Christel De Schepper Academiejaar 2011-2012 Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Opleiding Master Taal-en Letterkunde: Grieks en Latijn Promotor: Prof. Dr. K. Demoen
Alkiphron en Loukianos & hun sofistische hetairen
1
VOORWOORD Vooraleer ik aan mijn uiteenzetting begin, wil ik graag vertellen waarom ik voor deze auteurs en dit onderwerp gekozen heb. Tijdens mijn Erasmusverblijf in Engeland heb ik een cursus over Griekse seksualiteit gevolgd, waar ik in contact gekomen ben met de enorme diversiteit aan bronnen die iets in verband met dit thema te zeggen hebben. Wat mij vooral aantrok in die lessen, was de blik op de vrouw en haar positie in de Oudheid. Tenslotte ben ik zelf een vrouw en het is voor mij vanzelfsprekend dat ik weten wil wat mijn voormoeders hebben meegemaakt. Daarom leek mij een scriptie over de hetaire erg boeiend. Verder wou ik teksten behandelen die relatief onbekend zijn, omdat ik vooral met het Grieks zelf wou bezig zijn. De teksten, de hetairendialogen van Loukianos en de hetairenbrieven van Alkiphron, leerde ik in het eerste semester van dit academiejaar kennen via de cursus Letterkunde bij Professor Demoen. Het geeft mij veel voldoening om zelf teksten te ontleden en te bestuderen. Ik ben dan ook heel erg blij dat ik in de analyse van het corpus veel zelf heb kunnen ontdekken. Mijn onderzoek is begonnen met heel wat secundaire literatuur over prostitutie in de Oudheid. Het eerste deel van de scriptie vormt hiervan een weergave. Ik wou op zoek gaan naar de invloed van de historische hetaire op dit corpus, maar al snel werd duidelijk dat de historische kennis in verband met de hetaire in de tweede eeuw n. Chr. gewoon te beperkt is om hier onderzoek naar te doen. Na gedetailleerde lectuur van de teksten en secundaire literatuur, heb ik dan uiteindelijk ontdekt dat de hetairen in het corpus heel wat gemeenschappelijk hebben met de auteurs en performers uit de Tweede Sofistiek, de periode waar deze beide auteurs in te situeren zijn. Graag wil ik mijn promotor Professor Demoen bedanken voor de hulp en het advies. Vervolgens wil ik ook mijn familie, vrienden en mijn vriend bedanken voor de steun, niet alleen bij deze thesis maar doorheen de vier jaar studie. Ik heb hard gewerkt aan deze thesis en tijdens mijn studiecarrière aan de Gentse Universiteit. Gezwoegd zelfs, zoals passend is voor een echte West-Vlaamse boerendochter en bioboerin in spe. Ik hoop dat mijn oogst jullie zal smaken!
2
INHOUDSTAFEL Voorwoord .............................................................................................................................................. 1
INLEIDING ............................................................................................................................................ 6
HISTORISCHE ACHTERGROND ......................................................................................................... 8
1. Gyne, pallake, porne en hetaire......................................................................................................... 8 Gyne ................................................................................................................................................ 8 Pallake ........................................................................................................................................... 10 Hetaire en porne ............................................................................................................................. 11 Binaire visie: Davidson, Kurke en Cohen ................................................................................... 11 Reactie tegen binaire visie .......................................................................................................... 16 Conclusie ................................................................................................................................... 20 2. De literatuur rond de hetaire ........................................................................................................... 21 Archaïsche periode ......................................................................................................................... 21 Redevoeringen ............................................................................................................................... 21 Historische werken ......................................................................................................................... 22 Hellenistische traktaten .................................................................................................................. 22 Komedie ........................................................................................................................................ 23 Athenaios ....................................................................................................................................... 23
LITERAIRE ACHTERGROND ............................................................................................................ 25 1. Tweede Sofistiek ............................................................................................................................ 25 2. De populariteit van de hetaire in de tweede sofistiek ....................................................................... 27
ALKIPHRON EN LOUKIANOS ........................................................................................................... 31 1. Alkiphron....................................................................................................................................... 31 Alkiphron, een onbekende ziel ....................................................................................................... 31 De brieven ..................................................................................................................................... 31 2. Loukianos ...................................................................................................................................... 34 Een ongrijpbare man: Loukianos’ leven .......................................................................................... 34 Loukianos’ oeuvre.......................................................................................................................... 35
3 De hetairendialogen ....................................................................................................................... 36 De hetaire in Loukianos’ oeuvre ..................................................................................................... 37
ANALYSE VAN HET CORPUS ........................................................................................................... 39
Methodologie ..................................................................................................................................... 39
Deel 1: Welcome to Hollywood ......................................................................................................... 40
1 Artificialiteit ............................................................................................................................... 40 Artificialiteit in de Tweede Sofistiek .......................................................................................... 40 Veinzerij .................................................................................................................................... 44 Nog meer schijnheiligaards ........................................................................................................ 48 Valse gevoelens van minnaars opwekken ................................................................................... 49 Conclusie ................................................................................................................................... 51 2. Performance ............................................................................................................................... 53 Performance in de tweede sofistiek ............................................................................................. 53 Uiterlijke sier ............................................................................................................................. 55 Wat een knappe dames ........................................................................................................... 55 Mannen als spiegelbeeld ......................................................................................................... 57 Hetairen op het podium .............................................................................................................. 58 Acteurs ................................................................................................................................... 58 Attributen van een actrice ....................................................................................................... 60 Acts ........................................................................................................................................ 62 Conclusie ................................................................................................................................... 64 3. De hetaire en het visuele ............................................................................................................. 65 Visualiteit en de tweede sofistiek ................................................................................................ 65 Standbeelden .............................................................................................................................. 68 Een erotische scène .................................................................................................................... 70 Conclusie ................................................................................................................................... 72
4 Deel 2: Glitter en Glamour heeft een keerzijde ................................................................................... 73
Jaloezie in de Tweede Sofistiek ...................................................................................................... 73 Roem ............................................................................................................................................. 75 Roem door bekende minnaar ...................................................................................................... 75 Roem door eigen verdienste........................................................................................................ 76 Roem niet door iedereen gewenst ............................................................................................... 77 Jaloezie geuit in spot en agonisme .................................................................................................. 78 Spot en agonisme.................................................................................................................... 78 Ook de mannen blijven niet gespaard ...................................................................................... 85 Het kan soms pijn doen .................................................................................................................. 86 Het was maar een misverstand ........................................................................................................ 87 Jaloezie op verrassende manieren verwerkt..................................................................................... 88 Conclusie ....................................................................................................................................... 89
Eindconclusie ........................................................................................................................................ 90
Appendix ............................................................................................................................................... 91
Brieven Alkiphron ............................................................................................................................. 91 Brief 1 Phryne aan Praxiteles.......................................................................................................... 91 Brief 2 Glykera aan Bakchis ........................................................................................................... 91 Brief 3 Bakchis aan Hypereides ...................................................................................................... 91 Brief 4 Bakchis aan Phryne ............................................................................................................ 91 Brief 5 Bakchis aan Myrrhine ......................................................................................................... 91 Brief 6 Thais aan Thettale .............................................................................................................. 92 Brief 7 Thais aan Euthydemos ........................................................................................................ 92 Brief 8 Simalion aan Petale ............................................................................................................ 92 Brief 9 Petale aan Simalion ............................................................................................................ 92 Brief 10 Myrrhina aan NiKippe ...................................................................................................... 93 Brief 11 Menekleides aan Euthycles ............................................................................................... 93 Brief 12 Leaina aan Philodemos ..................................................................................................... 93 Brief 13 onbekend (aan een vriendin) ............................................................................................. 93 Brief 14 Megara aan Bakchis.......................................................................................................... 94
5 Brief 15 Philoumene aan Kriton ..................................................................................................... 94 Brief 16 Lamia aan Demetrios ........................................................................................................ 94 Brief 17 Leontion aan Lamia .......................................................................................................... 95 Brief 18 Menander aan Glykera ...................................................................................................... 95 Brief 19 Glykera aan Menander ...................................................................................................... 96 Fragment 5 Hetairen in Korinthe groeten hetairen in Athene (einde van de brief verloren) .............. 96
Dialogen Loukianos ........................................................................................................................... 96 Dialoog 1 Glykera en Thais ............................................................................................................ 96 Dialoog 2 Myrtion, Pamphilos en Doris .......................................................................................... 97 Dialoog 3 Philinna en haar moeder ................................................................................................. 97 Dialoog 4 Melitta en Bakchis ......................................................................................................... 98 Dialoog 5 Leaina en Klonarion ....................................................................................................... 98 Dialoog 6 Krobyle en Korinna ........................................................................................................ 98 Dialoog 7 Mousarion en haar moeder ............................................................................................. 99 Dialoog 8 Ampelis en Chrysis ........................................................................................................ 99 Dialoog 9 Dorkas, Pannychis, Philostratos en Polemon .................................................................. 99 Dialoog 10 Chelidonion en Drosis .................................................................................................100 Dialoog 11 Tryphaina en Charmides..............................................................................................100 Dialoog 12 Joessa, Pythias en Lysias .............................................................................................101 Dialoog 13 Leontichos, Chenidas en Hymnis.................................................................................101 Dialoog 14 Dorion en Myrtale .......................................................................................................101 Dialoog 15 Kochlis en Parthenis ....................................................................................................102
Bibliografie...........................................................................................................................................103
6
INLEIDING De prostituees die men in de werken van Alkiphron en Loukianos tegenkomt, zijn zeker niet vergelijkbaar met de vrouwen in het glazen straatje te Gent. Zij verlokken hun klanten achter het glas, voorzien hen van hun diensten voor de gepaste som en zwaaien hun klant in alle anonimiteit uit terwijl ze hun volgende klant al opwachten. Hoewel zulke prostituees ook voorkwamen in de periode waarin de historische en fictieve hetairen van Alkiphron en Loukianos zich situeren, en ook natuurlijk in de auteurs hun eigen tijd, hebben we met dames te maken van een heel ander kaliber. Zij hebben langere relaties met hun klanten, vergezellen hen op allerlei feestjes en sommigen van hen hebben heel wat bekendheid verworven en leven een waar luxeleventje. We hebben in ons corpus te maken met de ἑταίρα, een soort prostituee die meer dan enkel de seksuele behoeften van haar clientèle bevredigt. Men zou hen eerder met escort dames kunnen vergelijken. De figuur van de hetaire is niet zo eenvoudig te bevatten. Vooraleer we het corpus echt kunnen analyseren, vond ik het dan ook noodzakelijk het wezen van deze bijzondere dame wat beter te leren kennen. Hier heb ik dan ook het eerste deeltje van deze scriptie aan gewijd. Ik zal hierbij de hetaire situeren binnen het gehele scala van mogelijke posities die door vrouwen konden worden bekleed. Vervolgens gaan we dieper in op de oppositie tussen hetaire en porne, een kwestie die binnen het onderzoek naar Griekse prostitutie zeer veel aandacht krijgt. Daarna overloop ik kort de verschillende literaire bronnen die Alkiphrons en Loukianos’ beeld van de hetaire mee vorm hebben doen geven. Vervolgens bekijk ik de literaire achtergrond waartegen men Alkiphron en Loukianos moet schetsen. Ik zal in dit deel de belangrijkste kenmerken van de Tweede Sofistiek toelichten. In mijn zoektocht naar de precieze aantrekkingskracht van de hetaire voor deze twee auteurs, bekijk ik enkele aspecten die hier een verklaring voor kunnen bieden. Voor aan het echte werk begonnen wordt, focus ik nog even op de auteurs zelf en situeer ik de brieven en dialogen binnen hun oeuvre. Ik stel voor dat de lezer doorheen deze eerste onderdelen walst, rustig, maar toch met een gestaag tempo. Er wordt immers een echte vloed van informatie op de lezer getorpedeerd, ik ben mij hier zeker van bewust. Zeker in verband met de hetaire/porne oppositie, ga ik tamelijk uitgebreid in op de kwestie. Dit eerste deel biedt de lezer een algemeen kader aan, dat noodzakelijk is voor een goed begrip van het verdere werk. In mijn corpusanalyse heb ik de vraag proberen te beantwoorden waarom deze twee auteurs nu precies teksten schrijven over hetairen. Wat is hun bedoeling hiervan en wat trekt hen zo aan in deze dames? Het zal telkens duidelijk worden dat we in deze meisjes kenmerken van de auteurs en hun omgeving herkennen. De twee werken gebruiken de figuur van de hetaire als metafoor voor hun eigen cultuur. Ze reflecteren over zichzelf en hun tijd op een erudiete manier. Ze nemen een bestaand figuur en gebruiken haar karakteristieken die doorheen de literaire traditie vorm hebben gekregen. Ze laten die aspecten op de voorgrond treden, die voor hen zelf belangrijk zijn. Ik begin elk onderdeel met het belichten van het belang van het thema dat zal behandeld worden voor de Tweede Sofistiek in het algemeen. Vervolgens kijk ik hoe dit thema in het corpus zelf aan bod komt. In een eerste deel staan de Hollywoodallures van de hetairen in de schijnwerpers. Eerst komt het onderwerp artificialiteit aan bod. Artificialiteit is een onderdeel van de poëtica van de Tweede Sofistiek,
7 maar is ook deel van het dagelijkse leven van de aristocraat in deze periode. Onze hetairen zijn niet vies van een vals emotietje meer of minder. Vervolgens verduidelijk ik de plaats van performance in de Tweede Sofistiek en de manier waarop dit thema verschijnt bij Alkiphron en Loukianos. De hetairen zijn echte showbeesten, zo zal blijken. Een laatste onderdeel wijd ik aan visualiteit: hoe wordt de visuele cultuur van de Tweede Sofistiek in dit corpus gereflecteerd? In het tweede deel van de analyse bekijk ik de andere kant van de medaille: hoge bomen vangen veel wind. De competitieve atmosfeer van de Tweede Sofistiek schemert door in het werk van onze twee auteurs. Beiden gaan ze op een verrassende en gevarieerde manier aan de slag met het thema van de jaloezie. Ik heb het geluk dat Hein van Dolen het grootste deel van mijn corpus vertaald heeft en de meeste vertalingen in dit werk, zijn dan ook van zijn hand1. Ik heb voor het comfort van de lezer een appendix toegevoegd die toelaat op een makkelijke manier zicht te krijgen op de brief of dialoog die ik bespreek. Ik schets immers niet telkens de volledige inhoud van de dialoog of brief in kwestie, maar haal er het relevante deel uit. Wanneer u een idee wil krijgen van de plaats van het besproken fragment in de dialoog of brief, kunt u dus gewoon even naar achter bladeren. Het negentiende eeuwse schilderij van Jean-Léon Gérôme Phryne voor de Areopaag dat op het voorblad terug te vinden is2, illustreert verschillende aspecten van de hetaire en de Tweede Sofistiek die we zullen tegenkomen in deze scriptie. Phryne, een hetaire die ook in ons corpus een plaatsje krijgt, staat er in het midden van de aandacht. Elitemannen aanschouwen het spektakel. Ze zijn verwonderd, bewonderen, zijn misschien zelfs jaloers. Ze staat er als een echte actrice, bewust van haar lichaam en houding.
1
De vertalingen waar geen vertaler bij staan, zijn van eigen hand. Hiervoor heb ik de Loeb vertaling als uitgangspunt genomen. 2 http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d8/JeanL%C3%A9on_G%C3%A9r%C3%B4me%2C_Phryne_r evealed_before_the_Areopagus_%281861%29_-_01.jpg
8
HISTORISCHE ACHTERGROND 1. GYNE, PALLAKE, PORNE EN HETAIRE Een eerste taak die ons hier voorligt, is het afbakenen van het begrip hetaire. Ik richt mij hierbij op de vijfde en vierde eeuw v. Chr., aangezien Loukianos en Alkiphron hun personages in deze periode situeren en het daarom relevant is te bekijken wie zij toen precies was. Ik ben ook op zoek gegaan naar sporen van de historische hetaire in de tweede eeuw n. Chr., maar dit is niet zo vlot verlopen. De secundaire literatuur over prostitutie focust zich namelijk vooral op Athene in de Klassieke periode. Voor de Hellenistische periode krijgen ook de hetairen die geassocieerd worden met Hellenistische koningen enige aandacht. Zodra we ons in de Keizertijd bevinden, concentreert het onderzoek zich rond Rome, en meer specifiek krijgt de Augusteïsche periode de meeste aandacht samen met Pompeii. Over andere gebieden blijft men in het algemeen erg stil. Dit heeft alles te maken met het bronnenmateriaal dat voorhanden is, of liever niet voor handen is voor de periode van Loukianos en Alkiphron. McClure heeft hiermee in verband het volgende te zeggen: ‘I have not been able to ascertain the extent to which actual hetaeras populated Greek cities in the late second century C.E. The term very infrequently occurs in such Second Sophistic authors as Achilles Tatius (…), Favorinus (…), Heliodorus (…) and Philostratos (…). The word does not appear at all in the New Testament, only porne and its cognates are found. In any case, this figure appears to be associated with an antiquated social and literary milieu.’3
De Griekse terminologie in verband met prostitutie is het onderwerp van heel wat discussie onder onderzoekers. Hierbij staan de woorden e(tai&ra en po&rnh centraal. Consensus hierover is alles behalve bereikt. Dit is te wijten aan het relatief weinige bronnenmateriaal dat overgeleverd is en het feit dat dit materiaal op verschillende manieren te interpreteren en vooral te over interpreteren is. Het was voor mij niet evident een helder beeld betreffende deze kwestie te krijgen, omdat dergelijk beeld gewoonweg niet voorhanden is. Toch zal ik proberen in wat volgt een overzicht te bieden van de belangrijkste stellingen in dit debat. Om een juiste inschatting te kunnen maken van de hetaire, is het nodig haar te situeren ten opzichte van de andere ‘soorten’ vrouwen waarmee ze een verhouding aangaat4, de gyne en de pallake.
GYNE De positie van de burgervrouw in het Klassieke Athene staat in sterk contrast met die van de prostituee. De burgervrouw had heel wat wettelijke rechten die haar beschermden. Toch betaalde ze hier ook een prijs voor via de restricties die haar werden opgelegd. Dit zorgt voor een wat paradoxale situatie.
3
McClure (2003): 208, voetnoot 31 Een recent en zeer uitvoerig boek dat zowel op het huwelijk, concubinaat als prostitutie ingaat is Hartmanns Heirat, Hetärentum und Konkubinat im klassischen Athen uit 2002. 4
9 ‘(…) those women least respected, if not actively despised and marginalized, like foreign courtesans, were the most independent, and sometimes, well-off and influential women, while those most respected and well-bred matrons, offspring of wealthy and powerful families, ideally should refrain from public life and entrust a large section of their public business to the hands of the men under whose guardianship they were placed.’ 5 De vrouw was niet alleen belangrijk om officiële kinderen te baren, maar zij stond ook in voor de hele organisatie van het huishouden. De relatie tussen man en vrouw was er een van wederkerige afhankelijkheid. Hoewel het huwelijk voornamelijk gesloten werd uit praktische overwegingen, zijn er toch verschillende bronnen die erop wijzen dat liefde in sommige gevallen wel degelijk binnen het huwelijk aanwezig was. Belangrijk voor onze context is dat de man wettelijk gezien niet gebonden was aan seksuele exclusiviteit aan zijn echtgenote. Er was enkel sprake van overspel wanneer deze seksuele betrekkingen had met een vrouw van burgerstatus. De vrouw daarentegen moest kuis blijven. De burgervrouw werd niet geacht in het openbaar te verschijnen, behalve op specifieke gelegenheden zoals in verband met religie. De hetaire kon wel de mannenwereld betreden en zij vergezelde hem dus bijvoorbeeld naar het symposion. Dit beeld van ‘oriental seclusion’6 wordt echter niet door elke onderzoeker ondersteund. Zij menen dat dit enkel een praktijk van de elite kan geweest zijn of een ideaal, of dat het eerder een kwestie is gescheiden ‘gendered spheres ‘7 in plaats van echte afzondering8. Dit punt is vooral van belang voor het interpreteren van de visuele bronnen in verband met prostitutie. Blazeby bijvoorbeeld9 gaat op zoek naar contexten waarin allerlei klassen vrouwen wijn consumeerden. Volgens haar is het verkeerd dat alle drinkende vrouwen in de vaasschilderkunst automatisch als prostituees worden bestempeld. Elke scène waar mannen op worden afgebeeld die aan het drinken zijn wordt als een symposion bestempeld en automatisch zijn de vrouwen die daar dan aanwezig zijn hetairen of andere entertainers. Maar wat met bijvoorbeeld een feest thuis met de familie? Zij staat achter het standpunt van aparte leefsferen voor man en vrouw en argumenteert dan ook dat er voor vrouwen onderling ook mogelijkheden waren tot het samen consumeren van wijn. Blazeby komt tot dit besluit: ‘(…) by describing all drinking in sympotic terms we effectually deny that there was any other location where or type of occasion on which men and women in classical Greece could drink wine either together on in same-sex groups.’10
Rabinowitz11 bespreekt tevens de problemen die gepaard gaan met het interpreteren van afbeeldingen op vazen. Een van de moeilijkheden die zij aanhaalt, zijn de afbeeldingen van musicerende vrouwen 12. De
5
Kapparis (1999): 4 Davidson (2007): 33, Rabinowitz (2011): 122 7 Davidson (2007): 33 8 Davidson verwijst als voorbeeld naar Thornton (2000) 9 Blazeby (2011): 88-105 10 Blazeby (2011): 104 11 Rabinowitz (2011): 122-146 12 Rabinowitz (2011): 138-9 6
10 vaasschildering hieronder 13 bijvoorbeeld, roept heel wat vragen op. Zijn deze vrouwen hetairen, zoals de vrouwen in de cataloog van het museum worden aangeduid? Is dit zo omdat er mannen aanwezig zijn? Rabinowitz wijst onder andere op de kransen die kunnen duiden op het feit dat de mannen, en mogelijks ook de vrouwen, deelgenomen hebben aan een muziekwedstrijd. Het beeld dat respectabele vrouwen nooit in contact kwamen met mannen zorgt er voor dat deze vrouwen als hetairen gelabeld worden, maar dit is volgens Rabinowitz niet noodzakelijk zo.
PALLAKE 14 De hetaire is niet te verwarren met een pallakh&, een soort van concubine. Het grootste verschil is dat zij permanent in het huis van de man verbleef. Dit kon wel enkel na scheiding of dood van zijn officiële vrouw. Ofwel moest hij voor haar een aparte residentie voorzien. De relatie is ook veel meer permanent en staat dichter bij het huwelijk. Volgens Kapparis was het motief voor de man om een concubine te nemen liefde. Deze vrouw bracht immers meestal geen bruidsschat mee en moest dus financieel onderhouden worden door de man. Hoewel de praktijk niet echt uitdrukkelijk werd afgekeurd, werd het toch ook niet goedgekeurd. Of concubines al dan niet van Atheense burgerstatus konden zijn, is een druk betwiste zaak. Kapparis wijst erop dat het bewijs hiervoor heel erg onduidelijk is en dat het bovendien onwaarschijnlijk is dat een burgervrouw haar status zou opgeven. Als concubine kon ze immers geen wettelijke kinderen baren.
13 14
Afbeelding uit Rabinowitz (2011): 139 Keuls (1993): 267-73
11 ‘Citizenship for a woman consisted in the possibility of being given in lawful marriage, the right to give birth to citizens, and participation in the life of the community as a member and representative of an Athenian oikos. An Athenian woman given as a concubine would be deprived of all this (…).’15 Relevant voor onze context is dat het in enkele gevallen mogelijk was dat een hetaire van status veranderde naar een pallake.
HETAIRE EN PORNE De dialogen van Loukianos zijn getiteld e(tairikoi_ dia&logoi en de brieven van Alkiphron staan bekend als de e)pistolai_ e(tairikw~n. Waar deze term precies op slaat, zullen we nu even bekijken. De term e(tai&ra lijkt meestal gebruikt te worden voor een prostituee van een hoger niveau. Zoals ik al aangegeven heb, gebruikt men deze vrouw niet gewoon voor een eenmalige seksuele dienst, maar is er vaak sprake van een langere relatie. Haar tegenpool is de po&rnh, de hoer die veelal in een bordeel of op straat te vinden is. Toch spelen er nog heel wat andere en complexere zaken mee en is de opdeling vaak niet zo eenvoudig. In wat volgt, zal ik proberen het debat rond deze twee vrouwen te schetsen.
BINAIRE VISIE: DAVIDSON, KURKE EN COHEN Volgens Davidson16 moet de indeling hetaire/porne niet gezien worden als een reflectie van de realiteit. We hebber eerder te maken met discursieve strategieën waarbij een representatie van deze twee categorieën geconstrueerd wordt, een beeld dat niet noodzakelijk een weergave is van de realiteit. Kurke staat achter een gelijkaardige stelling. ‘(…) I will not assume that literary texts offer an unmediated reflection of ancient realities; instead, I will treat texts (both literary and visual) as sites where ideology is forged through representation.’17 Kurke voegt aan de visie van Davidson toe dat de creatie van dit discours niet enkel plaats vindt in het domein van de representatie, maar meent dat er een wederkerige relatie is tussen discours en realiteit. ‘(...) while the hetaira-pornē binary is a discursive opposition within our texts, it is one that was simultaneously instituted at the level of practice in Greek culture more broadly. As far as the Greeks were concerned, there were hetairai and pornai, participating in and helping to constitute by their presence distinct spheres of social life. And the tensions and conflicts generated by the practices of their participation produced in turn the slippages and instabilities observable in the discourses of our texts.’18
15
Kapparis (1999): 10 Davidson (1994): 139-42 17 Kurke (1997): 107 18 Kurke (1999): 181 16
12 Davidson19 situeert het discursieve verschil tussen de hetaire en de porne in het economische veld, waarbij deze respectievelijk een relatie van gift exchange en commodity exchange aangaan met hun klant. ‘Commodity exchange establishes a relationship between objects, a relationship expressed in terms of price. Commodities are interchangeable, easily measured and compared (…).They are somewhat featureless, rather anonymous articles and the exchange of commodities reflects this anonymity. (…) Gift exchange, on the other hand, establishes relationships not between objects but between people, who are thenceforth linked by ties of patronage and friendship. Consequently, gifts are personal. (…) Unlike commodities, gifts are sticky objects.’20
Kurke21 bouwt verder op de bevindingen van Davidson. Zij geeft een analyse van het ontstaan van het oppositionele paar in de archaïsche periode. De analyse van Davidson is volgens Kurke onvolledig, aangezien hij zich voornamelijk op Attische redevoeringen uit de vierde eeuw baseert. Deze dragen een democratische en egalitaire ideologie uit en presenteren maar een deel van het verhaal. Wanneer rekening gehouden wordt met het aristocratische discours, krijgt de economische oppositie van Davidson, tevens een politieke dimensie. Kurke ziet de hetaire als een uitvinding van het symposion, de gelegenheid waarbij de elite een soort antistad creëerde. Dit hield een uitsluiting in van de publieke sfeer van de stad, waar een geldeconomie van kracht was. De economische relatie die met een hetaire wordt aangegaan, wordt volgens Kurke gemystificeerd in het symposion. Er is geen sprake meer van een relatie waarin een product te koop is op de agora, maar er is er een gift exchange relatie, die ook Davidson aanhaalt. Kurke voegt dus een culturele spanning toe aan dit discours, een spanning tussen de aristocratie en de ‘gewone’ democratisch gestemde man in de straat. Haar bewijs hiervoor haalt ze uit de archaïsche periode. Het discours van de hetaire en de porne in de archaïsche poëzie staan in fel contrast met elkaar. De term hetaire is er niet te vinden22, maar toch zijn er verschillende fragmenten van Anakreon, lyricus uit de zesde eeuw v. Chr., waarin de ideologische oppositie te vinden is. Fragment 93 is een illustratie hiervan23.
h)risthsa me_n i)tri&ou leptou~ mikro_n a)polka&j, oi2nou d’e)cepion ka&don: nu~n d’a(brw~j e)ro&essan yallw phkti&da th|~ fi&lh| kwma&zwn †paidi_ a(brh~i† Vertaling: Ik heb ontbeten, nadat ik een klein stukje verfijnde honingkoek had afgebroken en ik dronk mijn beker met wijn leeg. Nu speel ik fijngevoelig op de liefelijke lier, terwijl ik de komos vier met een lief en sierlijk meisje. 19
Davidson (1998): 109-127 Davidson (1998): 110 21 Kurke zet haar stelling uiteen voor het eerst in haar artikel uit 1997. In haar boek Coins, Bodies, Games and Gold uit 1999 incorporeert ze dit artikel met lichte wijzigingen: 175-219. 22 De aristocratische bronnen die goedgunstig tegenover het instituut van het symposion staan, gebruikten een perifrase. Kurke haalt het voorbeeld van Xenophon aan in zijn beschrijving van Theodote, Memorabilia 3.11.1:’Γπλαηθὸο δέ πνηε νὔζεο ἐλ ηῆ πόιεη θαιο, ᾗ ὄλνκα ἦλ Θενδόηε, θαὶ νἵαο ζπλεῖλαη ηῶ πείζνληη’ Vertaling: Er was een mooie vrouw in de stad, met de naam Theodote, van de soort die gezelschap houdt met elke man die haar overtuigen kan. 23 Dit fragment is te vinden bij Hephaistion, Handboek over metriek. 20
13 De komos, de wijn en het muziekinstrument plaatsen dit fragment binnen een symposiumcontext, terwijl de woorden a(brw~j en a(brh&, de aristocratische cultus van de a(brosunh& (luxe) oproept. Dit ideaal van luxe, geïnspireerd op het Oosten, fungeerde als een onderdeel van de zelfconceptie van de aristocraat en zorgde voor een distantiëring van de gewone massa. De relatie tussen het meisje, volgens Kurke een hetaire, en de man vertoont geen spoor van geldelijke vergoeding en baadt in een sfeer van vriendschap. Kurke kent drie functies toe aan de hetaire in het symposion. Eerst en vooral distantieert en differentieert ze het symposionpubliek van de massa in de agora. Daarnaast zorgt de aanwezigheid van seksueel beschikbare vrouwen ook voor een erotiek dat een belangrijk onderdeel vormde van ideologie van de a(brosu&nh. De categorie van de hetaire speelt verder een rol in het maximaliseren van de distinctie tussen elite en de rest. De hetaire wordt immers behandeld als een quasi gelijke binnen het symposion24. Dit leidt tot het minimaliseren van het onderscheid tussen de gezelschapsdames en de deelnemers aan het symposion en bijgevolg een maximaliseren van het onderscheid met de rest van de wereld Het beeld van de porne aan de andere kant en haar associatie met de publieke sfeer wordt ook duidelijk in de archaïsche poëzie. Volgens Kurkes analyse roept de archaïsche lyriek een beeld op van de agora die staat voor lage commercialiteit. Dit beeld geeft uiting aan de aristocratische afkeer voor de universele beschikbaarheid van goederen voor iedere burger in de publieke sfeer. Deze egaliserende werking van de geldeconomie wordt verafschuwd door de aristocratie. Kurke argumenteert dat de denigrerende blik op de porne op de ongerustheid wijst die de aristocratie voelt bij het ontstaan van de publieke sfeer in de archaïsche periode. De associatie van de porne met democratische waarden, is ook te vinden bij de traditie die het oprichten van enkele staats gesubsidieerde bordelen met de staatsman Solon linkt 25, de man die als stichter van de democratie wordt gezien. Dit betekent dat prostitutie als een constituent werd gezien van de democratie26. Ik besluit deze bespreking van Kurkes standpunt met een concluderend citaat, dat nog eens de belangrijkste aspecten samenvat. ‘The opposition of hetaira and pornē operates within a complex network of economic, social, and political differentiation of middling and elitist traditions, whereby the aristocratic symposium invents the hetaira to shield itself from the public sphere, which it figures and traduces through the obscenity of the pornē. Egalitarian discourse, in contrast (at least by the fourth century) can embrace precisely what the aristocratic texts revile, celebrate the availability of pornai as an emblem and badge of democracy.’ 27 Een ander perspectief op de dichotomie hetaire/porne vinden we bij Cohen in zijn artikel ‘Free and Unfree Sexual Work: An Economic Analysis of Athenian Prostitution’ uit 200628 . Hij neemt ook een economische invalshoek en stelt dat, aangezien de Griekse auteurs niet strikt het onderscheid maken tussen porne en hetaire, er geen sprake is van een ‘objective and consistent inherent distinction’29. Het
24
Cf. infra Philemon fragment 3 K.-A. en Nikander van Kolophon FGrH 271/2 F 9 26 Kurke haalt dit zelf van Halperin (1990): 88-104 27 Kurke (1999): 219 28 Cohen (2006): 95-124 29 Cohen (2006): 99 25
14 gebruik van de beschikbare terminologie, hangt volgens hem af van het beeld dat de auteur wou creëren van de persoon in kwestie in de directe context. Wou hij haar positief karakteriseren, gebruikte hij de term hetaire, terwijl een minachtende beeldvorming gekleurd werd met het woord porne. Dit hangt samen met de verschillende economische functies die de beide benamingen impliceren. De Klassiek Atheense opvattingen over arbeid zijn hiervoor verantwoordelijk, waarbij afhankelijkheid in de werksituatie werd afgekeurd. Prostitutie werd an sich niet als iets moreel problematisch beschouwd. Het was eerder de graad waarin ze als arbeidster afhankelijk was van iemand anders, wat voor minachting kon zorgen volgens Cohen. Hij argumenteert dat de hedendaagse onderzoekers meestal aannemen dat negatieve attitudes tegenover prostituees, net als vandaag, overheersend waren. Dit komt doordat ze uitspraken van filosofen zoals Plato en Aristoteles die negatief stonden tegenover erotische expressie, veralgemenen, terwijl deze niet representatief zijn. Daartegenover stelt Cohen dat Atheense prostitutie overal aanwezig was en wettelijk erkend was. Komediedichters zoals Euboulos en Philemon loofden prostitutie als een deugdzaam alternatief voor overspel. De connectie met Aphrodite als patrona van hetairen en de heilige prostituees in haar heiligdommen, zorgde voor een sociale legitimiteit. Ook de reeds vermelde link van Solons bordelen met democratie, interpreteert Cohen als een bewijs voor de morele goedkeuring van prostitutie. Wat daarentegen wel als moreel onaanvaardbaar werd geacht, was het werken van vrije personen onder één werkgever over een langere periode en op regelmatige basis. De Athener moest ten alle koste associatie vermijden met slavernij en wanneer hij werkte voor een ander, werd zijn onafhankelijkheid hierdoor bedreigd. Het ontvangen van loon was kenmerkend voor een slaaf en zelfs de positie van opzichter van een landgoed werd meestal door slaven vervuld. Het draaide niet rond de aard van het werk, maar rond de structuur van de werkrelaties, aangezien sommige functies zowel door slaven, metoiken (buitenlandse inwoners) als burgers konden ingevuld worden. Cohen haalt hierbij als voorbeeld aan dat een slaaf en zijn meester in een trireem naast elkaar dezelfde functie konden uitvoeren. Verder werden vele taken in het huishouden zowel door slaven als door de vrije vrouwen van het huis uitgevoerd. Wanneer een vrije burger toch in dienst van iemand anders werkte, was dit meestal voor een korte periode en slechts zelden voor één enkele werkgever. Op die manier vermeed men de indruk van in dienst te zijn. Bordelen waren dus in principe enkel voor slaven gepast conform met deze ingesteldheid en dit was ook meestal het geval. Aan de andere kant staan de hetairen, die meestal vrij waren en elke connectie met slavernij uit de weg gingen. ‘Free Athenian purveyors of erôs sought carefully to avoid all suggestion of dependence, and sought to manifest their autonomy through elaborate, sometimes seemingly recherché, mechanisms.’’30 Contracten waren één mogelijkheid om hun onafhankelijke werkrelatie te benadrukken, maar Cohen interpreteert ook verschillende andere typische eigenschappen van de hetaire, zoals we die ook bij onze auteurs zullen tegenkomen, als indices van hun ‘moreel correcte’ werksituatie. ‘Other manifestations included control over one’s physical and familial surroundings, including the ownership of valuable personal property (the antithesis of servile confinement in a brothel), the freedom to choose the clients with whom one associated (the antithesis of compulsory sexual 30
Cohen (2006): 109
15 submission to any would-be purchaser), the provision of reciprocated largess to one’s lovers, the appearance of leisurely dedication to cultural and social activities, and the pursuit of work not merely as an economic necessity but also as a mechanism of self-definition.’31 Cohen biedt een verdiepend inzicht in de ethische kant van economische aspecten van de prostituee die Davidson en Kurke bespraken, maar toch heeft zijn artikel enkele tekortkomingen. Eerst en vooral geeft hij geen voorbeelden van zijn stelling dat de term hetaire of porne subjectief gebruikt wordt door auteurs naar gelang het beeld dat ze willen schetsen. Bovendien ben ik niet overtuigd van zijn stelling dat prostitutie op zich niet als moreel verwerpelijk werd beschouwd. Het is niet omdat prostitutie wettelijk erkend werd en zelfs in sommige bronnen als iets democratisch wordt gezien, dat het daarom automatisch moreel aanvaard wordt. Bovendien moeten we opletten om uitspraken uit de komedie letterlijk te interpreteren. Verder is zijn argument dat slaven en meesters hetzelfde werk konden uitvoeren en slaven naast vrije vrouwen in het huishouden werkten, niet vergelijkbaar met prostitutie. Prostitutie hoort ook wel tot het domein arbeid, maar het seksuele domein en de ethiek die hiermee verbonden is, interfereert hiermee. Verder toont Glazebrook 32 aan hoe een negatief beeld van de hetaire gecreëerd wordt in rechtszaken en wat dit ons zegt over de Atheense attitudes ten opzichte van hetairen. Dit kan ook als een tegenargument gebruikt worden tegenover Cohen. Glazebrook toont aan dat de hetaire vaak gebruikt wordt in rechtszaken om de tegenstander in een negatief daglicht te stellen. Het beeld van de hetaire zelf is dat zij ‘extravagant, promiscuous, available to anyone, requiring payment, excessive in her behavior, scheming and arrogant’33 is. Neaira uit de rechtszaak van pseudo-Demosthenes LIX, is een illustratie hiervan, maar ook andere portretten in rechtszaken terug te vinden beantwoorden aan dit beeld. Redenaars contrasteren de hetairen met de sw&frwn gunh&, de ideale burgervrouw. De redenaars maken gebruik van een negatief stereotype van de hetaire om pathos bij de juryleden op te roepen. Dit stereotype werd zelfs gebruikt om vrouwen te karakteriseren die geen prostituee waren. Ze concludeert dat: ‘The use of an image of the hetaira in portraits of women of varying status indicates a double standard of sorts. Athenian society approves of female prostitution, but orators use an image of the prostitute and sexuality associated with the prostitute to judge and abuse various types of women.’34 Jammer genoeg kunnen we hieruit niet met zekerheid concluderen dat de denigrerende houding tegenover de hetaire te maken heeft met het feit dat zij in de prostitutie werkt. Het omgekeerde lijkt voor mij echter ook niet vast te staan. Daarom denk ik dat we het ethisch-economische aspect waar Cohen op wijst, eerder moeten zien als een extra dimensie in het beeld van de hetaire en de porne. Zijn antithesis moet gerelativeerd worden, aangezien het woord hetaire ook gebruikt wordt in contexten waarbij een negatief en denigrerend beeld wordt geschetst.
31
Cohen (2006): 110 Glazebrook (2006): 125-138 33 Glazebrook (2006): 127 34 Glazebrook (2006): 135 32
16 REACTIE TEGEN BINAIRE VISIE Deze binaire visie die we bij heel wat onderzoekers vinden, heeft recentelijk tegenkanting gekregen in het boek Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800BCE-200CE uit 2011. Er wordt zeker niet ontkend dat er grote verschillen zijn tussen de porne en de hetaire, maar het beeld wordt toch wat genuanceerd. Eerst en vooral wijzen Glazebrook en Henry 35erop dat de status van de prostituee veel minder vast was dan blijkt uit de dichotomie waarbij hetairen gezien worden als diegenen die de elite vergezellen naar het symposion en pornai als de laagste klasse vrouwen die een armer clientèle had in het bordeel. De status van deze vrouwen kon veranderen van een prostituee die een slavenstatus had, naar een pallake of zelfs naar een vrij persoon, die dan veel geld verdiende. Ook omgekeerd bestond de beweging. Ze halen voorbeelden aan van onder meer de redenaar Antiphon, waar een pallake bedreigd wordt terug naar het bordeel te vliegen 36 en Chrysis, een pallake, in Menanders komedie Samia wordt bedreigd terug een hetaire te moeten worden. Vervolgens bekritiseert Corner37 de oppositie die Kurke maakt tussen de hetaire en de porne op basis van hun respectievelijke toehoren tot de private sfeer en de publieke sfeer. Voor Corner daarentegen is ook de hetaire een deel van het publieke domein en brengt ze dit publieke aspect binnen in het andron38. Corner beargumenteert dat het symposion helemaal geen antistad is, zoals we bij Kurke gezien hebben. Het symposion bracht net het publieke, burgerlijke leven als ook de civiele seksualiteit naar binnen. De ruimte waarin het symposion zich afspeelde, is een eerste element van dit publieke karakter van het symposion. Het andron was een soort publieke ruimte binnen het huis. Het bevond zich vaak net naast de ingang van het huis, dicht bij de buitenwereld en was afgescheiden van het huis door een voorkamer of een ander architecturaal element. Toch kon het andron ook aan de overkant van de binnentuin liggen, waardoor de symposiasten door de binnenplaats moesten en er dus een soort van interferentie ontstond met de private sfeer. Het andron is binnen het huis een unieke plaats, omdat deze kamer in tegenstelling tot het flexibele gebruik van andere ruimtes in het huis, een specifieke functie had. De ruimte diende om symposia in te organiseren, maar ook om buitenstaanders te ontvangen en de zaken van de ‘buitenwereld’ te regelen. De man des huizes vervulde een soort dubbele functie in zijn symposion. ‘In a symposium, then, a man was a man as a member of a community of nonkin male homosociality, apart from the world of his family. He was also a man at the same time as master of his household, protecting the exclusive bounderies of his oikos even as he brought the wider world of the outside into his home.’39 Het symposion was verder geen gesloten gelegenheid. De toegang was vrij voor ongenodigde gasten, zoals te zien is bij het Symposion van Plato40. De gastvrijheid binnen het symposiongebeuren was een kwestie van een ‘mutable social network’41, eerder dan dat men lid moest zijn van een select clubje.
35
Glazebrook en Henry (2011): 4-8 Antiphon 1.14-15 37 Corner (2011): 60-85 38 Cf. infra 39 Corner (2011): 62 40 174e 36
17 De seksualiteit die binnen het symposion beleefd werd, was parallel aan de seksualiteit die in het bordeel ervaren werd. Corner verwijst hiervoor ook naar Halperin42 die meent dat de vrijheid om met prostituees seksuele betrekkingen te hebben een uiting was van mannelijke burgerlijke vrijheid. Dit was immers mogelijk voor alle mannelijke burgers van elke klasse. Het was: ‘a freedom exercised on objectified women whose subordination drew the boundary of citizenship along lines of gender, lines that cut across birth and wealth and united citizens, as men, in equal freedom.’43 Corner voegt hier nog aan toe dat de burgerlijke vrijheid werd ervaren niet alleen omwille van het feit dat het de mannelijke burger toegelaten werd anderen te gebruiken voor zijn eigen plezier, maar ook omdat hij ervoor kon kiezen. De seksualiteit die hij met zijn wettelijke vrouw ervoer, wat aanzien werd als een plicht, maakt in het bordeel plaats voor seksualiteit die omwille van het plezier en uit vrije wil nagestreefd wordt. ‘Only outside the constraints of marriage in the open, shared space of the city where civic liberty was enjoyed equally and in common by men, outside and apart from their households, could a man partake of what might be called the sexuality of liberal pleasure.’44 Dit soort seksualiteit wordt ook binnen het huis beleefd bij het symposion. Het symposion bracht de man binnen de gemeenschap van niet verwante mannen die samen improductieve, buitenhuwelijkse en antidomestic 45 seksualiteit beleefden. Voedsel en drank in het symposion werd tevens geconsumeerd omwille van het plezier en niet uit biologische noodzaak. De hetaire kan in dit opzicht als een parallel figuur gezien worden met de porne, aangezien zij als een object van ‘liberal pleasure’ gezien wordt. De seksualiteit van het bordeel wordt met andere woorden binnen het symposion gebracht. ‘In their aspect as objects of compulsion, commoditized, hired and servile, bound to necessity, hetairai represented for the symposiasts the freedom of sexual pleasure for its own sake, just as pornai did for their customers.’46 Verder was de hetaire een gemeenschappelijk goed en werd, net als het voedsel en de drank, gelijkelijk verdeeld. Ook vaasschilderingen, waarbij telkens één hetaire aanwezig was voor één symposiast, interpreteert Corner als een teken van gelijke verdeling. Bij afbeeldingen van groepsseks wordt een hetaire zelfs letterlijk door meerdere mannen gedeeld. De waarden van burgerlijke vrijheid en gelijkheid worden geprojecteerd op de figuur van de hetaire en zowel het symposion als het bordeel zijn plaatsen van de burgergemeenschap geopponeerd met de private wereld van de oikos. De hetaire en de porne blijven voor Corner verschillend en hij beaamt het feit dat sommige hetairen zich op bepaalde vlakken erg dicht bij de burgervrouw bevonden47. Anderzijds benadrukt hij dat de hetaire 41
Corner (2011): 62 Halperin (1989): 88-112 43 Corner (2011): 67 44 Corner (2011): 67 45 Corner (2011): 66 46 Corner (2011): 69 47 Hij bevestigt het feit dat hetairen konden behandeld worden als echtgenotes en dat hun beperkte zichtbaarheid in het openbaar, haar dichter bij de burgervrouw stelde dan bij de porne, zoals Davidson heeft beargumenteerd (1998): 42
18 nooit de grens overstak die de hetaire en de porne samen afscheidt van de echtgenote en dat een zekere identificatie met de porne bleef. Wat wel in contrast staat met de porne, is dat de hetaire een soort van gelijke is van haar minnaar. Het geven van geschenken maakt haar deelachtig aan een wereld waarbij geschenken een teken zijn van sociale banden. De man moet haar aandacht winnen, kan jaloers zijn en er wordt een persoonlijke relatie met haar nagestreefd. Corner meent dat deze beide aspecten van de hetaire ‘a function of the transcendent, antidomestic quality of sympotic conviviality’ 48 zijn. De seksualiteit van de hetaire is namelijk steriel, aangezien ze geen wettelijke kinderen kan baren. Zowel de pederastische homoseksuele als ook heteroseksuele contacten binnen het symposion zijn improductieve vormen van seksualiteit en dit aspect van steriliteit verklaart volgens Corner de hetaire haar ‘mannelijke’ status. ‘It is by her inclusion in this antiproductive world of male homosociality, I suggest, that the hetaira assumes her aspect as quasi male.’49
Glazebrook 50 zorgt tevens voor een problematisering van de oppositie hetaire-elite-symposion versus porne-plebs-bordeel door te focussen op de archeologische resten van en literaire verwijzingen naar bordelen, de regelgeving rond het porneion en de aard van de klanten en werknemers en werkgevers. Het porneion kon gevestigd zijn in verschillende soorten gebouwen en had meestal geen kenmerkende structuur waar men een bordeel aan zou kunnen herkennen. Het gebouw kon evengoed een smederij, een wasserij of een timmermanswerkplaats zijn. Kleine kamertjes zoals in het gebouw in de Kerameikos te Athene dat door de archeologen met de letter Z aangeduid wordt, kunnen wel mogelijks een architecturaal kenmerk zijn van bordelen. Bij Romeinse auteurs staan bordelen er vaak voor bekend om vuile plaatsen te zijn waar de omstandigheden alles behalve ideaal waren51, maar bij Klassiek Griekse teksten vinden we maar zelden dergelijke opmerkingen. De enkele commentaren die onderzoekers wel al in die richting geïnterpreteerd hebben, ziet zij helemaal niet op die manier. Ze wijst op het Z gebouw, waar tenminste twee andrones waren en waar heel wat mooi eet-, drink- en kookgerei is teruggevonden als ook zilveren juwelen. Enkele ruimtes hebben mozaïeken vloer en tuingereedschap wijst er mogelijks op een dat er een tuintje in de binnenplaats was. Samen met nog andere sites die als porneion geïdentificeerd kunnen worden, wijst dit gebouw erop dat ook porneia aangename plaatsen konden zijn die rijkere klanten konden ontvangen en dat de elite niet enkel tijdens het symposion in contact kwamen met prostituees. Glazebrook voegt wel terecht de volgende kritische bemerking toe:
127-35. Ook de exclusiviteit van sommige hetairen onderscheidt haar van de porne en stelt haar dichter bij de burgervrouw en wordt door Corner beaamd. Corner ontkent ook zeker niet dat een hetaire zich probeerde te differentiëren van de porne. 48 Corner (2011): 75 49 Corner (2011): 75 Deze waarden van het symposion zorgden voor het socialiseren van de man door hem te onttrekken aan de belangen van zijn eigen oikos en hem in een gemeenschap te brengen die een groter algemeen belang behartigt. 50 Glazebrook (2011): 34-59 51 Zoals bijvoorbeeld bij Plautus’ Poenulus vers 268. Hoewel Plautus zich baseert op de Griekse Nieuwe komedie, en de setting Grieks is, zijn de opvattingen in de Romeinse komedies tegenover prostituees Romeins en niet Grieks volgens Glazebrook.
19 ‘But a pleasant space for the clients does not necessarily mean good treatment of and good working conditions for the prostitutes themselves.’52
Dat porneia zich in de louche buurten van Athene bevonden, weerlegt Glazebrook ook. De Kerameikos buurt bijvoorbeeld, waar veel bordelen waren, was zelfs een buurt waar de Atheners hun avondwandeling maakten. Ook bij de Peiraios en nabij de Agora waren porneia gesitueerd, maar toch kan er niet echt van een ‘rosse buurt’ gesproken worden, aangezien de bordelen tussen andere winkeltjes gesitueerd waren. Het feit dat ze wel enigszins gegroepeerd voorkwamen, is niet omdat het zo gereglementeerd was, maar omdat het economisch interessanter was zich te vestigen op drukke plaatsen. Het literair materiaal toont aan dat de vrouwen en mannen die in bordelen werkten van slavenstatus waren, en ook het archeologische materiaal lijkt dit te ondersteunen53. Het lot van deze meisjes hoefde echter niet per se miserabel te zijn. Alke bijvoorbeeld, werkte eerst in een porneion als slaaf, werd dan bevrijd en was dan pornoboskousa (bordeelhoudster) van een ander porneion54. Neaira werd tevens vrijgekocht en kon haar levensomstandigheden verbeteren55. De meisjes die zich prostitueerden in het huis van Theodote, waar Sokrates een bezoekje aan brengt in Xenophons Memorabilia, waren mooi opgesmukt 56 . Het clientèle van een porneion hoefde verder zeker niet arm of van slavenstatus te zijn. De supra genoemde Alke werd bevrijd door Euktemon, een aanzienlijke man in Athene, en mannen zoals de redenaar Lysias, brachten graag een bezoekje aan de meisjes van Nikarete, die ook de pornoboskousa van Neaira was geweest. Het voordeel van deze bordelen was veelzijdig volgens Glazebrook. Hetairen konden namelijk duur zijn en de langdurige relatie met een hetaire was qua kostprijs veel meer onvoorzienbaar. Het vaderschap van de kinderen van de prostituee was ongekend en dus werden situaties vermeden waarbij bastaardkinderen toch als burger werden aanvaard57. Ze besluit het volgende. ‘While distinctions between prostitutes, venues, and possibly districts do exist, it is inaccurate to associate the porne and the porneion with only slaves and the poor.‘
Andere onderzoekers hebben eveneens hun kanttekeningen gemaakt bij de binaire indeling zoals Kurke die stelt 58, maar een bespreking hiervan zou ons te ver leiden van ons eigenlijke onderwerp.
52
Glazebrook (2011): 46 De vrouwen van het Z3 gebouw waren van vreemde origine en dus waarschijnlijk als slaven gekocht. 54 Isaios 6.20 55 Voor een goed overzicht van het leven van Neaira, zie Kapparis (1999): 31-43. Haar proces is één van de meest gebruikte bronnen voor prostitutie. 56 Xenophon, Memorabilia 3.11.4 θαὶ ζεξαπαίλαο πνιιὰο θαὶ εὐεηδεῖο θαὶ νὐδὲ ηαύηαο ἠκειεκέλσο ἐρνύζαο. Vertaling: Ze had veel dienaressen, ze zagen er goed uit en niet verwaarloosd. ἠκειεκέλσο verwijst volgens Glazebrook niet enkel naar hun goede gezondheid, maar ook naar hun opsmuk. 57 Zie bijvoorbeeld het geval van Mantias: Dem. 39.3-4 en [Dem.]40.10-11. 58 Hammer (2004): 479-512 bijvoorbeeld, argumenteert dat het bronnenmateriaal niet aangeeft dat de stad gift exchange afwees in al zijn aspecten en commodity exchange geheel als iets goed zag, en ook de elite keurde niet systematisch commodity exchange af. Geld kon ook door de stad als een bedreiging voor de cohesie en de gemeenschap van de stad, omdat geld ook het individu kan los te maken uit zijn netwerk. 53
20 CONCLUSIE Het debat hoeft ons echter niet al te veel kopzorgen geven. Corner besluit dat, hoezeer de verschillende onderzoekers ook de termen hetaire en porne proberen af te lijnen, hun onderscheid nooit past voor alle bronnen. Soms is er een groot onderscheid tussen de twee, maar op sommige vlakken hebben ze veel gemeen en soms worden de termen ook werkelijk als synoniemen van elkaar gebruikt. Dan vallen ze samen tot één categorie die dan in oppositie staat tot de burgervrouw59. Het is vooral belangrijk te beseffen dat er een grote diversiteit aan prostituees 60 was die niet zomaar in twee hokjes te plaatsen zijn. De categorieën waren in realiteit niet zo duidelijk afgelijnd en zeker niet zo binair als in sommige bronnen wel voorgesteld wordt en dit zorgt ook voor een onduidelijke terminologie. Zowel de terminologie als de realiteit fluctueren. Er waren er die rijk en beroemd waren, maar er waren ook vrouwen die zich op straat prostitueerden en leefden in erbarmelijke omstandigheden. Er waren vrouwen die tot de verbeelding spraken en waarover anekdotes tot ons zijn gekomen. Anderen die simpelweg als een stuk vlees gebruikt werden en nergens een vermelding hebben gekregen. Er waren er ongetwijfeld die oprechte gevoelens van liefde voor hun klant ervoeren, anderen die de schijn hoog hielden. Sommigen waren onder de hoede van een pornoboskous (pooier), anderen zelfstandige onafhankelijke vrouwen. Je kon vrouwen inhuren als symposiongezellin, anderen ontmoette de man maar kort in het bordeel. Ik heb in mijn bespreking zelfs de auletris en andere entertainers weggelaten die ook vaak hun seksuele diensten ter beschikking stelden na hun performance. Er was kortom een enorme diversiteit. De prostituees die we bij Alkiphron en Loukianos tegenkomen, situeren zich duidelijk aan de kant van de hetaire. Bij Loukianos komen we onafhankelijke vrije hetairen tegen die meestal een relatie hebben met één man tegelijk. Er is maar eenmaal sprake van een vrouw met slavenstatus, meer bepaald in dialoog vijftien, een muziekspeelster. De hetairen lijken in relatieve armoede te leven, hoewel er van echte ellende geen sprake is61. Bij Alkiphron komen we hetairen in een gelijkaardige situatie tegen. Het grote verschil is dat er ook enkele bekende historische hetairen brievenschrijvers zijn. Deze hetairen, zoals Phryne bijvoorbeeld, hadden financieel gezien een zorgeloos leven en verschillen hierin dus van de relatief armere hetairen. Hun glamourgehalte ligt ook een stuk hoger.
59
Cf. Corner (2011): 76-8 Voor een overzicht van de verschillende grote groepen prostitutees, zie Davidson (1998): 78-108 61 Rosivach merkt op dat deze elementen overeen komen met de situatie van de hetaire in de Nieuwe Komedie. Toch komen sommige elementen niet voor in vergelijking met de Nieuwe Komedie. Zo worden er bijvoorbeeld geen hetairen ontmaskerd als burgermeisjes. Rosivach (1998): 144-5 60
21
2. DE LITERATUUR ROND DE HETAIRE 62 Sommige van de dames in de prostitutie laten hun sporen na in de bronnen. De verhalen zijn wel met een vleugje fantasie overgoten om het concrete doel van de auteur ten goede te komen en kunnen we dus niet zomaar voor waar aannemen. Een van de bekendste hetairen Neaira 63 bijvoorbeeld, is een historisch figuur. Maar de schrijver van de redevoering waar zij in verschijnt, had natuurlijk de bedoeling de rechtszaak te winnen en bracht hierdoor beeld van haar dat in zijn voordeel zou spelen. Vele prostituees verschijnen jammer genoeg nergens en zullen voor altijd in de nevelen van de geschiedenis verborgen blijven. Ik zal nu beknopt de verschillende bronnen overlopen waarin de hetaire een rol krijgt. Zo krijgt u een idee uit welke bronnen de historici putten voor hun informatie. Ik heb niet naar een exhaustief overzicht gestreefd, maar ik wou ook vooral Loukianos’ en Alkiphrons literaire behandeling van de hetaire binnen de traditie plaatsen van auteurs die de hetaire als hun onderwerp hebben 64.
ARCHAÏSCHE PERIODE De archaïsche lyriek die gekoppeld was aan het symposion, is de vroegste attestatie van de figuur van de hetaire. Dichters zoals Anakreon van Teos (zesde eeuw v. Chr.) of Mimnermos van Kolophon (zevende eeuw v. Chr.) vermelden echter niet het woord hetaire, maar het concept is duidelijk gelijk. De jambische dichter Archilochos (zevende eeuw v. Chr.) schetst een erg negatief beeld van de hetaire als hebberig, vals, dronken en onzedelijk. Ook bij Hipponax (zesde eeuw v. Chr.) vinden we dergelijke representatie terug.
REDEVOERINGEN De processen die tegen notoire hetairen werden gevoerd zijn een belangrijke bron voor onderzoekers van de hetaire. Een belangrijk werk is redevoering LIX van pseudo-Demosthenes (vierde eeuw v. Chr.) gericht tegen Neaira. De redevoering geeft een gedetailleerd overzicht van Neaira’s carrière. Ze wordt in dit proces aangeklaagd omdat ze haar dochter Phano als burgervrouw had uitgehuwelijkt. Aspasia, die bekend is door haar relatie met Perikles, werd aangeklaagd door de komediedichter Hermippos op basis van goddeloosheid en het corrumperen van vrije vrouwen. Het is weliswaar onzeker of deze rechtszaak, net als enkele andere rechtszaken tegen hetairen die in de bronnen vermeld worden, in realiteit heeft plaatsgevonden. Zo is het mogelijk dat Aspasia’s proces een gebeurtenis vormde in een 62
Voor dit deel heb ik voornamelijk de volgende bronnen gebruikt: McClure (2003): 39-46, Skinner (2005):164-170, Henry (1995): 57-64, Vermeire (2002): 6-9, 74-6 en 103-4. Dit zijn ook de bronnen die doorheen de ganse secundaire literatuur terugkeren. 63 Een volledig boek is aan deze vrouw gewijd door Kapparis (1999). 64 Ik doel hiermee op het feit dat de hetaire in historische bronnen verschijnt zoals in de juridische speeches, maar ook in literaire bronnen zoals de komedie. Loukianos en Alkiphron situeren zich in de literaire kant van de tweedeling.
22 komedie van Hermippos. Deze Aspasia wordt ook bij Plato in zijn Menexos op een satirische manier opgevoerd en bij verschillende andere filosofische werken 65 . Verschillende andere processen zijn nog gevoerd tegen hetairen, waaronder het proces van Phryne, dat we straks zullen behandelen. Hetairen zijn ook een onderwerp in de epideiktische redevoeringen, zoals de door Athenaios vermelde Lagis van Kephalos en Nais van Alkidamas aantonen.
HISTORISCHE WERKEN Heel wat historici vermelden ook hetairen. Het is hier dat we de vroegste vermelding van het woord hetaire vinden, meer bepaald bij Herodotos. Rhodopis wordt vermeld in de context van een piramide in Egypte die mogelijks haar toebehoord. Deze vrouw toont veel van de karakteristieken die we later ook bij andere hetairen tegenkomen: ze is buitenlands (uit Tracië), wordt geassocieerd met de beroemde Charaxos en was niet afhankelijk van een pooier. Ook bij andere historici krijgen ze een vermelding, meestal dankzij hun bekende minnaars. Tot deze categorie behoort ook de biografie, prosopografie, paradoxografie en de periëgetische literatuur. In deze werken worden biografische details van de hetairen vermeld, hun relaties, hun befaamde daden of de monumenten die door of voor hen zijn opgedragen. Zo wordt bijvoorbeeld Ptolemaios, de generaal van Alexander de Grote, geassocieerd met Thais bij Ploutarchos 66. Zij jutte volgens Ploutarchos Alexander op om Persepolis in brand te steken. Polemon van Ilium bijvoorbeeld, de periëgetische schrijver uit de tweede eeuw v.Chr, documenteerde inscripties rond hetairen en wijdde aandacht aan standbeelden en wijgeschenken van deze vrouwen. Vele anekdotes die bewaard zijn, schrijven hetzelfde verhaal toe aan verschillende vrouwen. Ze zijn dan ook onderdeel van de orale traditie van het symposion. De anekdotes zijn vaak gericht tegen prominente figuren, die het onderspit delven van deze hetairen of schandelijk afgebeeld worden. Machon (derde eeuw v. Chr.) verzamelde deze anekdoten in zijn Chreia en is hiermee een voorbeeld van de ware verzameltrend in de Hellenistische periode. Te vermelden waard zijn ook de vele Hellenistische epigrammen die met de figuur van de hetaire aan de slag gaan en die waarschijnlijk oorspronkelijk gereciteerd werden in het symposion om vervolgens in een verzameling te belanden.
HELLENISTISCHE TRAKTATEN Een bijzonder genre dat in de Hellenistische periode zijn bloei kent, is het traktaat rond de hetaire. Aristophanes van Byzantium (derde eeuw v. Chr.), directeur van het Mouseion en grammaticus schreef als eerste zo’n traktaat (Peri_ tw~n )Aqh&nhsin e(tairw~n) . Vele gelijksoortige traktaten volgden, onder andere door Kallistratos en Aristarchos, beide leerlingen van Aristophanes. Mogelijks zijn dit soort traktaten geëvolueerd uit Komoidoumenoi, Komische prosopografiën. In deze werken worden de namen van 65
Voor een volledig overzicht van alle vermeldingen in de literatuur, zie Henry (1995). Aspasia wordt in allerlei genres ten tonele gebracht. 66 Alexander, 38
23 hetairen verzameld, biografische informatie waaronder hun komaf, nakomelingen en pittige details. Men poogde er ook verschillende hetairen met dezelfde naam van elkaar te onderscheiden.
KOMEDIE Het genre van de Komedie is voor onze context het belangrijkste, aangezien de parallellen met de Nieuwe Komedie in ons corpus talrijk zijn. Legrand maakte in 1907 een uitgebreide studie over dit aspect in verband met Loukianos’ dialogen. Bij Alkiphron is deze invloed evenzeer manifest. Bij Alkiphron is daarnaast de invloed van andere bronnen duidelijk, aangezien hij historische en beroemde hetairen in zijn brieven verwerkt. Later zal ik nog wat dieper ingaan op de vraag welke genres bij Loukianos en Alkiphron doorwerken. De komedie wordt traditioneel onderverdeeld in drie periodes - Oude, Midden en Nieuwe Komedie. Voor de Oude Komedie is Aristophanes de belangrijkste vertegenwoordiger. Bij hem krijgt de hetaire echter geen grote rol. De historische hetairen worden bij Aristophanes vermeld om de prominente mannen met wie zij geassocieerd worden in een negatief daglicht te stellen. Deze politieke humor ontbreekt in de Midden en Nieuwe komedie, die veel meer algemeen menselijke onderwerpen aankaarten en typetjes zoals de parasiet, de kok, of de hetaire op het podium brengen. Van de Midden Komedie is geen enkel volledig stuk overgeleverd, maar titels en fragmenten tonen aan dat de hetaire vaak een hoofdrol vervulde in het stuk. Veel stukken droegen de naam van fictionele of reële hetairen, die veelal negatief afgeschilderd werden. Voor de Nieuwe komedie is Menander de vertegenwoordiger van dienst. Bij hem wordt de hetaire wel goedhartig voorgesteld en krijgt zij een beslissende rol toegewezen. In het stuk Epitrepontes bijvoorbeeld, zorgt Habrotonon voor de hereniging van Pamphile en Kharisios. Kharisios had Pamphile verkracht voor hij met haar trouwde. Eenmaal getrouwd, legde Pamphile haar kind te vondeling, niet wetende dat haar eigen man de toenmalige dader was. Kharisios op zijn beurt verlaat zijn vrouw op vermoeden van overspel. Habrotonon zorgt voor de ontrafeling van dit mysterie en toont hierbij haar goede karakter. Dit is trouwens vaak het probleem waar de Nieuwe Komedie om draait: twee geliefden worden door een of ander obstakel ervan verhinderd samen te zijn. Hierbij wordt ook soms een hetaire ontmaskerd als de lang geleden ontvoerde dochter van een Atheense burger.
ATHENAIOS Als laatste verdient Athenaios’ Deipnosophistai hier even de aandacht, eerst en vooral omdat vele van de bovenvermelde werken worden geciteerd in zijn werk. Van vele werken is het citaat bij Athenaios zelfs het enige wat we over hebben. In dit werk gooien een dertigtal disgenoten elkaar passages van allerhande auteurs in verband met het symposion naar de oren. Thema’s zoals eten, drinken, muziek, parasieten, hetairen enzovoort passeren de revue. Het werk bestaat uit verschillende boeken, waarvan het dertiende boek, peri_ gunaikw~n, van groot belang is voor onderzoek naar seksualiteit en gender in de Oudheid en
24 meer specifiek naar de hetaire. Hij leefde rond het einde van de tweede eeuw n. Chr., begin derde eeuw n. Chr. en is dus net als Alkiphron en Loukianos te situeren binnen de Tweede Sofistiek.
25
LITERAIRE ACHTERGROND 1. TWEEDE SOFISTIEK 67 In wat volgt zal ik de belangrijkste kenmerken van de Tweede Sofistiek beknopt weer geven. Bij de analyse van het corpus zal ik dan nog telkens dieper ingaan op enkele specifieke aspecten. De term Tweede Sofistiek wordt gebruikt om de periode van 50 n. Chr. tot 250 n. Chr. aan te duiden. Dit is wanneer in het Griekstalige deel van het Romeinse Rijk een atavistische cultuur zijn volle bloei kent. Uit deze periode is een enorme hoeveelheid literatuur overgeleverd: Galenos’ werk alleen al is bijna meer dan wat uit Klassiek Athene tot ons is gekomen. De term zelf is ontleend aan Philostratos, de auteur die de levens neerschreef van de sofisten, figuren die het meest opmerkelijke fenomeen van deze periode vormen. Hoewel het moeilijk is deze mannen precies te definiëren, hebben we in het algemeen te maken met concertredenaars die meestal à l’improviste fictieve redevoeringen naar voor brengen voor een publiek van aristocratische en gecultiveerde mannen. Deze trokken ook vaak rond en boden gegoede jongeren gevorderd retorica onderwijs aan. Philostratos duidde met zijn term precies deze beweging van om het met de termen van Gyselinck te zeggen- ‘vanuit ons standpunt ijlhoofdige, verwaande en volstrekt anachronistische cultuursnobs met filmsterachtige kapsones’68. Hij heeft het ook over een eerste sofistiek, meer bepaald de gouden vijfde eeuw van Athene, met als grote held Georgias van Leontini, de eerste die zijn talenten etaleerde in een geïmproviseerde redevoering en tevens een enorm cultureel en politiek prestige uitstraalde. Op die manier wortelt hij de latere sofisten, die vanaf Nero hun opkomst kennen, in de traditie. Nu wordt de term veel breder gebruikt en wordt de periode als geheel ermee aangeduid. Naast sofisten waren ook auteurs actief die in dezelfde retorische technieken geschoold waren en een zelfde poëtica hanteerden. Hieronder vinden we onder andere Athenaios, Cassius Dio, Dio van Prusa, de auteurs van de Griekse Roman zoals Longos, en niet te vergeten Loukianos en Alkiphron. Auteurs zoals Galenos of Ploutarchos die andere waarden uitdroegen, liepen er natuurlijk ook rond. Een gloed van nostalgie doordringt in deze periode de cultuur van de Griekse elite en dit archaïsme beperkt zich allerminst tot de literatuur. Zo probeerden bijvoorbeeld verschillende steden in Klein-Azië hun geschiedenis of mythologie te verbinden met het oude Griekenland of een Griekse held en historici interesseren zich enkel in de periode van voor de dood van Alexander de Grote. Nostalgie naar het verleden is een constante karakteristiek van de Griekse literatuur, waarbij Nestor reeds het ‘vroeger-washet-beter’ beeld oproept in Ilias XI. Demosthenes verlangt evenzeer met zijn anti-Macedonische houding terug naar verloren glorie. En aan de Hellenistische hoven streefden de heersers een Griekse culturele identiteit na waarvoor ze veel energie spendeerden aan het verzamelen, classificeren en imiteren van het verleden. Toch is er in de Tweede Sofistiek meer aan de hand. Er is een enorme intensivering van de mate waarin men zich identificeert met de Klassieke Grieken en de verbondenheid die men met dit verleden voelt is intens. Dit alles is belangrijk bij de identiteitsvorming van de elite.
67
Voor dit deel heb ik de volgende bronnen gebruikt: Anderson (1993): 1-12, Gyselinck (2003): 101-111, Hopkinson (2008): 3-8, McClure (2003): 27-33, Rosenmeyer (2001): 256-262, Swain (1996): 1-13, Whitmarsh (2005): 1-22. 68 Gyselinck(2003): 101
26 De elite construeerde zijn eigen Griekse en aristocratische identiteit rond het bezitten van paidei&a, wat men het best kan vertalen als Cultuur. De aristocraat moest kunnen tonen dat hij het Attisch machtig was, kennis had van alle canonieke werken en dat de technieken die hij in zijn retorische opleiding had ingestudeerd voor hem kinderspel waren. Dit Attisch stond ver verwijderd van de ‘gewone’ Griekse taal, de Koine, die in deze periode de spreektaal was en dit heeft duidelijke bedoelingen: ‘ (...) het staat vast dat de Griekse elite streefde naar een ‘klassiek Attisch’ om zich daardoor als pepaideume&noi (pepaideumenoi), ‘ontwikkelde lieden’ te onderscheiden van het gewone volk, dat over tijd noch middelen beschikte om de langdurige en intensieve scholing te kunnen volgen die hiervoor noodzakelijk is. ‘ 69 In de retorische opleiding was vooral mimesis belangrijk, het navolgen van de Klassieken. Dit betekent allerminst dat originaliteit uitgesloten was, maar deze situeert zich niet op het vlak van de inventio. Door het verrassend presenteren van gekende topoi via het kunstig aanwenden van de juiste retorische technieken, kon men zijn eigen creativiteit laten zien. De reden voor het uitgesproken Griekse karakter van de identiteit die nagestreefd werd, is vinden in de politieke en economische situatie waarin deze aristocraten zich bevonden. Griekenland en de gebieden die sinds Alexander de Grote gehelleniseerd waren, werden vanaf de tweede eeuw v. Chr. ingelijfd door het Romeinse rijk. ‘In our period it was Rome-now permanently established as their political master and cultural rival-which particularly challenged them to say who they were. This is surely a key reason behind the intensified awareness of their Greekness. It also accounts for its mode of expression. For since Greek identity could not be grounded in the real political world, it had to assert itself in the cultural domain and do so as loudly as possible.’70 De pax romana die Augustus had gerealiseerd, zorgde bovendien voor een enorme economische bloei waardoor de elite op een of andere manier hun economisch kapitaal wou omzetten naar symbolisch kapitaal. Op politiek niveau had de aristocratie op lokaal vlak wel nog een zeker zeggenschap, maar van echte onafhankelijkheid zoals in de vijfde en vierde eeuw v. Chr. is er geen sprake. Toch is de situatie niet zo eenvoudig dat men van een anti-Romeinse beweging kan spreken. Gabba 71 benadrukt in zijn artikel zelfs de culturele en politieke symbiose van de Griekse en Romeinse elite in de tweede eeuw n. Chr. . Paideia kon bovendien ook een hulpmiddel zijn om je politieke carrière waar te maken op rijksniveau. Herodes Attikos bijvoorbeeld, multimiljonair en sofistische sterperformer bekleedde de positie van consul. Verschillende keizers toonden bovendien een oprechte interesse in de Griekse cultuur. Denk maar aan Hadrianus en Marcus Aurelius. Toch moet ook dit ambigu geïnterpreteerd worden volgens Whitmarsh. De Romeinen stonden immers de status van experten in cultuur wel toe aan de Grieken, maar het machtsdomein van de Griek werd ook hiertoe beperkt. Cultuur mochten de Grieken hebben, maar politieke macht was ideologisch gezien weggelegd voor de Romein.
69
Gyselinck (2003): 110 Swain (1996): 89-90 71 Gabba (1982): 43-65 70
27
2. DE POPULARITEIT VAN DE HETAIRE IN DE TWEEDE SOFISTIEK Niet alleen Loukianos en Alkiphron wijden veel aandacht aan de hetaire, maar ook Athenaios bijvoorbeeld springt op de boot 72. Maar vanwaar komt deze fascinatie voor deze figuur binnen de Tweede Sofistiek? Een eerste verklarende element volgens McClure73 is het feit dat de hetaire haar hoogtepunt kende in de vierde eeuw v. Chr., de periode waar de Tweede Sofistiek zo naar terug hunkerde. ‘As literary and social type produced and put into circulation by classical Athenian authors, the courtesans held special interest for Second Sophistic writers, who lived and wrote under Roman rule and yet continued to stress their close identification with Hellenic culture.’74 De figuur van de hetaire in de maatschappij van Alkiphrons en Loukianos’ tijd was op het randje van uitsterven bedreigd, en de piek van haar bestaan in de literatuur als ook als historische entiteit lag al een goede vierhonderd jaar achter hen. In dit opzicht kan de literaire hetaire gezien worden als iemand die ‘uniquely embodies the decadent aesthetic of Second Sophistic literature, with its perference for artifice’. Ze is verworden tot een cultureel symbool en heeft dezelfde culturele status als kunstobjecten of literaire werken van het Klassieke tijdperk, een proces dat reeds begonnen was in de Hellenistische periode met bijvoorbeeld zijn traktaten over hetairen. Ze roept het beeld op van het Klassieke Athene, maar doet terzelfder tijd haar publiek eraan herinneren dat dit tijdperk voorgoed voorbij is. Wat McClure hier beweert voor Athenaios, geldt evengoed voor onze auteurs. ‘Dislocated from her original context, the hetaera in Athenaeus serves as a metonymical construction, an object of substitution and a vehicle of nostalgia that both recalls the original loss and yet simultaneously distances the subject from that for which it longs.’ Toch moeten we McClures observaties nuanceren, aangezien de hetaire ook in de Hellenistische periode toch heel wat aandacht kreeg in de literatuur. De voorgestelde piek, neergang, en heropleving moet dus fijner onderverdeeld worden. Er was een literaire piek in de Klassieke periode, maar ook in het Hellenisme was een niet geringe literaire aandacht voor de hetaire. Een tweede aspect dat volgens McClure haar populariteit kan verklaren, is het nieuwe accent in de Tweede Sofistiek op urbanisme75. De steden van het oude Griekenland, zoals Athene, Ephese of Smyrna, waren belangrijke centra geworden van de sofistische wereld. In de literatuur komt dit urbanisme tot uiting door de Griekse stad als centrum van Helleense beschaving, in contrast te stellen met het barbaarse karakter van het platteland, zoals dit bijvoorbeeld in de Roman gebeurt. Het associëren van prostitutie en de stad is een typisch topos die in heel wat literatuur voorkomt. Zo bijvoorbeeld Dio Chrysostomos, die in zijn zevende redevoering76 prostitutie gelijkstelt met andere immorele activiteiten die volgens hem typisch zijn voor de stad. Hieronder valt onder andere pederastie, overspel en voorhuwelijkse seksuele contacten. Ook in het Gilgamesj epos is het de prostituee die de primitieve man Enkidoe binnenleidt in de menselijke beschaving. De Bijbel staat eveneens vol met beelden van de stad als een prostituee. Deze link is ook 72
Ook Ploutarchos bijvoorbeeld geeft haar aandacht: cf. infra voor voorbeelden van andere auteurs. McClure(2003): 1-6 74 McClure (2003): 2 75 McClure (2003): 28 en voetnoot 11: 207 76 7.133-152 73
28 expliciet zichtbaar in de namen van sommige prostituees die naar steden verwijzen, zoals Abydos, Antikyra, Skione, Nysa en Olympia. De ontwikkeling van een nieuw moreel klimaat wat betreft het huwelijk kan ook gerelateerd worden aan het aantreffen van de hetaire in de literatuur. Swain ziet deze verandering in ethiek weerspiegeld in de Roman77, maar merkt op dat het idee van een ‘gelukkig huwelijk’ terug te voeren is tot Penelope en Odysseus. Toch is er in deze periode iets meer aan de hand. ‘The interesting development in our period [de Tweede Sofistiek] is that the idea of ‘conjugality’, that is, of a marriage according at least in theory a proper integration of the wife and of the husband together as a couple (as opposed to the meticulously distinct position held by the spouse in Xenophon’s Oeconomicus), now seems to have become a subject of serious discussion and thought among men conducted in tandem with a depreciation of the traditional male homoerotic relationship (‘Greek pseudo-homosexuality’).’78 Deze nieuwe soort verbondenheid tussen man en vrouw is te linken aan het Stoïcisme, dat heel populair was in deze periode. Toch is het moeilijk om verandering in de realiteit toe te schrijven aan theoretische reflecties. In de Stoa kan dit aspect reeds in het midden van de tweede eeuw v. Chr. gezien worden bij Antipater van Tarsos en kent zijn navolging bij Musonius Rufus en Seneca 79en vervolgens bij Epiktetos en Ploutarchos bij de overgang van de eerste naar de tweede eeuw n. Chr. In de tweede eeuw is Hierokles hier een getuige van. Het huwelijk wordt in de Tweede Sofistiek gezien als een plicht tegenover de stad en een deel van het leven van de wijze. De wederzijdse trouw die we hier vinden, staat in fel contrast met de seksuele ethiek die in de Klassieke periode gangbaar was. Het ideaal was vrouwelijke kuisheid en mannelijke gematigdheid, waarbij seksuele contacten met niet-burgervrouwen getolereerd werd, zolang men de zelfcontrole behield. Tevens past de veroordeling van de homo-erotische relatie binnen deze trend. Ploutarchos zijn e)rwriko&j bijvoorbeeld, bespreekt de voor- en nadelen van homoseksuele en heteroseksuele liefde, waarin geconcludeerd wordt dat seksuele en spirituele liefde enkel binnen de grenzen van het heteroseksuele huwelijk kan gerealiseerd worden. Ook hetairen krijgen een rol in Ploutarchos’ debat. In Achilles Tatios’ roman Leukippe en Klitophon, komt ook zo’n debat voor, waarbij Kleitophon, het opnemend voor de heteroseksuele liefde, zijn ervaring met prostituees aanhaalt als bewijs voor zijn expertise 80 . Een gelijkaardig debat structureert het dertiende boek van Athenaios 81 Deipnosophistai, waarin Kykoulkos, de cynische filosoof, en Myrtilos, de grammaticus, allerhande citaten naar voor schuiven waarin hetairen een rol spelen. De eerste bouwt een invectief op tegen hetairen, terwijl hij bordelen prijst. De tweede doet net het omgekeerde. Hiervoor is een lofrede gehouden op echtgenotes door andere deelnemers van het symposion82. De hetaire verschijnt vaak wanneer deze ethische discussies worden gevoerd.
77
Swain (1996): 118-131 Swain (1996): 119 79 eerste eeuw n. Chr. 80 II.37-38. Dit debat komt verder ook voor in de Amores, toegeschreven aan Loukianos. Ook hier moet pederastische liefde de nodige kritiek ondergaan, Swain (1996): 123-4. Verder vertoont ook Dion Chrysostomos zevende redevoering deze thema’s, Swain (1996): 125-6 81 Zie McClure (2003): 79-81voor de structuur van dit debat. 82 De redenenen voor deze morele verandering zijn speculatief. Zie Swain (1996): 127-130 78
29 Binnen deze Stoïsche waarden, kan de hetaire verder een specifieke rol vervullen bij het uitbeelden van heteroseksuele liefde. Paradoxaal genoeg (tenminste op het eerste zicht), argumenteert Ploutarchos dat de Nieuwe Komedie met zijn hetairen een genre is dat het verlangen naar je eigen echtgenote kan doen opwekken, aangezien er geen pederastische liefde in afgebeeld wordt. McClure argumenteert dan ook dat de afbeelding van de hetaire in de literatuur binnen deze context van veranderde seksuele ethiek kan gezien worden. ‘The courtesan, with her obscure social status, by turns possessing the refinement of a respectable matron and yet sexually available, served as the perfect literary vehicle for representing heterosexual desire as early as the comedies of the late fourth century.’83
Een verdere verklaring voor haar populariteit in de Tweede Sofistiek vinden we bij Anderson84. Hij plaatst de aandacht voor de hetaire, samen met die voor de parasiet, binnen een attitude van ‘learned relaxation’85, waarbij de verschillende auteurs op een speelse manier met hun paideia omgaan. Anderson ziet hierin de invloed van Plato aan het werk, die hij ‘the patron of the scholar on holiday’ 86noemt. Plato plaats zijn filosoferende personages namelijk in een ontspannen omgeving zoals een symposion, een ontspannende wandeling of in de worstelschool. Maar ook de retorische opleiding, die van jongs af aan startte en hierdoor motieven aangepast aan kinderen behandelde, zorgde voor het aanscherpen vaardigheden die absurditeit combineerden met vernuftigheid en biedt dus een verdere verklaring voor deze ‘learned relaxation’. Het resultaat van deze houding treffen we in de literatuur aan onder de vorm van zogenaamde adoxa wat duidt op het prijzen van onwaardige onderwerpen, zoals blindheid of kaalheid 87 , maar vindt ook zijn uiting in de aandacht voor exotische bijzonderheden en roddels over bekende historische figuren. Eveneens in het spel met Homeros en zijn populair bediscussieerde biografie88 komt hun smaak voor het absurde naar boven. Dit uit zich ook in enkomia op bijvoorbeeld Thersites, een van de meer obscure karakters uit Homeros, of aandacht voor Protesilaos, die de minst succesvolle en kortste rol vervulde in de Ilias 89. De sofistische symposia, zoals die van Athenaios en Loukianos, zijn nog een voorbeeld van deze attitude. Waar bij Plato of Xenophon voedsel amper een rol had gekregen, geeft Athenaios paradoxaal genoeg blijk van zijn paideia via een uitgebreide behandeling van allerlei lekkernijen. In de Tweede Sofistiek worden de imposante gebeurtenissen uit het roemrijke
83
McClure (2003): 33 Anderson (1993): 171-199; specifiek over de hetaire en de parasiet: 183-5. 85 Anderson ziet dit ook letterlijk in de literatuur verschijnen: ‘(…)we find Philostratus picturing Favorinus and Herodes amusing themselves as they listen to the bad Greek of their oriental slave Autolekythos;while Lucian establishes at the beginnin of Verae Historiae that relaxation is necessary after serious reading and so sets his audience or reader a tour the force of source hunting.’ Anderson(1993): 173 86 Anderson (1993): 173 87 Bijvoorbeeld Dio Chrysostomos prijst haar, Loukianos schrijft een enkomion over de vlieg, Fronto over slaap, rook en stof. 88 Dio Chrysostomos in zijn elfde redevoering valt de leugens van Homeros aan, Loukianos in zijn Dialogen van de doden en ook in de Ware verhalen neemt allerlei aspecten van Homeros op de korrel. Verder speelt ook Heliodoros’ Ethiopika 3.14 2f en 15.1 met zijn biografie. 89 Philostratos geeft hem een centrale rol in zijn Heroikos. Voor nog meer voorbeelden, zie Anderson (1993): 174176. 84
30 Atheense verleden worden belicht vanuit een lichtvoetig perspectief en grootse figuren uit de geschiedenis worden in hun zwakheden getoond90. Ook de interesse voor parasieten en hetairen past binnen dit kader. Door het verminderen van de populariteit van het genre van de komedie, waarbij deze personages op de planken stonden, kwamen ze los te staan van hun oorspronkelijke context en kregen een zelfstandige plaats binnen de ethopoeia. ‘And there they illustrate the sophistic quality under discussion: because they are the character types least likely to epitomise the genuine cultural heritage of classical Athens, there is a certain perverse sophistication in allowing them to do so.’91 De paradox was dus een geliefd aspect van de sofistische poëtica, en de hetaire als sociaal marginaal figuur, die filosofen op hun plaats stelt en prominente figuren in hun minder luistere momenten ten tonele brengt, is een ideaal figuur hiervoor. Elk van de aangehaalde aspecten speelt een rol in de interesse voor de hetaire. Maar er is meer. De opzet van mijn eigen analyse zal aandacht geven aan de eigenschappen van de hetaire die in het bijzonder de belangstelling van onze twee auteurs voor deze dame verklaren. Ze vertoont namelijk grote gelijkenissen met de sofist. De sofistische auteurs kunnen aspecten van de hetaire die meestal reeds een lange traditie hebben zo uitkiezen, dat een beeld van haar naar voren komt dat verdacht veel eigenschappen gemeenschappelijk heeft met dat van hun schepper. Op die scheppers zullen we nu in het volgende deel wat dieper ingaan.
90
De tiran Agathokles bijvoorbeeld, draagt een pruik bij Aelianos’ Verae Historiae 11.4, Demetrios Poliorketes gaat naar Lamia, zijn hetaire, in zijn wapenuitrusting bij Athenaios 10.435d. Voor meer voorbeelden zie Anderson (1993): 180-183. 91 Anderson (1993): 183-4
31
ALKIPHRON EN LOUKIANOS 1. ALKIPHRON 92 ALKIPHRON, EEN ONBEKENDE ZIEL Alkiphron is een auteur die zelfs voor veel classici onbekend is. Toch is er de laatste jaren een vermeerderde interesse in deze figuur, voortvloeiend uit de toegenomen interesse voor de Tweede Sofistiek in het algemeen. Er is zelfs een Nederlandse vertaling van een selectie van de brieven beschikbaar uit 2000 van Hein Van Dolen. Over Alkiphron zijn geen biografische details gekend. De dadels en kamelen in zijn brieven bieden in geen geval een trefzekere aanwijzing voor een oosterse origine, zoals wel eens beweerd is. In de Oudheid zelf komen we Alkiphron nergens tegen en het is pas in de Middeleeuwen dat er sporen van hem te vinden zijn. De twaalfde eeuwse Johannes Tzetzes, grammaticus en commentator, noemt hem retor, net als enkele andere manuscripten. Dit zou kunnen betekenen dat Alkiphron zelf een epideiktische pronkredenaar was of les gaf in de retoriek. De twaalfde eeuwse Eustathios, in zijn commentaar op de Ilias, noemt hem a)ttikisth&j, wat een verwijzing is naar zijn archaïsche taalgebruik. De consensus over de datum van Alkiphron is dat hij op het einde van de tweede eeuw n. Chr. actief was. Dit wordt gesteld op basis van de gelijkenissen die hij vertoont met andere auteurs, zoals Loukianos en Ailianos. Op basis van de referentie in brief 4.19 naar Memnon, een bekende zanger uit de tweede eeuw n. Chr., dateert Baldwin93 hem niet later dan het eerste decennium van de derde eeuw n. Chr.
DE BRIEVEN Het corpus van Alkiphron bestaat uit een 123-tal brieven en fragmenten die overgeleverd zijn in verschillende volgordes. Bij sommige manuscripten zijn de brieven gegroepeerd volgens de personages: vissers, boeren, klaplopers en hetairen. Andere manuscripten geven de brieven niet gegroepeerd weer en het is bijgevolg onmogelijk te zeggen of het de intentie was van de auteur de brieven in vier delen te ordenen. De lengte van de brieven zijn in het algemeen vrij kort, maar in het vierde boek komen ook enkele langere brieven voor zoals het paar rond Menander en Glykera 94. De brieven staan meestal los van elkaar, hoewel er soms wel een antwoord wordt voorzien, en echte plotontwikkelingen of karakterevoluties ontbreken. Een uitzondering hierop vormt het vierde boek van de hetairen, waar we te maken krijgen met personages die in verschillende brieven terugkomen. Hierdoor kunnen we een blik werpen op een nauw verweven groepje vriendinnen die soms ook vijanden van elkaar
92
Voor dit deel heb ik de volgende bronnen gebruikt: Anderson (1993): 190-1, Casevitz (2002): 247-57, König (2007): 259-82, Ozanam (1999): 11-39, Rosenmeyer (2001): 255-285, Schmitz (2004): 87-90, van Dolen (2000): 510. 93 Baldwin (1982): 253-4 94 4.18 en 19
32 worden. De lezer heeft er meer het gevoel een verhaal te volgen, maar toch ontbreken ook hier uitgewerkte plotontwikkelingen. Bakchis bijvoorbeeld, komt in maar liefst zes van de negentien brieven voor en ook Glykera verschijnt meerdere malen op het toneel. Toch vormt het corpus wel één geheel, dit door de terugkerende thema’s die de verschillende delen verbinden. De liefde bijvoorbeeld is logischerwijs bij de hetairen aanwezig, maar ook de vissers en de boeren blijven niet gespaard van liefdesleed. Centraal staan ook de miserie en het klagen: vissers en boeren over hun zware leven met harde en soms onsuccesvolle arbeid, parasieten krijgen het zwaar te verduren, ondergaan spot en hebben het moeilijk eten te vinden, hetairen klagen over het gedrag van hun minnaars. Veel van de personages dromen dan ook van plaats te wisselen in de maatschappij95. Zo verschijnt in brief 2.2 bijvoorbeeld een boer die net wakker wordt uit een fantastische droom: hij was rijk, leefde in de stad, had enorm veel slaven en was beladen met sieraden. Helaas was het allemaal slechts een droom, de sociale orde blijft behouden. In vergelijking met Loukianos, zijn de karakters veel minder uitgewerkt, maar dit hoeft niet per se als iets negatief beschouwd te worden. ‘On est donc bien en présence d’un choix délibéré d’écriture: celui d’une forme courte, souvent allusive, qui suggère plus qu’elle ne décrit et préfère effleurer le sujet, laissant au lecteur cultivé le soin de poursuivre.‘96 De brieven zijn charmant en geven op het eerste zicht de impressie ons eindelijk de stem van de kleine man uit de Oudheid te laten horen. Eindelijk zien we het symposion niet vanuit het perspectief van de filosofen, maar nemen parasieten het woord en eindelijk krijgen de beroemde en minder befaamde hetairen zelf een stem. De eerste drie boeken tonen de gewone mens met zijn kleinmenselijke problemen, maar het wordt hierbij wel duidelijk dat het voor hem een kwestie van leven of dood is wanneer er geen brood op de plank komt. In het vierde boek maakt dit plaats voor sensationele verhalen en meer ‘luxueuze’ problemen. Men heeft het in de literatuur vaak over het treffende realisme van Alkiphron. ‘Door het streven van Alkifron om de vroegere sfeer zo nauwkeurig mogelijk te treffen krijgen op overtuigende wijze een kijkje op het bestaan van de kleine luiden in Attika gedurende de bloeitijd van het land.’97 Ook Rosenmeyer duidt het oog voor detail en de minutieuze informatie als een poging om ‘historical realism’98 te verkrijgen. Zo beschrijft bijvoorbeeld een visser in brief 1.1, geadresseerd aan een andere visser, nauwkeurig hoe de vishandelaren zijn vangst opkochten. εὐζὺο νὖλ ὀςλαη πιεζίνλ, θαὶ ηὰο ἀζίιιαο ἐπσκίνπο ἀλειόκελνη θαὶ ηὰο ἑθαηέξσζελ ζππξίδαο ἐμαξηήζαληεο θαὶ ὑπὲξ αὐηλ θαηαβαιόληεο <η>ἀξγύξηνλ, ἄζηπδ’ ἐθ Φαιήξσλ ἠπείγνλην. Vertaling: Meteen kwamen de vishandelaren opdraven. Ze droegen het juk op de schouders met aan weerskanten een mand. Toen ze ons met klinkende munt hadden betaald, gingen ze ijlings de weg op die van Faleron naar Athene leidt.99 95
De hetairen vormen hier een uitzondering op. Ozanam (1999): 24, Baldwin (1982): 253-4 97 van Dolen (2000): 6 98 Rosenmeyer (2001): 268 96
33 Deze informatie is niet bedoeld voor de geadresseerde visser, die normaal gezien wel weet hoe zo iets in zijn werk gaat, maar het heeft als doel de externe lezer te overtuigen van het realisme van de scene. Bij nader inzien, echter, hebben we helemaal niet met realisme te maken dat ons het ongekende verleden laat aanschouwen. Alkiphron houdt zich liever bezig met een ‘jeu de lettrés’100. De brievenschrijvers zijn duidelijk gebaseerd op personages uit de komedie. Boeren verschijnen bij Aristophanes’ Acharneis en de titel Agroikos van de verloren komedie van Antiphanes wijst ook in die richting. Menander schreef een stuk met de titel Georgos en in de Halieis staan vissers op het podium. Ook Plautus’ Rudens is in deze categorie te situeren. Bij Aristophanes, Menander, Plautus en Terentius krijgen ook hetairen en parasieten een rol toebedeeld. De parallellen met gekende stukken van Menander 101 zijn talrijk en de ontleningen zijn onmiskenbaar102. Aangezien er zo weinig van Menander is overgeleverd, ontgaan ons waarschijnlijk veel parallellen. Er zijn zelfs pogingen geweest om tekst van Menander te reconstrueren via Alkiphron 103. Specifiek voor onze hetairen, doet de goedhartige Bakchis denken aan Habrotonon uit Epitrepontes, Chrysis uit Samnia en de meretrix uit Hecyra van Terentius. Niet alleen personages, maar ook situaties in de brieven doen denken aan de komedie: confrontaties tussen vader en zoon, goedgelovige personages die bedrogen worden, ontvoeringen. Vooral het derde boek heeft net als de komedie een humoristisch effect. De klaplopers halen namelijk allerlei trucks uit de kast om toch maar aan een lekker hapje te raken. Volgens Ozanam is verder het ‘caractère sentimental’ 104 van Menanders stukken van grote invloed geweest op Alkiphrons werk. Liefdesperikelen komen bij elk van de groepen voor en nemen vaak een wrede wending: de minnaar van een hetaire moet huursoldaat worden omdat zij hem alles heeft ontnomen of een jonge weduwe wordt verkracht door een afgewezen man. Motieven in de liefdeshistoriën doen soms herinneren aan de elegie. De exclusus amator Simalion uit brief 4.8 bijvoorbeeld, of metaforen om de schadelijke effecten van de liefde uit te drukken zijn voorbeelden hiervan. Het is echter moeilijk te zeggen of dit een directe invloed is van de Alexandrijnse dichters die tot voorbeeld dienden van auteurs zoals Catullus, Propertius, Tibullus of Ovidius. De elegici zelf bewonderden namelijk Menander 105, en veel elementen van hun poëzie zijn geïnspireerd op de komedie. De vraag is dus of de invloed van Menander wat dit aspect betreft, direct, of indirect via de elegici heeft plaatsgevonden. De zelfde opmerking geldt ook voor de Roman. De stormen, piraten, dieven, de pastorale toon bij sommige van de boerenbrieven en ook het uitje in brief 4.13 met een picknick in openlucht zijn motieven gemeenschappelijk aan de roman. De roman heeft echter zelf veel ontleend aan Menander en opnieuw is de bron van invloed dus moeilijk te bepalen. Verder zijn de ‘curieuze namen’106, zoals van Dolen ze noemt, geïnspireerd op de komedie, meer bepaald bij de figuren van de klaplopers. van Dolen geeft heerlijke vertalingen voor enkele van Alkiphrons creaties: Klapgraag, Urenteller, Pottenlikker,
99
van Dolen (2000): 89-90 Ozanam(1999):12-15. We zullen de artificialiteit van de brieven straks nog verder bespreken in Deel 1 van de corpusanalyse. 101 Ozanam(1999): 31-36 bespreekt de invloeden op Alkiphron en wat volgt is hierop gebaseerd. 102 Zie Jacques (1907) voor Loukianos’ dialogen. 103 Kock (1886):403-9 argumenteerde dat er sporen van jambische trimeters te vinden waren in passages waar Loukianos en Alkiphron zeer verwant zijn. Hij ziet reconstrueerde op basis hiervan tekst van een verloren komedie. Zijn methode is echter niet waterdicht en het jambische ritme ligt zo dicht bij het natuurlijke ritme van de Griekse taal, dat er geen al te groot belang mag gehecht worden aan de aanwezigheid van dit ritme. 104 Ozanam (1999): 34 105 Cf. Ovidius, Amores:1.15,17-18 106 van Dolen (2000): 7 100
34 Hongerdarm, Schrokop, Boerenduivel en Groententuurder. Een bijkomende moeilijkheid in deze kwestie is het feit dat sommigen menen dat Alkiphron zich baseert op Loukianos 107. De fictionele brief is in de Tweede Sofistiek een populair genre. Maar liefst 30 briefcollecties zijn ons uit deze periode overgeleverd. De brief heeft een lange traditie in de Griekse literatuur en nam er een vaste plaats in. Homeros, Herodotos, Thoukydides, Euripides incorporeren brieven in hun werk, maar ook Plato of Epikouros hanteren de brief als medium voor hun filosofische leer. Loukianos schrijft eveneens enkele brieven. De fictieve brief kent zijn oorsprong in de progumnasmata, oefeningen die de leerlingen retoriek moesten maken tijdens hun opleiding. Bepaalde van de oefeningen bestonden erin de woorden van een bekend of fictief persoon weer te geven 108 en dit kon bijvoorbeeld de vorm van een brief aannemen. Papyri zijn bewaard met oefenbrieven van Alexander aan de Cartagers en een brief van Hadrianus aan Antoninus. De eerste fictieve brieven in proza dateren uit de eerste eeuw n. Chr. en zijn van Chion van Herakleia met zijn briefroman109.
2. LOUKIANOS 110 EEN ONGRIJPBARE MAN: LOUKIANOS’ LEVEN Loukianos is een ongrijpbare man in veel opzichten. Zijn geboorte- noch sterfdatum zijn exact gekend. Men situeert hem ongeveer tussen 120 en 180 n. Chr. Over zijn leven meent men veel meer te weten dan bij Alkiphron, maar problematisch hierbij is dat dit informatie is die Loukianos ons zelf meegeeft. Een bekend voorbeeld hiervan is Somnium sive vita Luciani, waar de auteur vertelt over een droom die hij had toen hij jong was. In deze droom verschenen Paideia en Techne voor hem, die elk hem voor zich wilden winnen, waarbij Paideia uiteindelijk de bovenhand haalt. Whitmarsh111 waarschuwt echter dat Loukianos’ echte identiteit moeilijk te achterhalen valt, hoewel Loukianos zo alom tegenwoordig lijkt in zijn werk. Wanneer Loukianos autobiografische gegevens meedeelt, moet dit eerder geïnterpreteerd worden in het kader van een zelfbewuste constructie van een ‘publicly orientated persona’112, dan als reële historische informatie. Wat los van deze problematiek wel duidelijk is, is dat Loukianos een bijzondere drievoudige identiteit bezat113. Loukianos werd geboren in het Syrische Samosata, de hoofdstad van Kommagene, een gebied dat na de verovering van Alexander de Grote gehelleniseerd werd. Daarna was het een tijd lang een onafhankelijk koninkrijkje, tot het in 72 n. Chr. in het Romeinse Rijk werd geïncorporeerd. De hellenisering in Samosata was volgens Swain beperkt tot de elite. Toch valt een zeker algemeen - soms
107
Voor een overzicht van dit debat, zie Henderson (1949):6-18 Bijvoorbeeld chreia, idolopeia, ethopoeia. 109 Ingebedde fictieve brieven telt Ozanam niet mee wanneer hij deze bewering doet. 110 Voor dit deel heb ik de volgende bronnen gebruikt: Bartley (2005): 358-67, Bartley (2009): 1-6, Gyselinck (2003): 97-124, Hopkinson (2008): 1-11, Robinson (1986): 20-21, Sidwell (2004): ix-xxiii, 155-6, Swain (2007): 1744, van Dolen (1992): 7-10, Whitmarsh (2004): 265-76. 111 Whitmarsh (2005): 82-3 112 Whitmarsh (2005): 83 113 Swain (2007): 17-44 108
35 beperkt- niveau van bilinguïsme van Grieks en Aramees wel te verwachten. Loukianos’ moedertaal was alles behalve zeker Aramees, maar de meerderheid van de bevolking was waarschijnlijk wel Semitisch en sprak een vorm van Aramees. Swain leest zijn werk De Dea Syria als een uiting van zijn Syrische identiteit en ziet religie als het enige domein waar de lokale identiteit nog mee geuit kon worden. Loukianos was ook Romein. Loukianos werkte op latere leeftijd zelfs voor de prefectuur van Egypte. Loukianos is niet zozeer pro- of anti-Romeins, zoals de polarisatie bij vele auteurs doet uitschijnen, maar is volgens Swain genuanceerd naar gelang het hem uitkomt. Zolang zijn belangen en waarden en die van Rome dezelfde waren, was er geen probleem. Het grootste deel van zijn identiteit was natuurlijk Grieks. Hij is een echt product van de Tweede Sofistiek en is waarschijnlijk zelf een tijd lang rondtrekkende sofist geweest. Toch neemt hij wel een bijzondere plaats in deze cultuur in. ‘Lucian’s attitude to Greek culture and to his own status within it is characterized by unease and awkwardness. On the one hand he constantly stresses his independence as an observer of the follies and foibles of his contemporaries. On the other there is a strong desire to be taken seriously by these same people (...).’114 Loukianos lacht met zijn tijdsgenoten en hun poëtica. Deze parodie heeft volgens Gyselinck115 echter niet enkel een destructieve functie. Loukianos zorgt immers voor culturele continuïteit van de traditie door nieuwe literaire vormen te creëren via zijn komische benadering. Loukianos wordt door geen van zijn tijdgenoten vermeld, niettemin is zijn latere receptiegeschiedenis is zeker niet zo stilzwijgend. In de Souda, een tiende eeuws Byzantijns lexicon, staat te lezen dat hij door honden uiteen werd gescheurd. Deze wrede dood heeft hij te danken aan zijn honende beschrijving van het christendom. Toch was hij in de Byzantijnse periode erg populair en werd zelfs door Joulianos nagevolgd. Verder waren onder andere More, Erasmus, Dryden, Swift en Voltaire grote bewonderaars van deze man. Zijn heden ten dage wat marginale positie binnen de canon heeft hij te danken aan het weinig lovend oordeel van enkele negentiende eeuwse Duitse filologen met hun Romantische eis voor originaliteit. Vandaag is de aandacht voor Loukianos steeds groter aan het worden. Toch is het opvallend hoe weinig monografieën over hem geschreven zijn wanneer men dit vergelijkt met de gigantische omvang van zijn oeuvre.
LOUKIANOS’ OEUVRE Gigantisch is geen overdrijving om Loukianos’ oeuvre te typeren. Ongeveer zeventig werken worden toegeschreven aan de auteur. Bartley 116 groepeert ze in drie brede klassen. Een eerste groep werken behandelt contemporaine figuren en gebeurtenissen117, een tweede groep bestaat uit satirische dialogen 118 114
Swain (2007): 23 Gyselinck (2003): 116 116 Bartley(2009): 4-6 117 Bijvoorbeeld De Historia Conscribenda, Alexandros of Demonax. 118 Bijvoorbeeld De Parasito 115
36 waar de maatschappij meer in het algemeen onder vuur komt te liggen in plaats van specifieke personen of voorvallen. Een derde categorie is meer literair van aard, waarbij de normen van populaire, filosofische en technische literatuur van zijn tijd op de korrel genomen worden. Tot deze categorie behoren ook de hetairendialogen. Het bekendste voorbeeld in deze categorie is de Verae Historiae, een fantastisch reisverhaal naar de maan waarbij grote auteurs uit het verleden en contemporaine literatuur geparodieerd wordt. Zijn corpus is voornamelijk in het Attisch geschreven 119, maar zijn kunsttaal is zeker niet feilloos 120. Een achtste van zijn vocabularium is afkomstig uit de Koine en zijn gebruik van de optatief vertoont invloed van deze volkstaal. Loukianos streefde dan ook geen ‘perfect’ Attisch na en maakte de hyperatticisten zelfs belachelijk.
DE HETAIRENDIALOGEN De hetairendialogen is een verzameling van vijftien dialogen waarin hetairen, hun entourage en hun minnaars in gesprek gaan met elkaar. De dialogen draaien allen rond een of ander aspect van het hetairenbestaan, maar zijn toch opmerkelijk divers. Van een moeder die haar pas ontmaagde dochter onderwijst, tot lesbische seks, vechtpartijen, bombastische oorlogsavonturen en liefdesverdriet. De dialogen bruisen van inventiviteit en humor. Ze zijn werkelijk een plezier om te lezen en soms ook ontroerend. Jammer dat deze dialogen nog niet voldoende ontdekt zijn. Heel anders dan bij Alkiphron komen hier geen beroemde hetairen aan het woord, maar evenzeer is de invloed van de Nieuwe Komedie te voelen 121. In verband met de mogelijke invloed van andere genres zoals elegie, gelden dezelfde opmerkingen als bij Alkiphron vermeld zijn. Een bijkomende invloed is er van de mime, een literair genre met zijn oorsprong in Sicilië. In de mime staan scènes in dialoogvorm uit het dagelijkse leven centraal, zoals in Herondas’ eerste mime, waar een oude dame een jonge vrouw probeert te overhalen een nieuwe minnaar te nemen nu haar echtgenoot in Egypte vertoeft. Verder is er een mogelijkheid dat deze dialogen ten tonele werden gebracht, maar zekerheid hierrond is er niet. In verband met het genre van de hetairendialogen valt heel wat meer te vertellen. De prozadialoog is bij uitstek gelinkt met Plato en behalve bij Menippos van Gadara122, vinden we deze vorm nergens anders in de geattesteerde literatuur van voor Loukianos terug. Robinson123stelt dat we met een transpositie van de Nieuwe Komedie te maken hebben, een uitvloeisel van de retorische oefening om een poëzie werk in proza te parafraseren en visa-versa. Zelf heeft Loukianos ook iets te vertellen over het genre van onze hetairendialogen. Loukianos presenteert de satirische dialoog als een eigen uitvinding en vernieuwend genre124, waarbij hij een mix heeft gemaakt van de ernstige filosofische dialoog en de komedie. De dialogen van de hetairen behoren volgens sommige onderzoekers ook tot de generische innovatie waar Loukianos het in 119
De Dea Syria is in het Ionisch geschreven. Gyselinck (2003): 112-3 121 Voor een uitgebreide analyse hiervan zie Legrand (1907) 122 Menippos is een cynische filosoof die in verschillende van Loukianos’ werken als personage voorkomt. De invloed van het Cynisme op Loukianos is groot volgens Hopkinson (2008): 9 123 Robinson (1986): 20-1 124 Whitmarsh (2001): 75-78 120
37 Prometheus es in Verbis en Zeuxis over heeft 125. In Prometheus es in Verbis vergelijkt hij zijn bedenksel met een hippocentaur, een hybride en onnatuurlijk wezen126. Loukianos stelt op een ironische manier zijn vernieuwende genre voor als een hoogmoedige daad tegenover de literaire traditie, waardoor hij zijn lezers uitdaagt om af te stappen van de conventionele literaire genres. Deze tekst, samen met enkele andere teksten, brengen Whitmarsh tot het besluit dat Loukianos zijn innovaties voorstelt als een product van kunstige mimesis. Hij combineert imitatie met vernieuwing waardoor iets onnatuurlijk ontstaat127. Dat Loukianos zijn eigen (hetairen)dialogen als iets artificieel typeert, is typisch voor de poëtica van de Tweede Sofistiek en deze literaire code zal straks in meer detail besproken worden. Deze generische innovatie heeft ook op genderniveau implicaties volgens Gilhuly 128 . Het heeft als paradoxaal129effect dat sociaal gemarginaliseerde vrouwen die over dagelijkse zaken palaveren, de plaats innemen van mannelijke filosofen van de elite die het abstracte tot hun domein hebben.
DE HETAIRE IN LOUKIANOS’ OEUVRE Ik heb reeds aangegeven dat het opzet van mijn scriptie een bijzondere band tussen de hetaire en de sofist aan te duiden is. Gilhuly130 heeft dit verband gelegd in een artikel van haar, en meent dat Loukianos: ‘uses the courtesan as a figure for the orator and that the humor and complexity of Dialogues of the Courtesans only becomes apparent when we read the courtesan as a sort of hologram for the sophistic performer or, more specifically, as Lucian’s own self-parody.’131 Zij voert hiervoor verschillende argumenten aan. Een van haar zwakkere argumenten is het feit dat enkele namen in de dialogen doen denken aan personen die met retoriek kunnen gelinkt worden. Krobyle 132 in de mannelijke vorm was de bijnaam van de redenaar Hegesippos, een tijdgenoot van Demosthenes. Megilla 133 in de mannelijke vorm doet dan weer denken aan Plato’s gesprekspartner in zijn Wetten. Het feit dat Bakchis in dialoog vier naar een Syrische heks verwijst, moet volgens Gilhuly ook autoreferentieel gelezen worden. Overtuigender is het feit dat Loukianos in verschillende werken prostitutie als een beeld voor de retoriek van zijn tijd en de beoefenaars ervan gebruikt. In Bis accusatus sive Tribunalia wordt de contemporaine retoriek voorgesteld als een hetaire. Loukianos wordt beschuldigd in het huwelijksbootje gestapt te zijn 125
Gilhuly (2006): 276-7 Volgens Hall (1981):31 en McCarthy (1934) verwijst Loukianos enkel naar de Oude komedie, en aangezien de hetairendialogen duidelijke banden hebben met de Nieuwe komedie, verwijst Loukianos bijgevolg niet naar deze dialogen. Gilhuly gaat hier niet mee akkoord en ziet de verwijzing naar de Oude komedie, meer specifiek Aristophanes, als een manier om autoriteit te geven aan zijn genre. 126 Prometheus es in verbis, 5 127 Whitmarsh(2001): 78 128 Gilhuly (2006): 278 129 Cf. Anderson supra in verband met de voorliefde van de Tweede Sofistiek voor het paradoxale en absurde. 130 Gilhuly (2007): 80-4 131 Gilhuly (2007): 80 132 Dialoog zes 133 Dialoog vijf
38 met Retoriek zodat hij zou geïntroduceerd worden bij de Grieken en daarna haar gedumpt te hebben voor Dialoog. Hij verdedigt zich door te vertellen hoe zij op een dag niet meer kuis was of er gepast uitzag, maar zich plots als een hetaire begon te gedragen. Ze personifieert in dit werk de degradatie van retoriek sinds Demosthenes. Ook in Rhetorum Praeceptor komt de figuur van de hetaire voor als de verpersoonlijking van retoriek. In dit werk beschrijft een retoricaleraar hoe je een sofist kunt worden. Twee wegen zijn mogelijk om Retorica te bereiken volgens de leraar, een moeilijke en een makkelijke. De gids van de makkelijke weg die geen discipline of harde studie vergt, wordt voorgesteld als een hetaire. Opnieuw wordt de hetaire dus gelinkt aan de voor Loukianos belachelijke trends in de retoriek zoals die in de Tweede Sofistiek beoefend wordt. Gilhuly focust zich in haar artikel bij de toepassing van haar stelling op de hetairendialogen bijna uitsluitend op dialoog zes. Straks zal ik in meer detail hier op ingaan. Mijn analyse zal Gilhuly’s stelling bevestigen. Ik zal hierbij verschillende perspectieven aanbieden die Gilhuly niet aanhaalt, of, in geval van haar analyse van dialoog zes, van uitbreiding voorzien.
39
ANALYSE VAN HET CORPUS METHODOLOGIE Voor mijn analyse heeft het boek Courtesans at Table uit 2003 van McClure mij geïnspireerd. Ik had toen het net aangehaalde artikel van Gilhuly nog niet doorgenomen, wat pas tegen het einde van mijn onderzoek toe gebeurd is. McClure bekijkt in haar boek de verschillende aspecten van de representatie van de hetaire doorheen de literaire traditie. Hierbij beperkt ze zich zeker niet tot de auteurs die in Athenaios’ Deipnosophistai, de hoofdfocus van haar onderzoek, geciteerd worden. Af en toe linkt zij ook enkele thema’s die terugkeren in de literatuur rond de hetaire met de Tweede Sofistiek. Enkele van de aspecten die ze bespreekt, heb ik ook terug gevonden bij Alkiphron en Loukianos. Ik heb het hier specifiek over de eerste twee onderdelen uit deel 1, artificialiteit en performance. Deze elementen werk ik logischerwijs, aangezien we met andere auteurs te maken hebben, anders uit en voeg ook andere perspectieven toe. Bovendien behandel ik aan het begin van elk deel het belang van dit thema voor de Tweede Sofistiek in het algemeen, terwijl McClure maar heel kort naar de gelijkenis verwijst. Maar ook aspecten waar McClure geen aandacht voor heeft, bijvoorbeeld jaloezie, krijgen een plaats in mijn analyse en zal ik linken met typische karakteristieken van de sofist en zijn cultuur.
40
DEEL 1: WELCOME TO HOLLYWOOD Het volgende deel bespreekt drie thema’s uit de Tweede Sofistiek die nauw met elkaar samengaan. Als eerste zal ik me concentreren op het artificiële in de zin van het onnatuurlijke. De mens moet in de Tweede Sofistiek acteren in figuurlijke betekenis en dit wordt gereflecteerd in de brieven en dialogen van Alkiphron en Loukianos. Een tweede onderdeel gaat over het werkelijke acteren van de sofisten en onze hetairen. Een derde deel bekijkt dan de rol van visualiteit voor de elite in deze periode en hoe dit bij de hetaire aan bod komt. Het was soms moeilijk om bepaalde fragmenten bij een thema te plaatsen (dit geldt ook voor deel 2) omdat de thema’s zelf vaak in elkaar overlopen en met elkaar gelinkt zijn. Sommige fragmenten zouden dus bij verschillende deeltjes geplaatst en geïnterpreteerd kunnen worden.
1 ARTIFICIALITEIT ARTIFICIALITEIT IN DE TWEEDE SOFISTIEK Het artificiële is enerzijds een onderdeel van de poëtica van de Tweede Sofistiek, maar zit anderzijds ook vervat in het dagelijkse leven van de elite in deze periode134. Gestileerd gedrag en de kunst van het spelen van een rol was cruciaal in het sociale leven van de aristocraat. ‘To play the part of host, ambassador, or patron, to present oneself effectively as a bestower or seeker of favors, to enforce by the weight of one’s very presence the submission of those beneath one in the social hierarchy, and to command respect from one’s reluctant peers, all these (…) required fluency in a stereotyped repertoire of gestures as well as words.’135 Straks zal er dieper ingegaan worden op de performance van de sofist, maar het past hier al te vermelden hoe belangrijk hierbij het kneden en vormen van de eigen persoon was. De performance was een soort ‘identity parade’ 136 , een gelegenheid waarop de Griekse, aristocratische en mannelijke identiteit geëtaleerd werd door de sofist voor een publiek van aandachtige gelijken. Gleason137 wijdt een studie aan dit performanceaspect in de cultuur van de Tweede Sofistiek en legt vooral de focus op het laatste element van de beoogde identiteit: mannelijkheid. Paideia moest tijdens declamaties oraal aan de dag gelegd worden, maar ook tijdens alledaagse gelegenheden, zoals net vermeld, moest men zijn mannetje kunnen staan. Hiervoor is retoriek een onontbeerlijk instrument. Dit proces speelt een belangrijke rol in het verwerven van een mannelijke identiteit, volgens Gleason.
134
Gleason (1995): xx-xvi Gleason (1994): xxii 136 Whitmarsh (2005): 32-4 137 Gleason (1994): xx-xxix 135
41 ‘(...) in this period school exercises were not what separated the men from the boys, but what made boys into men. And since, in accordance with the way gender roles were constituted in their society, manhood was not a state to be definitively and irrefutably achieved, but something always under construction and always open to scrutiny, adults needed to keep practicing the arts that made them men.’138 Voor de aristocraat was kennis van retoriek dus een onderdeel van het passende mannelijk gedrag. Deze maatschappij legt dus met andere woorden regels op die bepalen waar een ‘echte’ man aan moet voldoen. Dit op zich is niet zo bijzonder, want elke maatschappij kent conventionele regels die men onbewust kopieert via zijn omgeving en die vastleggen hoe een echte man of vrouw zich moet gedragen. Zo weet een vrouw bijvoorbeeld hoe ze haar genderidentiteit kan uiten door zich op een bepaalde manier te bewegen, zodat ze zich onderscheidt van een man. Ook sociale klasse kan duidelijk gemaakt worden via lichaamstaal naast ook taal of kledij. In de tweede eeuw n. Chr. is er echter iets bijzonder aan de hand volgens Gleason. De onbewuste regels worden namelijk plots bewust. De grote aantallen fysiognomische traktaten, retorische handboeken, medische adviesboeken en morele essays in deze periode zijn hier getuige van. Het systeem van ‘natuurlijke’ verwerving was niet meer voldoende voor de eisen van het publieke sociale en politieke leven van deze tijd waarin het imperiaal bestuur steeds meer gecentraliseerd werd. Foucault 139merkte al eerder deze trend op en benoemde de eerste en tweede eeuw n. Chr. als de ‘golden age in the cultivation of the self’ 140 . De filosofische, medische en retorische traktaten legden nadruk op de beheersing en het cultiveren van het zelf, het lichaam, de verlangens en ook eetgewoontes. De aristocraat moest dus steeds op zijn hoede zijn om zijn mannelijke identiteit niet te verliezen. Hij was als het ware constant zijn script aan het instuderen en met een toneelmasker voorstellingen aan het geven.
Zoals gezegd is het artificiële ook een onderdeel van de esthetica van de Tweede Sofistiek. Dergelijke esthetica accentueert: ‘the primacy of artifice over nature, the value of cosmetic ornament, the sense of art as an enchanting fakery, a surface play of masks and disguises’.141 Artificialiteit kan verbonden worden met een van de centrale concepten in de poëtica van de Tweede Sofistiek, namelijk mimesis. Plato beschouwde mimesis als iets tweederangs, als iets wat slechts een afbeelding inhoudt van het ontologische superieure origineel. Artificialiteit in negatieve zin dus. Whitmarsh142 toont aan dat bepaalde auteurs van deze periode artificialiteit tot een positief punt van hun esthetica verheffen, met als argument dat artificialiteit superieur is aan het natuurlijke. Hiervoor gebruikt hij onder meer het fragmentarisch bewaarde De imitatio van Dionysios van Hallikarnassos. Hoewel deze auteur te dateren is in het begin van de eerste eeuw n. Chr., zijn de thema’s die we bij hem aantreffen ook toe te passen op latere auteurs zoals Loukianos of de romanschrijver Longos of Achilles Tatios. Voor Dionysios is mimesis het volgende: 138
Gleason (1994): xxii Bij Gilhuly (2007): 77 140 Foucault (1988): 45 zoals geciteerd bij Gilhuly (2007): 77 141 Berheimer, C. 1993: 63 ‘Fetishism and Decadence: Salome’s Severed Heads.’ In Apter, E. en Pietz W., Fetishism as Cultural discourse, 62-83. New York: Ithaka. zoals giciteerd bij McClure (2003): 5 142 Whitmarsh (2001): 71-87 139
42 ‘For Dionysius, literary mimēsis is a process of artful creation unlike, indeed conceptually opposed to, nature’s own acts of creation: according to this writer, artificiality is a mark of superiority, of man’s ability to transcend the crudity of nature.’143 Het artificiële resultaat is beter dan het origineel, aangezien de kunstenaar de realiteit perfectioneert door het kunstmatig versmelten van zijn voorbeelden. Dionysios benadrukt in zijn werk hierbij ook de rol van techne, wat te vertalen is als kunst, maar ook als artificialiteit144. Dit wordt ook in latere werken door enkele auteurs als onderdeel van hun poëtica op een voetstuk gezet. De romans van Longos, Achilles Tatios en Heliodoros bijvoorbeeld, vertonen grote aandacht voor het paradoxale en het vernieuwende. Ze geven hierbij zelfbewust een definitie van zichzelf en het artificiële staat er met andere woorden centraal 145 . Zoals eerder vermeld, vertoont ook Loukianos deze voorliefde voor het artificiële, bijvoorbeeld wanneer hij zijn prozadialoog als een hippocentaur voorstelt. Niet alleen bij de creatie van literatuur wordt het principe van mimesis gehanteerd. Ook het zelf wordt volgens Dionysios gevormd via een proces van mimesis. De ziel van de lezer moet bij het lezen van de canonieke auteurs th_n o(moio&thta tou~ xarakth~roj (een gelijkenis van de stijl) in zichzelf opnemen, een formulering die normaal gebruikt word voor de accuraatheid van de artistieke voorstelling. Dionysios geeft dus aan dat er een link is tussen het creëren van het zelf en het creëren van een mimetisch werk: ‘ the self (or, at least the elaborated, sophisticated, rhetorical self.) is itself a product of art’146.
Vooraleer ik probeer na te gaan hoe dit thema van artificialiteit precies belichaamd wordt door de hetairen in ons corpus, wil ik eerst nog even kijken naar enkele andere artificiële aspecten in de teksten De brieven en dialogen zijn fictionele en dus artificiële werken, waar fictioneel-historische en fictionele hetairen zich bewegen in een fictioneel-historische setting. De setting van onze twee auteurs, Athene, is niet het ‘echte’ Athene: ‘(…) it is located in the nostalgic imagination of the pepaideume&noi of the Second Sophistic; it is a fairy-tale land where even simple country-folk are Atticists and sophists.’ 147 Ozanam noemt het Athene van de Tweede Sofistiek :‘ un espace-temps mythique, une sorte de musée dans lequel se réfugient les intellectuels du deuxième siècle’ 148. De retorische scholen hebben elke stad een soort van eeuwige eigenschappen gegeven. Athene bijvoorbeeld, wordt steevast honderd procent democratisch voorgesteld bij Alkiphron. Dit zorgt soms voor historische foutjes, maar in het artificiële Athene van de Tweede Sofistiek, vormt dit natuurlijk geen probleem. Het Athene van Menander bijvoorbeeld, die leefde na 149 de befaamde slag van Chaironea in 338 v. Chr. wanneer Philippos van 143
Whitmarsh (2001): 72 In de Engelse vertaling art en artifice is de link tussen de twee woorden duidelijker. Kunstmatigheid in het Nederlands is niet zo een goede vertaling, omdat dit een pejoratieve bijklank heeft. 145 Whitmarsh(2001): 78-87 Whitmarsh bespreekt in detail hoe dit thema van de artificialiteit aan bod komt in de drie romans. Een uitweiding hierover zou ons te ver van ons onderwerp brengen. 146 Whitmarsh (2001): 73 147 Schmitz (2004): 98 Schmitz heeft het hier over Alkiphron, maar dit geldt evengoed voor Loukianos. 148 Ozanam (1999): 29 149 Menander leefde van 342 tot 291 v. Chr. 144
43 Makedonië zijn overwinning behaalt op de coalitie van Griekse poleis, was helemaal niet meer zo democratisch als Menander zelf beweert in zijn brief achttien vol lof op Athene150. In dit Athene komen we ook toevallig alle roemrijke figuren uit de geschiedenis tegen en is er altijd wel een of ander bekend festival aan de gang. ‘Il s’agit donc, au plus haut point, d’un jeu de lettré et, s’il ressemble à un ‘faux’- fausses attributions de lettres, fausse patine antique, faux réalisme, abondance des emprunts- c’est un faux qui n’entend pas tromper, mais se dénonce immédiatement comme tel. Une fiction; un artifice, un art.’151
Schmitz ziet een bijzonder spel met deze artificialiteit aan het werk bij de brieven van Alkiphron 152. Hij houdt de brieven van de hetairen weliswaar buiten zijn analyse, maar zijn bevindingen ondersteunen wel wat we bij de hetairenbrieven en ook de dialogen van Loukianos kunnen vaststellen. Schmitz meent dat Alkiphrons brieven moeten gelezen worden als een bespiegeling op de sofistische praktijken. De grootste groep overgeleverde epideiktische speeches, zijn meletai153. Hierbij moest de sofist een speech geven in de persona van een mythisch of bekend historisch persoon, of geadresseerd aan hen, en moest proberen de illusie te creëren dat niet hij, maar het personage aan het woord was. Bepaalde technieken zoals allusies naar de Atheense setting en het gepaste vocabularium bijvoorbeeld, hielp om de begoocheling tot stand te doen komen. Alkiphron overdrijft en vergroot volgens Schmitz in zijn eerste drie boeken de technieken die normaal gezien de sofist in de achtergrond doen verdwijnen. Hierdoor komt het artificiële karakter van de teksten in de verf te staan, in plaats van dat er een realistische illusie ervaren wordt. De brieven staan vol van de elementen die de nadruk leggen op het artificiële en fictionele karakter van de teksten. Er is bijvoorbeeld een ‘overkill in topical allusions‘154: elke brief staat zo bol van de allusies naar bekende figuren, plaatsen, festivals en historische gebeurtenissen, dat de lezer niet anders kan dan bewust worden van de fictieve aard van de brieven. Wanneer boeren of vissers een gesofisticeerde opmerking maken, zorgt Alkiphron soms voor een plausibele verklaring voor hun onwaarschijnlijke kennis, maar hij is hier zeker niet consistent in 155 . Vaak is het overigens onwaarschijnlijk dat iemand een brief zou schrijven. Waarom zou bijvoorbeeld een meisje een brief naar haar moeder schrijven om te zeggen dat ze wil trouwen met de man van haar dromen, en waarom zou zij met een brief antwoorden 156? Alkiphron drijft dit zelfs tot in het absurde wanneer hij de buurman van een boer een antwoord laat schrijven op zijn uitnodiging voor een feest. De buurman kan niet komen aangezien hij net een dief heeft betrapt en wacht op anderen voor hulp. Toch is hij op een of andere manier in staat de brief te schrijven 157. Personages 150
Ozanam (1999): 27-31 Ozanam (1999): 15 152 Schmitz (2004): 87-104 153 Zie hiervoor Whitmarsh (2005):20-1 154 Schmitz (2004): 93 155 Bijvoorbeeld brief 1.3. De visser citeert een vers van Aratos. Dit wordt plausibel gemaakt doordat hij zegt dat hij het hoorde toen hij in de stad vis aan het verkopen was. In brief 1.11 dreigt een vissersmeisje ermee zich van de rotsen te gooien net als Sappho, maar de bron van haar kennis wordt niet vermeld. 156 1.11-12 157 2.16 151
44 reflecteren ook zelf over hun gebruik van het Attisch 158. Het gebruik van een specifiek vocabularium wordt zo overdreven dat we overstelpt worden door namen van vissen en dat de personages vast zitten in dit ‘karaktereigen’ vocabularium. Een vissersdochter beschrijft bijvoorbeeld de man waar ze stapel op is uitsluitend in termen die met de zee te maken hebben 159. De lezer wordt door al deze elementen niet meegesleept in de fictie, maar wordt steeds op de technieken gewezen en neemt afstand van zijn lectuur. Zoals gezegd, besteedt Schmitz geen aandacht aan de hetairenbrieven. Maar ook de hetairenbrieven bieden een beschouwing op de sofistische technieken. In de brieven struikel je tevens over topical allusions. Maar wat vooral bijzonder is aan de hetairenbrieven, is dat hetairen zo veel gemeenschappelijk hebben met de sofisten. De hetairenbrieven van Alkiphron alsook Loukianos’ dialogen, zo zal ik proberen aan te tonen, bieden een bijzondere reflectie op de sofistische praktijken en normen. Dit wordt via deze analyse van Schmitz alleen maar versterkt.
VEINZERIJ In de dialogen zijn verschillende voorbeelden te vinden waarbij onze meisjes op een of andere manier hun gedrag stileren. Het duidelijkste voorbeeld hiervan is te vinden in dialoog zes, waar een moeder haar dochter adviseert hoe een goede hetaire te worden. Gilhuly 160 bespreekt deze dialoog en haalt de gelijkenis aan met de supra vermelde aandacht voor self-fashioning in de Tweede Sofistiek. De dialoog stelt zich in de didactische traditie waarbij de moeder de rol van leraar aanneemt. In het kader van het vormen van je publiek persona, is het relevant dat we net met een didactische scene te maken hebben. ‘Didactic scenes enact the moment when an individual is told how to act in order to assume or properly inhabit a particular social role.’ 161 Gilhuly vermeldt dat het constante vormen en kneden van het gedrag een topos is in verschillende teksten over hetairen162. De gelijkenis van een fragment van Alexis 163 met ons corpus is opvallend. In dit fragment wordt uitgebreid verteld hoe schoonheidsfoutjes eenvoudig kunnen verdoezeld worden. Te dik of te dun, te donker of te licht, voor alles bestaat wel een middeltje. We zullen dit straks tegenkomen wanneer we ingaan op het uiterlijk van onze meiden. De moeder onderwijst haar dochter door Lyra als ideaal voorbeeld aan te prijzen. Het fragment dat volgt is slechts een deel van de resem gedragsregels die Korinna opgespeld krijgt. ΚΡΩΒΤΛΗ- (...) θαὶ νὔηε πιένλ ηνῦ δένληνο θζέγγεηαη νὔηε ἀπνζθώπηεη ἔο ηηλα ηλ παξόλησλ, ἐο κόλνλ δὲ ηὸλ κηζζσζάκελνλ βιέπεη· θαὶ δηὰ ηνῦην ἐθεῖλνη θηινῦζηλ αὐηήλ. θαὶ ἐπεηδὰλ θνηκᾶζζαη δέῃ, ἀζειγὲο νὐδὲλ νὐδὲ ἀκειὲο ἐθείλε ἄλ ηη ἐξγάζαηην, ἀιιὰ ἐμ ἅπαληνο ἓλ ηνῦην ζεξᾶηαη, ὡο ὑπαγάγνηην θαὶ ἐξαζηὴλ πνηήζεηελ ἐθεῖλνλ·(3)
158
3.24 bijvoorbeeld. 1.11 160 Gilhuly (2007): 59-94 161 Gilhuly (2007): 67 162 Bijvoorbeeld Demosthenes 59.18 163 Alexis bewaard in Athenaios’ Deipnosophistai 13.568a-d 159
45 Vertaling: Krobyle- (...)Zij laat zich niet meer dan nodig is horen, zet niemand van het gezelschap voor schut en heeft alleen oog voor degene die voor haar betaald heeft. Daarom is zij zo geliefd. En wanneer het tijd is om naar bed te gaan, gaat ze niet overdreven aanhalig of onverschillig doen, nee, steeds is ze er alleen maar op uit de man in te palmen en verliefd op haar te maken. 164
Ook bij Alkiphron vinden we een voorbeeld terug van gestileerd gedrag. In de tiende brief heeft Myrrhina het over een verzoeningspoging met haar minnaar, waar ze haar acteertalenten zal gebruiken om hem te overtuigen. ἐπηθεξπθεπζόκεζα δὴ αὐηῶ θαὶ δαθξύζνκελ πηζαλο, θαὶ ηὴλ Νέκεζηλ δεῖλ αὐηὸλ ὁξᾶλ εἰ νὕησο ἐκὲ πεξηόςεηαη ἐξζαλ αὐηνῦ, θαὶ ηνη αῦηα ἄιια ἐξνῦκελ θαὶ πιαζόκεζα. ἥμεη γὰξ ὡο ἐιελ δήπνπ κε θαηνκέλελ ἐπ’ αὐηῶ. (4-5) Vertaling: Ik begin met een verzoeningspoging en zal oprechte tranen plengen met het dreigement dat de Wraakgodin hem in het oog houdt wanneer hij mijn liefde afwijst. Dat laat ik hem zeggen en ik verzin er nog wel wat bij. Dan komt hij vast en zeker naar me toe om zijn medelijden te tonen omdat hij denkt dat ik door verlangen verteerd wordt. 165
In de eerste dialoog horen we over de hetaire Gorgona, die deed alsof ze Glykera’s vriendin was. Achter haar rug heeft ze echter Glykera’s minnaar afgepakt. Dialoog negen illustreert hoe men in de wereld van de hetairen steeds de gepaste rol moet spelen om zoveel mogelijk geld van je minnaar te kunnen aftroggelen. Alles draait erom de juiste regeltjes te kennen en het juiste masker op te zetten. Polemon is teruggekeerd van de oorlog en Dorkas, het dienstmeisje van Pannychis, heeft Polemons dienaar al ondervraagd over hun avonturen. ΓΟΡΚΑ- (…) Δἰπέ κνη, ἔθελ, ὦ Παξκέλσλ, ἀζπαζακέλε πξόηεξνλ αὐηόλ, πο ἡκῖλ ἐπξάμαηε θαὶ εἴ ηη ἄμηνλ ηλ πνιέκσλ ἔρνληεο ἐπαλειειύζαηε. ΠΑΝΝΤΥΙ- Οὐθ ἔδεη ηνῦην εὐζύο, ἀιι’ ἐθεῖλα, ὅηη κὲλ ἐζώζεηε, πνιιὴ ράξηο ηνῖο ζενῖο, θαὶ κάιηζηα ηῶ μελίῳ Γηὶ θαὶ Ἀζελᾷ ζηξαηίᾳ· ἡ δέζπνηλα δὲ ἐππλζάλεην ἀεὶ ηί πξάηηνηηε θαὶ ἔλζα εἴεηε. εἰ δὲ θαὶ ηνῦην πξνζέζεθαο, ὡο θαὶ ἐδάθξπε θαὶ ἀεὶ ἐκέκλεην Πνιέκσλνο, ἄκεηλνλ ἦλ παξὰ πνιύ. (1) Vertaling: Dorkas- (...) Ik groette hem eerst en vroeg toen: ‘Vertel mij eens, Parmenon, hoe is het met jullie gegaan? Hebben jullie nog iets van waarde naar huis gebracht van het front?’ Pannychis- Dat had je niet zo plompverloren moeten vragen! Je had moeten zeggen:’ Jullie zijn weer veilig thuis, de hemel zij dank, vooral Zeus, de vreemdelingengod, en Athene, de legergodin. Mijn mevrouw probeerde er steeds achter te komen hoe het met jullie ging en waar jullie waren.’
164 165
van Dolen (1992): 145 van Dolen (2000): 22
46 Had er ook maar bij gezegd dat ik onafgebroken in tranen was en het altijd maar over Polemon had, dat was heel wat beter geweest. 166 Even later in de dialoog vernemen we dat Pannychis eigenlijk al een andere minnaar, Philostratos in huis had genomen. De hetairen weten heel goed hoe ze via het juiste gedrag hun beoogde doel kunnen bereiken. Het laatste voorbeeld vinden we in dialoog vijf, de enige dialoog waar zo expliciet over seks wordt gepraat. Het gaat er meer bepaald over lesbische seksualiteit. Gilhuly 167 leest deze dialoog als een problematisering van de Griekse traditie, aangezien die een inconsistente en onvolledige constructie van seksualiteit biedt. Loukianos verwijst in zijn dialoog volgens Gilhuly intertekstueel onder andere naar Plato’s symposion en wijst op zijn tekortkomingen door aan lesbische seksualiteit geen volwaardige rol te bieden. Enkele aspecten die Gilhuly aanhaalt, zijn echter ook relevant voor ons, met onze blik op de identiteit van de elite in de Tweede Sofistiek. Zoals Gleason168 aantoont in haar studie, is de vraag naar mannelijkheid en wat je precies moet doen om mannelijk te zijn, een belangrijk punt in de sofistische literatuur. In de dialoog vertelt Leaina aan Klonarion hoe zij seks heeft gehad met Megilla, een vrouw die een lesbische relatie heeft met Demonassa. Leaina vertelt hoe zij eerst verstomd stond toen Megilla haar pruik afdeed en kaalgeschoren was, net als een atleet. Daarna stelde Leaina allerlei vragen naar haar seksuele identiteit. Eerst denkt ze dat Megilla travestiet is, daarna vraagt ze of zij een hermafrodiet is, en daarop meent ze dat Megilla misschien van geslacht is veranderd, net als Teiresias die eerst vrouw was en vervolgens man. Uiteindelijk antwoordde Megilla het volgende. ΛΔΑΙΝΑ- (...) Οὔθνπλ, ὦ Λέαηλα, ἔθε, ἀιιὰ ἐγελλήζελ κὲλ ὁκνία ηαῖο ἄιιαηο ὑκῖλ, ἡ γλώκε δὲ θαὶ ἡ ἐπηζπκία θαὶ ηἆιια πάληα ἀλδξόο ἐζηί κνη. (4) Vertaling: Leaena- (...) Zij antwoordde:’ Nee, Leaena, ik ben precies zoals jullie allemaal geboren, maar ik heb de instelling, de verlangens en de hele rest van een man.’ 169 Dit idee komt volgens Auanger 170 overeen met het moderne concept van transgenderism, waarbij een biologisch geziene vrouw zich psychologisch man voelt. Klonarion is tijdens haar gesprek met Leaina vooral geïnteresseerd in de details van Leaina’s seksuele ervaring. Ook Leaina vertoonde deze zelfde nieuwsgierigheid voor ze met Megilla het bed in dook. De centrale vraag voor Leaina in haar zoektocht naar Megilla’s seksuele identiteit is of Megilla in het bezit is van een fallus of niet. ΛΔΑΙΝΑ- (...) θαὶ ηὸ ἀλδξεῖνλ ἐθεῖλν ἔρεηο θαὶ πνηεῖο ηὴλ Γεκώλαζζαλ ἅπεξ νἱ ἄλδξεο; θεῖλν κέλ, ἔθε, ὦ Λέαηλα, νὐθ ἔρσ· δένκαη δὲ νὐδὲ πάλπ αὐηνῦ· ἴδηνλ δέ ηηλα ηξόπνλ ἡδίσ παξὰ πνιὺ ὁκηινῦληα ὄςεη κε.(3)
166
van Dolen (1992): 149 Gilhuly (2006): 274-291 168 Gleason (1994), deze vraagt duikt overal op in haar studie, maar zie specifiek hoofdstuk 3 (55-81) hiervoor. 169 van Dolen (1992): 143 170 Auanger (2002): 295 167
47 Vertaling: Leaena- (...) Heb jij ook dat mannelijk lid en doe je met Demonassa wat mannen kunnen?’ ‘Nee, Leaena,’ zei ze, ‘ dat heb ik niet, en ik heb het ook helemaal niet nodig: je zult zien dat ik een speciale methode gebruik die veel lekkerder is.’ De exacte details van haar ‘bijzondere methode’ blijft Leaina onduidelijk houden tot op het einde, hoewel Klonarion precies hiernaar nieuwsgierig is. Volgens Gilhuly is deze obsessie met de fallus typisch aan Atheense seksualiteit 171. Leaina is niet in staat zich seks in te denken zonder fallus, en Megilla zelf geeft toe dat ze een substituut fallus bezit. ΛΕΑΙΝΑ- (...) Πάξερε γνῦλ, ὦ Λέαηλα, εἰ ἀπηζηεῖο, ἔθε, θαὶ γλώζῃ νὐδὲλ ἐλδένπζάλ κε ηλ ἀλδξλ· ἔρσ γάξ ηη ἀληὶ ηνῦ ἀλδξείνπ. ἀιιὰ πάξερε, ὄςεη γάξ.(4)
Vertaling: Leaena- (...) Geef me dan tenminste een kans, Leaena, als je me niet gelooft, en je zult merken dat ik niet minder ben dan de mannen. Want ik bezit iets wat het lid van een man vervangt, geef me maar een kans, dan zul je het zien.172 Seksualiteit bij de Grieken draait rond de fallus 173 omdat seksuele contacten gedefinieerd worden volgens degene die penetreert en in het bezit is van de fallus. Gilhuly geeft ook een symbolische interpretatie aan de ‘lesbische fallus’ die Megilla bezit, het substituut waar zo mysterieus over gedaan wordt. Volgens haar krijgt Megilla, net door haar bezit van een fallus, de macht en dominantie toebedeeld die de Grieken met mannelijke seksualiteit associeerden. Haar mannelijke kenmerken worden doorheen de dialoog benadrukt, zoals het feit dat ze kaalgeschoren is. Zij vervult in deze dialoog volgens Gilhuly dezelfde functie als die van de mannen in de andere dialogen: ze betaalt Leaina voor seks en geniet ervan. We kunnen dus stellen dat de dialoog de grenzen van mannelijkheid aftast en kijkt wat nu precies een man definieert. Wanneer we dit linken met Gleason, kunnen we deze dialoog beschouwen als een vermakelijke verwerking van een actueel thema binnen de Tweede Sofistiek. Verder is het ook relevant voor onze doeleinden te kijken wat de contemporaine opvatting was in verband met lesbische seksualiteit. Gilhuly gaat hiervoor te rade bij Artemidoros, een dromenverklaarder waarvan vijf boeken vol droominterpretaties zijn overgeleverd. Lesbische seks, necrofilie, bestialiteit en seks met de goden en zichzelf, worden allen onder de categorie onnatuurlijk174 gelabeld, terwijl seks tussen twee mannen hier niet onder valt. Foucault verklaart dit als volgt: ‘By some artificial means or other, a woman contrives to usurp the role of the man, wrongfully takes his position and possesses another woman. Between two men, penetration, the manly act, par excellence, is not a transgression of nature….By contrast, between two women a similar act, which is performed in defiance of what they both are and by resorting to subterfuge, is every bit as unnatural as human intercourse with a god or an animal.‘175 (eigen onderlijning)
171
Gilhuly (2006): 282 van Dolen (1992): 143 173 Gilhuly verwijst hiervoor naar Halperin (1990). 174 Oneirokritika 1.80 175 Foucault (1986): 24 zoals geciteerd bij Gilhuly (2006): 284 172
48 Zoals mijn onderlijning aanduidt, en als we Foucault hierin volgen, kunnen we ook in deze behandeling van lesbianisme de sofistische affiniteit met het artificiële lezen. De ‘lesbische fallus’ is dus niet enkel op een symbolisch niveau te lezen, maar ook letterlijk als iets artificieel te interpreteren.
NOG MEER SCHIJNHEILIGAARDS In de dialogen van Loukianos zijn het niet alleen de hetairen die zich anders voordoen dan ze werkelijk zijn, ook enkele mannen kunnen hier wat van. In de tiende dialoog komen we de filosoof Aristainetos tegen die filosoofje speelt enkel en alleen om bij knappe knapen te kunnen vertoeven. Het is typisch voor Loukianos om filosofen met valse pretenties aan te vallen, zoals verschillende van zijn werken illustreren176. Ook soldaten zijn blijkbaar niet vies van een leugentje. De dertiende dialoog verhaalt hoe Leontichos zijn avonturen uit de oorlog vertelt aan Hymnis, een hetaire. Ook zijn vriend Chenidas speelt mee. Zijn woorden lezen als een ongelooflijk spannend en gruwelijk verslag, maar de details zijn zo afgrijselijk dat Hymnis niet meer met hem naar bed wil. De humor in de dialoog zit hem erin dat de soldaat het verhaal bijna helemaal verzonnen had. Loukianos lacht hier duidelijk met de epische held met zijn heroïsche avonturen. Wanneer Hymnis weg is, kibbelen de soldaat en zijn kameraad nog even verder en vernemen we hoe hun leugentjes in elkaar zitten. ΛΔΟΝΣΙΥΟ- Ὤηκελ ἐξαζκηώηεξνο αὐηῆ θαλεῖζζαη. ἀιιὰ θαὶ ζύ κε πξνζαπνιώιεθαο, ὦ Υελίδα, ηὸ κνλνκάρηνλ ὑπνβαιώλ. ΥΗΝΙΓΑ- Οὐθ ἔδεη γὰξ ζπλεπηςεύδεζζαί ζνη ὁξληα ηὴλ αἰηίαλ ηο ἀιαδνλείαο; ζὺ δὲ πνιὺ θνβεξώηεξνλ αὐηὸ ἐπνίεζαο. ἔζησ γάξ, ἀπέηεκεο ηνῦ θαθνδαίκνλνο Παθιαγόλνο ηὴλ θεθαιήλ, ηί θαὶ θαηέπεμαο αὐηὴλ ἐπὶ ηο ζαξίζεο, ὥζηε ζνπ θαηαξξεῖλ ηὸ αἷκα; ΛΔΟΝΣΙΥΟ- Σνῦην κηαξὸλ ὡο ἀιεζο, ὦ Υελίδα, ἐπεὶ ηά γε ἄια νὐ θαθο ζπλεπέπιαζην.(5-6) Vertaling: Leontichus- Ik dacht dat ik daardoor meer bij haar in de smaak zou vallen. Maar jij hebt net zo goed de zaak voor me verknoeid, Chenidas, jij kwam met dat duel aan. Chenidas- Toen ik zag waarom je zo opschepte, moest ik toch wel met je meeliegen? Maar jij hebt het veel te griezelig gemaakt. Dat je dat hoofd van die Paphlagoniër afhakte, is nog tot daar aan toe, maar waarom moest je dat zo nodig op je lanspunt zetten zodat het bloed over je heen gutste. Leontichus- Dat was inderdaad smerig, maar de rest was toch niet slecht bedacht.(...)177
In de negende alsook in de vijftiende dialoog wordt deze eigenschap van huichelarij bij soldaten nog eens herhaald. In dialoog negen wordt Polemon die net terug is van de oorlog ervan beschuldigd een gewone huurling te zijn, terwijl hij zelf beweert commandant te zijn over vijfduizend soldaten. Deze aantijging komt uit de mond van Philostratos, de andere minnaar van Pannychis die zij tijdens Polemons afwezigheid had opgescharreld. De ruzie tussen de twee mannen die natuurlijk van elkaars bestaan niets afwisten, laait hoog op en allerlei beledigingen vallen, waarbij Polemon dus beweert een hoge functie in het leger te 176 177
Hopkinson (2008): 9-10 voor gedetailleerder overzicht hiervan. van Dolen (1992): 161
49 bekleden. Dit zelfde aspect komt ook terug in de vijftiende dialoog. Blijkbaar is het iets typisch voor soldaten om te liegen over hun status. ΚΟΥΛΙ- (...) ηὰ δὲ ἄιια ἡγεκόλεο εἶλαη θαὶ ρηιίαξρνη ιέγνληεο, ἤλ ηη δνῦλαη δέῃ, Πεξίκεηλνλ, θαζί, ηὴλ ζύληαμηλ, ὁπόηαλ ἀπνιάβσ ηὴλ κηζζνθνξάλ, θαὶ πνηήζσ πάληα. ἐπηηξηβεῖελ δ’νὖλ ἀιαδόλεο ὄληεο· (3) Vertaling: Kochlis- (...) Ze zeggen doorgaans dat ze commandant en kolonel zijn, maar komt het op betalen aan, dan krijg je ze te horen:’ Wacht nog even, ik krijg gauw mijn soldij en als ik mijn geld binnen heb, komt alles best in orde.’ Opscheppers zijn het, ze mogen voor mijn part doodvallen.178 Dit zelfde aspect wordt behandeld door Loukianos vanuit twee verschillende perspectieven, eenmaal als beschuldiging van een rivaal en eenmaal als klacht van hetaire. Door dit intratekstuele spel kan de lezer nu zelf een oordeel vellen over de soldaat in de negende dialoog: Polemon was waarschijnlijk aan het pochen.
VALSE GEVOELENS VAN MINNAARS OPWEKKEN In één brief en in drie dialogen is er sprake van magie om bij de minnaars van de meisjes bepaalde gevoelens op te wekken. Telkens gaat het over een situatie waarbij een hetaire haar minnaar kwijt is (geweest) en liefdesmagie is hier ofwel de oorzaak van, ofwel een middel om de situatie om te keren. In brief tien is Myrrhina haar minnaar kwijt aan haar concurrente Thetalle en ze vraagt Nikippe in haar brief om een toverdrankje. εἴσζε γὰξ ἡ βαξύηεο ηῶ ἀκειεῖζζαη θαηαβάιιεζζαη. εἰ δὲ κεδ’ νὕησο ἀλύνηκελ, ζεξκνηέξνπ ηηλὸο ἡκῖλ ὥζπεξ ηνῖο ζθόδξα θάκλνπζη θαξκάθνπ δεῖ. (...)ἔζηη ζνη πεηξαζέλ, ὡο θήο, πνιιάθηο ἐθ’ ἡιηθίαο θίιηξνλ. (3-4) Vertaling: Verwaandheid kun je best negeren. Maar als zelfs dat geen succes heeft, moeten we een krachtiger middel ter hand nemen, zoals dat bij een ernstige ziekte gaat.(...) Nu heb jij me eens verteld dat je een liefdesdrank bezit die je vaak gebruikte toen je jong was. 179
In dialoog één heeft Gorgona de minnaar van Glykera afgesnoept. Glykera rationaliseert deze gebeurtenis door te zeggen dat het niet anders kan dan dat Gorgona’s moeder een magisch drankje heeft gemaakt voor haar. Ze is zo lelijk dat haar minnaar zonder magie zeker bij haar was gebleven. ΓΛΤΚΔΡΑ- Οἴεη γάξ, ὦ Θαΐ, ηῶ θάιιεη ἠξᾶζζαη ηὸλ Ἀθαξλᾶλα; νὐθ νἶζζα ὡο θαξκαθὶο ἡ Υξπζάξηόλ ἐζηηλ ἡ κήηεξ αὐηο, Θεζζαιάο ηηλαο ᾠδὰο ἐπηζηακέλε θαὶ ηὴλ ζειήλελ θαηάγνπζα; (2)
178 179
van Dolen (1993): 164 van Dolen (2000): 21-22
50 Vertaling: Glykera- Dacht jij nu echt, Thaïs, dat die Acarnaniër op haar schoonheid viel? Weet je dan niet dat haar moeder Chrysarion een heks is die Thessalische toverspreuken beheerst en de maan naar de aarde haalt? 180
In dialoog vier krijgen we een uitgebreide beschrijving van een magisch ritueel dat Bakchis ooit uitvoerde om haar minnaar terug te winnen. Melitta vraagt in deze dialoog advies aan Bakchis en wil ook een heks inschakelen om haar minnaar Charinos weg te jagen van Simiche. ΒΑΚΧΙΣ- Ἔζηηλ, ὦ θηιηάηε, ὅηη ρξεζίκε θαξκαθίο,ύξα ηὸ γέλνο, ὠκὴ ἔηη θαὶ ζπκπεπεγπῖα, ἥ κνί πνηε Φαλίαλ ραιεπαίλνληα θἀθεῖλνλ εἰθ, ὥζπεξ Υαξῖλνο, δηήιιαμε κεηὰ κλαο ὅινπο ηέηηαξαο, ὅηε ἐγὼ κὲλ ἤδε ἀπεγλώθεηλ, ὁ δὲ ὑπὸ ηλ ἐπῳδλ ἧθελ αὖζηο ἐπ’ ἐκέ.(4) Vertaling: Bacchis- Lieve schat, ik ken een werkelijk volmaakte toverheks die uit Syrië komt; ze is nog primitief en je kunt op haar bouwen. Toen Phanias eens kwaad op me was, en net zo ongegrond als jouw Charinus, heeft zij ons na vier volle maanden- ik was al wanhopig!- weer bij elkaar gebracht. Door haar toverspreuken is hij bij me teruggekomen. 181
In Dialoog acht beweert de vrouw van Demophantos, de minnaar van Ampelis, dat Ampelis een of andere magisch mengsel heeft gebruikt om haar man af te snoepen. ΑΜΠΔΛΙ- ἡ γπλὴ δὲ αὐηνῦ πξὸο ἅπαληαο ἔιεγελ ὡο ὑπὸ θαξκάθσλ ἐθκήλαηκη αὐηόλ. ηὸ δὲ ἦλ ἄξα δεινηππία ηὸ θάξκαθνλ.(3) Vertaling: Ampelis- Zijn vrouw vertelde toen aan iedereen dat ik hem met tovermiddeltjes had behekst. Wel, dat tovermiddel was jaloezie. Magische liefdesdrankjes en eventueel bijhorende rituelen zijn alomtegenwoordig in de Griekse traditie 182. Bij Homeros gebruikt Kirke liefdesmagie, maar ook Hera gebruikt Aphrodites magische riem om Zeus te verleiden. Talloze voorbeelden zijn verder nog te vinden in tragedie, komedie, Theokritos en verschillende mythen. Ook wetenschappers zoals Aristoteles en medische schrijvers zoals Galenos besteden aandacht hieraan. De vele loden tabletjes met spreuken op en een papyruscollectie die het bezit lijkt te zijn geweest van een professionele magiër, zijn sporen van de alomtegenwoordigheid van deze praktijken in de Oudheid. Ook hetairen maken volop gebruik van magie, waaronder ook de bekende Theodote, de hetaire waar Sokrates een bezoekje aan brengt bij Xenophon183, alsook de hetairen uit ons corpus. Er is echter wel iets bijzonders aan de hand met de magie die zij hanteren.
180
van Dolen (1992):135 van Dolen (1992): 141 182 Voor een mooi overzicht, zie Faraone (1999): 5-15 183 Memorabilia 3.11.16-17 181
51 In het kader van onze focus op de link tussen hetairen en sofisten, biedt de analyse van Faraone 184een verdiepend inzicht in het mannelijke karakter van de hetaire. De magie die de hetaire gebruikt, is namelijk typisch mannelijk, als we tenminste Faraone volgen in haar conclusies. Faraone deelt de liefdesmagie op in twee categorieën. Aan de ene kant zijn er rituelen die in het algemeen door mannen gebruikt worden en die als doel hebben e!rwj op te wekken bij de begeerde vrouw. Aan de andere kant zijn er de rituelen die meestal door vrouwen gebruikt worden en die fili&a willen genereren bij een man. Het verschil tussen filia en eros kan best uitgedrukt worden met de woorden affectie en passie, waarbij affectie ook seksuele implicaties kan hebben. Volgens Faraone wordt eros door de Grieken als iets gevaarlijk gezien, als een onweerstaanbare lust die seksuele omgang als doel heeft. Nu is het zo dat hetairen in verschillende bronnen ook mannelijke magie gebruiken 185, vooral wanneer het gaat over zogenoemde a)gwgh& rituelen. Agoge betoveringen willen het vrouwelijke slachtoffer weglokken186 uit hun huis en zorgen dat zij de liefde wil bedrijven met de man. De hetairen gebruiken dergelijke betoveringen om de minnaars weg te lokken van hun rivalen of hun vrouw en dit zorgt dus voor een ommekeer van de traditionele genderrollen. Niet enkel in ons corpus zijn hier voorbeelden van te vinden. Faraone wijst ook op een Hellenistisch epigram187 van een hetaire en op de tweede idylle van Theokritos waarbij Simaitha een dergelijke betovering probeert uit te voeren188. Faraone wijst erop dat de hetaire ook op verschillende andere vlakken ‘mannelijk’ gedrag vertoont, gedrag waar we reeds in dit werk op gewezen hebben. Zo zorgt de hetaire bijvoorbeeld voor haar eigen inkomen, verschijnt ze publiekelijk en was soms welbespraakt. Door het gebruik van een mannelijke vorm van magie, stelt zij zich op als actieve verleidster, in tegenstelling tot de passieve Griekse vrouw. De hetaire heeft met andere woorden erg mannelijke eigenschappen, en hier zou dus opnieuw een verband te zien kunnen zijn met de mannelijke sofist. De magie die de hetairen gebruiken sluit verder aan bij de esthetica van de Tweede Sofistiek. De drankjes, rituelen en spreuken zorgen ervoor dat er artificiële gevoelens ontstaan bij hun minnaars. De mannen vallen ten prooi aan gevoelens die gecreëerd worden, ze zijn net poppen in een poppenkast die gemanipuleerd worden. Zoals daarnet vermeld, is artificialiteit een centraal kenmerk van de esthetica van de sofisten, en ook deze bezigheid van de hetaire verklaart de aantrekkingskracht van de sofisten tot deze vrouwen.
CONCLUSIE De hetaire en de sofist hebben heel wat gemeenschappelijk. Het is duidelijk geworden in dit deel hoe artificialiteit zowel deel is van het dagelijkse leven van de aristocraat als ook van de performancecultuur. Wat een gemaakte mannen allemaal! Ook in de poëtica van de Tweede Sofistiek is dit een hoog in het 184
Faraone (1999): 27-30 en 146-160 Ze kan ook ‘vrouwelijke’ magie gebruiken als ze zich bijvoorbeeld in een langere relatie bevindt en de affectie van haar minnaar wil versterken. 186 Vergelijk met het werkwoord a!gein (leiden). 187 Anthologia Palatina 5.205 188 We moeten er rekening mee houden dat dit slechts een interpretatie is van Faraone. Andere onderzoekers identificeren Simaitha helemaal niet met een hetaire en we hebben hier ook met een cirkelredenering te maken. Een hetaire gebruikt mannelijke magie, zoals Simaitha bijvoorbeeld, en Simaitha is een hetaire omdat ze mannelijke magie gebruikt. 185
52 vaandel gedragen waarde. In het corpus wordt deze thematiek op verschillende manieren vertolkt. De hele wereld in de brieven en de dialogen is artificieel. Hetairen en hun minnaars stileren hun gedrag, liegen en manipuleren volop. Ze zijn niet minder gemaniëreerd dan de aristocraten van de Tweede Sofistiek. Het is opvallend dat dit thema van artificialiteit zo vaak voorkomt bij Loukianos, terwijl we Alkiphron veel minder hebben ontmoet in dit deel. Dit is volgens mij geen toeval, aangezien Loukianos in zijn hele oeuvre erom bekend staat de leugens en pretenties van anderen te ontmaskeren. Volgens Hopkinson creëert Loukianos: ’fundamentally negative attacks on the pretentions, excesses, self-contradictions and inconsistencies of the contemporary world, of the Classical past idealised in the schools of rhetoric, and of the world of myth.’189 We zullen nu overgaan naar de acteerkunsten van de hoertjes. Ik wil erop wijzen dat veel van de zaken die volgen, ook bij de categorie artificialiteit horen.
189
Hopkinson (2008): 6
53
2. PERFORMANCE PERFORMANCE IN DE TWEEDE SOFISTIEK 190 In de Tweede Sofistiek staat performance centraal. De sofisten traden als echte artiesten op voor een publiek en improviseerden speeches. Maar, zoals reeds vermeld, waren de supersterren niet de enige die als publieke sprekers moesten kunnen presteren. Elke aristocraat moest een speech kunnen geven op huwelijksfeesten, moest zich kunnen verdedigen in rechtszaken en in het algemeen zijn reputatie kunnen verdedigen en waarmaken tegenover andere gelijken191. Retoriek was natuurlijk ook noodzakelijk in de politieke functies van de elite192 en sofisten zelf werden ook vaak gekozen als ambassadeurs193. Whitmarsh formuleert het belang van performance voor de Tweede Sofistiek als volgt: ‘It is impossible to overestimate the significance of the performance to sophistry: the naked words that we can read today represent only a fragment of the entire communicative package. When fully embodied in performance, the sophist’s declamation would have been dynamized by clothing, props, gesture, intonation, vocal texture, complemented by the surroundings, and framed by an ongoing dialogue with the audience.’ 194 Tijdens deze performances werd de spreker nauwkeurig in de gaten gehouden. Een foutje in het Attisch, een verwijfde houding of een gebrek aan kennis van de canon was fataal voor de reputatie. Bijzonder hierbij is de rol van de fysiognomici zoals Polemon, die aan de hand van uiterlijke kenmerken het innerlijk, en meer bepaald de ‘mannelijkheid’, van de performer trachten te achterhalen195. Zo besteed Polemon bijvoorbeeld aandacht aan de tred van een man: tamelijke grote stappen wijzen op een betrouwbare, oprechte, vrijgevige persoonlijkheid en een nobele geest vrij van woede 196. Dit betekent niet dat men per se aan de norm moest voldoen om populair te zijn. Phavorinos bijvoorbeeld, had een hoge stem en had als eunuch een nogal vrouwelijk aandoend uiterlijk, toch was hij bijzonder populair. Volgens Whitmarsh was het een kwestie van een balans tussen exotisme en vernieuwing enerzijds, en traditionalisme anderzijds dat voor zijn succesverhaal zorgde. Philostratos’ Levens van de sofisten is de bron bij uitstek om een idee te krijgen over de performances van onze steracteurs en hun acteertalenten. Zo vermeldt Philostratos hoe Herodes Attikos de kunst onder de knie had om te huilen bij een emotionele speech. Het volgend fragment dat over Polemon handelt, spreekt voor zich. παξῄεη κὲλ ἐο ηὰο ἐπηδείμεηο δηαθερπκέλῳ ηῶ πξνζώπῳ θαὶ ηεζαξξεθόηη, θνξάδελ δὲ ἐζεθνίηα δηεθζνξόησλ αὐηῶ ἤδε ηλ ἄξζξσλ. θαὶ ηὰο ὑπνζέζεηο νὐθ ἐο ηὸ θνηλὸλ ἐπεζθνπεῖην, ἀιι’ ἐμηὼλ ηνῦ ὁκίινπ βξαρὺλ θαηξόλ. θζέγκα δὲ ἦλ αὐηῶ ιακπξὸλ θαὶ ἐπίηνλνλ θαὶ θξόηνο ζαπκάζηνο νἷνο 190
Voor dit deel heb ik de volgende bronnen gebruikt: Anderson (1993): 47-68, Gleason (1994): xx-xxix, Whitmarsh (2005): 23-40. 191 Gleason (1994): xxix, McClure (2003): 107-8 192 Swain (2007): 19 193 Whitmarsh (2005): 59-60 en Swain (2007): 21 194 Whitmarsh (2005): 24 195 Zie Gleason (1995): 55-81 en Whitmarsh (2005): 29-32 196 Polemon, Phys. 50, 1.260F
54 ἀπεθηύπεη ηο γιώηηεο. θεζὶ δὲ αὐηὸλ ὁ Ἡξώδεο θαὶ ἀλαπεδᾶλ ηνῦ ζξόλνπ πεξὶ ηὰο ἀθκὰο ηλ ὑπνζέζεσλ, ηνζνῦηνλ αὐηῶ πεξηεῖλαη ὁξκο, θαὶ ὅηε ἀπνηνξλεύνη πεξίνδνλ, ηὸ ἐπὶ πᾶζηλ αὐηο θινλ ζὺλ κεηδηάκαηη θέξεηλ, ἐλδεηθλύκελνλ πνιὺ ηὸ ἀιύπσο θξάδεηλ, θαὶ θξναίλεηλ ἐλ ηνῖο ηλ ὑπνζέζεσλ ρσξίνηο νὐδὲλ κεῖνλ ηνῦ Ὁκεξηθνῦ ἵππνπ.197
Vertaling: Hij kwam naar voor om te declameren met een serene houding en vol zelfvertrouwen. Hij kwam altijd aan in een draagberrie, aangezien hij al ziek was aan zijn gewrichten. Wanneer een thema voorgesteld was, reflecteerde hij hier niet in het openbaar over, maar trok zich voor een tijdje terug weg van de menigte. Zijn stem was helder en intens en galmde wonderlijk als een slag op een bel. Herodes zegt verder dat hij zo opgewonden werd dat bij het hoogtepunt van zijn speech opsprong van zijn stoel. En telkens hij een periode afrondde, bracht hij de laatste zin met een glimlach, alsof hij wou tonen dat hij het met alle gemak klaarspeelde. Op bepaalde plaatsen in de voordracht stampte hij op de grond net als een paard van Homeros.
Het belang van kledij en uiterlijk voor de sofistische vedetten, wordt in Loukianos’ Rhetorum praeceptor op een - zoals we van Loukianos gewoon zijn - satirische manier uitgelicht. De leerlingen moeten volgens deze leraar zich niet bezighouden met het bestuderen van moeilijk materiaal. Het is de buitenkant waar alle focus naar toe moet gaan. ἀιιὰ θαὶ βνὴλ ὅηη κεγίζηελ θαὶ κέινο ἀλαίζρπληνλ θαὶ βάδηζκα νἷνλ ηὸ ἐκόλ. ηαῦηα δὲ ἀλαγθαῖα πάλπ θαὶ κόλα ἔζηηλ ὅηε ηαῦηα δὲ ἀλαγθαῖα πάλπ θαὶ κόλα ἔζηηλ ὅηε ἱθαλά. θαὶ ἡ ἐζζὴο δὲ ἔζησ εὐαλζὴο ἢ ιεπθή, ἔξγνλ ηο Σαξαληίλεο ἐξγαζίαο, ὡο δηαθαίλεζζαη ηὸ ζκα, θαὶ ἢ θξεπὶο Ἀηηηθὴ γπλαηθεία, ηὸ πνιπζρηδέο, ἢ ἐκβὰο ηθπσλία πίινηο ηνῖο ιεπθνῖο ἐπηπξέπνπζα, θαὶ ἀθόινπζνη πνιινὶ θαὶ βηβιίνλ ἀεί.(15) Vertaling: Maar je moet ook zo luid mogelijk kunnen roepen. Je moet een ongegeneerde zangstem bezitten en een tred hebben zoals de mijne. Deze dingen zijn essentieel. Ze zijn soms op zich zelfs al genoeg. Je kleren moeten ofwel kleurrijk zijn ofwel wit, het werk van Tarentijnse makelarij, zodat je lichaam er door heen schemert. Je sandalen moeten die van een Atheense vrouw zijn, met veel onderverdelingen erin, ofwel laarsjes van Sikyon, met witte vilt. Je moet altijd veel volgelingen rond je hebben en een boek in je handen dragen.
Deze performance cultuur is iets waar ook hetairen zich goed bij voelen198 en keert doorheen de ganse literaire traditie rond deze dame terug. McClure besteedt een volledig hoofdstuk aan de link tussen de hetaire en performance, zowel bij de auteurs die in Athenaios geciteerd worden als bij andere schrijvers. Hetairen nemen op verschillende vlakken deel aan een performance cultuur. Ze entertainen op het symposion of aan het hof, ze verschijnen op het podium in het theater, hun lichaam wordt tentoon gespreid in het bordeel of op straat (voor de minder hoogstaande prostituees) of op de publieke evenementen waar
197 198
Philostratos Vitae Sophistarum , p 538 Olearius McClure (2003): 107-136, zie ook Davidson (1998): 96
55 ze hun acte de présence geven. Davidson 199 verwijst bijvoorbeeld naar Xenophons symposion, waar muziekspeelsters voor muzikaal vertier zorgen en danseressen aanwezig zijn die kunstige acrobatieën uitvoeren. Op het einde van de avond wordt er zelfs een klein muzikaal toneelstukje opgevoerd waarin Dionysos verschijnt om zijn Ariadne op Naxos te komen halen. McClure trekt in verband hiermee de volgende conclusie: ‘This public presence in everyday life, combined with their literary representation, contributed to the view of courtesans as consummate performers who constructed themselves wholly through artifice. The bodies of courtesans thus provide a convenient metaphor for literary artifice, epideictic display, and rhetorical persuasion from the classical period through the late second century C.E.’200 (eigen onderstreping) Het artificiële dat we in het vorige deeltje besproken hebben, zoals mijn onderstreping aanduidt, komt ook hier terug. De performanceaspecten van de hetaire kunnen we op twee niveaus als ‘sofistisch’ interpreteren. De sofisten zijn aan de ene kant zelf performers, maar aan de andere kant kan het artificiële dat gepaard gaat met performance, als beeld gezien worden voor de poëtica van de Tweede Sofistiek. We zullen nu in detail bekijken hoe dit aan bod komt bij Alkiphron en Loukianos.
UITERLIJKE SIER WAT EEN KNAPPE DAMES De prostituees bij deze twee auteurs houden allen een ideaal hoog van een verzorgd uiterlijk. Dit beeld komen we tegen bij verschillende andere auteurs201. In Menanders Samia bijvoorbeeld wordt Chrysis, een vrije hetaire, getoond als iemand die mooi gekleed loopt, verschillende persoonlijke slaven heeft en ook beschikt over ander persoonlijke bezittingen202. Ook Xenophons Theodote is prachtig gekleed 203. In onze brieven en dialogen wordt er enorm veel aandacht besteed aan het uiterlijk. Dit komt onder andere tot uiting binnen een context van jaloezie waarbij het uiterlijk van anderen aan kritiek onderhevig is. Dit bespreek ik in deel 2, maar die voorbeelden horen dus evengoed ook hier thuis. We zullen nu kijken naar enkele andere voorbeelden. In de negende brief van Alkiphron doet Petale haar beklag tegen Simalion omdat hij haar niet voldoende geld geeft. Het enige wat ze van hem krijgt zijn bloemen en tranen. Haar uiterlijk, zo vernemen we, is de bron van haar reputatie bij haar vriendinnen. ζνὶ δὲ ἐληαπηὸλ ἐληπγράλνπζα ἀδεκνλ, θαὶ αὐρκεξὰλ κὲλ ἔρσ ηὴλ θεθαιὴλ κεδὲ ἰδνῦζα ηὸλ ρξόλνλ ηνῦηνλ κύξνλ, ηὰ δὲ ἀξραῖα θαὶ ηξύρηλα πεξηβαιινκέλε ηαξαληηλίδηα αἰζρύλνκαη ηὰο θίιαο, νὕησο ἀγαζόλ ηί κνη γέλνηην.(2)
199
Davidson (2006): 40-1 McClure (2003): 108 201 Davidson (2006): 47 202 Samia, 373,381 203 Xenophon, Memorabilia, 3.11.4-5 200
56 Vertaling: Mijn verhouding met jou duurt nu al een jaar en ik heb er schoon genoeg van. Mijn kapsel is onverzorgd en ik weet al een hele tijd niet meer hoe een crème eruitziet. Ik schaam me voor mijn vriendinnen met mijn oude vodden, die ooit chique kleren waren. Dit gaat zo niet langer!204
In de veertiende dialoog van Loukianos zitten we met een gelijkaardige situatie. Ook hier klaagt Myrtale tegen haar minnaar over de karige geschenken die ze van hem ontvangt. Het gesprek is eigenlijk een kibbelpartij over de waarde van elk cadeau dat Dorion ooit gegeven heeft. De man werkt op zee en bracht verschillende niemendalletjes mee uit de bestemmingen die hij aandeed. Op deze manier krijgen we een beeld van het alledaagse leven van een zeeman. Hij bracht bijvoorbeeld vijgen, kaas, uien en nijlbaarzen mee voor haar, maar ook eens een flesje parfum en een paar sandalen. Dit staat in contrast met de geschenken die Myrtale van haar huidige en nieuwe minnaar krijgt, een Bithynische handelaar. Het is opmerkelijk dat deze geschenken, die Myrtale veel meer apprecieert, bijna allen betrekking hebben op het uiterlijk van de hetaire. ΓΩΡΙΩΝ- (...)ἡδέσο δ’ ἂλ ἔκαζνλ ἅηηλά ζνη παξὰ Βηζπλνῦ ηὰ δξα. ΜΤΡΣΑΛΗ- Σνπηὶ πξηνλ ὁξᾷο ηὸ ρηηώληνλ; ἐθεῖλνο ἐπξίαην, θαὶ ηὸλ ὅξκνλ ηὸλ παρύηεξνλ. ΓΩΡΙΩΝ- θεῖλνο; ᾔδεηλ γάξ ζε πάιαη ἔρνπζαλ. ΜΤΡΣΑΛΗ- Ἀιι’ ὃλ ᾔδεηο, πνιὺ ιεπηόηεξνο ἦλ θαὶ ζκαξάγδνπο νὐθ εἶρε. θαὶ ἐιιόβηα ηαπηὶ θαὶ δάπηδα, θαὶ πξῴελ δύν κλᾶο, θαὶ ηὸ ἐλνίθηνλ θαηέβαιελ ὑπὲξ ἡκλ, νὐ ζάλδαια Παηαξηθὰ θαὶ ηπξὸλ Γπζηαθὸλθαὶ θιελάθνπο.(3) Vertaling: Dorion-(...) Ik wil nu wel eens dolgraag horen wat je van die man uit Bithynië hebt gekregen. Myrtale- Goed, in de eerste plaats deze jurk, kijk maar eens. Die heeft hij voor me gekocht en ook deze halsketting, de zwaarste van de twee. Dorion- Is die van hem? Die had je toch al lang? Myrtale- Nee, de ketting waar jij het over hebt, was veel dunner en niet met smaragden bezet. Daar komt bij: deze oorringen, een vloerkleed, pas nog tweehonderd gulden...hij heeft ook nog de huur voor ons betaald. Dat is wel wat anders dan sandalen uit Patara en kaas uit Gythion en babbels.
Sierraden en kledij zijn dus heel erg belangrijk voor onze hetairen en net als bij Alkiphron, wordt ook bij Loukianos verwezen naar het feit dat je voorkomen belangrijk is voor je reputatie. In de zevende dialoog zegt de moeder haar dochter Mysarion immers het volgende: ΜΗΣΗΡ- (...) νὐθ αἰζρύλῃ κόλε ηλ ἑηαηξλ νὐθ ἐιιόβηνλ νὐρ ὅξκνλ νὐ ηαξαληηλίδηνλ ἔρνπζα;(2) Vertaling: Moeder- (...) Schaam jij je niet dat jij de enige publieke vrouw bent zonder oorbellen, halsketting of een Tarentijnse sjaal? 205 204 205
van Dolen (2000): 19 van Dolen (1992): 146
57 In fragment vijf is het uiterlijk van Thais de reden van haar populariteit bij alle mannen. Werkelijk iedereen praat over haar. Ze heeft dan ook een prachtig lichaam, blonde lokken en betoverende ogen en dat komt haar reputatie blijkbaar bij iedereen ten goede.
MANNEN ALS SPIEGELBEELD Niet alleen onze meisjes worden op hun uiterlijk beoordeeld, maar ook enkele mannen worden afgerekend op hun voorkomen. Opvallend is dat alle drie de voorbeelden van bij Loukianos komen. Loukianos zet dit thema van het uiterlijk nog eens extra in de verf, doordat hij dit bij de minnaars laat terugkeren. Het thema wordt bovendien ook van een ander perspectief bekeken. In de zesde dialoog vraagt het net ontmaagde meisje aan haar moeder of ze ook met lelijke mannen moet slapen. ΚΟΡΙΝΝΑ- Δἰπέ κνη, ὦ κηεξ, νἱ κηζζνύκελνη πάληεο ηνηνῦηνί εἰζηλ νἷνο ὁ Δὔθξηηνο, κεζ’ νὗ ρζὲο ἐθάζεπδνλ; ΚΡΩΒΤΛΗ- Οὐ πάληεο, ἀιι’ ἔληνη κὲλ ἀκείλνπο, νἱ δὲ θαὶ ἤδε ἀλδξώδεηο, νἱ δὲ θαὶ νὐ πάλπ κνξθο εὐθπο ἔρνληεο. ΚΟΡΙΝΝΑ- Καὶ ηνηνύηνηο ζπγθαζεύδεηλ δεήζεη; ΚΡΩΒΤΛΗ- Μάιηζηα, ὦ ζύγαηεξ· νὗηνη κέλ ηνη θαὶ πιείνλα δηδόαζηλ·(4) Vertaling: Corinna- Zeg me eens, mama, zijn alle klanten net zoals Eucritus, die vannacht bij me sliep? Corbyle- Nee, sommigen zijn beter, anderen al echte mannen, maar er zijn er ook, die bepaald niet knap zijn om te zien. Corinna- Moet je met zulke mannen ook naar bed gaan? Crobyle- Juist daarmee, dochter. Die betalen zelfs meer, let maar op. Aan de ene kant zorgt deze situatie voor een lach bij de lezer, maar aan de andere kant worden we gewezen op de harde realiteit voor de hetaire: hoe lelijk de man in kwestie ook is, het is het geld dat telt. Het jonge meisje heeft nog een bar leven voor zich. Toch krijgt dit puur economische perspectief tegengewicht in de volgende dialoog. We ontmoeten er opnieuw een moeder en een dochter. De parallellie en het feit dat twee dialogen onmiddellijk op elkaar volgen, nodigt vergelijking uit. In beide dialogen benadrukken de moeders het belang van geld. In de zesde dialoog is dit omdat het meisje nog alle kneepjes van het vak moet leren, maar in de zevende dialoog is dit omdat Mysarions minnaar haar geen geld betaalt. Mysarion geeft zelfs haar sierraden aan hém zodat hij zijn feestjes kan betalen. De moeder in dialoog zeven geeft haar dochter dan ook flink op haar donder. De dochter voorziet haar moeder echter een opmerkelijke repliek. ΜΗΣΗΡ- (…) νὐθ αἰζρύλῃ κόλε ηλ ἑηαηξλ νὐθ ἐιιόβηνλ νὐρ ὅξκνλ νὐ ηαξαληηλίδηνλ ἔρνπζα; ΜΟΤΑΡΙΟΝ- Σί νὖλ, ὦ κηεξ; ἐθεῖλαη εὐηπρέζηεξαί κνπ θαὶ θαιιίνπο εἰζίλ; ΜΗΣΗΡ- Οὔθ, ἀιιὰ ζπλεηώηεξαη θαὶ ἴζαζηλ ἑηαηξίδεηλ, νὐδὲ πηζηεύνπζη ῥεκαηίνηο θαὶ λεαλίζθνηο ἐπ’ ἄθξνπ ηνῦ ρείινπο ηνὺο ὅξθνπο ἔρνπζη·(2-3)
58 Vertaling: Moeder- (...) Schaam jij je niet dat jij de enige publieke vrouw bent zonder oorbellen, halsketting of een Tarentijnse sjaal? Mysarion- Wat geeft dat, moeder? Zijn de anderen gelukkiger en knapper dan ik? Moeder- Nee, maar ze zijn verstandiger en verstaan het vak goed. Zij gaan niet af op praatjes en jongemannen bij wie een eed op de lippen bestorven ligt. In het gesprek komt naar boven dat Mysarion ook bepaalde mannen afwijst, desondanks hun fikse betaling en dit in tegenstelling tot wat de moeder van Korinna in dialoog zes aanleert als regel voor de perfecte hetaire. Ze haalt als argument aan dat de boer in kwestie enorm stonk, maar ook de gesofisticeerdere knappe Antiphon wees ze af. Geld of uiterlijk is voor Mysarion niet belangrijk, want ze houdt van haar Chaireas en zij wil gelukkig zijn. Een charmante nuancering van Loukianos, maar is Mysarion gewoon naïef of zijn de trouwbeloftes van haar minnaar oprecht en is er sprake van ware liefde?
HETAIREN OP HET PODIUM ACTEURS
Zoals reeds aangehaald, zijn hetairen echte entertainers met hun dans en muzikale talenten. Ook in de Komedie verschijnen ze op het podium, al dan niet door mannelijke acteurs gespeeld. In de context van ons onderzoek naar de autoreferentiële kenmerken van de hetairen, is het relevant dat McClure opmerkt dat: ‘comic passages featuring courtesans often appear to have had a selfreferential dimension evocative of modes of theatrical viewing, disguise and performative illusion.’206 Een van de voorbeelden die McClure aanhaalt is Theoria uit Aristophanes’ Pax, die de sterke associatie van hetairen enerzijds en performance en spektakel anderzijds aanschouwelijk maakt. Het lichaam van de hetaire wordt er volgens McClure als algemene metafoor voor spektakel gebruikt. Wanneer Loukianos en Alkiphron dus hun hetairen metareflexief gebruiken, zoals mijn lezing voorstelt, ligt dit dus in het verlengde van deze traditie. In de voorbeelden die ik zal bespreken wordt de hetaire telkens op een of andere manier in verband gebracht met het theatrale. In de tweede brief van Alkiphron is Glykera aan het woord. Ze vraagt er aan Bakchis om haar handen van Menander af te houden wanneer hij in Korinthe is. Ze is niet alleen jaloers, maar ook bang voor de spot op het podium bij heibel tussen haar en Menander. ἄιισο ηε θἄλ κνη θληζκόο ηηο πξὸο αὐηὸλ ἢ δηαθνξὰ γέλεηαη, δεήζεη κε ἐπὶ ηο ζθελο ὑπὸ Υξέκεηόο ηηλνο ἢ Φ<ε>ηδύινπ πηθξο ινηδνξεῖζζαη.(5) Vertaling: Als er ruzie is tussen ons of onenigheid ontstaat, zal ik spot moeten ondergaan op het podium van een Chremes of van Pheidylos.
206
McClure (2003): 109
59 Chremes en Pheidylos zijn karakters uit de Nieuwe Komedie 207 . De ‘echte’ relatieproblemen tussen Menander en Glykera lijken dus ook een plaats te krijgen op het podium. Brief negentien vertelt ons nog meer over Glykera als theatraal figuur. In brief negentien wordt de link tussen de figuur van de hetaire en het theater nog explicieter gemaakt. Glykera vertelt er hoe zij Menander assisteert bij de voorstellingen: ze legt maskers klaar, helpt bij de aankleding in de coulissen en wacht gespannen de reactie van het publiek af. Op het einde van de brief heeft ze nog een bijzonder verzoek voor Menander, die op vraag van Ptolemaios mogelijks naar Egypte zal afreizen. πάλησο <δὲ> δένκαη, Μέλαλδξε, θἀθεῖλν παξαζθεπάζαζζαη ηὸ δξᾶκα ἐλ ᾧ ἐκὲ γέγξαθαο, ἵλα θἂλ κὴ παξαγέλσκαη ζὺλ ζνί, δηὰ ζνῦ πιεύζσ πξὸο Πηνιεκαῖνλ (20) Vertaling: Ik wil je vooral vragen, Menander, het blijspel af te maken dat op mij geïnspireerd is208, want dan kan ik, ook al reis ik zelf niet met je mee, toch naar Ptolemaios in een andere hoedanigheid varen.209 We hebben hier te maken met een bijzonder mise en abîme, zo merkt Ozanam210 op. ‘La mise en abîme s’opère à plusieurs niveaux: Glycéra, le personnage de la comédie de Ménandre, est une image de la vraie Glycéra, l’amante de Ménandre, mais celle-ci est à son tour un personnage d’ Alciphron, et ce dernier lui-même n’est pas vraiment le maître du jeu puisqu’il imite et reproduit l’art de Ménandre, lequel est tout de même dans les lettres un personnage aussi.’211 Ozanam heeft het hier over de negentiende brief, maar ook in de zopas geciteerde brief twee hebben met dezelfde vervaging tussen personage en model te maken. De problemen tussen Glykera en Menander zullen immers op het podium terecht komen. Bovendien kunnen we nog een niveau toevoegen: Menander de auteur is ook een personage in Alkiphrons brieven. Parallel hiermee is Alkiphron de auteur, in de hoedanigheid van zijn verschillende personages, zelf ook een personage in zijn autoreferentiële brieven. In twee brieven en een dialoog is er nog een link met het theatrale te vinden. In deze brieven stellen de hetairen zich gelijk aan bekende mythische of historische personages. We kunnen dit niet alleen lezen als een geleerde vergelijking, maar ook als een zelfbewuste reflectie over status van de hetairen als acteurs. Ze stappen als het ware in de rol van de figuur waarmee ze zichzelf vergelijken. In brief negentien stelt Glykera zichzelf gelijk met Ariadne, een uitvoerige vergelijking volgt waarbij ze het script van het verhaal tussen Ariadne en Theseus herschrijft. θἂλ ἐθθισκέλεο θώπεο λαπηηᾷο ἐγὼ [ζεξαπεύζσ] ζάιςσ ζνπ ηὸ ἀζζελνῦλ ηλ πειαγηζκλ, ἄμσ δέ ζε ἄηεξ κίησλ Ἀξηάδλε [εἰο Αἴγππηνλ], νὐ Γηόλπζνλ ἀιιὰ Γηνλύζνπ ζεξάπνληα θαὶ πξνθήηελ. 207
Henderson (1949): 254 Het toneelstuk waarnaar verwezen wordt is mogelijks Perikeiromene, waar een van de personages Glykera noemt, maar ook in Misogyne komt een Glykera voor. De mogelijkheid van een toneelstuk met de titel Glykera wordt ook niet uitgesloten. Ozanam (1999): 195 209 van Dolen (2000): 59 210 Ozanam (1999): 31 211 Ozanam (1999): 31 208
60 νὐδὲ ἐλ Νάμῳ θαὶ ἐξεκίαηο λαπηηθαῖο ἀπνιεηθζήζνκαη ηὰο ζὰο ἀπηζηίαο θιαίνπζα θαὶ πνηλησκέλε. ραηξέησζαλ νἱ Θεζεῖο ἐθεῖλνη θαὶ ηὰ ἄπηζηα ηλ πξεζβπηέξσλ ἀκπιαθήκαηα.(10) Vertaling: Ik zal je koesteren wanneer je onderweg onwel wordt, en ik zal je als een Ariadne, maar dan zonder de kluwen wol, naar Egypte leiden, al ben je dan niet Dionysos zelf, maar zijn dienaar en spreekbuis. Ik word niet op Naxos of op een verlaten kust achtergelaten om over jouw trouweloosheid te treuren en jou te verwensen, nee, met figuren als Theseus en die verraderlijke streken uit het grijze verleden heb ik niets te maken. In brief zeventien is Leontion zo verliefd dat ze de symptomen van Sappho krijgt. Leontion noemt Sappho niet letterlijk, maar de intertekstualiteit is manifest 212. Bij Loukianos in dialoog twaalf lezen we hoe Joessa zichzelf als Sappho en Penelope ziet. ἐγὼ δὲ ηὸλ Φάσλα κόλνλ εἶρνλ νὔηε ηηλὰ πξνζβιέπνπζα ἕηεξνλ νὔηε πξνζηεκέλε ὅηη κὴ ζέ· ᾤκελ γὰξ ἡ ἀλόεηνο πξνζηεκέλε ὅηη κὴ ζέ· ᾤκελ γὰξ ἡ ἀλόεηνο ἀιεζ εἶλαη ἃ ὤκλπεο, θαὶ δηὰ ηνῦηό ζνη πξνζέρνπζα ὥζπεξ ἡ Πελειόπε ἐζσθξόλνπλ, ἐπηβνσκέλεο ηο κεηξὸο θαὶ πξὸο ηὰο θίιαο ἐγθαινύζεο.(1) Vertaling: Nee! Jij was steeds mijn afgod213, geen ander keek ik aan of ontving ik, alleen maar jou, want met mijn stomme kop dacht ik dat jij de waarheid had gezworen. En daarom was ik je zo trouw als Penelope. Ik leefde kuis, ondanks het geschreeuw van mijn moeder, die haar beklag deed bij haar vriendinnen.
ATTRIBUTEN VAN EEN ACTRICE
In verschillende bronnen doorheen de traditie wordt de aandacht getrokken op de make-up van de hetaire 214 . In Athenaios wordt bijvoorbeeld een fragment aangehaald van Euboulos 215 , waarin onopgemaakte burgervrouwen in contrast worden gesteld met opgesmukte hetairen. Volgens McClure dient deze focus op cosmetica ondermeer: ‘to identify the courtesan with theatrical performance and with literary artifice’ 216 . De link met het theater is vlug gemaakt wanneer men stilstaat bij het feit dat bijvoorbeeld dezelfde witte verf, yimu&qion, zowel gebruikt wordt als fond de teint als voor theatermaskers. De associatie met make-up is zo sterk dat sommige hetairen zelfs ernaar genoemd werden217. In brief zes wordt make-up vermeld in de context van een scheldpartij van een collega hetaire.
212
Alkiphron 17.8 en Sappho 2 In het Grieks staat hier Phaon te lezen, volgens de mythologie de minnaar van Sappho. 214 McClure (2003): 113-6 215 Deipnosophistai 557f 216 McClure (2003): 114 217 Bijvoorbeeld Milto, een soort van rouge. 213
61 ἀπαλαηζρπληήζαζα δὲ εἰο ηὸ θῦθόο κε θαὶ ηὸλ παηδέξσηα ἔζθσπηελ. ἐδόθεη δέ κνη πάλπ θαθο πξάηηεηλ ὡο κεδὲ θάηνπηξνλ θεθηζζαη· εἰ γὰξ εἶδελ ἑαπηὴλ ρξκα ζαλδαξάρεο ἔρνπζαλ, νὐθ ἂλ ἡκᾶο εἰο ἀκνξθίαλ ἐβιαζθήκεη.(4) Vertaling: Maar toen ging ze op me katten: mijn rouge en make-up deugden niet. Ik dacht nog bij mezelf:’ Ze is blijkbaar te arm om een spiegel te kopen, want als ze ooit een glimp opvangt van haar eigen bietenkop, zal ze mij nooit meer verwijten dat ik me niet goed opmaak218.
In brief twaalf vertelt Leaina hoe de toekomstige bruid van haar minnaar een echte schminkpop is. Dit vormt de aanleiding voor een zelfbewuste opmerking: Leaina verwijst zelf naar het feit dat schmink een topos vormt in verband met hetairen. νἷνλ ηὸ ρξκα <ηο> γπλαηθόο,αὐηνζαλδαξάθε ἡιίθνπο δὲ θαζεῖην ηνὺο πινθάκνπο ἡ λύκθε,νὐδὲλ ἐνηθόηαο ηαῖο ἐπὶ ηο θνξπθο ζξημίλ. ὅζνλ δὲ θαηεπέπιαζην ςηκύζηνλ· θαὶ ἡκᾶο ηὰο ἑηαίξαο ινηδνξνῦζηλ ὅηη θαιισπηδόκεζα.(1-2) Vertaling: Dat mens ziet er niet uit met d’r knalrode hoofd. En dan die lange pijpenkrullen van je schatje. Die lijken totaal niet op de haren boven op haar kruin. Haar gezicht staat stijf van de plamuur en dan durven ze ons, publieke vrouwen, nog verwijten dat wij ons opmaken.219
Naast schmink, zorgen ook andere attributen zoals een pruik voor een fake uiterlijk. De gelijkenis met de acteur is manifest: ‘Like that of the actor, the hetaera’s false exterior creates a theatrical illusion calculated to arouse an emotional response in her viewers.’220 In dialoog elf vinden we net zo een voorbeeld van een hetaire die haar valse uiterlijk gebruikt om haar minnaar te misleiden 221 . In de elfde dialoog duikt een hetaire van vijfenveertig op die beweert tweeëntwintig te zijn. Charmides wordt al de volle zeven maanden aan het lijntje gehouden en heeft haar zelfs nog nooit naakt gezien. ΣΡΤΦΑΙΝΑ- ἐπίζθεςαη γὰξ ἀθξηβο ὑπνβιέςαο πνηὲ ηνὺο θξνηάθνπο αὐηο, ἔλζα κόλνλ ηὰο αὐηο ηξίραο ἔρεη· ηὰ δὲ ἄιια θελάθε βαζεῖα. παξὰ δὲ ηνὺο θξνηάθνπο ὁπόηαλ ἀζζελήζῃ ηὸ θάξκαθνλ, ᾧ βάπηεηαη,ὑπνιεπθαίλεηαη ηὰ πνιιά. θαίηνη ηί ηνῦην; βίαζαί πνηε θαὶ γπκλὴλ αὐηὴλ ἰδεῖλ.(5) Vertaling: Tryphaena- (...) Let maar eens op en bekijk haar goed van opzij: alleen op haar slapen heeft zij nog haar eigen haar, maar de rest is een dikke pruik. En als de haarverf die ze voor haar
218
van Dolen (2000): 13 van Dolen (2000): 25 220 McClure (2003): 116. McClure geeft verschillende andere voorbeelden uit de literaire traditie waar de link tussen de hetaire en de acteur gelegd wordt. 221 Vergelijk dit ook met het artifciële. 219
62 slapen gebruikt uitgewerkt is, dan komt er bijna overal wit onder te voorschijn. Maar waarom zo ingewikkeld? Dring er maar eens op aan dat je haar ook een keer naakt ziet. 222
In dialoog twaalf draagt de hetaire Pythias een pruik omdat haar echte haar wegens een ziekte is uitgevallen. Ze vraagt Lysias, de minnaar van haar collega en vriendin Joessa, uitdrukkelijk aan niemand haar geheim te vertellen. Wanneer we de eerste twee fragmenten van Alkiphron vergelijken met deze twee voorbeelden van Loukianos, is het duidelijk dat Loukianos veel verder gaat met het creatief gebruiken van de gekende topoi rond hetairen. Bij Alkiphron wordt de topos verwerkt zonder meer, maar bij Loukianos vormt dit de aanleiding voor een hele intrige. In de twaalfde dialoog vormt dit valse uiterlijk van Pythias de aanleiding voor een hevig misverstand tussen Joessa en Lysias. Lysias had Pythias samen met Joessa ‘betrapt’ in bed en door haar kale kop dacht hij verkeerdelijk dat Pythias een man was. Dit leidt op zijn beurt tot een poging van Lysias om Joessa jaloers te maken. Ook in de elfde dialoog wordt rond de topos een ingenieus verhaal opgebouwd: het ophelderen het bedrog van Philemation in verband met haar uiterlijk zorgt ervoor dat het liefdesverdriet van Charmides opgelost raakt. Dit verdriet zorgde ervoor dat hij zijn toevlucht zocht bij Tryphaina, die uiteindelijk het geheim ontsluiert. Dergelijk niveau van creatief verwerken van deze topos treffen we niet aan in Alkiphrons brieven.
ACTS
De hetairen voeren al bij al maar weinig echte acts uit in het corpus. In dialoog drie is er sprake van een dansact door twee hetairen op een symposion en een schoonheidswedstrijd in brief veertien bevat ook acts met het lichaam. De vijftiende dialoog verwijst naar de muzikale opvoering van Parthenis 223. De meest interessante act voor ons is in brief vier te vinden. In deze brief aan Phryne wordt haar memorabele ontbloting van haar borsten tijdens een proces vermeldt. Om het belang van deze daad te begrijpen, is het nodig naar enkele van de andere anekdotes over Phryne te kijken 224. De legendarisch mooie Phryne is doorheen de Griekse literaire traditie een van de meest genoemde hetairen. Dit heeft te maken met haar proces en haar relatie met Praxiteles, waar we straks dieper zullen op ingaan. Phryne werd rond 371 v. Chr. geboren in het Beotische Thespiai en werd een van de rijkste vrouwen van haar tijd. Het verslag van haar proces werd in geen enkele contemporaine bron bewaard, maar de tweede eeuwse Ploutarchos en Athenaios225 geven er in detail informatie over. In deze bronnen is de aanleiding tot het proces net iets anders dan bij Alkiphron. De aanklacht kwam van Euthias omwille van Phryne’s goddeloosheid. Ze had onder andere een nieuwe godheid willen introduceren. Deze aanklacht was waarschijnlijk politiek gemotiveerd. Hypereides, die Phryne uit liefde verdedigde, was 222
van Dolen (1992): 155 Voor een uitgebreide bespreking van deze mousike meisjes zie Davidson (2006): 37-42 224 Voor dit deel heb ik de volgende bronnen gebruikt: McClure (2003): 126-9 en 132-6, Rosenmeyer (2001): 243-8. 225 Vitae Decem Oratorum (849d-e) en Deipnosophistai (13.590d-591e). Deze beide baseren zich op dezelfde Hermippos (200 v. Chr.) die zich op zijn beurt laten inspireren heeft door Idomeneus van Lampsakos (270 v. Chr.). 223
63 immers de gedoodverfde politieke vijand van Euthias, en de aanklacht tegen zijn hetaire was dus waarschijnlijk bedoeld om hem in een slecht daglicht te stellen. De latere traditie maakte het proces tot een liefdesverhaal van twee ruziemakende mannen over een hetaire. Deze traditie beïnvloede Alkiphrons brieven, waar Euthias als de jaloerse minnaar verschijnt en Hypereides als de triomfantelijke nieuwe minnaar. De vroegste versie van het proces 226 vermeldt echter helemaal geen ontblote boezem, maar enkel een smeekscène van Phryne voor de rechters. Hierdoor vermoedt men dat dit een latere toevoeging is. In sommige vermeldingen scheurt zij zelf haar kleren af, terwijl in andere Hypereides dit doet. Anekdotes over Phryne komen in heel wat bronnen voor en volgens Rosenmeyer 227 is er in elk van deze bronnen te zien hoe zelfbewust Phryne de controle neemt over haar eigen zelfrepresentatie. De literaire anekdotes concentreren zich enerzijds op haar schoonheid en anderzijds op haar schranderheid. Aan de ene kant lijkt Phryne een erg bescheiden meisje: ze weigert make-up, vermijdt publieke badhuizen en houdt haar lichaam bedekt. Aan de andere kant ontbloot ze haar borsten en duikt ze naakt de zee in terwijl alle Grieken toekijken, zowel tijdens de feesten in Eleusis als op het Poseidonfestival. Bovendien deed ze heel wat modellenwerk228. Phryne heeft hierbij zelf de touwtjes in handen, zij treedt niet op als passief object maar heeft controle over de adorerende mannen. De verhalen in verband met haar gevatheid tonen haar onafhankelijke geest, parallel met haar fysieke zelfbeschikking. Een van de anekdotes vertelt dat Phryne 229 geld aanbood voor het herbouwen van de muren van Thebe, op voorwaarde dat er een inscriptie op de muur zou komen met de volgende tekst: ’Alexander verwoestte Thebe maar Phryne de hetaire bouwde hem terug op’. Volgens Rosenmeyer toont dit hoe Phryne haar zelfrepresentatie zelf vormt: ze wil gezien worden als een rijke hetaire, een weldoenster en als een vrouw met intelligentie en macht. Rosenmeyer besluit het volgende: ‘In reading the literary anecdotes about Phryne, I see a common interest in a strong female personality using all her skills to control her own image, manipulating the men who in turn wish to manipulate her as a courtesan. By controlling her own self-representations as far as she is able, or by choosing for whom she will model, these versions of a historical (and transhistorical) Phryne invent a self to be remembered and admired.’ 230 Deze analyse van Rosenmeyer die de nadruk legt op het zelfbewust vormen van de eigen identiteit, vormt het eerste aanknooppunt met de Tweede Sofistiek. Zoals reeds duidelijk is geworden en nog zal uitgediept worden in de rest van dit werk, is identiteit een sleutelwoord voor de elite van deze periode. Het tweede aanknooppunt situeert zich op het vlak van de retorica231. Phryne’s proces komt voor in tal van retorische werken. Bij Quintilianus 232 bijvoorbeeld, illustreert dit voorbeeld dat retoriek niet gewoon gezien kan worden als de macht van het woord. Phryne illustreert voor hem dat ook het visuele een rol speelt bij het overtuigen van de toehoorder, of liever toeschouwer. Phryne vormt met andere woorden een
226
Tevens vermeld bij Athenaios (591 e-f) Rosenmeyer (2001): 243-8 228 Cf. infra voor meer informatie hierover. 229 Athenaios Deipnosophistai 13.591d 230 Rosenmeyer (2001): 248 231 McClure (2003): 135-6 232 Quintilianus De instutione 2.15.6 227
64 personificatie van een retorisch aspect en Phryne’s act is, zo McClure, ‘a kind of epideixis made flesh’233. De affiliatie met de Tweede Sofistiek wordt alweer duidelijk.
CONCLUSIE Het wordt steeds duidelijker hoeveel de hetairen en de sofisten wel gemeen hebben met elkaar. In dit deel hebben we gezien hoe performance een belangrijk aspect vormt van de Tweede Sofistiek. De hoertjes die besteden eveneens heel wat aandacht aan hun uiterlijk en zijn vaak echte acteurs. Wat vooral opviel tijdens dit deel, is dat Loukianos herhaaldelijk creatiever bleek uit de hoek te komen in zijn verwerking van de typische eigenschappen van de hetaire. Het volgende deel hangt wat minder nauw samen dan de vorige twee delen. Toch hoort ook dit onderdeeltje over visualiteit in dit deel thuis waarin de hetaire in al haar Hollywoodaspecten belicht wordt.
233
McClure (2003): 135
65
3. DE HETAIRE EN HET VISUELE VISUALITEIT EN DE TWEEDE SOFISTIEK Het belang van het visuele in de Tweede Sofistiek hangt samen met het concept van de ‘educated viewer’ de pepaideume&noj qeath&j234, een concept dat uitvoerig door Goldhill besproken wordt in zijn boek Being Greek under Rome: Cultural Identity, the Second Sophistic and Development of Empire 235 . In het Hellenistische Alexandrië ging de oprichting van het Mouseion en de Kunstgalerij en ook het toenemende aantal discours over kunsttheorie, gepaard met het ontwikkelen van het beeld van de sophos als toeschouwer, ‘an ideal of the articulate and witty analyst of imagery, uncovering hidden meanings and displaying his (...) sophia as a sign of an elite and cultivated response.’236 De literatuur waarin schouwen en kunst centraal staat bij de Alexandrijnen, richt zich op een lezer die alle obscure verwijzingen kan plaatsen. Deze raadselachtigheid ruimt in de Tweede Sofistiek plaats voor verwijzingen naar veel gekendere mythologische en literaire modellen. De Eikones van Philostratos of Kallistratos’ Ekphraseis bijvoorbeeld, werken waarin kunst centraal staat, laten zich amper in met duistere mythische figuren. Vooraleer we verder gaan met Goldhills analyse, dient de term ekphrasis en de literatuur die hiermee gepaard gaat in de Tweede Sofistiek, wat meer uitleg te krijgen. Ekphrasis237 vormt een van de standaardoefeningen die een leerling retoriek hoorde onder de knie te krijgen. Bij ekphrasis moet de leerling een object zo levendig proberen te beschrijven, dat het voor de ogen van de toehoorder of lezer verschijnt. Deze term wordt in de retorische handboeken niet alleen gebruikt voor de beschrijving van kunstwerken, maar eigenlijk kan zowat alles het onderwerp van een ekphrasis vormen: van een landschap tot een gebeurtenis. Hierbij is oog voor detail van groot belang. Ekphraseis worden in verschillende literaire werken verwerkt 238, maar geeft ook aanleiding tot literaire werken die volledig rond ekphraseis van kunstwerken zijn opgebouwd. Zo bijvoorbeeld het werk van de pas vernoemde Kallistratos, getiteld Ekphraseis, vol beschrijvingen van standbeelden of Philostratos’ Eikones, dat bestaat uit een beschrijving van schilderijen met mythologische scènes die de verteller gezien heeft in een galerij in Napels. Verder is er ook een collectie ven oefeningen in ekphrasis van Libanios overgeleverd. We kunnen nu verder met het belang van de pepaideumenos theates voor de Tweede Sofistiek. De pepaideumenos theates krijgt centrale plaats in Loukianos’ Peri tou oikou, waarin deze figuur gecontrasteerd wordt met mensen die niet in staat zijn om met gepaste retoriek en de juiste houding op schoonheid te reageren. Het effect van schoonheid van een prachtig huis op een pepaideumenos wordt eerst beschreven. Het werk neemt hierna een andere wending wanneer een tweede logos argumenteert dat een mooi huis geen goede plaats is voor het tentoonspreiden van retorisch talent, omdat het visuele de aandacht afleidt van het retorische. Er volgt, na een lofzang op het visuele en een geringschatting van de kracht van woorden, paradoxaal genoeg een reeks ekphraseis van schilderijen die in de gang van het huis ophangen. De betwisting van retoriek wordt dus uiteindelijk teniet gedaan omdat ook de tweede logos 234
Goldhill (2001): 157-167 Goldhill (2001): 154-194 236 Goldhill (2001): 157 237 Voor deze bespreking van ekphrasis heb ik mij gebaseerd op Anderson (1993): 144-155 238 Zoals bijvoorbeeld in de roman van Achilles Tatios, Leukippe en Klitophon (2.3.2) 235
66 gebruik maakt van de kracht van woorden bij zijn ekphraseis. Beide speeches reflecteren zeer zelf bewust over het proces van het schouwen en het praten over dat schouwen. Taal wordt er gekarakteriseerd als iets dat niet alleen een vorm van reactie is op een visuele impressie, maar het kan ook deze impressie voor de ogen van het publiek toveren. Dit werk brengt de spanningen uit het discours van de pepaideumenos theates naar boven. Goldhill toont vervolgens aan hoe verschillende werken te dateren in de tweede helft van de tweede eeuw n. Chr., de periode waarover wij het ook hebben, aan de slag gaan met dit concept van schouwen. Goldhill bespreekt onder andere Loukianos’ Eikones en Huper ton eikonon 239 . Deze twee teksten maken een expliciete link tussen het discours van schouwen en politieke macht. De eerste tekst is een dialoog tussen Lykinos en Polystratos over een prachtige vrouw die Lykinos gezien heeft. Lykinos beschrijft hem de vrouw aan de hand van elementen die hij van bekende beelden en schilderijen haalt. De tweede tekst gaat over de reactie van de vrouw op deze beschrijving. Deze vrouw blijkt na een uitvoerige beschrijving de minnares van de keizer te zijn, Panthea. Polystratos geeft hierop een beschrijving van haar nobele karakter, want niet alleen haar uiterlijk is de moeite waard. Deze beschrijving geeft hij via verwijzingen naar bekende filosofen en dichters. Hij looft haar ook omdat ze op een bewonderenswaardige manier haar nieuwe positie bekleedt: ze toont geen trots of laag gedrag en ze vergeet haar vroegere vrienden niet. De hele dialoog vormt dus uiteindelijk een enkomion op de minnares van de keizer, en niet op de keizers’ triomfantelijke daden of op zijn officiële vrouw, zoals meer te verwachten zou zijn. De tweede tekst geeft ook de reactie weer van Panthea. Haar repliek draait rond aard van representaties in enkomia. ‘For the attack Panthea makes on her encomium depends on a recognition that flattery is a dangerous and false representation, a misleading eikon, image; while Lycinus’ defence is that praise depends on an imagery of exaggerated representation, but not for personal gain. In short, how do eikones, images or representations, of powerful people circulate in society. How are they to be read and manipulated? Cui Bono? ‘ Voor Panthea moet het beeld van de geprijsde persoon, precies overeen komen met de figuur zelf, maar zij heeft zichzelf niet herkend in het beeld dat de twee mannen geschetst hadden van haar. Loukianos’ tekst gaat verder met de complexiteit die verbonden is met geven en ontvangen van lof. Goldhill besluit: ’Lucian engages the reader in the business of recognizing the complexity of the social positioning of giving and receiving praise. Representation involves self-positioning in the power games of emperors, mistresses and clients. The question of mimesis in an eikon has become the question of self-representation in the world of role-playing that surrounds the court. The discussion of viewing the beautiful woman and what she is like-precisely-has turned to the politics of what is to be said and how it is to be said to promote a cause.’240 Loukianos maakt in deze dialoog de link tussen het schouwen en politiek en macht dus expliciet duidelijk. Alle auteurs die Goldhill bespreekt, gaan een relatie aan met dit discours van het visuele en gebruiken dit voor hun eigen politieke of morele intenties vorm te geven. Het is zeker niet toevallig dat ze dit proberen via dit discours, aangezien het visuele een belangrijke rol toebedeeld krijgt in de Romeinse propaganda.
239 240
Goldhill(2001): 185-193 Goldhill (2001): 193
67 Het schouwen staat centraal in het ganse Imperium, waar processies, bouwprogramma’s, spelen, persoonlijke verschijningen en beelden deel uit maken van een ‘culture of display’ 241 , waarbij macht voortdurend met spektakel gelinkt wordt. ‘Both the circulation of images- statues of Antinous by Hadrian, say- and the spectacle in performance-games sponsored by the elite in Rome and throughout the provinces, for exampleconstruct a regime in and through which authority, status, positions are negotiated in the field of the visual.’242 De keizer schaaft aan zijn zelfrepresentatie via het verspreiden van zijn beelden over het gehele Romeinse Rijk en het tentoonspreiden van zijn macht via spelen en spectaculaire bouwwerken. De lokale elites laten zich ook in met gelijkaardige praktijken, wat voor de elite bekend staat onder de term van euergetisme. Gleason243 merkt op hoe euergetisme als een analoog verschijnsel van het hele paideia gebeuren gezien kan worden. De elite financierde gebouwen, zorgde voor olie in het gymnasion, hield de graanprijzen in de hand of sponsorde festivals en feestelijkheden. Net als het etaleren van paideia, resulteert dit in een omzetting van economisch naar symbolisch kapitaal voor de genereuze aristocraat. Het opnemen van een ambt in deze periode impliceert dat de aristocraat ook gul voor de dag moest verschijnen, bijvoorbeeld bij het ambt van kosmetes244. De eer die volgde uit het bekleden van dit ambt, kreeg vorm via ereinscripties en erestandbeelden die door de stad opgericht werden. Krumeich245 merkt in zijn studie van drieëndertig Atheense beelden uit de tweede en derde eeuw n. Chr. hoe, net als in de literatuur, een archaïserende trend op te merken is. De bewuste erestandbeelden werden waarschijnlijk tentoongesteld in het Diogenes gymnasion te Athene. Onder de beelden zijn kosmeten te vinden als ook andere ambtenaars die een functie binnen het gymnasion vervulden246. Op basis van de iconografie kunnen de beelden in twee groepen verdeeld worden: een groep waarbij de keizericonografie als voorbeeld dient en een groep waarbij Klassiek en Hellenistisch Griekse kenmerken te bespeuren zijn, maar waarbij ook specifiek de gelijkenis met portretten van Plato, Xenophon of Aischines markant is. De twee groepen zijn echter niet strikt van elkaar te scheiden. De twee richtingen komen zelfs ook in een zelfde beeld samen voor. Hij besluit dat: ‘Orientierung am offiziellen Herrscherbildnis und programmatischer Rückgriff auf die griechische Vergangenheit schlieβen sich gegenseitig nicht aus, sondern stellen im 2. und 3. Jh. unterschiedliche Optionen für die Stilisierung des Kosmetenporträts dar, die durchaus miteinander vereinbar waren und zu originellen Bildniserfindungen führen konnten.’247
241
Goldhill (2001):159 Goldhill (2001):159 243 Gleason (1994): xxi 244 Deze had voor 1 jaar de leiding over de fysieke en mentale vorming van 18 en 19 jarige efeben in het Gymnasion. Krumeich (2004): 131 245 Krumeich (2004): 131-149 246 Bijhorende ereinscripties verschaffen de identificatie van deze beelden en bijkomende informatie. 247 Krumeich (2004):146 242
68 Opvallend is volgens Krumeich dat de voorbeelden waarop enkele portretten op gemodelleerd zijn, grote dichters en denkers zijn van de glorieperiode van Athene. Deze kosmeten willen zich profileren als ‘traditionsbewusste Träger der altehrwürdigen und immer noch lebendigen griechischen Kultur’248. Ook Borg249 biedt een boeiend perspectief op de portretkunst uit deze periode, maar dan voornamelijk gefocust op Rome. Ze identificeert portretten van keizers en ongekende privépersonen die volgens haar het ideaal van paideia uitdragen. Portretten van de tweede eeuw n. Chr. vertonen volgens Borg een combinatie van praalzucht wat betreft het uiterlijk, zichtbaar bijvoorbeeld in luxueuze haar- en baardmode, met een duidelijke voorliefde voor Griekse paideia. Deze combinatie is ook bij de sofisten van Philostratos terug te vinden. Ook verschillende sarcofagenreliëfs leest zij op deze manier. Met haar focus op Rome, toont ze aan dat dit ideaal van paideia niet beperkt was tot het Griekse Oosten, maar vanaf de tweede eeuw n. Chr. ook geaccepteerd werd in Rome. Laten we nu kijken hoe dit discours van visualiteit zijn reflectie vindt bij de hetairen van Alkiphron en Loukianos.
STANDBEELDEN Standbeelden komen in verschillende brieven en in een dialoog voor. In twee brieven is het standbeeld waarover sprake is, bedoeld om iemand te eren voor zijn goedheid. Deze motivatie doet erg denken aan de net vermelde standbeelden voor de keizer en ter ere van weldoeners van de stad. In brief drie bedankt Bakchis Hypereides voor zijn excellente verdediging van Phryne in een proces. Ze belooft hem dan ook dat hij een standbeeld mag verwachten op één voorwaarde. εἰ δὲ δὴ θαὶ ηὸλ ιόγνλ γξάςαηο ηὸλ ὑπὲξ ηο Φξύλεο, ηόηε ἂλ ὡο ἀιεζο γξάςαηο ηὸλ ὑπὲξ ηο Φξύλεο, ηόηε ἂλ ὡο ἀιεζο ρξπζνῦλ αἱ ἑηαῖξαί <ζε> ζηήζαηκελ ὅπῃ πνηὲ βνύιεη ηο ιιάδνο.(3) Vertaling: Als je zou willen je speech ter verdediging van Phryne uitschrijven, dan zouden wij hetairen voor jou een gouden beeld oprichten waar je ook maar wil in Griekenland.
In de elegisch aandoende brief elf prijst Euthykles Bakchis voor alle deugden in de wereld, jammer genoeg is ze nu dood. In deze treurzang wordt tevens een standbeeld verwerkt. ὅζελ ζπκπάζεηαλ ἐλεδείμαην· ἀπνινγίαλ ἐθείλελ θαιλ νὐθ ἄλ ηηο ἁκαξηάλνη ηνῦ ηλ ἑηαηξλ βίνπ. θαὶ εἰ ζπλειζνῦζαη ἅπαζαη παληαρόζελ εἰθόλα ηηλὰ αὐηο ἐλ Ἀθξνδίηεο ἢ Υαξίησλ ζεῖελ, δεμηὸλ ἄλ ηί κνη πνηζαη δνθνῦζηλ.(2) Vertaling: Wat is ze aardig voor me geweest! Aan haar ontleende het hoerendom zijn bestaansrecht, dat kun je rustig zeggen. Wanneer alle prostituees uit de hele wereld bijeen zouden
248 249
Krumeich (2004): 147 Borg (2004): 157-178
69 komen om in de tempel van Afrodite of die van de Gratiën een standbeeld voor haar op te richten, zou ik deze actie van harte steunen.’250
In de derde dialoog van Loukianos komt nog een verwijzing naar een standbeeld voor. Phillina vertelt in deze dialoog hoe Diphilos haar hoorndol maakte op een feestje. Zijn geflirt met Thais ging er echt over, en toen Thais op een bepaald moment gedaan had met dansen, gebeurde er het volgende: ΦΙΛΙΝΝΑ- (...) θαὶ ἐπεηδὴ ἐπαύζαην,ὁ Λακπξίαο κὲλ ἐζίγα θαὶ εἶπελ νὐδέλ, Γίθηινο δὲ ὑπεξεπῄλεη ηὸ εὔξπζκνλ θαὶ ηὸ θερνξεγεκέλνλ, θαὶ ὅηη εὖ πξὸο ηὴλ θηζάξαλ ὁ πνὺο θαὶ ηὸ ζθπξὸλ ὡο θαιὸλ θαὶ ἄιια κπξία, θαζάπεξ ηὴλ Καιάκηδνο σζάλδξαλ ἐπαηλλ, ἀιι’ νὐρὶ Θαΐδα.(2) Vertaling: Philinna- (...) toen ze was opgehouden, zei Lamprias geen woord maar Diphilus prees in alle toonaarden haar gevoel voor ritme en danskunst, en hij zei dat haar voeten zo perfekt bewogen op het citerspel en dat haar enkel zo mooi was en duizend en één andere dingen, alsof hij de Venus van Milo251 prees en niet Thaïs. 252
Brief één van Alkiphron draait volledig rond een standbeeld, namelijk dat van Phryne in het heiligdom van Eros in Thespiai, dat door Praxiteles gesculpteerd is. Phryne, befaamd voor haar uitzonderlijke schoonheid, heeft wel meer modellenwerk253 gedaan dan waar in de brief sprake van is. Phryne was de inspiratie voor Apelles’ schilderij van Aphrodite die uit de zee komt, getiteld a)nadoume&nh en ze poseerde voor Praxiteles’ beroemde Aphrodite van Knidos. Praxiteles wijdde verder ook nog een gouden standbeeld van Phryne in Delphi. Phryne heeft dus in de bronnen een bijzondere band met kunst. Bovendien wordt er verteld dat ze een relatie met Praxiteles had. Rosenmeyer heeft deze brief uitvoerig geanalyseerd 254 en we kunnen enkele van haar bemerkingen gebruiken en vanuit ons eigen perspectief een bijkomende duiding geven. Rosenmeyer merkt op dat Phryne in deze brief zichzelf transformeert van object- zij was het object waar de kunstenaar zijn beeld naar modelleerde- tot ‘art lover, gazing at the marble reproduction with a critic’s eye’. Phryne als kunstobject krijgt zelf een stem en kan zelf reageren op haar eigen representatie. In deze brief vertelt Phryne aan Praxiteles hoe iedereen het standbeeld bewondert. Hij heeft werkelijk een prachtig kunstwerk gecreëerd volgens Phryne. Deze opmerking van Rosenmeyer kunnen we verbinden met in de inleiding van dit deel geïntroduceerde concept van de pepaideumenos theates. Phryne kruipt in de huid van een intellectueel van de Tweede Sofistiek en speelt met dit concept. Zij wordt de kunstkenner die in zo veel literatuur een rol speelt, zoals bijvoorbeeld de vermelde Eikones van Philostratos.
250
van Dolen (2000): 23 In het Grieks staat eigenlijk Sosandra van Kalamis. 252 van Dolen (1992): 138 253 Rosenmeyer (2001): 243, Keesling (2006): 66-71, McClure (2003): 126-32 254 Rosenmeyer (2001): 240-60 251
70 Verder kan deze brief gelezen worden als een metafoor van ekphrasis. Rosenmeyer merkt op hoe de grens tussen Phryne de persoon en Phryne het standbeeld in de brief subtiel vervaagt. Phryne is de auteur van de brief, maar plots is het standbeeld aan het woord. Het standbeeld beschrijft hoe zij bekeken en geprezen wordt door allen. ἐμείξγαζαη γὰξ πάγθαιόλ ηη ρξκα,νἷνλ ἤδε ηίο ζνη ηλ πώπνηε νὐδεὶο ηλ θαηὰ ρεηξλ πνλεζέλησλ, ηὴλ ζεαπηνῦ ἑηαίξαλ ἱδξύζαο ἐλ ηεκέλεη. κέζε γὰξ ἕζηεθα [ἐπὶ] ηο <ζο> Ἀθξνδίηεο θαὶ ηνῦ Ἔξσηνο ἅκα ηνῦ ζνῦ.(1) Vertaling: Jij heb een prachtig kunstwerk vervaardigd. zo iets mooi door mensenhanden gecreëerd heeft nog nooit iemand gezien! Jij hebt een standbeeld van jouw hetaire in het heiligdom opgesteld. Ik sta in het midden van het heiligdom samen met jouw Aphrodite en Eros. Rosenmeyer 255 verbindt dit met ekphrasis. Bij ekphrasis is het immers de bedoeling van de auteur dat het ontologische onderscheid tussen de kunstenaars imitatie en het object vervaagt. De beschrijving en het beschrevene vloeien in elkaar over en de lezer of toehoorder vergeet als het ware dat hij of zij met een beschrijving te maken heeft van een object en niet met het object zelf, omdat de ekphrasis het object zo overtuigend oproept. In deze brief is er een vervaging tussen Phryne en het beeld en dit roept dus de techniek van ekphrasis op.
EEN EROTISCHE SCÈNE Brief dertien evoceert eveneens het beeld van de pepaideumos theates. Een hetaire geeft er nauwkeurig verslag van een uitje van verschillende hetairen met hun minnaars naar het platteland. De hetaire neemt zelf de rol aan van theates. Ze lijkt alles consciëntieus geobserveerd te hebben en dit heeft een erudiet gevolg: ze produceert een ekphrasis en incorporeert die in een brief, zoals een echte redenaar. Zoals typisch is voor ekphrasis, is er een hoge frequentie aan woorden die met visualiteit te maken hebben 256. Ekphrasis wil dan ook het tafereel dat beschreven wordt voor het geestesoog van de lezer of luisteraar toveren en via deze ‘visuele’ woorden, wordt lezer hier nog eens extra op gewezen. In verband met een beeld van Pan dat nabij hun picknickplaats staat bijvoorbeeld, wordt twee maal zijn kijklustigheid vermeld. ὑπὸ δὲ ηαῖο ἐμνραῖο ηλ πεηξηδίσλ Νύκθαη ηηλὲο ἵδξπληαη θαὶ Πὰλ νἷνλ θαηνπηεύσλ ηὰο Ναΐδαο ὑπεξέθππηελ (4) Vertaling: Onder de vooruitstekende punten stonden een paar beelden van de Nimfen en een Pan, die zich vooroverboog alsof hij de bronnimfen wilde begluren.257 En even verder een tweede maal.
255
In voetnoot 32: 253 Cf. Webb (2006): 121 257 van Dolen (2000): 28 256
71 [ηὸ] ινηπὸλ εὐηξεπεῖο ἐπὶ ηὴλ εὐσρίαλ ἦκελ. ‘Ἴσκελ’ ἔθε ἡ Μέιηζζα ‘νἴθαδε θαὶ θαηαθιηλκελ’. ‘κὴ κὲλ νὖλ πξόο ηε ηλ Νπκθλ θαὶ ηνῦ Παλόο’ εἶπνλ ἐγώ ‘ηνύηνπ· ὁξᾷο γὰξ ὥο ἐζηηλ ἐξσηηθόο· ἡδέσο ἂλ ἡκᾶο ἐληαῦζα θξαηπαιώζαο ἴδνη·(6) Vertaling: We hadden langzamerhand trek gekregen. ‘Laten we naar binnen gaan,’ zei Melissa, ‘en aan tafel plaatsnemen.’ ‘Hè nee,’ riep ik, ‘liever hier bij de Nimfen en bij Pan. Moet je zien: hij is helemaal opgewonden en zou ons maar wat graag bekijken als we ons hier bedrinken.’ 258 Enkele opmerkingen in het bijzonder wijzen op de buitengewone eruditie van de hetaire in kwestie en markeren haar als een pepaideumenos. Dit is bijvoorbeeld het geval in haar beschrijving van de maaltijd die ze genoten. ἔηη κέληνη ὃ κάιηζηα ἡδέσο ἐθάγνκελ, ζξηδαθῖλαη θαὶ ζέιηλα·<π>ειίθαη δνθεῖο ζξηδαθῖλαη; πιεζίνλ δὲ ἦλ ὁ θπνο, <θαὶ> ἑθάζηε ‘ηαύηελ ἕιθπζνλ’ ‘κὰ Γία ἀιιά κνη ηαύηελ’ ‘κὴ κὲλ νὖλ ἀιιὰ ἐθείλελ’ ἐιέμακελ ηαῖο ζεξαπαηλίζηλ· ἦζαλ δὲ αἱ κὲλ εὔθπιινη θαὶ καθξαί, αἱ δὲ νὖιαη <θαὶ> βνζηξύρνηο ἐκθεξεῖο, ἀιιὰ βξαρεῖαη, ὑπόμαλζνο δέ ηηο ηνῖο θύιινηο αὐηλ <ἐλ>εθέρξσζην αὐγή· ηὴλ Ἀθξνδίηελ ιέγνπζη ηαύηαο θηιεῖλ.(17) Vertaling: Ten slotte was er onze lieveningsgroente: sla met selderij. En groot dat de kroppen waren! Je hebt geen idee. Ze kwamen uit de tuin vlak bij ons en we riepen door elkaar tot de dienstmeisjes: ‘Pluk deze’ of ‘Nee, die daar bedoel ik, verdorie.’ Er waren soorten met grote bladeren en met gekrulde, maar ook met kleine, glanzende blaadjes, die een lichtbruine kleur hadden. Volgens de verhalen is Aphrodite daar verzot op.259 Sla in de mythologie is inderdaad met Aphrodite verbonden 260 . Adonis, de minnaar van Aphrodite, verschuilde zich namelijk in een krop sla toen hij aangevallen werd door een zwijn 261. In Kallimachos’ versie van deze mythe is het Aphrodite zelf die haar minnaar erin verstopt. In een andere mythe rond Phaon verstopt Aphrodite deze man in een krop sla omdat ze verliefd op hem was geworden nadat ze hem tot een aantrekkelijke man had getransformeerd. Deze hetaire is dus goed op de hoogte van de Klassieke mythologie. Even eerder in de brief valt de hetaire bijna door de mand. Haar eruditie in verband met het gepaste Attische lexicon lijkt niet feilloos te zijn, want ze is onzeker in verband met de benaming van een voedingsproduct. De fictie dat de hetaire echt pepaideumenos is, wordt hierdoor doorbroken en Alkiphron maakt hierdoor duidelijk dat hij eigenlijk achter deze ekphrasis zit. Het is Alkiphron die de echte pepaideumenos is. θαὶ ρηκαηξίδνο ἁπαιο ηεκάρε θαὶ ἀιεθηνξίδεο νἰθνπξνί·εἶηα γαιάθηηα πνηθίια, ηὰ κὲλ κειίπεθηα ηὰ δ’ ἀπὸ ηαγήλνπ —ππηίαο κνη δνθεῖ θαινῦζηλ αὐηὰ θαὶ ζθώιεθαο [ηὰ πεκκάηηα]—ὅζα ηε ἀγξὸο ἡκῖλ ἐαξηλο ὀπώξαο ἐπεδα- ςηιεύεην.(10)
258
van Dolen (2000): 28 van Dolen (2000): 28 260 Detienne (1972): 67-71 261 Bijvoorbeeld bij Nikander van Kolophon, Alexandrijnse dichter. 259
72 Vertaling: Verder malse stukken geitenvlees en scharrelkippen en daarbij een grote verscheidenheid aan roomtaartjes, honingkoeken en gebak dat, meen ik, eierkoeken en stengels wordt genoemd.262
CONCLUSIE Het discours rond visualiteit in de Tweede Sofistiek wordt verwerkt in de brieven en dialogen van onze beide auteurs, hoewel we Loukianos in dit deeltje maar een keer Loukianos tegen het lijf zijn gelopen. De standbeelden die een rol spelen in de identiteitsvorming van de elite vinden hun weg in dit corpus onder de vorm van standbeelden die enkele hetairen en een minnaar zullen krijgen of hebben gekregen. Ook het beeld van de pepaideumenos theates vinden we terug bij Alkiphron. Brief dertien met de ekphrasis doet wel nogal schools aan en de verwijzingen naar standbeelden in brief drie en elf getuigen niet van de grootste creativiteit. Brief één vormt dan wel weer een ondeugende en originele verwerking van dit thema, in het bijzonder wanneer Phryne Praxitels uitnodigt om samen in het heiligdom te flikflooien.
262
van Dolen (2000): 28
73
DEEL 2: GLITTER EN GLAMOUR HEEFT EEN KEERZIJDE In dit deel zullen we naar de keerzijde van de medaille kijken. De hetaire heeft heel wat Hollywoodallures, maar dit kan natuurlijk ook jaloezie met zich meebrengen. We zullen daarvoor eens kijken hoe belangrijk roem precies is voor onze hoertjes. Er volgt naar goede gewoonte eerst een behandeling van het belang van dit thema voor de Tweede Sofistiek.
JALOEZIE IN DE TWEEDE SOFISTIEK263 De Tweede Sofistiek was doordrenkt met een competitie-ethos, een strijd die status en eer als inzet had. Bij competitie zijn er winnaars, maar ook vooral verliezers. De eer die te verdelen valt, is een kostbaar en beperkt goed. Caligula toonde zijn vinnige karakter en buitte deze centrale waarde uit, toen hij de verliezers van een retoriekwedstrijd in Lyon dwong de prijzen te overhandigen aan de overwinnaars en voor hen dadelijk een enkomion te improviseren264. Constante competitie werd onder meer noodzakelijk gemaakt door het gebrek aan objectieve diploma’s in het antieke onderwijssysteem. Diploma’s tonen ruwweg waar een individu staat ten opzichte een ander individu, zonder dat die twee direct met elkaar in competitie moeten treden om zich te bewijzen. In de Tweede Sofistiek daarentegen, moest men zich steeds weer ten opzichte van elkaar bewijzen om de gewenste dominantie en autoriteit te verwerven. De Griekse cultuur was al langer agonistisch. De bekende tragedie- en komediestukken die ons overgeleverd zijn, zijn allen geproduceerd om in competitieverband uitgevoerd te worden. Ook sport, politiek en oorlog waren domeinen waarin de agonistische aard van de Griek naar boven kwam. In de Tweede Sofistiek heeft de strijd een andere inzet. ‘The desire for Roman citizenship, and thence for promotion within the hierarchies of government or bureaucracy, while far from universal, certainly represented a powerful motor for personal ambition.’265 Meer algemeen gezien, was de inzet status. De elite zocht naar manieren om hun economisch kapitaal om te zetten in symbolisch kapitaal266 en dit deden ze via het etaleren van hun paideia. Gleason en Schmitz argumenteren dat de competitie voor symbolisch kapitaal de illusie creëert van een mobiel en
263
Voor dit deel heb ik de volgende bronnen gebruikt: Anderson (1993): 34-39, Bowersock (1969): 89-100, Gleason (1994): xxiii-xxiv, Schmitz (1997): 97-135, Whitmarsh (2005): 37-40. Een recent boek over het thema van jaloezie in de Griekse Oudheid is van Konstan en Rutter (2003). 264 Suetonius, Gaius Caligula 20; Juvenalis, Satires 1.44 265 Whitmarsh (2005): 39 266 Gleason (1995), Schmitz (1997) verwijzen hiervoor naar Bourdieu, de Franse antropoloog die werkte rond educatie als een vorm van symbolisch kapitaal, een manier om sociale distinctie aan te geven. Bourdieu, P (1977): Esquisse d'une théorie de la pratique, précédé de Trois études d'ethnologie kabyle, Genève, Droz .
74 meritocratisch systeem. In realiteit was de strijd natuurlijk niet open voor iedereen en wordt de sociale ongelijkheid die eronder schuilgaat zo gecamoufleerd. Competitie om de beste te zijn, brengt rivaliteit met zich mee en onder veel sofisten bestonden er hevige vijandigheden. De kritieken die op elkaar afgevuurd werden, zijn van allerlei aard. Zo spotten de leerlingen van Herodes met Philagros, omdat die deed alsof hij een speech improviseerde waarvan de tekst reeds gepubliceerd was267. De volgende passage uit Philostratos268 is een illustratie van de jaloezie van sofisten die zelf geen improvisatietalent hadden. θαʹ. πὲξ θνπειηαλνῦ ηνῦ ζνθηζηνῦ δηαιέμνκαη θαζαςάκελνο πξόηεξνλ ηλ θαθίδεηλ αὐηὸλ πεηξσκέλσλ, ἀπαμηνῦζη γὰξ δὴ ηὸλ ἄλδξα ηνῦ ηλ ζνθηζηλ θύθινπ δηζπξακβώδε θαινῦληεο θαὶ ἀθόιαζηνλ θαὶ πεπαρπζκέλνλ. ηαπηὶ πεξὶ αὐηνῦ ιέγνπζηλ νἱ ιεπηνιόγνη θαὶ λσζξνὶ θαὶ κεδὲλ ἀπ’ αὐηνζρεδίνπ γιώηηεο ἀλαπλένληεο· θύζεη κὲλ γὰξ ἐπίθζνλνλ ρξκα ἄλζξσπνη (…) θαὶ νὐ ρξὴ ζαπκάδεηλ, εἰ πεπεδεκέλνη ηὴλ γιηηάλ ηηλεο θαὶ βνῦλ ἀθσλίαο ἐπ’ αὐηὴλ βεβιεκέλνη θαὶ κήη’ ἂλ αὐηνί ηη ἐλζπκεζέληεο κέγα, κήη’ἐλζπκεζέληνο ἑηέξνπ μπκθήζαληεο δηαπηύνηέλ ηε θαὶ θαθίδνηελ ηὸλ ἑηνηκόηαηα δὴ θαὶ ζαξξαιεώηαηα θαὶ κεγαιεηόηαηα ηλ ἐθ’ ἑαπηνῦ ιιήλσλ ἑξκελεύζαληα. Vertaling: Vooraleer ik zal vertellen over de sofist Skopelianos, zal ik hen die hem willen belasteren, aanpakken. Ze zeggen immers dat hij de sofistische cirkel niet waard is en noemen hem geschikt voor de dithyrambe 269 , mateloos en dom. Zij die dit beweren over hem, zijn muggenzifters, loom en hebben geen improvisatietalent. Een mens is van nature geneigd tot jaloezie. (...) Van daar is het niet verwonderlijk als sommigen, die een vastgebonden tong hebben en er een rund van sprakeloosheid 270 op geplaatst hebben, zelf geen grootse ideeën kunnen bedenken en geen sympathie kunnen tonen voor een ander die grootse ideeën heeft, hem bespotten en beschimpen terwijl hij de meest bekwame, meest gedurfde, meest hoogstaande stijl van de Grieken van zijn tijd hanteert. Deze anekdote is ook een illustratie van de animositeit die kon ontstaan omwille van de verschillende stijlen die gehanteerd werden door de concurrent. Skopelianos wordt hier voor zijn meer maniëristische stijl berispt door zijn rivalen die waarschijnlijk achter soberdere uitvoeringsmethoden stonden. Er zijn werkelijk talloze voorbeelden te vinden bij Philostratos van het vijandige gedrag tussen de intellectuelen. Proklos van Naukratis beschimpte niet alleen Hippodromos van Thessalië, maar allen die les gaven in Athene271. Berucht zijn ook de ruzies tussen Polemon en Phavorinos272 en die tussen Herodes en Philagros. Kibbelarij kon zelfs zo ver gaan dat een van de twee partijen zijn baan verloor. Zo verloor Herakleides van Lycië zijn professoraat in Athene door zijn rivaliteit met Apollonios van Naukratis 273. Het publiek hield elk detail van de performance en het gedrag van de redenaar in de gaten, klaar om hem af te rekenen voor de kleinste technische of andere fout. 267
Philostratos, Vitae Sophistarum 579, 599 Vitae Sophistarum, 515 269 Een dithyrambe is een lofzang op Dionysos. Zijn critici doelen hiermee waarschijnlijk op zijn exotische en extatische stijl, die typisch was voor dit soort muziek. 270 Theognis 651 271 Philostratos, Vitae Sophistarum 617 272 Zie Gleason (1995) hierover in detail. 273 Philostratos, Vitae Sophistarum 613 268
75
ROEM Vooraleer jaloezie kan ontstaan, moet men eerst iets bezitten om jaloers op te zijn. Status bijvoorbeeld. Onze meisjes zijn allemaal alvast heel erg blij met hun faam.
ROEM DOOR BEKENDE MINNAAR Bij Alkiphron komen we naast de ‘typetjes’, enkele beroemde hetairen tegen. Deze hetairen komen ook bij veel andere schrijvers voor. Bij Loukianos daarentegen, zijn de hetairen allemaal typetjes. Het leven van deze typetjes lijkt helemaal niet zo glamoureus als dat van de illustere vrouwen. Bij Alkiphron komen we enkele grote namen tegen zoals Menander, Praxiteles, Epikouros, Demetrios en Hypereides. Ozanam274 merkt op dat in de brieven van de politieke figuren geen aandacht wordt besteed aan hun politieke bezigheden, terwijl de literaire en artistieke productie van de anderen wel vermeld worden. Ozanam trekt het volgende besluit hieruit: ‘Les politiques ne sont donc pas logés à la même enseigne que les artistes et que les penseurs: ce sont ces derniers qui comptent vraiment- trait caractéristique d’une littérature ‘désengagée’ pour laquelle la création esthétique est la seule valeur importante.’ 275 Dat voor deze auteurs de esthetische waarde het belangrijkst is, l’art pour l’art als het ware, is echter niet correct volgens mij. Zoals al meermaals is benadrukt, draait de sofistische artistieke productie rond identiteit, en heeft dus wel degelijk een maatschappelijk belang. Dat er geen aandacht wordt besteed aan de politieke kanten van Hypereides en Demetrios, heeft volgens mij dan ook meer te maken met het feit dat Alkiphron zijn status niet via een politieke carrière tracht te verwerven, maar wel via literatuur, net als zoveel anderen van de Griekse elite en net zoals Menander. Ook Epikouros en Praxiteles doen dit niet via politiek. Het zijn deze beroemde figuren die mede verantwoordelijk zijn voor de faam van de hetairen en daar zijn onze meisjes zich heel erg bewust van. In brief zestien schrijft Lamia aan Demetrios Poliorketes, een Macedonische koning uit de vierde eeuw v. Chr., hoe blij ze is voor de publieke erkentenis van hun relatie. Ze toont haar vreugde over hoe iedereen het zal hebben over het feest dat zij zal organiseren. Impliciet staat hier te lezen dat zij zelf door deze festiviteit veel roem zal verwerven. πξὸο δὲ ζέ, ὃο νὕησο ἤδεαὐρεῖο ἐπ’ ἐκνὶ ὡο ἐπηδεηθλύλαη κε θαὶ ἀγάιιεζζαη πξὸο ηὰο ἄιιαο ἑηαίξαο ὅηη παζλ ἐγὼ πξσηεύσ (...)<ἀιι’> εὖ νἶδα γὰξ ὅηη νὐ κόλνλ ἐλ ηῆ Θεξηππίδνπ νἰθίᾳ, ἐλ ᾗ κέιισ ζνη ηὸ ηλ Ἀθξνδηζίσλ εὐηξεπίδεηλ δεῖπλνλ, ἔζηαη δηαβόεηνο ἡ παξαζθεπή, ἀιιὰ θαὶ ἐλ ὅιῃ ηῆ Ἀζελαίσλ πόιεη, λὴ ηὴλ Ἄξηεκηλ,θαὶ ἐλ ηῆ ιιάδη πάζῃ.(7-8) Vertaling: Uw genegenheid voor mij blijkt al uit het feit dat U overal met mij wilt verschijnen en trots tegen de andere courtisanes zegt dat ik de beste ben. (...) Weest U ervan overtuigd dat het feestmaal niet alleen in het huis van Therippides waar ik het voor U wil laten aanrichten ter
274 275
Ozanam (1999): 30-1 Ozanam (1999): 31
76 gelegenheid van het Afroditefeest, opzien zal baren, maar ook in Athene- Artemis is mijn getuige!en zelfs in heel Griekenland.276
In brief negentien is Glykera erg opgetogen met koning Ptolemaios’ uitnoding van Menander naar Egypte. Deze roem straalt natuurlijk ook af op Glykera zelf. In de bijgevoegde uitnodiging van Ptolemaios kon ze trouwens lezen dat hij over hun relatie gehoord had. Ze beschrijft in haar brief naar Menander hoe ze nadrukkelijk wou dat het goede nieuws bij iedereen geweten was. Dit fragment toont haar repliek nadat de omstanders vroegen waarom ze zo glunderde. θἀγώ ‘Μέλαλδξνλ’ ἔθελ ‘ηὸλ ἐκὸλ [ὃλ] ὁ Αἰγύπηνπ βαζηιεὺο Πηνιεκαῖνο ἐπὶ ηῶ ἡκίζεη ηο βαζηιείαο ηξόπνλ ηηλὰ κεηαπέκπεηαη’ κείδνλη ηῆ θσλῆ θζεγμακέλε θαὶ ζθνδξνηέξᾳ, ὅπσο πᾶζαη ἀθνύζσζηλ αἱ παξνῦζαη. θαὶ ηαῦηα ἔιεγνλ ἐγὼ δηαηηλάζζνπζα θαὶ ζνβνῦζα ηαῖο ρεξζὶλ ἐκαπηο ηὰο ἐπηζηνιὰο ζὺλ ηῆ βαζηιηθῆ ζθξαγῖδη.(2) Vertaling: ‘Mijn Menander,’ zei ik toen,’ is door Ptolemaios, koning van Egypte, uitgenodigd, die hem bij wijze van spreken de helft van zijn koninkrijk belooft.’ Ik sprak wat harder en nadrukkelijker dan nodig, in de hoop dat alle vrouwen in de tempel het zouden horen. Tegelijkertijd zwaaide ik trots de brief met de Koninklijke zegel. 277
ROEM DOOR EIGEN VERDIENSTE Ook de eigen daden van de hetairen kunnen tot roem leiden. In brief vier heeft Bakchis het erover dat Phryne’s proces, waar zij haar boezem ontblootte, haar beroemd heeft gemaakt niet alleen in Athene, maar in gans Griekenland. In fragment vijf wordt er vermeld dat Thais het gespreksonderwerp is van iedereen en dat omwille van haar schoonheid. Bij Loukianos vinden we in de didactische moeder-dochterdialoog zes het voorruitzicht van faam terug als iets waar het meisje moet naar streven. ΚΡΩΒΤΛΗ- (...) θαὶ ζνὶ δὲ κειέησ ἀεὶ ηνῦ πιείνλνο, εἰ ζέιεηο ἐλ βξαρεῖ ιέγεηλ ἁπάζαο ἐλδεημάζαο ζε ηῶ δαθηύιῳ, Οὐρ ὁξᾷο ηὴλ Κόξηλλαλ ηὴλ ηο Κξσβύιεο ζπγαηέξα ὡο ὑπεξπινπηεῖ θαὶ ηξηζεπδαίκνλα πεπνίεθε ηὴλ κεηέξα;(4) Vertaling: Crobyle- (...)Wees ook steeds bedacht op meer inkomsten, als je wilt dat binnenkort alle vrouwen naar je wijzen en zeggen:’ Zie je die Corinna daar, de dochter van Crobyle? Die is steenrijk, werkelijk een zegen voor haar moeder.’ 278 In haar bespreking van deze dialoog279, vindt Gilhuly de parallel van deze passage met een passage uit Loukianos’ Somnium sive Vita Luciani opmerkelijk. De sofist alsook de jonge hetaire zal het hoogtepunt van zijn/haar carrière kennen, wanneer men hen in het openbaar herkent.
276
van Dolen (2000): 44-5 van Dolen (2000): 55 278 van Dolen (1993): 145 277
77 Καὶ ὁ λῦλ πέλεο ὁ ηνῦ δεῖλνο, ὁ βνπιεπζάκελόο ηη πεξὶ ἀγελλνῦο νὕησ ηέρλεο, κεη’ ὀιίγνλ ἅπαζη δεισηὸο θαὶ ἐπίθζνλνο ἔζῃ, ηηκώκελνο θαὶ ἐπαηλνύκελνο θαὶ ἐπὶ ηνῖο ἀξίζηνηο εὐδνθηκλ (...)θἄλ πνπἀπνδεκῆο, νὐδ’ ἐπὶ ηο ἀιινδαπο ἀγλὼο νὐδ’ἀθαλὴο ἔζῃ· ηνηαῦηά ζνη πεξηζήζσ ηὰ γλσξίζκαηα ὥζηε ηλ ὁξώλησλ ἕθαζηνο ηὸλ πιεζίνλ θηλήζαο δείμεη ζε ηῶ δαθηύιῳ, ‘Οὗηνο ἐθεῖλνο’ ιέγσλ.(11) Vertaling: En jij die nu arm bent en van lage geboorte, en iets wil iets bereiken in dit vak, jij zal na korte tijd het voorwerp van jaloezie en nijd zijn van allen. Je zal geëerd en geprijsd worden en je zal onder de beste mannen een goede reputatie hebben. (...) Wanneer je naar het buitenland reist, zal je zelfs in een vreemde plaats herkend en opgemerkt worden. Zulke tekenen van bekendheid zal ik jou schenken, zodat elkeen die jou ziet naar zijn buur zal knikken en met zijn vinger zal wijzen, terwijl hij zegt: ‘Dat is ‘m!’. Deze Droom 280stelt een keuze voor tussen Paideia en Techne, beide gepersonificeerd, waarbij de verteller uiteindelijk kiest voor Paideia, die aantrekkelijk en mooi gekleed is in tegenstelling tot de ruwe Techne. Deze keuze voor Paideia, mag volgens Gilhuly niet zo rechtlijnig geïnterpreteerd worden. In de literaire traditie281 wordt het pad van ondeugd immers voorgesteld door een aantrekkelijke vrouw. Gilhuly komt tot dit besluit: ‘Just as the Teacher of Rhetoric recommends, The Dream depicts a budding orator who chooses the glamorous path of superficial decadence over the more arduous path, which in this case means choosing rhetoric over the stonemason’s craft.’282 Volgens Gilhuly moet Korinna dan ook als een beeld geïnterpreteerd worden van de redenaar die via een makkelijke weg kiest voor onmiddellijke rijkdom en roem 283. Mijn eigen voorbeelden in deze scriptie bevestigen Gilhuly’s analyse in verband met dialoog zes alleen maar: achter de hoertjes die we ontmoeten in de dialogen, alsook in de brieven van Alkiphron, zit een sofist verscholen.
ROEM NIET DOOR IEDEREEN GEWENST Roem is echter niet bij al onze meisjes gewenst. Een tegenbeeld vinden we in brief zeventien, waar Leontion Epikouros meer dan beu is. Ze heeft genoeg van zijn dominante, paranoïde en stalkerige gedrag en wil liever haar tijd met Timarchos doorbrengen. Het is opmerkelijk dat de geadresseerde van deze brief precies Lamia is, de hetaire van Demetrios. Van haar hebben we net gezien hoe veel belang ze hecht aan roem. Hierdoor wordt het contrast tussen deze twee vrouwen in de verf gezet en wordt de lezer uitgenodigd tot vergelijking. 279
Gilhuly (2007) Gilhuly gebruikt hier de analyse van Gera, D.L. (1995) ‘Lucian’s Choice: Somnium 6-16.’ In Ethics and Rhetoric: Classical Essays for Donald Russell on His Seventy-Fifth Birthday, Innes D., Hine H., en Pelling,C. (23750). New York: Oxford University Press. 281 Bijvoorbeeld Memorabilia van Xenophon 282 Gilhuly (2007): 84 283 Dit beeld is ook terug te vinden in zijn Rhetorum Praeceptor. Hier wordt een leraar voorgesteld die zijn leerling afraadt om de moeilijke en harde weg van studie en discipline te kiezen. Hij is beter af met de makkelijke weg waarbij hij zich niet meer op de oude voorbeelden baseert, maar zich modelleert op recentere sprekers en meletai inoefent. (12.6-13.1) 280
78 ηί ζὺ ιέγεηο Λάκηα; νὐθ ἀιεζ ηαῦηα; νὐ δίθαηά θεκη; θαὶ κὴ δή, δένκαί ζνπ πξὸο ηο Ἀθξνδίηεο, κή ζνη ηαῦηα ἐπειζέησ· ‘ἀιιὰ θηιόζνθνο, ἀιιὰ ἐπηθαλήο, ἀιιὰ πνιινῖο θίινηο θερξεκέλνο’. ιαβέησ θαὶ ἁγὼ ἔρσ, δηδαζθέησ δ’ ἄιινπο. ἐκὲ γὰξ νὐδὲλ ζάιπεη ἡ δόμα, ἀιι’ ὃλ ζέισ δὸο Σίκαξρνλ, Γάκαηεξ.(6) Vertaling: Wat zeg jij ervan, Lamia? Het is toch zeker zo? Heb ik geen gelijk? Denk alsjeblieft niet iets in de trant van:’ Ja, maar hij is een filosoof, en nog een beroemde ook, met een hele hoop vrienden.’ Hij mag mijn portie erbij hebben, als hij maar anderen de les leest. Mij trekt de roem niet aan, ik verlang alleen naar Timarchos. Demeter, verhoor me.284 Leontion wil niet alleen zelf geen roem, maar ze ondermijnt ook de reputatie van Epikouros. Zoals we gezien hebben bij Anderson285, is dit demystifiëren van roemrijke personen iets typisch voor de literatuur van de Tweede Sofistiek. Epikouros wordt als een vieze oude vent vol luizen voorgesteld die zijn eigen passies niet kan bedwingen, en dat voor een filosoof. Bovendien wordt ook Epikouros’ schrijftalent ondermijnd286: Epikouros die in de Oudheid erom bekend stond voor zijn filosofische brieven, zorgt met zijn brieven naar Leontion voor irritatie alom.
JALOEZIE GEUIT IN SPOT EN AGONISME De jaloezie die we in ons corpus tegenkomen situeert zich op twee niveaus. Enerzijds heb je de hetairen die jaloers zijn omdat een andere vrouw hun minnaar heeft afgesnoept. Anderzijds zijn de mannen jaloers op andere mannen die hun kans wagen bij hun hetaire. Zowel de mannen als de vrouwen zitten in een soort van competitie, waarbij de inzet hun minnaar of minnares is. Jaloezie hangt samen met monogamie. Deze monogamie vinden we ook terug in de komedie 287. Op het eerste zicht lijkt het vreemd dat je jaloers bent op een hetaire, iemand die je ten slotte zo maar kan inruilen als je wil. Maar zoals in de inleiding duidelijk gemaakt is, is de hetaire niet zomaar een prostituee. Corner288 duidt dit aspect van jaloezie dan ook als deel van haar status binnen het symposion. Ze is niet alleen een object, maar ook een gelijke, iemand die opgenomen wordt in een gemeenschap van mannelijke homosocialiteit. En bij zo een soort persoonlijke relatie kan jaloezie horen, aangezien men moet strijden om de hetaire haar aandacht. SPOT EN AGONISME Wanneer hetairen jaloezie voelen tegenover elkaar, vallen ze in dit corpus de ander aan op basis van hun uiterlijk. Het uiterlijk is één van de belangrijkste kwaliteiten waarmee ze mannen kunnen aantrekken en waar ze mee concurreren. In het corpus is het uiterlijk een criterium aan de hand waarvan je kunt meten wie de beste hetaire is. Wie knapper is, mag een hogere plaats op de ladder innemen. 284
van Dolen (2000): 48 Zie Populariteit van de hetaire in de Tweede Sofistiek 286 Rosenmeyer (2001): 300 287 Davidson (1998): 103-4. Davidson geeft als voorbeelden hiervan Menanders Samia, Perikeiromene, Misoumenos en Sykionos. 288 Corner (2011): 74-75, zie het deel ‘Hetaire en porne’ voor een gedetailleerder overzicht van Corners stelling. 285
79 In Brief zes heeft Thais ruzie met Euxippe. In wat volgt komen we te weten hoe deze kwestie begonnen is tijdens de Haloa, het jaarlijkse dorsfeest. ηὸ κὲλ γὰξ πξηνλ θηριίδνπζα κεη’ ἐθείλεο θαὶ κσθσκέλε ηὴλ δπζκέλεηαλ ἐλεδείθλπην, εἶηα θαλεξο πνηεκάηηα ᾖδελ εἰο ηὸλ νὐθέζ’ ἡκῖλ πξνζέρνληα ἐξαζηήλ. θἀπὶ ηνύηνηο κὲλ ἧηηνλ ἤιγνπλ· ἀπαλαηζρπληήζαζα δὲ εἰο ηὸ θῦθόο κε θαὶ ηὸλ παηδέξσηα ἔζθσπηελ. ἐδόθεη δέ κνη πάλπ θαθο πξάηηεηλ ὡο κεδὲ θάηνπηξνλ θεθηζζαη· εἰ γὰξ εἶδελ ἑαπηὴλ ρξκα ζαλδαξάρεο ἔρνπζαλ, νὐθ ἂλ ἡκᾶο εἰο ἀκνξθίαλ ἐβιαζθήκεη. (3-4) Vertaling: Zij zat daar met Megara te giechelen en me gewoon uit te lachen. Dat was voor mij het eerste teken dat de vriendschap over was. Daarna begon ze luid liedjes te zingen over de minnaar die me had laten zitten. Ook daar tilde ik nog niet zo aan. Maar toen ging ze op me katten: mijn rouge en make-up deugden niet. Ik dacht nog bij mezelf:’ Ze is blijkbaar te arm om een spiegel te kopen, want als ze ooit een glimp opvangt van haar eigen bietenkop, zal ze mij nooit meer verwijten dat ik me niet goed opmaak.’289 De brief is erg emotioneel geladen, en Thais is zo van streek over deze gebroken vriendschap en publieke vernedering dat ze een brief schrijft naar Thettale. Thais schetst een sympathiek beeld van zichzelf als de behulpzame vriendin die zelfs een goed betalende klant weigerde voor Euxippe. Ze zal het hier niet bij laten en wraak nemen. Opmerkelijk is dat de geadresseerde van deze brief, Thetalle, in brief tien zelf voorkomt als de vrouw waar de brievenschrijfster in kwestie jaloers op is. Myrrhine is haar minnaar Diphilos kwijtgespeeld aan Thetalle door toedoen van Strongilion die de twee gekoppeld heeft omdat hij overhoop lag met Myrrhine. In deze brief worden op de hoogte gesteld van een bijzonder detail: δεηλὸλ γὰξ νὐ ηνῦην κόλνλ εἰ ηλ παξ’ αὐηνῦ κηζζσκάησλ ζηεξεζόκεζα, ἀιι’ εἰ Θεηηάιῃ γέισηα παξέμνκελ. (3-4) Vertaling: Want het is voor mij een harde slag dat hij me niet meer betaalt, maar het leedvermaak van Thettale is nog erger.290 Dit detail zorgt ervoor dat de onbeantwoorde brief zes van Thais, toch een vervolg krijgt voor de lezer. Met haar brief verwacht Thais wat sympathie en empathie van haar vriendin Thettale. Het antwoord dat de lezer zich op deze brief inbeeldt, wordt echter gestuurd door dit beeld van een spottende Thettale, die hier zelf verschijnt als iemand die de minnaar van een vriendin heeft afgesnoept. De lezer weet hierdoor dat Thais mogelijks helemaal geen luisterend oor zal vinden bij Thettale. We kunnen ons ook inbeelden dat Thettale Thais wel zou troosten, maar dit krijgt voor ons dan een hypocriete bijklank omdat wij meer weten. Bij Loukianos zien we gelijkaardige verwijten opduiken. In dialoog één is Glykera haar minnaar kwijt aan Gorgona, een andere hetaire. Aangezien ze lelijk is, is het voor Glykera ondenkbaar dat Gorgona dit zou klaargespeeld hebben zonder magie.
289 290
van Dolen (2000): 13 van Dolen (2000): 21
80 ΘΑΙ- (…) ἀηὰξ ἐθεῖλν ζαπκάδσ, ηί θαὶ ἐπῄλεζελ αὐηο ὁ ζηξαηηώηεο νὗηνο, ἐθηὸο εἰ κὴ παληάπαζη ηπθιόο ἐζηηλ, ὃο νὐρ ὡξάθεη ηὰο κὲλ ηξίραο αὐηὴλ ἀξαηὰο ἔρνπζαλ θαὶἐπὶ πνιὺ ηνῦ κεηώπνπ ἀπεγκέλαο· ηὰ ρείιε δὲ πειηδλὰ θαὶ ηξάρεινο ιεπηὸο θαὶ ἐπίζεκνη ἐλ αὐηῶ αἱ θιέβεο θαὶ ῥὶο καθξά.ἓλ κόλνλ, εὐκήθεο ἐζηὶ θαὶ ὀξζὴ θαὶ κεηδηᾷ πάλπ ἐπαγσγόλ. ΓΛΤΚΔΡΑ- Οἴεη γάξ, ὦ Θαΐ, ηῶ θάιιεη ἠξᾶζζαη ηὸλ Ἀθαξλᾶλα; νὐθ νἶζζα ὡο θαξκαθὶο ἡ Υξπζάξηόλ ἐζηηλ ἡ κή- ηεξ αὐηο, Θεζζαιάο ηηλαο ᾠδὰο ἐπηζηακέλε θαὶ ηὴλ ζειήλελ θαηάγνπζα.(2) Vertaling: Thais- Maar ik vraag me wél af, wat die soldaat eigenlijk aan haar heeft gevonden. Is hij stekeblind? Zou hij niet gezien hebben dat zij kaal wordt en flinke inhammen van voren heeft? Haar lippen zijn vaal, ze heeft een magere nek met gezwollen aderen en een lange neus. Eén ding moet je haar nageven: ze is rijzig, loopt rechtop en glimlacht heel aantrekkelijk. Glykera- Dacht jij nu echt, Thaïs, dat die Acarnaniër op haar schoonheid viel? Weet je dan niet dat haar moeder Chrysarion een heks is die Thessalische toverspreuken beheerst en de maan naar de aarde haalt?291 Het is erg opvallend hoe nauwkeurig de hetaire het uiterlijk van Gorgona beschrijft. De minutieuze observatie van haar voorkomen doet denken aan de fysiognomici uit de Tweede Sofistiek die nauwkeurig beschreven hoe een echte man eruit moest zien en hoe die moest lopen292. Alkiphrons twaalfde brief is een scheldtirade over het uiterlijk van de toekomstige bruid van Philodemos. De hetairen meten zich dus niet enkel met andere hetairen, maar ook burgermeisjes zijn mogelijks voorwerp van jaloezie. De hetaire aan het woord, Leaina, wordt in de steek gelaten nu de man zal trouwen met een burgermeisje. De hetaire uit haar jaloezie tegenover zijn bruid door haar uiterlijk volledig af te kraken. Het volgende fragment is maar een deel van de vernietigende kritiek. ἡιίθνη δὲ νἱ πόδεο, ὡο πιαηεῖο, ὡο ἄξ<ξ>πζκνη. αἰαῖ, γπκλὴλ πεξηιαβεῖλ ἐθείλελ νἷόλ ἐζηηλ· ἐκνὶ κὲλ θαὶ βαξύ ηη ἐδόθεη πξνζπλεῖλ· κεηὰ θξύλνπ θαζεύδεηλ ἂλ εἱιόκελ, Νέκεζη δέζπνηλα. ἐκβιέςαη ηί κὴ δσξίδη βνύινκαη Νέκεζη δέζπνηλα.(3) Vertaling: Heb je gezien hoe enorm die platvoeten van haar zijn? Ze zijn gewoon misvormd. Goeie genade, wat moet dat worden als je haar zonder kleren aan omhelst. Ze stinkt bovendien vast en zeker uit haar mond. Echt, ik zou nog eerder met een pad naar bed gaan, god verhoede, en kijk liever naar een wangedrocht dan naar haar...293
In Loukianos’ tweede dialoog krijgen we een gelijkaardige situatie voorgeschoteld als in deze brief twaalf van Alkiphron. Myrtion heeft gehoord dat Pamphilos gaat trouwen met een burgermeisje en ook hier
291
van Dolen (1992): 135
292
Zie hiervoor het deel over performance in de Tweede Sofistiek, waar meer uitleg over het belang van deze fysiognomici gegeven wordt. 293
van Dolen (2000): 25
81 wordt uiterlijk als een criterium aangehaald om de twee concurrentes met elkaar te vergelijken. Ook hier294 heeft de hetaire haar rivale gezien op een religieus festival. ΜΤΡΣΙΟΝ- (...) γακεῖο δ’ νὐ θαιὴλ παξζέλνλ· εἶδνλ γὰξ αὐηὴλ ἔλαγρνο ἐλ ηνῖο Θεζκνθνξίνηο κεηὰ ηο κεηξόο,νὐδέπσ εἰδπῖα ὅηη δη’ αὐηὴλ νὐθέηη ὄςνκαη Πάκθηινλ. θαὶ ζὺ δ’ νὖλ πξόηεξνλ ἰδνῦ αὐηὴλ θαὶ ηὸ πξόζσπνλ θαὶ ηνὺο ὀθζαικνὺο ἰδέ· κή ζε ἀληάησ, εἰ πάλπ γιαπθνὺο ἔρεη αὐηνὺο κεδὲ ὅηη δηάζηξνθνί εἰζη θαὶ ἐο ἀιιήινπο ὁξζη·(1) Vertaling: Myrtion- (...) Je gaat overigens wel met een lelijkerd trouwen, want ik heb haar pas nog op de Vrouwenfeesten met haar moeder gezien, toen ik nog niet wist dat ik door haar schuld mijn Pamphilus niet meer zou zien. Kijk jij eerst nog maar eens goed naar haar, bekijk vooral haar gezicht en haar ogen. Je moet dan niet schrikken als je ontdekt hoe flets zij uit haar ogen kijkt en dat ze loenst en scheel is.295 Het grote verschil met de brief van Alkiphron is het treffende detail van de zwangerschap van Myrtion. Ze is al acht maanden zwanger en wil het kind niet te vondeling leggen. Ze herinnert haar minnaar en de lezer eraan dat het opvoeden van een kind geen evidentie is voor een hetaire (πξᾶγκα ἑηαίξᾳ βαξύηαηνλ). Loukianos confronteert ons met de harde sociale realiteit van het hetairenbestaan. De topos van de hetaire die in de steek gelaten wordt voor een burgermeisje, die zowel bij Alkiphron als bij Loukianos voorkomt, wordt door Loukianos door de zwangerschap net iets meer kleur gegeven. Loukianos werkt de hetaire op deze manier veel menselijker uit. Bij Alkiphron lijkt ze eerder een samenraapsel van clichés, terwijl Loukianos deze clichés meer kleur geeft.
In de tweede brief treffen we een verdoken uiting van jaloezie aan. Glykera vraagt Bakchis om Menander niet te ontvangen wanneer hij in Korinthe is. De jaloezie die Glykera voelt, zo vertelt ze, hoeft Bakchis zeker niet persoonlijk op te nemen. δέδνηθα δέ, ὦ θηιηάηε,νὐ <ζὲ> ηνζνῦηνλ—ρξεζηνηέξῳ γὰξ ἤζεη θέρξεζαη ηνῦ βίνπ—ὅζνλ αὐηὸλ ἐθεῖλνλ. ἐξσηηθὸο γάξ ἐζηη δαηκνλίσο, θαὶ Βαθρίδνο νὐδ’ ἂλ ηλ ζθπζξσπνηάησλ ηηο ἀπόζρνηην. (3-4) Vertaling: Ik ben niet zozeer bang van jou, mijn allerliefste vriendin, als van hem zelf. Jouw karakter is deugdelijker dan je beroep. Hij is waanzinnig passioneel en zelfs de meest norse man zou Bakchis niet kunnen weerstaan. De lezer zou na het lezen van deze brief nog kunnen twijfelen over de werkelijke mening van Glykera. Misschien denkt Glykera dat Bakchis wel degelijk een gevaar vormt en krijgen we hier een voorbeeld hoe een briefpersona niet steeds de subjectieve mening van de brievenschrijver weergeeft. De schrijver kan het beeld dat hij van zichzelf geeft manipuleren en vormgeven. We hebben hier echter wel te maken maar een extra moeilijkheid: Glykera is helemaal niet de schrijfster van de brief, Alkiphron zit achter deze creatie.
294 295
Cf. brief zes van Dolen (1992): 136
82 Wanneer we kijken hoe Bakchis in andere brieven wordt afgebeeld, vinden we een mogelijks antwoord op de vraag wat Glykera’s zogezegde werkelijke gedachten zijn. In de elfde brief krijgen we een treurzang op Bakchis naar aanleiding van haar dood. Haar minnaar geeft een heel erg deugdelijk beeld van haar als een trouwe en getalenteerde dame. Verder komt zij ook in brief drie voor als brievenschrijfster. Ze schrijft deze brief aan Hypereides omwille van de overwinning in de rechtbank van Phryne, en hier kunnen we een andere kant van haar persoon waarnemen. In deze brief dankt ze Hypereides van harte voor zijn verdediging van Phryne. Ze zegt ook het volgende: θαὶ γὰξ ἑηαίξαλ ρξεζηὴλ ζεαπηῶ πεξηεζώζσ, θαὶ ἡκᾶο ἀκεηςνκέλαο ζε ἀλη’ ἐθείλεο παξεζθεύαζαο.(3) Vertaling: Je hebt niet alleen voor jezelf een deugdelijke hetaire gered, maar je hebt ervoor gezorgd dat wij jou in haar plaats willen belonen. Men zou dit natuurlijk neutraal kunnen lezen als een oprechte dank die zal volgen. Aan de andere kant hebben we wel met hetairen te maken, en is het mogelijk hier een seksuele ondertoon in te horen. Heeft Gkykera dan toch haar redenen voor haar verdoken jaloezie in haar brief? Heeft Bakchis haar minnaar uit brief elf voor de gek kunnen houden? Door het feit dat Bakchis in verschillende brieven voorkomt, zorgt Alkiphron alleszins voor een complexer beeld dat open staat voor interpretatie. Alkiphron maakt via dit spel de lezer bewust dat wat de lezer leest mogelijks niet de ‘echte’ mening is van de brievenschrijfster. Op die manier trekt hij de aandacht naar het feit dat hij eigenlijk achter de brieven zit. Alkiphron legt de hetairen woorden in de mond, en nergens hebben we dus met de ‘echte’ meningen en gedachten van hetairen te maken. Alkiphron laat de lezer met dit autoreferentiële spel reflecteren over het fictionele van zijn brieven
Het agonisme van de hetairen uit zich soms ook in een echte wedstrijd. In de veertiende brief krijgen we een verslag van een schoonheidswedstrijd tussen Thryallis en Myrrhine. δεηλή ηηο θηινλεηθία θαηέζρε Θξπαιιίδα θαὶ Μπξξίλελ ὑπὲξ ηο ππγο πνηέξα θξείηησ θαὶ ἁπαισηέξαλ ἐπηδείμεη. θαὶ πξώηε Μπξξίλε ηὸ δώληνλ ιύζαζα—βόκβπμ δ’ ἦλ ηὸ ρηηώληνλ —δη’αὐηνῦ ηξέκνπζαλ νἷόλ ηη κειίπεθηνλ γάια ηὴλ ὀζθῦλ ἀλεζάιεπζελ, ἀπνβιέπνπζα εἰο ηνὐπίζσ πξὸο ηὰ θηλήκαηα ηο ππγο· ἠξέκα δ’ νἷνλ ἐλεξγνῦζά ηη ἐξσηηθὸλ ὑπεζηέλαμελ, ὥζηε κε λὴ ηὴλ Ἀθξνδίηελ θαηαπιαγλαη. νὐ κὴλ ἀπεῖπέ γε ἡ Θξπαιιίο, ἀιιὰ ηῆ ἀθνιαζίᾳ παξεπδνθίκεζελ αὐηήλ· ‘νὐ γὰξ δηὰ παξαπεηαζκάησλ ἐγώ’ θεζίλ ‘ἀγσληνῦκαη, νὐδὲ ἀθθηδνκέλε, ἀιι’ νἷνλ ἐλ γπκληθῶ·(4-5)
Vertaling: Thryallis en Myrrhinè kregen warempel ruzie. Het ging erom wie van de twee de fraaiste en zachtste billen kon laten zien. Myrrhinè begon. Zij maakte haar ceintuur los en stond daar in haar doorzichtige zijden hemdje. Toen wiegde zij haar heupen als een kwarklaag op een taartbodem. Ondertussen keek ze steeds maar om naar haar wiebelende derrière en kreunde, heel zacht en sexy, net alsof ze klaarkwam. Bij god, ik had het niet meer! Maar ook Thryallis liet zich niet onbetuigd, integendeel, wat zij deed was nog veel opwindender. ‘Ik ga niet achter een gesloten gordijn optreden’, zei ze, ‘en ik doe niet alsof ik preuts ben, nee, ik neem een voorbeeld aan de worstelaars die toch ook open en bloot aan de slag gaan.’
83 Het relaas gaat hierna nog verder, vol met erotische details. In de context van de Tweede Sofistiek is het woord θηινλεηθία zeer betekenisvol296. Philotimia (ambitio in het Latijn), het streven naar status, is waar het om draait voor de sofisten. Dit concept wordt bij de Griekse schrijvers van de Keizertijd veelvuldig verbonden met philonikia, de liefde voor de overwinning297. Het itacisme was in deze periode al volop verspreid en zorgt dan ook dat de woorden philonikia en philoneikia (liefde voor ruzie) fonologisch gezien niet te onderscheiden waren. Volgens Whitmarsh is het onderscheid tussen deze twee concepten in de teksten ook vaak moeilijk vast te pinnen. Dat de gemoederen soms hoog konden oplaaien tussen sofisten, hebben we daarnet al opgemerkt en de link bij het lezen van dit woord met de strijd om eer in de Tweede Sofistiek is dus vlug gemaakt. Thryallis maakt de link met agonisme expliciet door zichzelf gelijk te stellen met een atleet in het gymnasion. Deze metafoor kunnen we verbinden met twee aspecten van de Tweede Sofistiek. Ten eerste stellen de sofistische auteurs de performances ook vaak voor als een a)gw&n en worden de performers gelijkgesteld aan atleten 298 . In Philostratos’ Levens van de sofisten vinden we verschillende voorbeelden 299 , waaronder de anekdote Apollonios van Athene, die de overwinning behaalde tegen Herakleides. Πξεζβεύσλ δὲ παξὰ εβξνλ ἐλ Ῥώκῃ ηὸλ αὐηνθξάηνξα ἀπεδύζαην πξὸο Ἡξαθιείδελ ηὸλ ζνθηζηὴλ ηὸλ ὑπὲξ κειέηεο ἀγλα.(601) Vertaling: Toen hij op gezantschap was naar keizer Severus in Rome, deed zijn kleren af voor de voordrachtwedstrijd. Het werkwoord ἀπνδύσ verwijst in deze context naar het ontdoen van de kleren voor een worstelwedstrijd. Ten tweede speelden sportwedstrijden in het Griekse Oosten een wezenlijke rol in de identiteitsvorming van de elite, naast de rol van de literaire paideia. van Nijf300argumenteert aan de hand van epigrafische bronnen waarbij hij vooral, maar niet alleen, aandacht besteedt aan Oinoanda in Lycië, dat atletische wedstrijden de kans gaven aan de jongere leden van de elite om eer te verwerven. Eer verwerven via de literaire paideia was volgens van Nijf het privilege van een klein groepje specialisten, en sport zorgde dus voor een alternatief domein waarin de jonge aristocraat zich kon profileren.
In de derde dialoog van Loukianos vinden we nog een voorbeeld van agonisme tussen hetairen. Diphilos, de minnaar van Phillina, flirtte voortdurend met Thais op een feest. Thais geniet hier ten volle van en nadat haar dans volop geloofd werd door Diphilos, daagt ze Phillina uit om ook haar talenten te tonen. Dit fragment is gekaderd binnen een gesprek tussen moeder en dochter, waarin de moeder haar kind berispt. Diphilos is immers komen klagen bij de moeder dat Phillina niet met hem naar bed wou onder andere omwille van het geflirt. 296
Whitmarsh (2005): 39 Zie Konstan en Rutter (2003) specifiek over dit thema. Bijvoorbeeld bij Cassius Dio 6.23.4,28.96.1, 41.53.2; Maximus van Tyre 16.4; Athenaios, Deipnosophistai 17e; Xenophon van Ephese, Het Ephesische verhaal 1.9.9. 298 Whitmarsh (2005): 39 en Whitmarsh (2001): 188-190 299 Andere voorbeelden te vinden in Philostratos, Levens van de sofisten: 525, 526 en 580. 300 van Nijf (2004): 203-228 297
84 ΦΙΛΙΝΝΑ- (...) Θαῒο δὲ νἷα θαὶ ἔζθσςελ εὐζὺο ἐο ἐκέ· Δἰ γάξ ηηο, ἔθε, κὴ αἰζρύλεηαη ιεπηὰ ἔρνπζα ηὰ ζθέιε, ὀξρήζεηαη θαὶ αὐηὴ ἐμαλαζηᾶζα. ηί ἂλ ιέγνηκη, ὦ κηεξ; ἀλέζηελ γὰξ θαὶ ὠξρεζάκελ. ἀιιὰ ηί ἔδεη πνηεῖλ; ἀλαζρέζζαη θαὶ ἐπαιεζεύεηλ ηὸ ζθκκα θαὶ ηὴλ Θαΐδα ἐᾶλ ηπξαλλεῖλ ηνῦ ζπκπνζίνπ; ΜΗΣΗΡ- Φηινηηκόηεξνλ κέλ, ὦ ζύγαηεξ· νὐδὲ θξνληίδεηλ γὰξ ἐρξλ· ιέγε δ’ ὅκσο ηὰ κεηὰ ηαῦηα ΦΙΛΙΝΝΑ- Οἱ κὲλ νὖλ ἄιινη ἐπῄλνπλ, ὁ Γίθηινο δὲ κόλνο ὕπηηνλ θαηαβαιὼλ ἑαπηὸλ ἐο ηὴλ ὀξνθὴλ ἀλέβιεπελ, ἄρξηο δὴ θακνῦζα ἐπαπζάκελ (2-3) Vertaling: Phillina- (...) En Thaïs heeft me toen meteen zó voor schut gezet! Ze zei: ‘Als een zeker persoon zich er niet voor schaamt dat zij spillebenen heeft, dan moet ze ook maar eens van haar stoel opstaan en dansen.’ Wat kon ik zeggen, moeder? Ik ben dus opgestaan en heb gedanst, wat moest ik anders doen? Me inhouden en Thaïs dus gelijk geven met haar gesar en haar de koningin van het feest laten spelen? Moeder- Je neemt het allemaal veel te hoog op, meisjelief, je had je daar toch niets van moeten aantrekken. Maar goed, vertel verder. Phillina- Alle anderen waren natuurlijk enthousiast, alleen Diphilus bleef met zijn hoofd achterover naar het plafond staren, totdat ik op het laatst moe werd en ophield. Phillina wordt beschuldigd van eerzucht door haar moeder en Thais kan Phillina’s gevoelige snaar raken en haar competitiedrang naar boven halen wanneer zij haar uitdaagt. De hetaire wordt hier opnieuw getoond als een agonistisch wezen met een groot ego. De moeder verwijt wat later haar dochter voor haar gedrag en herinnert haar eraan dat ze πησραί (arm) zijn. Het thema van de wedstrijd komt dus zowel bij Alkiphron als Loukianos voor. Het grote verschil is dat deze topos bij Loukianos gerelativeerd wordt. Loukianos confronteert dit ‘machogedrag’ met de harde realiteit: wanneer je in armoede leeft, moet je je niet bezighouden met zulke futiliteiten. Loukianos zorgt voor een kritische opmerking bij al die eerzucht die de hetairen vertonen. Bij Alkiphron daarentegen krijgen we een uitwerking van de topos zonder afstand ervan te nemen.
In de veertiende dialoog krijgen we een mooi spiegelbeeld van de criteria waarop de vrouwen beoordeeld worden. Dorion wordt in deze dialoog afgewezen door Myrtale omdat hij haar niet genoeg geld en geschenken geeft. Ze heeft nu een nieuwe rijkere minnaar. Dorion uit zijn jaloezie door zijn rivaal op basis van zijn uiterlijk af te kraken. Enkele van deze kenmerken zijn we specifiek in verband met onze meisjes reeds tegengekomen. Bovendien haalt hij ook enkele talenten aan die normaal kenmerkend en winstgevend zijn voor hetairen, zoals zijn muzikale kwaliteiten en zijn bedprestaties. Ἀιιὰ ἐθεῖλν νὐ ιέγεηο, νἵῳ ὄληη ζπγθαζεύδεηο αὐηῶ; ἔηε κὲλ ὑπὲξ ηὰ πεληήθνληα πάλησο, ἀλαθαιαληίαο θαὶ ηὴλ ρξόαλ νἷνο θάξαβνο. νὐδὲ ηνὺο ὀδόληαο αὐηνῦ ὁξᾷο; αἱ κὲλ γὰξ ράξηηεο, ὦ Γηνζθόξσ, πνιιαί, θαὶ κάιηζηα ὁπόηαλ ᾄδῃ θαὶ ἁβξὸο εἶλαη ζέιῃ, ὄλνο αὐηνιπξίδσλ, θαζίλ.(4) Vertaling: Dorion- Je praat er maar niet over hoe hij in bed is. Hij is in elk geval boven de vijftig. Hij krijgt van voren een kale kop en is zo rood als een kreeft. En bekijk je zijn tanden wel eens?
85 Hij is toch zò charmant, gottegot, vooral wanneer hij gaat zingen en elegant wil zijn, een ezel die noten balkt, zogezegd.301
OOK DE MANNEN BLIJVEN NIET GESPAARD
Het thema van de spot keert terug in de achtste brief van Alkiphron. Hier ondergaat niet de hetaire maar de man de bespotting, omwille van zijn liefdesverdriet. θαίηνη γε ᾤκελ ηὸλ ἄθξαηνλ ἔζεζζαί κνη παξεγόξεκα, ὃλ παξ’ Δὐθξνλίῳ ηξίηελ ἑζπέξαλ πνιύλ ηηλα ἐλεθνξεζάκελ, ὡο δὴ ηὰο παξὰ ηὴλ λύθηα θξνληίδαο δησζόκελνο· ηὸ δὲ ἄξα ἐλαληίσο ἔζρελ. ἀλεξξίπηζε γάξ κνπ ηὴλ ἐπηζπκίαλ ὥζηε θιαίνληά κε θαὶ βξπρώκελνλ ἐιεεῖζζαη κὲλ παξὰ ηνῖο ἐπηεηθεζηέξνηο,γέισηα δὲ ηνῖο ἄιινηο παξέρεηλ (2) Vertaling: Om afleiding te zoeken greep ik naar de fles en heb eergisteravond in het huis van Eufronios veel sterke drank achterovergeslagen. Daarmee hoopte ik mijn gepieker in bed te verdrijven, maar het tegendeel gebeurde, ik verlangde nog vuriger naar je en moest hartverscheurend snikken. Een paar sympathieke gasten kregen met me te doen, maar bij de andere wekte ik de lachlust op.302
Dit is de enige plaats in ons corpus waar er gesproken wordt over spot in verband met mannen. Dit is logisch aangezien de hoofdpersonages hetairen zijn. Toch herinnert dit voorbeeld ons eraan dat het symposion de plaats was waar het gedrag van de man nauwkeurig geobserveerd werd 303. ‘From the earliest times the symposium had been constructed as a space for elite relaxation, but also for the testing of civilized behaviour patterns (in vino veritas...).’304 Whitmarsh verbindt dit aspect van het symposion met Gleasons observatie dat er bij de showredevoeringen in Tweede Sofistiek een klimaat heerste waarbij de performer continu op elk vlak nauwkeurig in de gaten werd gehouden 305 . Entertainment in beide gevallen dient hetzelfde doel: het beproeven van het gedrag van de ander. In deze brief krijgen we een blik op deze functie van het symposion en bij implicatie dus ook van de heersende waarden in de Tweede Sofistiek. Simalion is volledig ondersteboven van zijn verdriet voor Petale. Wanneer hij zijn gevoelens hierover uiting geeft in het openbaar, wordt hij uitgelachen. Dit gedrag past blijkbaar niet voor een echte man. Of dit al dan niet als kritiek moet geïnterpreteerd worden, blijft ambigue. De lezer kan immers zowel sympathiseren met Symalion, als hem, net zoals de gasten op het symposion, belachelijk vinden. 301
van Dolen (1992): 163 van Dolen (2000): 17 303 Whitmarsh (2005): 29-32 304 Whitmarsh(2005): 32 305 Cf. supra performance in de Tweede Sofistiek. 302
86
HET KAN SOMS PIJN DOEN Zoals hierboven vermeld, hadden de conflicten tussen de sofisten soms ernstige gevolgen. In Loukianos’ dialogen vinden we twee voorbeelden waarbij jaloezie uitdraait op geweld. Dit geweld bij onze hetairen zouden we dus opnieuw kunnen verbinden met de Tweede Sofistiek. In dialoog acht horen we over een hetaire die afgetuigd wordt door haar minnaar. ΑΜΠΔΛΙ- (...) ἐπεὶ ηἆιια, θηιήκαηα θαὶ δάθξπα θαὶ ὅξθνη θαὶ ηὸ πνιιάθηο ἥθεηλ ἀξρνκέλνπ ἔξσηνο ζεκεῖνλ θαὶ θπνκέλνπ ἔηη· ηὸ δὲ πῦξ ὅινλ ἐθ ηο δεινηππίαο ἐζηίλ. ὥζηε εἰ θαὶ ζέ,ὡο θῄο, ὁ Γνξγίαο ῥαπίδεη θαὶ δεινηππεῖ, ρξεζηὰ ἔιπηδε θαὶ εὔρνπ ἀεὶ ηὰ αὐηὰ πνηεῖλ. ΥΡΤΙ- Σὰ αὐηά; ηί ιέγεηο; ἀεὶ ῥαπίδεηλ κε; ΑΜΠΔΛΙ- Οὐρί, ἀιι’ ἀληᾶζζαη, εἰ κὴ πξὸο κόλνλ αὐηὸλ βιέπνηο, ἐπεὶ εἰ κὴ ἐξᾷ γε, ηί ἂλ ὀξγίδνηην, εἰ ζύ ηηλα ἕηεξνλ ἐξαζηὴλ ἔρεηο;(1) Vertaling: Ampelis- Al die andere dingen: kussen, tranen, beloften van eeuwige trouw en vaak aan de deur komen, die horen bij een beginnende liefde die nog tot bloei moet komen. Maar het ware vuur komt van de jaloezie. Daarom: als je me zegt dat jouw Gorgias je afranselt en jaloers is, hoop er dan maar het beste van, bid de goden dat hij altijd zo zal blijven doen. Chrysis- Altijd zo? Wat bedoel je? Moet hij me telkens maar afrossen? Ampelis- Dat niet, maar het moet hem wel wat doen, als je ook eens naar een ander kijkt. Hield hij niet echt van je, waarom zou hij dan nijdig worden als je een andere aanbidder hebt? Schrijnend genoeg probeert Ampelis dit gewelddadig gedrag goed te praten door het als een positief teken te interpreteren. Ze vertelt vervolgens ook haar eigen ervaringen met haar minnaar waarbij zij hem jaloers had gemaakt omdat hij geen aandacht meer had voor haar. Hierna heeft hij haar dan eens goed geslagen en daarna was zijn liefde voor Ampelis heviger dan ooit tevoren. De situatie van Chrysis doet denken aan Terentius’ Eunuchus, waar Thais bedreigd wordt door Thraso 306. Ook daar gaat het om een vermeend geval van jaloezie, net als bij Chrysis. Ampelis daarentegen lokt de jaloezie zelf bewust uit. In de vijftiende dialoog krijgen we een variatie op dit thema van geweld. Deinomachos is afgewezen door Krokale omdat hij de door haar gevraagde som geld niet kon betalen. Nu zij een nieuwe minnaar heeft, komt hij binnenstormen op een feestje. Niet alleen Gorgos, de nieuwe minnaar, wordt slachtoffer, maar ook het fluitmeisje deelt in de klappen. ΠΑΡΘΔΝΙ- (...) ἐλ ηνζνύηῳ δὲ θηύπνο ἠθνύεην θαὶ βνὴ θαὶ ἡ αὔιεηνο ἠξάζζεην, θαὶ κεηὰ κηθξὸλ ἐπεηζέπεζνλ ὅζνλ ὀθηὼ λεαλίζθνη κάια θαξηεξνὶ θαὶ ὁ Μεγαξεὺο ἐλ αὐηνῖο. εὐζὺο νὖλ ἀλεηέηξαπην πάληα θαὶ ὁ Γόξγνο, ὥζπεξ ἔθελ, ἐπαίεην θαὶ ἐπαηεῖην ρακαὶ θείκελνο· (...)ἀπέξρεηαη δὲ θαὶ ὁ γεσξγὸο ὀςόκελόο ηηλαο θίινπο ηλ ἀζηηθλ, νἳ παξαδώζνπζη ηνῖο πξπηαλεῦζη ηὸλ Μεγαξέα.(1-2) Vertaling: Parthenis- Maar ineens hoorden we toch een lawaai en geschreeuw! De buitendeur werd ingetrapt en vlak daarna drongen zo’n stuk of acht jonge krachtpatsers binnen, die Wildeman was er ook bij. Meteen was het dus één grote bende en Gorgos werd, zoals ik zei tegen
306
771-816
87 de grond geslagen en in elkaar getrapt. (...) en die boer is ook op pad: hij wil een paar vrienden in de stad opzoeken om die Wildeman voor het gerecht te laten slepen. 307 Zoals Davidson opmerkt 308 zijn fluitmeisjes vaak de oorzaak van vechtpartijen van rivaliserende mannen309. Het grote verschil met de bronnen die Davidson vermeldt en Loukianos’ dialoog, is het feit dat het fluitmeisje hier niet het voorwerp van jaloezie is en het niet de mannen zijn die slagen krijgen, maar de vrouw. Ze is een toevallig slachtoffer van de agressie die gepaard gaat met de jaloezie van Deinomachos. In andere bronnen krijgen we bericht van agressief gedrag van afgewezen minnaars. Cohen310 vergelijkt de aanval op Gorgos met de ervaringen van Theodotos uit een redevoering van Lysias 311 . Simon, een afgewezen minnaar, viel Theodotos en ook zijn nieuwe minnaar aan. Theodotos schond volgens de tegenpartij zijn contract voor seksuele diensten met Simon, waarvoor hij reeds 300 drachmen had ontvangen. Hij verkoos een luxueuzer leventje met reisjes en andere verlokkingen met Simons rivaal. We komen dit thema van geweld dus tweemaal tegen. Het grote verschil tussen de twee gevallen, is dat in het eerste voorbeeld dit geweld goedgepraat wordt, terwijl in het tweede voorbeeld de gewelddoener zal aangeklaagd worden in het gerechtshof. Doordat Loukianos dit thema van geweld de tweede keer op een andere manier doet aflopen, komt de onrechtvaardigheid van de situatie in dialoog acht naar voor. Het is onlogisch dat een hetaire het geweld van een minnaar zou moeten goedkeuren als een teken van liefde.
HET WAS MAAR EEN MISVERSTAND Dit thema van jaloezie wordt ook in belangrijke mate genuanceerd. Het is opvallend dat deze kritische kanttekeningen enkel bij Loukianos’ dialogen te vinden zijn. Zoals we ook al in eerdere gevallen hebben gezien, lijkt het dat Loukianos net iets verder gaat in zijn behandeling van de verschillende topoi. Een soort kritische noot wordt toegevoegd. We kunnen in deze nuanceringen van jaloezie een beschouwing lezen van Loukianos op zijn eigen contemporaine cultuur. Hier gebeurt dit door duidelijk te maken dat de jaloezie bij deze sofistische hetairen vaak berust op misverstanden. De hele situatie in dialoog twee berust op een misverstand. Myrtion heeft van Doris gehoord dat Myrtions minnaar getrouwd is, maar Doris had het huwelijk van de buurman verkeerdelijk geïnterpreteerd als dat van haar minnaar. Ook in dialoog twaalf meent Lysias dat zijn hetaire Joessa hem bedrogen heeft. Daarom maakt hij haar jaloers door met een andere hetaire te flirten. Uiteindelijk blijkt alles een misverstand te zijn. De ‘man’ die hij in Joessa’s bed had gezien, was Pythias, die haar haar afgeschoren had omwille van een ziekte. Dit soort misverstanden komen we ook in de Nieuwe Komedie tegen. In het stuk Samia van Menander bijvoorbeeld, denkt Demeas dat zijn hetaire Chrysis ontrouw is geweest met zijn adoptiefzoon.
307
van Dolen (1992): 164 Davidson (1998): 82, 329 309 Bij Aristophanes’ Wespen is er een vechtpartij te vinden tussen een vader en zijn zoon voor een fluitmeisje die gestolen werd van een feest (1353ff). Demosthenes verwijst naar een thesmotheet die betrokken was in een vechtpartij in een poging om een fluitmeisje te ontvoeren (21.36). Bij Athenaios vinden we verder een verwijzing naar het vechten voor hetairen (13.555a). 310 Cohen (2006): 111-112 311 Lysias 3 308
88 Chrysis wordt uit het huis gezet, maar uiteindelijk wordt het misverstand opgeklaard en eindigt het stuk met een happy ending.
JALOEZIE OP VERRASSENDE MANIEREN VERWERKT Als laatste puntje bij dit deel over jaloezie, wil ik graag nog de aandacht vestigen op enkele originele, verrassende en heerlijke manieren waarop de twee auteurs met dit thema spelen. Dit thema wordt zo gevarieerd behandeld, dat hiermee voor mij de literariteit van de twee auteurs geïllustreerd wordt. In brief vijf zorgt jaloezie ervoor dat er een soort van partnerruil ontstaat tussen twee koppels. Door brief vier weten we immers dat Phryne nu iets heeft met Hypereides, terwijl ze ervoor iets met Euthias had. Μπξξίλελ γὰξ ζηέξμεη δινλ ὅηη Φξύλελ ὑπεξηδώλ. ἀιι’ ἔνηθαο θλίζαη ηὸλ πεξ<ε>ίδελ βεβνπιζζαη ὡο ἔιαηηόλ ζνη λῦλ πξνζέρνληα.(2) Vertaling: Natuurlijk zal hij [Euthias] Myrrine beminnen nu hij Phryne minacht. Maar jij lijkt beslist te hebben Hypereides te kwellen omdat hij nu minder aandacht voor jou heeft.
Bij Loukianos vinden we een soortgelijke situatie. Charmides gebruikt in dialoog elf zijn hetaire om de hetaire van zijn dromen jaloers te maken. ΣΡΤΦΑΙΝΑ- Μὰ ηὴλ Ἀθξνδίηελ νὐθ ἂλ ἧθνλ, εἴ κνη πξνεῖπέ ηηο ὡο ἐπὶ ηνύηνηο παξαιακβαλνίκελ, ιππζαη ἄιιελ, θαὶ ηαῦηα Φηιεκάηηνλ ηὴλ ζνξόλ.(4) Vertaling: Tryphaena- Wát?! Heilige Aphrodite! Ik was nooit meegegaan als iemand me van tevoren had gezegd dat ik alleen maar daarvoor werd uitgenodigd: om een ander te pesten, en dan nog wel zo’n lijkkist als Philemation. Dit thema wordt in een humoristisch kader geplaatst. Charmides zit immers voortdurend te huilen tijdens hun date en uiteindelijk blijkt zijn droomvrouw een vijfenveertigjarige vrouw te zijn die zich voordoet als iemand van tweeëntwintig. Humor alom bij de lezer. Jaloezie wordt ook op een treurige manier verwerkt bij Alkiphron in de achttiende brief. Menander is ziek en een gloed van melancholie doorspekt de hele brief. Gedachten aan de dood zijn niet ver weg, en zelfs in de onderwereld denkt hij jaloezie te zullen voelen. θαὶ ζπλλεάζαηκελ ἀιιήινηο θαὶ ζπγγεξάζαηκελ, θαὶ λὴ ηνὺο ζενὺο ζπλαπνζάλνηκελ, ἀιι’αἰζζαλόκελνη, Γιπθέξα, ὅηη ζπλαπνζλήζθνκελ, ἵλα κεδεηέξῳ ἡκλ ἐο Ἅηδνπ ζπγθαηαβαίε ηηο δινο, εἴ ηηλσλ ἄιισλ ὁ ζσζεὶο πεηξάζεηαη ἀγαζλ. κὴ δὴ γέλνηηό κνη πεηξαζλαη ζνῦ κεθέη’ νὔζεο· ηί γὰξ ἂλ ἔηη θαηαιείπνηην ἀγαζόλ;(3) Vertaling: Ik bid dat we samen oud mogen worden zoals we samen jong zijn geweest, ja, dat we, zo god het wil, ook samen mogen sterven- in het volle besef, Glykera, dat we dan samen zijn in de
89 dood zodat geen van ons beiden in de onderwereld door jaloezie wordt geplaagd bij de gedachte dat de overlevende elders geluk zou vinden. Ik hoop dat ook nooit te krijgen als jij er niet meer bent. Want dan blijft er niets aantrekkelijks over. 312
Tot slot komt in de tiende dialoog jaloezie vanuit een verrassende hoek. De filosoof bij wie Kleinias moet studeren van zijn vader, blijkt niet erg filosofische bedoelingen met hem te hebben. De pederastische filosoof houdt zijn leerling weg van Drosis, de hetaire van Kleinias, omdat hij hem voor zich alleen wil hebben.
CONCLUSIE Het thema van de jaloezie is alomtegenwoordig in ons corpus. De frequentie waarmee dit thema aan bod komt, is treffend. Jaloezie en competitie zijn centrale bekommernissen voor de sofisten en ook voor onze hetairen. We hebben hier zeker niet met een toevallige aanwezigheid van dit thema te maken, maar we moeten hier een autoreferentiële functie aan toe schrijven. Opnieuw viel op hoe Loukianos op een veel creatievere manier omgaat met de topoi rond de hetaire en de zaak ook van een kritische kant bekijkt. Jaloezie van de man is een vaak voorkomend element rond de hetaire in de literatuur. Jaloezie onder hetairen en op burgervrouwen, zoals in ons corpus frequent voorkwam, is echter niet frequent, tenminste voor zover ik gelezen heb. Wat betreft de Nieuwe Komedie, de belangrijkste bron van invloed voor het corpus, merkt Legrand313 het volgende op: ‘It is quite likely that the comic writers portrayed her as full of spite against respectable women, full of slander and jealousy against other courtesans, her competitors.’ 314 Legrand geeft wel aan dat zowel originele fragmenten van de komedie als Latijnse imitaties bijzonder stilzwijgend zijn in verband met dit onderwerp. Volgens hem toont echter het feit dat dit bij Alkiphron en Loukianos wél voorkomt, aan dat dit thema waarschijnlijk ook bij de komediedichters behandeld wordt. Wanneer men op die manier denkt, sluit men uit dat Alkiphron en Loukianos zelf creatief aan de slag zijn gegaan met de figuur van de hetaire. Volgens mij is het perfect mogelijk dat dit thema in de komedie geen plaats had en dat deze twee auteurs zelf gekozen hebben deze eigenschap uit te werken. Dit zou kunnen zijn omdat zij contemporaine bekommernissen in hun oeuvre wilden verwerken.
312
van Dolen (2000): 50 Legrand (1917): 87-8 314 Legrand (1917): 87-8 313
90
EINDCONCLUSIE De hetairen van Alkiphron en Loukianos moeten gezien worden binnen een traditie van haar literaire en niet-literaire behandelingen. Deze dame onderscheidt zich van de porne, maar heeft tegelijk veel gemeenschappelijk met haar en de grens is vaak niet zo duidelijk te trekken. De redenen voor haar verschijning in de Tweede Sofistiek zijn veelvuldig. Mijn eigen analyse heeft zich specifiek gefocust op de culturele verschijnselen uit deze periode die in het corpus verwerkt worden. We hebben kunnen concluderen dat centrale thema’s uit de Tweede Sofistiek, artificialiteit, performance, visualiteit en bepaalde vormen van jaloezie, ook in de traditie rond de hetaire te vinden zijn en in het corpus hun plaats krijgen. Jaloezie onder hetairen daarentegen, lijkt niet zo alomtegenwoordig geweest te zijn. De herhaalde aandacht hiervoor van de twee auteurs lijkt dan ook hun eigen innovatie te zijn onder invloed van de tijdsgeest van de Tweede Sofistiek. Beide auteurs verwerken centrale waarden uit de Tweede Sofistiek in hun werk en gebruiken de hetaire als een metafoor voor de sofist. Ik heb wel vastgesteld dat Loukianos heel wat meer creativiteit aan de dag legt. Hij neemt ook meer afstand van zijn eigen cultuur en lijkt kritischer te zijn. Toch hoop ik dat ik het beeld van Alkiphron heb kunnen opwaarderen. Sommige van zijn brieven overstijgen wel degelijk het schoolse en zijn literair te noemen. Ik heb via mijn onderzoek gepoogd meer inzicht te brengen in twee minder bekende werken uit de Tweede Sofistiek. Een van de grote verschillen van mijn analyse met het bestaande onderzoek is dat ik de dialogen en hetairenbrieven respectievelijk als een geheel heb proberen te zien in plaats van te focussen op een dialoog of brief. Ik ben er ook van overtuigd dat er nog meer elementen in mijn corpus te vinden zijn, die kunnen verbonden worden met de Tweede Sofistiek. Bovendien zou dergelijk onderzoek naar de andere brieven van Alkiphron misschien ook interessante inzichten kunnen opbrengen. Het onderzoek naar de Tweede Sofistiek is nog maar enkele jaren goed op gang aan het komen en er valt nog heel wat te ontdekken. Tijdens het hele proces van mijn thesis heb ik ondervonden dat de kennis over de Klassieke Oudheid vaak erg subjectief is. Wanneer dit over historisch onderzoek gaat, of toch tenminste geponeerd wordt dat dit het opzet is, ervaar ik deze subjectiviteit als erg storend. Onderzoekers baseren hun conclusies dikwijls op enkele kleine elementen die veelzijdig te interpreteren zijn. Wanneer het om literatuuronderzoek gaat daarentegen, is subjectiviteit net een positieve kwaliteit. Literatuur is het product van een subject. Interpreteren van literatuur is voor mij eveneens een subjectieve activiteit. Deze eigenschap is net wat literatuur en literatuuronderzoek zo mooi maakt.
91
APPENDIX BRIEVEN ALKIPHRON BRIEF 1 PHRYNE AAN PRAXITELES Praxiteles heeft voor Phryne als geschenk een beeld van haar in het heiligdom van Thespiai geplaatst. Nijd tegenover Phryne is niet nodig, want het is Praxiteles die men prijst bij het bekijken van de sculptuur. Zijn kunstvaardigheid maakt haar waardig een plaatsje in te nemen nabij de goden Aphrodite en Eros. Tot slot vraagt de hetaire aan haar minnaar om in het heiligdom de liefde te bedrijven.
BRIEF 2 GLYKERA AAN BAKCHIS Menander wil naar Korinthe voor de Isthmische spelen. Glykera wil echter niet dat Bakchis hem logement geeft, bang omwille van Menander zijn hartstochtelijke karakter. Bakchis haar karakter is deugdelijker dan haar beroep, maar zelfs de meest beduusde man zou haar niet kunnen weerstaan. Dat hij deze reis enkel voor Bakchis onderneemt, gelooft ze niet. Haar jaloezie hoeft Bakchis niet persoonlijk te nemen, die hoort nu eenmaal bij haar beroep. Ze zou er kapot van zijn, en in geval van ruzie zal ze op het toneel bespot worden door Chremes of Pheidylos.
BRIEF 3 BAKCHIS AAN HYPEREIDES Bakchis bedankt Hypereides voor zijn verdediging van Phryne. Dit proces ging over Phryne, maar het belangde alle hetairen aan. Als hun minnaars geen geld meer zullen geven wanneer zij het vragen, of als ze stelselmatig aangeklaagd zullen worden door hen, dan is het beter te stoppen met hun beroep. Ze belooft dat niet alleen Phryne hem zal belonen, maar ook de rest van de hetairen. Als Hypereides zijn redevoering uitschrijft, zullen zij bovendien een gouden standbeeld oprichten voor hem.
BRIEF 4 BAKCHIS AAN PHRYNE Bakchis is blij dat Phryne van Euthias af is, en nu Hypereides als minnaar heeft. Bovendien heeft het proces haar beroemd gemaakt over gans Griekenland. Euthias straf is geen contact meer met Phryne. Door woede gedreven heeft hij de grenzen van de jaloezie van een minnaar overschreden. Euthias zijn vuur voor Phryne brandt nu harder door zijn verlies van de zaak. Euthias zal opnieuw beginnen smeken en ook geld geven, maar Phryne mag hier niet aan toegeven. Haar redenaar heeft bovendien wel zijn nut bewezen, niet enkel haar ontblote borsten zorgden voor de overwinning. Hij zorgde immers voor het gepaste ogenblik voor haar onderneming.
BRIEF 5 BAKCHIS AAN MYRRHINE Bakchis beschuldigt Myrrhine dwaas te zijn omdat ze met Euthias omgaat. Het is duidelijk dat hij haar niet werkelijk bemint, maar nog steeds in brand staat voor Phryne. Myrrhine op haar beurt geeft zich aan
92 hem over om Hypereides voor zijn verminderde aandacht te straffen. Hypereides heeft nu immers iets met Phryne. Ze zijn elkaar waard! Ze zal het wel merken eens ze ziet dat hij de gunsten die ze vraagt niet zal inwilligen. Alle hetairen haten haar.
BRIEF 6 THAIS AAN THETTALE Thais heeft ruzie met Euxippe. Stank voor dank, want ze hielp haar toen ze van Samos aankwam en ze weigerde veel geld van Pamphilos omdat ze wist dat Euxippe een oogje op hem had. Op de Haloa lachte Euxippe en Megara haar samen uit over een minnaar die geen aandacht meer gaf aan Thais en vervolgens over haar make-up. Eigenlijk kunnen die twee Thais niet veel schelen en wil ze enkel haar minnaars plezieren. Ze zal wraak nemen en schrijft de brief zodat Thettale haar niet zou verwijten.
BRIEF 7 THAIS AAN EUTHYDEMOS Euthydemos heeft besloten filosofie te gaan studeren en heeft hierdoor geen aandacht meer voor Thais. Zijn vrouwen hatende leraar heeft echter al vaak om een afspraak met Thais gevraagd, wat zij telkens weigerde omwille van Euthydemos. Bovendien is zijn leraar stapel op Megara’s slavin, Herpyllis. Een leraar is volgens Thais niet beter dan een hoer. Beide willen geld verdienen, maar hetairen doen dit veel eerlijker en fatsoenlijker. Zij beweren tenminste niet dat goden niet bestaan, ze keuren incest af en zelfs omgang met andermans vrouw. Ze heeft hun lessen gevolgd, maar in haar gezelschap wordt er niet meer over alleenheerschappij en revolutie gefantaseerd, maar gedronken tot in de vroege uurtjes. Ook hetairen onderrichten hun minnaars, zoals Aspasia met Perikles. Sokrates daarentegen onderwees Kritias. Ze vraagt Euthydemos terug bij haar te komen en elkaar te tonen dat genot het ware doel is in het leven.
BRIEF 8 SIMALION AAN PETALE Het is uit tussen Simalion en Petale, maar hij blijft naar haar huis komen en bij haar dienstmeisjes uithuilen. Als afleiding sloeg hij het bij Euphronios in de drank, maar uit verlangen voor haar begon hij dan te huilen. Dit bracht natuurlijk geproest teweeg bij de gasten. Nu troost hij zich aan de bloemenkrans die ze naar zijn hoofd gooide. Ze mag er over praten met haar andere aanbidders, maar die zullen hetzelfde lot als hem ondergaan. Omdat hij zo verliefd is op haar, scheldt hij haar niet uit, maar gaat hij voor smeekbeden.
BRIEF 9 PETALE AAN SIMALION Petale heeft geen gehoor meer aan al zijn tranen, want met dat gejammer kan ze haar huishouden niet bekostigen. Ze moet leven van haar karige inkomsten en de geschenken van haar minnaars. Nu ze al een jaar een relatie met hem heeft, heeft ze er schoon genoeg van om er slonzig bij te lopen. Als hij toch zo verliefd is op haar, moet hij maar het tafelzilver van zijn huis verkopen of geld lenen. Philotis heeft het veel beter af dan haar, die krijgt van haar minnaar niet enkel bloemen en rozen alsof ze al in haar graf ligt. Als hij haar niets kan geven, wil ze dat Simalion haar met rust laat.
93
BRIEF 10 MYRRHINA AAN NIKIPPE Diphilos, de minnaar van Myrrhine, heeft geen aandacht meer voor haar. Hij kwam wel nog geregeld langs, samen met Helix, maar enkel en alleen omdat Helix oogje had op Herpyllis. Nu is Diphilos al vier dagen met Thettale aan het aanpappen. Strongylion heeft hen aan elkaar gekoppeld om Myrrhina een hak te zetten. Haar briefjes naar hem hebben de zaak niet vooruit geholpen en het enige wat ze nu nog kan doen is hem buitensluiten als hij haar voor een nachtje komt opzoeken om Thettale jaloers te maken. Het financiële aspect is hard, maar nog veel erger is het leedvermaak van Thettale. Ze vraagt Nikippe om een liefdesdrankje om haar te helpen. Ze zal een verzoeningspoging veinzen en hij zal zeker uit medelijden naar haar komen. Helix zal haar zeker helpen nadat Herpyllis zich met hem bezig gehouden heeft. Liefdesdranken kunnen fataal aflopen. Ofwel krijgt zij hem levend, ofwel mag Thettale hem dood hebben.
BRIEF 11 MENEKLEIDES AAN EUTHYCLES Bakchis is niet meer. Aan haar ontleende het hoerendom zijn bestaansrecht. Menekleides zou het goedkeuren als alle hetairen een beeld van haar in het heiligdom van Aphrodite of de Gratiën zouden oprichten. Bakchis’ karakter is helemaal niet zoals de typische hetaire met haar verdorvenheid, onbetrouwbaarheid en hebzucht. Ze wees voor Menekleides een rijke, pronkzuchtige Pers af, hoewel hij haar eunuchen, slavinnen en sierraden beloofde. Ook een Egyptische handelaar wou ze niet. Er volgt een treurzang waarin hij al haar charmes reciteert: haar glimlach, zoete gepraat en gekus, haar overtuigingskracht en zo voort. Haar gordel van Aphrodite zorgde voor betovering van elke man. Nooit haar gezang tijdens het symposion, nooit meer haar lier! Jammer genoeg leeft Megara wel nog. Zij heeft Theagenes uitgekleed zodat hij nu huursoldaat is moeten worden. Menekleides vindt wat troost door over haar te schrijven.
BRIEF 12 LEAINA AAN PHILODEMOS Leaina heeft Philedemos’ toekomstige bruid gezien op de mysteriefeesten. Ze is gewoonweg aartslelijk. Ze heeft een rode kop en draagt een pruik. Dan durven de mensen te zeggen dat hetairen veel make-up dragen, terwijl zij nog zoveel erger is. Ze heeft ook platvoeten, haar adem stinkt en ze kan zich niet voorstellen wat dat moet zijn om haar naakt te omhelzen. Leaina zou nog liever met een pad naar bed gaan of naar de Chimaera kijken.
BRIEF 13 ONBEKEND (AAN EEN VRIENDIN) We krijgen een verslag van een uitje van enkele hetairen met hun minnaars. Melissa had hen uitgenodigd op het landgoed van haar minnaar om een offer aan de Nimfen te brengen. Onderweg maken ze heel wat plezier en plagen elkaar en hun minnaars. Wanneer ze Nikias op hun tocht tegenkomen en die een obscene grap maakt, voorziet de gevatte Petale hem van een passende repliek. Ze plukken wat bloemen onderweg en hop in een wip bereiken ze het landgoed. Vervolgens bereiden ze het offer voor in een bucolische setting met de gepaste flora en natuurlijk het onmisbare bronnetje, waar ook enkele beelden van Nimfen en een beeld van Pan staan. Bij het offer bidden ze tot de Nimfen en Aphrodite om minnaars aan de haak te slaan. Hierna krijgen ze honger en ze besluiten zich te bedrinken. Pan is immers al helemaal opgewonden en zou hen graag bezig zien. De beschrijving van hun geïmproviseerde bedden brengt nog
94 een schildering van de liefelijke omgeving met zich mee. Daarop worden alle lekkernijen beschreven, niet te vergeten de heerlijke wijn. Tijdens het drinken zingt Simiche terwijl Kroumation haar met de fluit begeleidt. De sfeer wordt snel uitbundiger en het heupwiegend gedans van Plangon windt iedereen op. Een van de meisjes laat haar borsten betasten, maar meer pittige details dan dat worden de lezer niet gegund. Ze trekken zich terug in een bosje iets verderop met hun minnaar... Na hun liefdesspel volgt nog een tweede maaltijd die uitvoerig beschreven wordt. Een speciale aandacht hierbij gaat naar sla, waar Aphrodite zo gek op is. De volgende vrijpartij volgt snel, nu niet meer afgezonderd in de bosjes, maar in het bijzijn van iedereen. De hetaire schrijft dit verslag omdat haar geadresseerde er niet bij was.
BRIEF 14 MEGARA AAN BAKCHIS Bakchis is zo verzot op haar minnaar dat ze zich niet op het offerfeest van Glykera heeft laten zien. Backis krijgt het verwijt dat ze zo deugdelijk is en haar minnaar liefheeft. Megara herinnert haar echter eraan dat ze zedeloze hoeren zijn. Megara is echt boos, want alle andere meisjes waren er wel, zelfs de pasgetrouwde Philoumene. Ze hebben zich enorm vermaakt, het enige wat ontbrak is Bakchis’ aanwezigheid. Thryallis en Myrrhine kregen ruzie om wie de mooiste billen had. Beide beginnen daarop hun derrière te etaleren. Myrrhine zachtjes kreunend en wiebelend in haar doorzichtige zijden chiton, Thryallis met haar kledij omhooggetrokken pochend over de stevigheid van haar kont. Thryallis schudde haar achterwerk zo smaakvol dat ze tot winnaar werd gekroond. Daarna gingen ze hun heupen vergelijken en ook hun borsten. Niemand durfde hun buik met die van Philoumene vergelijken, want zij heeft nog geen kinderen. Na een hele nacht vol plezier, wensten ze ten slotte nog om nieuwe minnaars en vertrokken ze van Glykera naar Deximachos. Megara geeft Thais gelijk dat ze stapel is op Deximachos, hij heeft immers net de erfenis van zijn vader gekregen. Ze nodigt Bakchis uit voor een symposion op het Adonisfeest bij Thettale’s minnaar. Thettale zal het beeld van Adonis versieren en ze herinnert Bakchis eraan haar plantjes, een beeldje en haar eigen minnaar mee te brengen.
BRIEF 15 PHILOUMENE AAN KRITON Philoumene schrijft aan Kriton dat hij geen brieven moet sturen. Ze heeft geld nodig. Als hij haar wil, moet hij geld geven, anders moet hij haar met rust laten.
BRIEF 16 LAMIA AAN DEMETRIOS Lamia geeft een beschrijving van de grootsheid van Demetrios. Ze heeft zo veel eerbied en angst wanneer ze hem met zijn lijfwachten ziet, dat ze ervan versteld staat dat ze met zulke man naar bed gaat. Ze kan het bijna niet geloven dat ze van hem een brief heeft gekregen waarin hij haar vergelijkt met Grathaina. Wanneer zij hem echter ziet en hem kust, ziet ze hem totaal anders. Dan is hij niet langer de stedenbedwinger, maar denkt ze hem te bedwingen met haar fluitmuziek. Lamia nodigt hem uit voor het feest van Aphrodite, waar zij een maal voor geeft en waarvan ze hoopt dat Demetrios zal sponseren. Vervolgens pleit ze voor haar eigen oprechtheid en eerlijkheid. In tegenstelling tot de andere hetairen liegt zij niet tegen hem en onthoudt ze zich van andere mannen, terwijl ze wel mag doen met haar lichaam wat ze wil van Demetrios. Hierna zet ze enkele technieken van hetairen uiteen die als doel hebben hun minnaar zo lang mogelijk aan het lijntje te houden. Omdat hoop de liefdesgod vleugels geeft, stellen de hetairen het ultieme genot alsmaar uit. Zo kunnen ze ongesteld zijn, of zingen of dansen of muziek maken,
95 of zich met het eten bezig houden, of de kamer op orde stellen zodat het genot wordt uitgesteld. Zo kan men verveling tegen gaan. Zulke trucjes kan ze bij Demetrios niet inschakelen. Demetrios toont openlijk affectie voor haar en pocht tegen de andere hetairen dat zij de beste is. Ze zou zelfs haar leven voor hem willen geven. Heel Griekenland zal het over het feest hebben, en zeker ook de Spartanen.
BRIEF 17 LEONTION AAN LAMIA In deze brief doet Leontion haar beklag over Epikouros aan Lamia. Epikouros scheldt haar uit, is achterdochtig, stuurt haar continu brieven en jaagt haar weg uit zijn tuin. Hij zit vol van de luizen, is bemoeizuchtig en is helemaal niet te vergelijken met Lamia’s minnaar Demetrios. Hij wil een tweede Sokrates zijn en maakt van haar een tweede Xanthippe. Nu Epikouros haar verbiedt om nog met Timarchos om te gaan en hem uitscheldt, is de maat vol. Ze krijgt van Timarchos allerlei cadeaus zoals kleren, gouden sieraden en slaven. Een stad vol met Epikourossen is minder waard dan alleen maar de pink van Timarchos. Ze vraagt Lamia om bevestiging en vraagt haar niet te denken aan zijn roem. Dat interesseert Leontion niet. Epikouros moet een ander maar de les spellen. Timarchos heeft alles moeten opgeven en leeft nu bij Epikouros. Ze weet niet meer wat te doen, want haar verliefdheid overweldigt haar helemaal. Ze vraagt Lamia om enkele dagen bij haar te mogen logeren, zodat Epikouros snel zijn leerlingen naar haar zal sturen in het besef hoe goed hij het wel had met haar. Leontion heeft hem nochtans al meerdere malen gezegd dat hij wordt bespot voor zijn gedrag, maar hij is schaamteloos in zijn passie.
BRIEF 18 MENANDER AAN GLYKERA Menander zweert een eed aan Glykera dat hij niet zonder haar wil leven. Een verheerlijking van Glykera volgt. Hij hoopt zelfs samen met haar te sterven zodat geen van beide jaloezie zou voelen in de onderwereld. Hij verblijft in de Peiraios omdat hij ziek is en schrijft Glykera omdat hij een brief van Ptolemaios heeft gekregen. Hij wil dat Menander naar hem toe gaat, net als Philemon, een collega komedieschrijver. Maar de brief die Philemon heeft gekregen staat niet zo vol complementjes zoals die van hem. Hij stuurt haar de brief mee, maar heeft al beslist om niet te gaan. Hij ziet het niet zitten om eenzaam naar Egyptenaren te gaan kijken en het is minder gevaarlijk om Glykera te beminnen. Vervolgens bejubelt hij de Choes, de opvoeringen tijdens de Lenaia, de sport in het Lykeion en de Akademie en ook hun samenzijn. Hij verkiest de krans van Dionysos boven kronen van Ptolemaios, in Egypte is er helemaal geen stemrecht, geen vrijheid van spreken en zo gaat Menander wel nog even door. Met wie moet hij zijn rijkdom daar delen in het verre Egypte, en wat met dat geld na zijn dood? Glykera’s woede gaat vlug over, maar de vriendschappen en vijandschappen van die koningen, satrapen en soortgelijken zijn wisselvallig en niet zonder gevaar. De Nijl is wel mooi, maar ook in Europa zijn er bezienswaardige rivieren, en bovendien zitten er krokodillen en zijn er gevaarlijke draaikolken. Hij zou graag zijn laatste rustplaats in zijn vaderland hebben en wenst voor zichzelf een leven in Athene in het teken van Dionysos en zijn toneel. Hij vraagt Glykera tot slot om na de Haloa zo snel mogelijk naar hem te komen.
96
BRIEF 19 GLYKERA AAN MENANDER Glykera heeft de bijgesloten brief dadelijk gelezen, in het bijzijn van haar moeder, haar zus Euphronion en een vriendin van haar. Zij merkten dadelijk het stralen van haar gezicht op en vroegen vanwaar haar blijdschap kwam. Na luid te verkondigen wat in de brief stond zodat alle vrouwen het konden horen, polsen of ze soms blij is alleen achtergelaten te worden. Maar ze zou nooit kunnen geloven dat Menander haar zou achterlaten, dat was duidelijk in de brief van Ptolemaios. Hij had duidelijk over hun relatie gehoord en wist dat hij iets onmogelijk vroeg aan Menander. Athene kan niet zonder Menander, Menander niet zonder Glykera. Ze was blij omdat hij bekend is bij verre koningen, maar ze zullen hem niet aan het werk zien tenzij ze naar Athene komen. Als Menander echter graag naar Egypte zou gaan, mag hij haar niet als excuus gebruiken. Er zou anders wel eens haat kunnen ontstaan bij de Atheners die op het graan van Ptolemaios rekenen. Als hij gaat, gaat ze mee met hem aan boord als scheepsgezel en verpleegster. Wat er met Ariadne gebeurd is, zal bij hen niet voorvallen. Menander heeft geen interesse in geld, maar zijn familie, landgenoten en anderen hebben daar wel belangstelling voor. Ze is vooral bang voor de reactie van de Atheners, die haar zullen beschuldigen dat door haar Athene veel geld misloopt. Daarom vraagt ze Menander nog even goed over zijn beslissing na te denken en te wachten tot hij terug in Athene is om ook aan Theophrastos en Epikouros raad te vragen. Bovendien wil ze ook de goden nog eens consulteren zodat ze op hen de verantwoordelijkheid over de beslissing kunnen afschuiven. Ze kent ook een vrouw uit Phrygië die hen kan helpen door het lezen van de ingewanden. Hij moet haar wel laten weten wanneer hij terugkomt uit de Peiraios zodat de vrouw de nodige rituelen kan voorbereiden. Menander moet zeker zorgen dat hij enkele stukken klaar heeft die Ptolemaios zouden bevallen. Ze zal zich zeker niet moeien met de keuze van welk stuk, maar ze zou graag hebben dat hij het stuk waarin zij voorkomt afwerkt. Zo kan zij, zelfs als ze niet bij hem in Egypte zou zijn, daar toch aanwezig zijn. Maar zo ver zou het nooit komen, want ze zal hem volgen naar Egypte. Ze hoopt gewoon dat, wat hij ook zal beslissen, voordelig zal zijn voor hen beide.
FRAGMENT 5 HETAIREN IN KORINTHE GROETEN HETAIREN IN ATHENE (EINDE VAN DE BRIEF VERLOREN) Groot nieuws: er is een nieuwe hoer Thais. Alle vrouwen kunnen hun zaak sluiten, want alleen Thais is nog van tel. Ze is overal en iedereen praat over haar, zelfs de doofstommen knikken naar elkaar over haar schoonheid. Ze is dan ook beeldschoon. Haar gezicht en haar ganse lichaam zijn verrukkelijk om te zien. Haar blonde krullende haren vallen over haar schouders en ook haar ogen zijn bekoorlijk.
DIALOGEN LOUKIANOS DIALOOG 1 GLYKERA EN THAIS Glykera vraagt Thais of ze de Arcadische soldaat nog kent die vroeger met Abrotonon was, en daarna op haar verliefd werd. Thais herinnert hem nog, aangezien ze vorig jaar bij de Haloa zich samen bedronken
97 hebben. Nu heeft Gorgona haar klauwen in hem gezet, terwijl ze deed alsof ze haar vriendin was. Thais geeft toe dat wat Gorgona gedaan heeft niet mooi is, maar het is een normale praktijk voor hetairen. Thais adviseert Glykera niet te kwaad te zijn, want ook zij heeft vroeger hetzelfde gedaan. Zij snoepte hem van Abrotonon af, waarvoor zij helemaal niet boos was. En ook zij waren toen vriendinnen. Thais vraagt zich wel af wat hij in haar ziet. Glykera antwoordt hierop dat hij zeker niet voor haar uiterlijk gevallen is, maar dat Gorgona’s moeder een heks is en ongetwijfeld voor haar een toverdrankje heeft gebrouwd. Thais troost haar tot slot door te zeggen dat ze wel iemand anders zal vinden.
DIALOOG 2 MYRTION, PAMPHILOS EN DORIS Myrtion heeft gehoord dat Pamphilos gaat trouwen met de dochter van Philon, de scheepsreder. Ze heeft zelfs gehoord dat hij al getrouwd is. Maar ze is acht maanden zwanger en Myrtion is blijkbaar al zijn tranen en eden vergeten. Het enige wat zijn liefde haar heeft opgeleverd is het kind dat ze straks alleen zal moeten opvoeden, wat een moeilijke zaak is voor een hetaire. Ze wil het kind niet te vondeling leggen, zeker niet als het een jongen is. Ze zal hem Pamphilos noemen en hem als troost houden voor haar gebroken hart. Later zal hij zijn vader verwijten voor zijn verraad. Ze heeft zijn bruid op de Thesmophoria gezien, maar ze vindt haar maar lelijk. Hij zou haar beter nog eens goed bekijken. Nog beter zou hij zijn schoonvader bestuderen en dan zal hij dadelijk genoeg weten. Pamphilos komt eindelijk na een lange monoloog aan het woord en vraagt haar hoe lang hij nog naar die onzin moet luisteren. Eerst en vooral zou hij niet met dat meisje trouwen aangezien Philon, haar vader, onlangs door zijn vader is aangeklaagd wegens schulden. En mocht hij trouwen, zou hij zeker niet voorbijgaan aan de dochter van Demeas, exstrateeg. Pamphilos vraagt haar waar Myrtion die jaloerse ideeën vandaan haalt. Myrtion had Doris gevraagd wol te gaan kopen en te bidden voor Artemis voor een goede bevalling. Dan vraagt ze Doris het verdere verhaal zelf verder toe te lichten. Doris vertelt hoe ze Lesbia tegen het lijf was gelopen en hoe zij haar op de hoogte bracht van het laatste nieuwtje. Doris ging hierna een kijkje nemen in Pamphilos’ straat, die volledig versierd was en waar fluitspeelsters muziek maakten en de bruidshymne gezongen werd. Pamphilos heldert het hele misverstand op, want wat Doris gezien had was niet zijn huwelijk, maar dat van zijn buurjongen Charmides. Hij herinnert zich zijn moeders woorden die hem het nieuws vertelde en terwijl aanmaande om nu eindelijk eens te trouwen. Mytrion is dolblij en Pamphilos stelt haar gerust. Hij hoopt nooit zo gek te zijn dat hij Myrtion zou vergeten, zeker nu ze zijn kind draagt.
DIALOOG 3 PHILINNA EN HAAR MOEDER Diphilos is deze morgen al huilend naar Philinna’s moeder gekomen om te klagen over Philinna’s gedrag van de avond ervoor. Ze heeft in een dronken bui Lamprias gekust en later op de avond wou ze niet met Diphilos naar bed. Philinna reageert hierop dat Diphilos maar de halve waarheid heeft verteld. Hij heeft Lamprias’ hetaire Thais verleid voor Lamprias verscheen op het feest. Toen hij zag dat Philinna zijn gedrag niet goedkeurde, begon hij Thais te kussen en allerlei zaken over Phillina in haar oor te fluisteren. Toen Lamprias aankwam, ging Philinna toch bij Diphilos liggen. Wanneer Thais gedaan had met dansen, prijsde Diphilos haar volop. Vervolgens begon Thais haar uit te dagen om te dansen. Phillina werd door iedereen geprijsd, behalve door Diphilos. Om hem te ergeren heeft ze vervolgens Lamprias gekust en wou ze niet met hem naar bed. Haar moeder wijst haar op het feit dat ze geen geld hebben, en dat ze zonder hem vorige winter niet zouden doorgekomen waren. Ze moet zijn gedrag maar verdragen.
98
DIALOOG 4 MELITTA EN BAKCHIS Melitta vraagt Bakchis of ze geen Thessalische heks kent, nu Charinos met Simiche is. Bakchis is verbaasd dat Charinos van haar weg is, aangezien hij omwille van haar niet getrouwd is met een rijk meisje. Melitta heeft hem al vijf dagen niet meer gezien. Charinos was naar de Peiraios geweest en had daar op de muren van de Kerameikos de naam van Hermotimos en Melitta gelezen. Toen hij terugkwam schonk hij geen aandacht meer aan Melitta en ze vertelt hoe ze ’s avonds in bed hem tevergeefs probeerde te verleiden. De volgende dag zond ze Akis om een kijkje te nemen in de Kerameikos en daar vond ze twee graffiti waarop stond dat Melitta en Hermotimos samen iets hadden. Bakchis denkt dat de daders een paar jonge mannen zijn, die Charinos wilden pesten. Bakchis zegt met hem te zullen spreken, maar Melitta wijst erop dat hij bij Simiche zit en wil een heks inschakelen. Bakchis raadt haar een Syrische vrouw aan, die haar had geholpen met Phanias. Ze is niet zo duur en bovendien is Melitta in het bezit van zijn schoenen, nodig voor het ritueel. Vervolgens beschrijft Bakchis het ritueel dat de vrouw bij haar uitvoerde. Melitta is enthousiast en vraagt haar dadelijk de Syrische vrouw te halen.
DIALOOG 5 LEAINA EN KLONARION Klonarion heeft gehoord dat de Lesbische Megilla verliefd is op Leaina en dat ze samen zijn. Klonarion is benieuwd of dit waar is. Leaina bevestigt dit, maar geeft toe dat ze zich schaamt omdat het onnatuurlijk is. Klonarion vraagt wat ze doen wanneer ze samen zijn, en krijgt een antwoord dat ze zoals een man is. Klonarion wil alle details weten hoe zij haar verleid heeft. Megilla en Demonassa organiseerden een feestje en hadden haar meegenomen om voor muziek te zorgen. Toen ze gedaan had met spelen, was het al laat en de twee vrouwen vroegen haar te blijven slapen tussen hen in. Toen begonnen ze haar te kussen en in haar borsten te knijpen. Uiteindelijk nam Megilla haar pruik van haar kaalgeschoren hoofd, waarop Leaina schrok. Maar Megilla vroeg haar hierop of ze al ooit zulke knappe man had gezien en zegt dat ze reeds een hele tijd getrouwd is met Demonassa. Leaina probeerde vervolgens wat meer details te weten te komen in verband met haar precieze seksualiteit. Ze vroeg of ze een hermafrodiet was, of net als Teiresias van geslacht was veranderd. Maar Megilla antwoorde dat ze geboren is als een vrouw, maar de geest en de verlangens van een man had. Uiteindelijk vraagt Megilla haar een kans te geven om te tonen dat even veel kan als een man. Klonarion is benieuwd hoe het precies in zijn werk ging, maar Leaina lost niets.
DIALOOG 6 KROBYLE EN KORINNA Korinna heeft haar eerst klant gehad en Krobyle, haar moeder, zal van haar eerste loon een kettinkje voor haar kopen. Ze geeft verdere instructies hoe zich te gepast te gedragen bij mannen. Ze hebben geen geld en hebben sinds de dood van de vader twee jaar geleden een vreselijk leven gehad. Nu ze oud genoeg is, kan ze hen beide onderhouden door als hetaire te werken. Wanneer het meisje beseft dat haar moeder wil dat ze hetaire wordt, begint ze te huilen. Haar moeder wijst haar erop dat er zoveel hetairen zijn en dat ze veel geld verdienen. Ook Lyra was vroeger arm, maar heeft nu vier diensters. Krobyle legt uit wat een hetaire allemaal hoort te doen en haalt Lyra als ideale voorbeeld aan. Een hetaire moet zich sexy kleden, vrolijk zijn en betoverend lachen. Ze drinkt niet te veel, is niet gulzig, praat niet te veel enzovoort. Niet alle klanten zijn zoals Eukritos, sommigen zijn al man en sommigen zijn ook niet knap, maar zij betalen wel meer. Ze moet altijd denken aan het geld, want zo zal ze haar moeder rijk maken en zullen alle anderen over haar spreken.
99
DIALOOG 7 MOUSARION EN HAAR MOEDER De minnaar van Mousarion, Chaireas geeft nooit geld. Altijd heeft hij een excuus klaar en maakt hij lose beloftes. Steeds weer zegt hij dat hij hoopt op de erfenis van zijn vader, als die nu eindelijk eens wou sterven. Hij heeft zelfs een eed gezworen om met haar te trouwen. Onlangs kon hij zijn deel van een feest niet betalen en gaf Mousarion hem haar ring. Ook twee Ionische kettingen die ze ooit van Praxias, een reder van Chios, kreeg, haar jurken en chitons gaf ze hem om te verkopen. De moeder zegt heel ironisch dat ze de schoenenverkoper, de graanhandelaar en de huisbaas, net zoals Chaireas doet, met hoop zullen betalen, of hen zeggen dat ze moeten wachten totdat Laches sterft. Haar moeder vindt het beschamend dat als enige hetaire niet opgesmukt is met allerlei accessoires. Mousarion denkt dat zij daarom niet gelukkiger zijn of zelfs mooier. Toch zijn zij wel verstandiger en kennen ze de knepen van hun vak volgens de moeder, want zij geloven niet zomaar alle beloftes. Mousarion is trouw aan Chaireas en ze laat niemand anders in haar beurt. Onlangs weigerde ze een Acarnanische boer, hoewel hij veel geld bood. Mousarion verdedigt zich door aan te halen dat hij stonk. Maar ook de knappe en beschaafde Antiphon wees ze af. Het dreigement van Chaireas om hen beide te vermoorden als hij hen ooit samen zou zien, is volgens de moeder niet zo zwaar op te nemen. Het laatste stuk van moeders preek bestaat uit een klacht over zijn gebrek aan inventiviteit om aan geld te komen. Mousarion zal niet eeuwig achttien blijven en wanneer zijn moeder hem een rijk meisje vindt, zal hij al zijn beloftes snel vergeten. Volgens Mousarion is het bewijs van zijn trouw het feit dat hij nog ongetrouwd is, ondanks een aanbod.
DIALOOG 8 AMPELIS EN CHRYSIS Ampelis is er van overtuigd dat een man niet meer van je houdt wanneer hij niet meer jaloers is of nooit slaat. De kussen, de tranen, de beloftes en de bezoekjes zijn tekenen van een beginnende liefde, maar jaloezie is een teken van brandende liefde. Als Gorgias Chrysis slaat, is dit dus een goed teken. Hij moet boos zijn wanneer ze een andere minnaar heeft. Wanneer hij weet dat rijke mannen haar aandacht proberen te trekken, zal hij er nog meer voor zorgen dat zijn rivalen hem niet overtreffen. Chrysis zegt echter dat hij alleen maar boos is en haar slaat, maar haar nooit iets geeft. Volgens Ampelis zal dat wel komen en als een hetaire met twintig jaar ervaring, haalt ze een eigen ervaring met Demophantos aan als voorbeeld. Hij kwam maar af en toe langs en huilde nooit voor haar. Op een keer besloot ze hem buiten te sluiten en inviteerde ze Kalidas in haar huis. Na enkele dagen met Kalides in huis, begon Demphantos helemaal te razen van jaloezie. Hij wachtte aan haar deur en begon te huilen. Vervolgens begon hij haar te slaan en dreigde haar te vermoorden en scheurde haar kledij. Hierna gaf hij haar veel geld en hield haar voor zichzelf voor acht maanden. Zijn vrouw zij dat ze hem een of ander drankje had gegeven, maar Ampelis beweert dat het allemaal door jaloezie komt.
DIALOOG 9 DORKAS, PANNYCHIS, PHILOSTRATOS EN POLEMON Polemon is van de oorlog teruggekeerd als een rijke man, en Dorkas, het dienstmeisje van Pannychis heeft zijn knecht Parmenon al ondervraagd over de eventuele buit. Pannychis berispt haar omdat ze beter eerst had opgemerkt hoe blij ze was dat ze ongedeerd waren teruggekomen en dat haar meesteres steeds maar naar hen vroeg en voortdurend huilde omwille van Polemon. Dorkas heeft natuurlijk wel al die zaken gezegd, maar vermelde het er niet bij omdat ze Pannychis het echte nieuws wou vertellen. Parmenon vertelde haar dat ze rijk zijn teruggekomen en deed verslag over hun dappere daden. Het grote probleem is
100 dat Philostratos de handelaar nu bij Pannychis in huis is. Ze kan hem moeilijk wegsturen aangezien hij nog maar net een talent gegeven heeft en nog veel meer op komst is. Aan de andere kant is het ook niet slim om Polemon te laten vallen. Zowel Philostratos als Polemon verschijnen op het toneel. Polemon heeft de situatie dadelijk door. Hij wordt boos omdat hij zich zo gehaast heeft om bij zijn hetaire te kunnen zijn. Philostratos vraagt Polemon wie hij is. Polemon verklaart leider te zijn van vijfduizend soldaten en de minnaar van Pannychis. Philostratos dat Pannychis van hem is, maar volgens Polemon is zij vrij en moet ze hem alleen volgen als ze dat wil. Dorkas raadt Pannychis aan naar binnen te gaan met Philostratos, aangezien Polemon zo kwaad is. Een beetje jaloezie zal zijn passie alleen maar verhogen. Vervolgens dreigt Polemon zijn leger op te roepen, maar Philostratos beschouwt de dreigementen van de huursoldaat als inhoudsloos. Hij heeft waarschijnlijk gewoon een stukje muur moeten bewaken.
DIALOOG 10 CHELIDONION EN DROSIS Kleinias komt niet meer bij Drosis omdat hij nu filosofie studeert. Zijn leraar Aristainetos verbiedt hem haar nog te zien. Toen zij al drie dagen niets meer van hem gehoord had, heeft ze Nebris gevraagd een kijkje te nemen waar hij vertoefde. Ze had hem samen met zijn leraar zien wandelen naar de Akademie en kwam terug zonder verdere informatie. Hierna sloeg de twijfel toe waarom hij nu eigenlijk niet meer langskwam, maar gelukkig kreeg Drosis een brief die alles verklaarde. Chelidonion leest de brief voor voor Drosis. In de brief staat te lezen dat hij gedwongen werd door zijn vader filosofie te gaan studeren. Aristainetos verbood hem om met hetairen om te gaan, omdat het beter is voor deugd te kiezen in plaats van voor plezier. Hij vertelt ook dat de filosoof hem overal volgt en dat hij alleen maar naar hem mag kijken. Op het einde van de brief vraagt hij haar om hem niet te vergeten. De boodschapper van de brief vertelde dat Aristainetos enkel doet alsof hij les geeft, maar eigenlijk gewoon knappe jonge mannen aan de haak wil slaan. Nu heeft hij Kleinias in zijn macht en belooft van hem een god te maken. Samen met zijn leerlingen lezen ze erotische geschriften van oude filosofen. Dromon, de boodschapper, wou dit gegeven doorklikken aan Kleinias’ vader, wat de meisjes een goed idee lijkt. Ze zullen de geruchten nog een handje helpen door iets op de muren van de Kerameikos te schrijven.
DIALOOG 11 TRYPHAINA EN CHARMIDES Charmides is voortdurend aan het huilen tijdens het eten en ook in bed, want hij heeft liefdesverdriet. Tryphaina begrijpt nu waarom hij zo weinig interesse in haar toont en waarom hij zelfs een mantel tussen hen beide legde in bed, bang dat zij hem zou aanraken. Ze vraagt hem zijn verhaal te doen zodat ze hem wat advies kan geven. Het gaat over Philemation. Tryphaina zegt dat ze vierenvijftig is en raadt hem aan eens nauwkeurig haar uiterlijk te bestuderen. Ze draagt een pruik en haar echte haren zijn grijs, maar ze kleurt ze wel. Volgens Tryphaina staat haar lichaam vol witte plekjes. Nu ze hem buitensluit omdat hij haar de duizend drachmen waar ze om vroeg niet kon geven, heeft ze contact met Moschion. Nu heeft Charmides Tryphaina als gezelschap gevraagd om haar te kwetsen. Tryphaina voelt zich hierdoor in haar eer gekrenkt. Nu Charmides deze nieuwe informatie ingewonnen heeft, vraagt hij haar niet weg te gaan. Charmides zijn verdriet is helemaal over en hij wil van haar gezelschap genieten.
101
DIALOOG 12 JOESSA, PYTHIAS EN LYSIAS Joessa heeft Lysias nooit om geld gevraagd, of hem buitengesloten of heeft hem nooit gedwongen zijn vader of moeder te bedriegen, zoals de andere hetairen wel doen. Ze zond veel mannen voor hem weg zoals Theokles die in de Boule zetelt, Pasion de reder en ook Melissos die net een erfenis heeft opgedaan. Ze geloofde al zijn beloften, hij was haar Phaon, zij leefde zo kuis als Penelope voor hem. Vanaf het moment dat hij besefte dat hij haar in zijn macht had, begon hij grappen te maken met Lykaina, of Magidion te prijzen. Op een symposion onlangs, kuste hij met Pryralis en gooide een stukje appel in haar boezem. Joessa begrijpt niet wat ze verkeerd heeft gedaan en vindt het niet mooi om een vrouw zo pijn te doen. Ze waarschuwt voor Nemesis en dreigt met zelfmoord. Lysias kijkt boos, knarst met zijn tanden en gaat weg. Pythias vindt dat Lysias echt wreed is, maar Joessa heeft hem te veel laten zien hoeveel ze van hem houdt. Ze adviseert haar om hem een paar keer buiten te sluiten, zo zal zijn passie snel weer opflakkeren. Joessa vreest echter dat hij haar zal verlaten. Plots komt Lysias terug, omdat hij niet wil dat Pythias niet zou denken dat hij harteloos is. Hij heeft Joessa betrapt met een andere man en daarom deed hij wat hij gedaan heeft. Joessa repliceert dat het Pythias was die bij haar sliep, omdat ze zich eenzaam voelde. Zij heeft zich moeten kaalscheren omdat haar haren wegens ziekte aan het uitvallen waren. Nu draagt ze een pruik. Het was dus allemaal een misverstand. Pythias drukt hem op het hart niemand iets over haar kale kop te vertellen.
DIALOOG 13 LEONTICHOS, CHENIDAS EN HYMNIS Leontichos vertelt over zijn oorlogsavonturen bij de Galaten. Hij schildert hoe zij bang waren toen ze hem zagen en hoe hij uiteindelijk het hoofd van een van de officieren in twee houwde. Chenidas herinnert hem aan zijn duel met een satraap. Leontichos vertelt hierop hoe hij bij deze confrontatie het hoofd van de satraap op zijn lans spieste en hoe hij baadde in zijn bloed. Iedereen was bang, maar Leontichos handelde dapper en allen vergeleken hem met Achilles. Hymnis kan zijn wrede verhalen niet meer aan en vraagt hem te stoppen. Ze is zo verafschuwd dat ze niet meer met hem naar bed wil gaan. Hoewel hij het dubbele aanbiedt, wil Hymnis een onreine moordenaar niet kussen. Leontichos is zeker dat ze direct voor hem zou vallen als ze hem in zijn wapenuitrusting had gezien. Hymnis vertrekt naar haar moeder en voegt toe dat hij zijn verhalen maar aan de vrouwen van Lemnos of aan de Danaïden moet vertellen. Chenidas zag dadelijk hoe wit ze werd bij zijn verzonnen verhalen en besluit dat hij het veel te angstaanjagend heeft gemaakt. Leontichos vraagt om Hymnis te gaan overtuigen. Hij moet haar vertellen dat hij gelogen heeft, maar toch ook voor een deel de waarheid heeft verteld.
DIALOOG 14 DORION EN MYRTALE Myrtale heeft Dorion buitengesloten, terwijl Dorion haar naar eigen zeggen talloze geschenken gaf. Nu heeft ze een Bithynische handelaar aan de haak geslagen en draagt ze zijn kind. Myrtale vindt helemaal niet dat hij vrijgevig is geweest en vraagt hem al zijn geschenken op te noemen. Hij kocht haar een paar schoenen van twee drachmen, een vaasje Phoenisische parfum van twee drachmen, ajuinen van Kypros, vis van de Nijl, enz. Myrtale gaf hem een jas die Epiros bij haar had achterlaten na een nachtje samen, maar Dorion vertelt dat Epiros hem herkend had en teruggevraagd had. Hij noemt nog een paar andere geschenken op, volgens hem al wat een matroos kan veroorloven van zijn karige loon. Tijdens de Aphrodisia legde hij een zilveren drachme voor Myrtale aan de voeten van Aphrodite, en vaak gaf hij
102 twee of zelfs vier obolen aan Lyde (waarschijnlijk haar dienstmeisje). De handelaar heeft haar al veel gekocht: een chiton, een ketting, oorringen. Hij betaalde ook hun huur. Dorion acht hem niet veel waard, want hij is al in de vijftig, kalend, heeft lelijke tanden, en heeft het muzikale talent van een ezel. Hij zal wel een hetaire van zijn niveau zoeken, een Delphis of een Kymbalion, of haar buurvrouw die de fluit bespeelt.
DIALOOG 15 KOCHLIS EN PARTHENIS Dinomachos heeft Parthenis’ fluit gebroken toen ze aanwezig was op een feestje waarbij Gorgos, zijn rivaal, ook van de partij was. Hij brak niet alleen haar fluit, maar gaf haar ook een slag, hij haalde de tafel overhoop, stootte het wijnvat om en ging op de vuist met Gorgos. De oorzaak was jaloezie. Toen hij Krokale de twee talenten die ze had gevraagd, geweigerd had, sloot ze hem buiten en vroeg ze Gorgos naar binnen. Het feest was net goed bezig toen hij binnenstormde. Krokale kon op tijd ontsnappen, maar Parthenis deelde dus in de klappen. De boer is nu naar wat vrienden in de stad die hem voor de magistraten zullen brengen. Kochlis zegt dat dit te verwachten is met soldaten als minnaars. Ze zorgen voor geweld en rechtszaken en ze beweren allemaal generaal of kolonel te zijn, terwijl ze gewoon huurling blijken te zijn. Zij heeft liever een visser, een matroos of een boer van haar eigen klasse, die misschien niet zo goed complimenten kunnen geven, maar toch veel geschenken geven. Die mannen die pochen over al hun veldslagen zijn waardeloos!
103
BIBLIOGRAFIE Anderson, G. (1993). The Second Sophistic: a cultural phenomenon in the Roman Empire . London and New York: Routledge. Anderson, G. (1997). Alciphron's Miniatures. ANRW, 2188-2206. Auanger, N. S. (2002). Among Women: from the homosocial to the homoerotic in the ancient world . Austin : University of Texas Press . Auhagen, U. (2009). Die Hetäre in der griechischen und römischen Komödie. Munchen: Beck . Baldwin, B. (1973). Studies in Lucian . Toronto: Hakkert. Baldwin, B. (1982). The date of Alciphron. Hermes, 253-254. Bartley, A. (2005). Techniques of Composition in Lucian's Minor Dialogues. Hermes, 358-67. Bartley, A. (2009). Lucian's Dialogi Marini. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing. Blazeby, C. K. (2011). Woman + Wine = Prostitute in Classical Athens? In A. Glazebrook, & M. Henry, Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800 BCE-200CE (pp. 86-105). Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Bompaire, J. (1958). Lucien écrivain: imitation et creation. Paris: de Boccard. Borg, B. E. (2004). Glamorous intellectuals: Portraits of pepaideumenoi in the second and third centuries AD. In B. E. Borg, Paideia: The World of the Second Sophistic (pp. 157-178). Berlin: De Gruytere. Borg, B. E. (2004). The World of the Second Sophistic. Berlin: De Gruytere. Bowersock, G. (1969). Greek Sophists in the Roman World. Oxford: Oxford University Press. Branham, R. (1989). Unruly eloquence: Lucian and the Comedy of Tradition. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Broooten, B. J. (1996). Love between Women . Chicago/ London : The University of Chicago Press. Brulé, P. (2003). Women of Ancient Greece . (A. Nevill, Trans.) Edinburgh: Edinburgh University Press. Bungarten, J. J. (1966). Menanders und Glykeras Brief bei Alkiphron. Bonn. Calero Secall, I. (2001). Las cartas de Alcifrón y los delitos relacionados con la conducta sexual. Prometheus. Rivista quadrimestrale di studi classici, 153-169. Casevitz, M. (2002). Remarques sur les noms des correspondants dans les « Lettres » d'Alciphron. In L. Nadjo, & E. Gavoille, Epistulae antiquae. 2, Actes du IIe colloque international « Le genre épistolaire antique et ses prolongements européens » (pp. 247-57). Louvain/ Paris.
104 Cohen, E. (2000). Whoring Under Contract: The Legal Context of Prostitution in Fourth-Century Athens. In V. H. Edmondson, Law and Social Status in Classical Athens (pp. 113-148). Oxford: Oxford University Press. Cohen, E. (2006). Free and Unfree Sexual Work: An economic Analysis of Athenian Prostitution. In C. Faraone & L. K. McClure, Prostitutes and Courtesans in the ancient world (pp. 95-124). Madison: The University of Wisconsin Press. Corner, S. (2011). Bringing the Outside In: The Andron as Brothel and the Symposium's Civic Sexuality. In A. Glazebrook, & M. M. Henry, Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800BCE200CE (pp. 60-85). Wisconsin: The Wisconsin University Press. Csapo, E. (2000). From Aristophanes to Menander? Genre transformation in Greek Comedy. In M. D. Obbink, Matrices of Genre. Authors, Canons, and society. (pp. 115-133). Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press. Davidson, J. (1994). Consuming Passions: Appetite, Addiction and Spending in Classical Athens. Oxford. Davidson, J. (1998). Courtesans and Fishcakes. The Consuming Passions of Classical Athens. London: Fontana Davidson, J. (2006). Making a Spectacle of Her(self): The Greek Courtesan and the Art of the Present. In M. F. Gordon, The Courtesan's Arts: Cross-Cultural Perspectives (pp. 29-51). Oxford: Oxford University Press. Detienne, M. (1972). Les jardins d'Adonis. Paris: Gallimard. van Dolen, H. L. (1992). Lucianus van Samosata: de droom en de gesprekken. Amsterdam: Athenaeum. van Dolen, H. L. (2000). Post uit Athene: brieven van, aan en over hoeren, klappenlopers, vissers en boeren. Amsterdam: Ambo. Edmonds, J. M. (1963). Lyra Graeca: vol 2. Loeb Classical Library. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Fantam, E., Foley, H. P., & Kampen, N. B. (1994). Women in the Classical World. Oxford: Oxford University Press. Faraone, C. A. (1999). Ancient Greek Love Magic. London/ Cambridge (Massachusetts): Harvard University Press. Fögen, T. (2007). Splendeurs et misères des courtisanes: Zur Charakterzeichnung in den Hetärenbriefen Alkiphrons. Würzburger Jahrbücher für die Altertumswissenschaft. Neue Folge., 181-205. Foucault, M. (1986). The Care of the Self. Vertaling R. Hurley. New York: Pantheon Books. Gabba, E. (1982). Political and Cultural Aspects of the Classicist Revival in the Augustan Age. Classical Antiquity, 43-65.
105 Gilhuly, K. (2006). The Phallic Lesbian: Philosophy, Comedy, and Social Inversion in Lucian's Dialogues of the Courtesans. In C. A. Faraone, & L. K. McClure , Prostitutes and Courtesans in the Ancient World (pp. 274-295). Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Gilhuly, K. (2007). Bronze for gold: subjectivity in Lucian's Dialogues of the courtesans. American Journal of Philology, 128, 59-94. Glazebrook, A. (2006). The Bad Girls of Athens: The Image and Function of Hetairai in Judical Oratory. In C. A. Faraone, & L. K. McClure, Prostitutes and Courtesans in the Ancient World (pp. 125138). Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Glazebrook, A. (2011). Porneion: Prostitution in Athenian Civic Space. In A. Glazebrook , & M. M. Henry, Greek Prostitution in the Ancient Mediterranean: 800BCE-200CE (pp. 34-59). Wisconsin: The Wisconsin University Press. Glazebrook, A., & Henry, M. M. (2011). Introduction: Why Prostitutes? Why Greek? Why Now? In A. Glazebrook, & M. M. Henry, Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800BCE-200CE (pp. 3-13). Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Goldhill, S. (2001). Being Greek under Rome: Cultural Identity, the Second Sophistic and the Development of Empire. Cambridge: Cambridge University Press. Goldhill, S. (2001). The Erotic Eye: visual stimulation and cultural conflict. In S. Goldhill, Being Greek under Rome: Cultural identity, the Second Sophistic and the Development of Empire (pp. 154-94). Cambridge: Cambridge University Press. Gyselinck, W. (2003). Loukianos: Lachen met de Tweede Sofistiek. Tetradio 12. Hall, J. (1981). Lucian's Satire. New York: Arno Press. Halperin , D., Winkler , J., & Zeitlin, F. (1990). Before Sexuality: The Construction of Erotic Experience in the Ancient Greek World . Princeton: Princeton University Press. Halperin, D. (1989). The Democratic Body: Prostitution and Citizenship in Classical Athens. In Halperin, One Hundred Years of Homesexuality,and Other Essays on Greek Love (pp. 88-112). New York: Routledge. Hamel, D. (2003). Trying Neaira: the true story of a courtesan's scandalous life in ancient greece . New Haven: Yale University Press . Hammer, D. (2004). Ideology, the Symposium, and Archaic Politics. American Journal of Philology, 479512. Harmon, A. (1961). Lucian, vol. 4. Loeb Classical Library. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Hartmann, E. (2002). Heirat,Hetärentum und Konkubinat im klassischen Athen . Frankfurt am Main: Campus.
106 Henderson, J. (1949). Alciphron, Aelian and Philostratos, Loeb Classical Library. Cambridge/ London: Harvard University Press. Henry, M. (1985). Menander's Courtesans and the Greek Comic Tradition. Frankfurt am Main/ New York: P.Lang. Henry, M. (1995). Prisoner of History: Aspasia of Miletus and Her Biographical Tradition . Oxford: Oxford University Press. Henry, M. (2011). The Traffic in Women: From Homer to Hipponax, from War to Commerce. In A. Glazebrook, & M. M. Henry, Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800BCE-200CE (pp. 14-33). Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Hodkinson, O. (2007). Better than speech : some advantages of the letter in the Second Sophistic. In R. Morello, & A. D. Morrison, Ancient letters : classical and late antique epistolography (pp. 283300). Oxford: Oxford University Press. Hopkinson, N. (2008). Lucian: a selection. Cambridge : Cambridge University Press . Jones, C. (1986). Culture and Society in Lucian. Cambridge: Harvard University Press. Just, R. (1989). Women in Athenian Law and Life. London: Routledge. Kapparis, K. K. (2011). The Terminology of Prostitution in the Ancient Greek World. In A. Glazebrook, & M. M. Henry, Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800BCE-200CE (pp. 222-255). Wisconsin: The Wisconsin University Press. Kayser, C. (1964). Flavii Philostrati opera, vol. 2. Leipzig: Teubner. Keesling, C. (2006). Heavenly Bodies: Monuments to Prostitutes in Greek Sanctuaries. In C. A. Faraone, & K. M. Laura, Prostitutes and Courtesans in the Ancient World (pp. 59-76). Wisconsin: The University of Wisconsin Press . Kock, T. (1886). Neue Bruchstücke attischer Komiker. Keuls, E. (1993). Reign of the Phallus:Sexual Politics in Ancient Athens. Berkeley: University of California Press. König, J. (2007). Alciphron's epistolarity. In R. Morello, & A. D. Morrison, Ancient letters : classical and late antique epistolography (pp. 259-282). Oxford, New York: Oxford University Press. Konstan, D. (1995). Greek Comedy and Ideology . Oxford: Oxford University Press. Konstan, D., & Rutter, K. N. (2003). Envy, Spite and Jealousy : The Rivalrous Emotions in Ancient Greece. Edinburgh: Edinburgh University Press. Krumeich, R. (2004). 'Klassiker' im Gymnasion. Bildnisse attischer Kosmeten der mittleren und späten Kaiserzeit zwischen Rom und griechischer Vergangenheit. In B. E. Borg, Paideia: The World of the Second Sophistic (pp. 131-149). Berlin: De Gruyter.
107 Kurke, L. (1997). Inventing the Hetaira. Classical Antiquity, 16.1, 106-50. Kurke, L. (1999). Coins, bodies, games, and gold . Princeton: Princeton University Press. Lada-Richards, I. (2007). Silent Eloquence. Lucian and Pantomime Dancing. London: Duckworth. Langlands, R. (2006). Sexual Morality in Ancient Rome . Cambridge: Cambridge University Press. Legrand. (1907). Les Dialogues des courtisanes comparés avec la comédie. REG, 176-231. Legrand, P.-E. (1917). The New Greek Comedy. London: Heinemann. Ligota, C. (2007). Lucian Vivus et Redivivus. London: Warburg Institute . Macleod, M. (1961). Lucian, vol. 7. Loeb Classical Library. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. McCarthy, B. (1934). Lucian and Menippus. Yale Classical Studies, 3-58. McClure, L. K. (2003). Courtesans at Table: Gender and Greek Literary Culture in Athenaeus. New York: Routledge. McClure, L. K., & Faraone, C. A. (2006). Prostitutes and Courtesans in the Ancient world. Wisconsin: The University of Wisconsin Press. McGinn, T. A. (1995). Prostitution, Sexuality, and the Law in Ancient Rome. New York: Oxford University Press. McGinn, T. A. (2004). The Economy of Prostitution in the Roman World . Michigan : The University of Michigan Press. Mestre, F., & Gómez, P. (2010). Lucian of Samosata : Greek writer and Roman citizen. Barcelona: Publicacions i edicions de la Universitat de Barcelona. van Nijf, O. (2004). Athletics and Paideia: Festivals and Physical Education in the World of the Second Sophistic. In B. E. Borg, Paideia: The World of the Second Sophistic (pp. 203-228). Berlin: de Gruyter. O'Bryhim, S. (2001). Greek and Roman Comedy . Austin : University of Texas Press. O'Higgins, L. (2003). Women and Humor in Classical Greece. Cambridge: Cambridge University Press. Ozanam, A.-M. (1999). Lettres de pêcheurs, de paysans, de parasites et d'hétaïres. Introduction, translation et notes. Paris: Belles Lettres. Pellizer, E. (1990). Outlines of a Morphology of Sympotic Entertainment. In O.Murray, Sympotica: A symposium on the Symposion (pp. 177-184). Oxford: Clarendon. Pomeroy, S. B. (1975). Goddesses, Whores, Wives and Slaves . New York: Schocken Books .
108 Rabinowitz. (2011). Sex for Sale? Interpreting Erotica in the Havana Collection. In A. Glazebrook, & M. Henry, Greek Prostitutes in the Ancient Mediterranean 800BCE-200CE (pp. 122-146). Wisconsin: The University of Wisconsin Press. Rosenmeyer, P. A. (2001). (In-)versions of Pygmalion : the statue talks back. In L. McClure, & A. Lardinois, Making Silence Speak : Women's Voices in Greek Literature and Society (pp. 240-260). Princeton: Princeton University Press. Rosenmeyer, P. A. (2001). Ancient Epistolary Fictions: The letter in Greek literature . Cambridge: Cambridge University Press. Schepers, M. (1969). Alciphronis rhetoris epistularum libri iv. Leipzig: Teubner. Schmitz, T. A. (2004). Alciphron's Letters as a Sophistic Text. In B. E. Borg, Paideia: the World of the Second Sophistic (pp. 87-104). Berlin/ New York: de Gruyter. Schwartz, J. (1982). Onomastique des philosophes chez Lucien de Samosate et Alciphron. L'antiquité classique, 259-64. Sidwell, K. (2000). Athenaeus, Lucian and Fifth century Comedy. In D. B. (eds.), Athenaeus and His World (pp. 136-52). Exeter: University of Exeter Press. Sidwell, K. (2004). Chattering Courtesans and Other Sardonic Sketches . London: Penguin Books . Skinner, M. (2005). Sexuality in Greek and Roman Culture . Malden: Blackwell. Swain, S. (1996). Hellenism and Empire. Oxford:Clarendon Press. Swain, S. (2007). The Three Faces of Lucian. In C. Ligota, & L. Panizza, Lucian of Samosata Vivus et Redivivus (pp. 17-44). London: The Warburg Institute. Thornton, B. (2000). Greek Appetite and Its Discontents . Arion, 155-66. Ussher, G. (1987). Love letter, novel, Alciphron and « Chion ». Hermathena, 99-106. Vermeire, H. (2002). De Griekse hetaire: historische werkelijkheid & literaire representatie bij Aristophanes en Menander, masterscriptie Universiteit Gent. Vieillefond, R. (1979). L'invention chez Alciphron. Revue des Etudes Greques, 120-140. Whitmarsh, T. (2001). Greek literature and the Roman Empire: the politics of imitation. Oxford: Oxford University Press. Whitmarsh, T. (2004). Lucian. In I. De Jong, R. Nünlist , & A. Bowie, Narrators, Narratees and Narratives in Ancient Greek Literature (pp. 465-76). Leiden: Brill. Whitmarch, T. (2005). The Second Sophistic. Oxford: Oxford University Press. Woolf, G. (1994). Becoming Roman, Staying Greek: Culture, Identity and the Civilizing Process in the Roman East. PCPS, 116-43.
109 Wyles, E. H. (2008). New Directions Ancient Pantomime. Oxford/ New York: Oxford University Press. Young, W. (1968). Eros Denied: Sex in Western society .London: Transworld. Younger, J. G. (2005). Sex in the Ancient World from A to Z. London/ New York : Routledge.
Websites http://annee-philologique.com http://stephanus.tlg.uci.edu http://www.referenceworks.brillonline.com
