatieavond voor vormingswerkers en studenten op Hogeschool de Horst, Horstlaan 2. Informatie: de Horst, Oscar Kemble, 03438-15544 Donderdag 12 november Nijmegen Vanaf 10.30 uur is er een manifestatie op de Burchtstraat bij het gemeentehuis. Informatie: Jongerenbeweging, 080-771153 Donderdag 12 november Den Bosch Vanaf 14 uur wordt er een prikactie gehouden bij Centraal Wagenparkbeheer aan de Rietvelderweg. Informatie: WZA Den Bosch, 073-419822 Donderdag 12 november Tilburg Vanaf 19 uur is er een manifestatie op het Stadhuisplein. Informatie: Platform Zuidelijk Afrika, 013-355331 Vrijdag 13 november Leiden Van 11 tot 13 uur bezoekt de tournee de Rijks Universiteit. Informatie: WZA Leiden, 071-315209 Vrijdag 13 november Schiedam Vanaf 14.30 uur is er een manifestatie bij het Stadhuis. Informatie: Zuid-Afrika Komitee, 010-4265861 Vrijdag 13 november Dordrecht Vanaf 16.30 uur is er een manifestatie bij het Stadhuis. Informatie: Dordrecht tegen apartheid, 078-130187 Vrijdag 13 november Rotterdam Vanaf 19 uur is er een manifestatie bij het Stadhuis. Informatie: Rotterdam tegen apartheid, 010-4520345 Zaterdag 14 november Delft Vanaf 12 uur is er een manifestatie in jongerencentrum de Korenbeurs. Informatie: WZA Delft, 015-142823 Zaterdag 14 november Den Haag Slotmanifestatie Boerenplein aanvang 12.30 uur programma: 12.30 theater en strijdliederenkoor 14.30 omdoping Boerenplein in Mandelaplein door Haags gemeentebestuur spreker Zuidafrikaanse vakbeweging, muziek, dichter 16.30 aankomst KZA actietournee, sprekers, w.o. Klaas de Jonge, en toneel 18.00 Surinaams en Turks eten 20.00 optreden Zuidafrikaanse zangeres Thoko Mdlalose en haar band the African Vibrations Informatie: Haags steuncomité Zuidafrikaanse vakbeweging, 070-463714 KOMITEE ZUIDELIJK AFRIKA NIEUWS OP DE EIGEN PAGINA AKTIETOERNEE STOP SHELL'S

Shell een grote rol speelt in het veroorzaken van zure regen in ons land. In een speciale actie-oproep vragen wij de plaatselijke anti-apartheidsgroepen en activisten de grootverbruikersactie te steunen en instellingen en gemeenten onder druk te zetten hun zakelijke relaties met Shell te verbreken. STEUN AAN HET Actie tegen doodAPARTHEIDSLEGER straffen gaat door DINSDAG 10 TM ZATERDAG 14 NOVEMBER en Als start van de grootverbruikersactie en at. stimulans voor plaatselijke groepen om de Shell-actie dit najaar door te zetten organiseert het KZA van dinsdag 10 tot en met ýPzaterdag 14 november de actietournee 'Stop Shelis steun aan het apartheidsleger'. Met een legervoertuig, podiumwaDrgen en actiebus doorkruist de karavaan de het land en bezoekt vijftien plaatsen. Centraal in de tournee staat de directe steun van Shell aan het apartheidsbewind door haar brandstofleveranties aan het Zuidde afrikaanse leger en de politie, zo'n 5000 vaten per dag. Het straattoneel van de Boycot Shell spektakelgroep en een diabij geluidshow brengen dit aspect van de Shell-actie in beeld. In de actietournee worden een aantal instellingen en gemeenten bezocht die hun idzakelijke relaties met Shell ter discussie willen stellen. De tournee wordt op zaterdag 14 november afgesloten met een gronite manifestatie in Den Haag, in aansluiting op de actieweek van het Haagse Steunkomitee Zuidafrikaanse Vakbeweging en de omdoping van het Boerenplein in Mandelaplein door het Haagse gemeentebestuur. De actie tegen de doodstraf van meer dan 32 Zuidafrikanen wordt de komende weken geïntensiveerd. De gezamenlijke antiapartheidsorganisaties in Nederland hebben inmiddels 35.000 protestkaarten verspreid onder het publiek. De kaarten kunnen verzonden worden naar minister Van den Broek van Buitenlandse Zaken met het verzoek grote druk uit te oefenen op Zuid-Afrika om af te zien van de terechtstelling van de '32' ter dood veroordeelden. Een tweede kaart gaat naar SAYCO, de Zuidafrikaanse jongerenorganisatie die de campagne voor de '32' is gestart. Een van de initiatieven in de actie is het plaatsen van advertenties in Zuidafrikaanse kranten met een oproep de '32' niet te executeren. Er is een affiche uitgebracht waarop mensen worden opgeroepen protestkaarten te versturen. U kunt de kaarten en de affiches bestellen bij het KZA. De kaart kost f 0,20 en het affiche f 1,- (beide excl. porto). Voor bestelingen van grotere aantallen kaarten en affiches geldt 30 procent korting. Grootverbruikers is. Shell weigert tot op heden hardnekkig 45 zich uit Zuid-Afrika terug te trekken en haar banden met het apartheidsregime te !nverbreken. Daarom heeft het KZA besloten dit najaar de economische druk vanuit Nederland op Shell te vergroten door te 30 starten met een grootverbruikersaQtie in

november. Eind oktober, begin november heeft het KZA een groot aantal instellingen, gemeentebesturen en gemeentelijke diensten in Nederland aangeschreven met het verzoek hun contracten met Shell op te zeggen en Shell credit-cards af te schaffen. Daardoor geven zij een duidelijk signaal van protest tegen Shells steun aan ikapartheid. Aan de FNV-bonden ABVA/KABO, Druk en Papier, Vervoersbond en de Dienstenbond is gevraagd onze actie te ondersteunen en hun ondernemingsraad- en kaderleden op te roepen de grootverbruikersboycot in hun instelling/bedrijf aan de orde te stellen. Ons verzoek aan protestant-christelijke instellingen wordt ondersteund door de Werkgroep Kairos, dat aan katholieke instellingen door Pax Christi. Aan de 80 gemeenten met een anti-apartheidsbeleid vragen wij geen Shell-produkten en Shell credit-cards voor hun dienstwagens meer te gebruiken. Eind november doen de Vereniging Milieu Defensie, Natuur en Milieu en Konsumentenkontakt een soortgelijk beroep op deze instellingen en gemeenten. De belangrijkste overweging voor hun verzoek is dat w M- ýý Zuid-Afrika Kalender 1988 Vredesagenda Het Komitee Zuidelijk Afrika heeft een fraai uitgevoerde internationale kalender voor 1988 uitgegeven met foto's van de zwarte Zuidafrikaanse fotograaf George Hallett. Zijn collega kunstenaar Gavin Jantjes verzorgde het ontwerp. De kalender is Engels-, Duits- en Nederlandstalig en bestaat uit veertien bladen met een formaat van 28,5 x 41 cm. De opbrengst is bestemd voor het werk van de bevrijdingsbewegingen ANC en SWAPO. U kunt de kalender bestellen door overmaking van f 20,- op giro 600657, t.n.v. KZA Amsterdam, o.v.v. 'kalender'. Jaarlijks komt er een vredesagenda op de Nederlandse markt. Dit jaar zal deze agenda in het kader van de strijd tegen apartheid staan. De in de kleuren van het ANC uitgevoerde agenda bevat een groot aantal artikelen over Zuid-Afrika, Namibië en de Frontlijnstaten. De artikelen zijn door een groot aantal redacteuren geschreven waaronder Karel Roskam en Rudi Boon. Naast artikelen staan er tekeningen, gedichten van Waly Serote en een overzicht van de verschillende ANC en SWAPO herdenkingsdagen in. De agenda kunt u bestellen door overmaking van f13,50 op gironummer 600657 van het KZA, Amsterdam o.v.v. agenda. Naaimachine-groep zoekt Voorjaarsactie hulp De Naaimachine-groep verzamelt en repareert naaimachines en verstuurt ze naar het ANC ende SWAPO. De groep zoekt mensen, die aangeboden naaimachines willen ophalen. Uit het hele land worden naaimachines aangeboden, maar er is op dit moment niemand beschikbaar om ze op te halen. Als je belangstelling hebt of meer wilt weten, bel dan met Wim Kalkhoven, telefoon 020 - 101030. Momenteel zijn de AABN en het KZA in overleg om een gezamenlijke campagne te organiseren in het voorjaar van 1988 voor het verzet in Zuid-Afrika.

Aanvankelijk hadden beide organisaties eigen plannen ontwikkeld. De AABN wilde het accent leggen op een tiendaagse voor het ANC in juni. Het KZA wilde een voorlichtings- en inzamelingscampagne gaan voeren voor projecten in ZuidAfrika van organisaties als de jongerenorganisaties SAYCO, het vakverbond COSATU en vrouwenorganisaties. Na consultatie met een aantal plaatselijk actieve werkgroepen wordt nu gewerkt aan de opzet van een gezamenlijk actieprogramma waarin zowel de steun aan de projecten van bovengenoemde organisaties in Zuid-Afrika als activiteiten ten behoeve van het ANC aan de orde komen. De campagne zal waarschijnlijk gevoerd worden van maart tot juli. Abonnementsgeld/Adreswijzigingen Het abonnementsgeld (f 15,- per jaar in Nederland, Europa f 25,-, buiten Europa f 40,-) moet overgemaakt naar giro 600657. Door meer te storten steunt u h-t werk van het Komitee Zuidelijk Afrika. Het doorgeven van adreswijzigingen dient schriftelijk te geschieden, bij voorkeur door terugzending van het verbeterde adresbandje in een gefrankeerde envelop. Bestelling materiaal/informatie Materiaal is te bestellen door overmaking van het bedrag op postgiro 600657, t.n.v. Komitee Zuidelijk Afrika, O.Z. Achterburgwal 173, 1012 DJ Amsterdam, onder vermelding van de gewenste literatuur. Er is een nieuwe lijst beschikbaar met informatie- en actiemateriaal. U kunt deze lijst telefonisch opvragen bij het Komitee (020-270801). -1