ALGEMEEN NEDERLANDS TîJDSCHRIFT VOOR
W IJSBEGEERTE
EN PSYCHOLOGIE^,o«î WAARIN OPGENOMEN
• j^p j 0^
ANNALEN VAN HET GENOOTSCFIAP
'^
V O O R W ETENSCHAPPEUJKE PHILOSOPHIE O P G E R I C H T D O O R D R . J. D . B I E R E N S D E r î A A N
RrOACTIE: CO:.IS;I.
RtuAcit: tr.O F. n?.. E. '.V. BETH - PKOP. v.r,. PROP. DK. K. ^CUVrïl^S (sECRETARiS)
E.iP.TUNG - PROI». r;r,. - PRO r. iùK. n. H. KAÏÏMI'^K
i. BllyI•Ê^JDlJK
- DR. G. NUCBcLMi'.N» -
A.
r.
IICURLJNC
u. n.
- PRor. DR. i;. V-'. - PRO P,
BI;TH -
I OOF.
a?,,
P. ;. j .
VA. A. G. M. VAN MEliKN
|
PiXOT. DR. CH. PIRELMAN - PRO P. DR. l î . C. UÛMKk - PRO P. JHR. l-'K. J. J . VON
I
SCHMÎD • PRO F. DR. J. B.
UB3IN:;
- PR&îi. DR. D. K. T:I. VOLLrNKOVt;! - PRO F. DR. A. PKO I-. DR. r>. VliiKaKA
^JE j A A h C A N G
-
•
- r A O Ï . DR. K. KU\;-ERS
r-AîïM!i:i'. -
•
-
-
-
Ai7.EV£KING I
. . .
-
O
K T. I ;16 2
,
ClZ
WAFiHÔNS -
{ i
Annale/î van het Gcnootschap voor wetenschappelijke XXXIVc
Jaargang
nul,-)
n-ductie
van
Dr.
De nieuwe retorica als fi/osofische Cil.
Perelnian,
door Hoogleraar aan de
D.
philosophie Baiiliit.g
[Doetincheni)
le
3fleverii;g
théorie der argwrientatie Vrije
Universteit
van
Brussel.
D e o n t w i k k e l i n g v a n d e m o d e r n e logica sedert lict niiddeii v a n d e 19e e e u w en d e v o o r t s c h r i j d e n d e formalisatie, die d e basis is gewi-est h a a r o n m i s k e n b a a r snrxes, h e b b e n h e t mogelijk g e m a a k t een bev/iisthcorie uit t e w e r k e n , m a t h e n i a t i s c h v a n allure en v a n ecn v o o r d i e n n i r n m e r b e r e i k t e pcrfectie. D e m o g e l i j k h e d e n d e r logische caîculus zijn u i t g c b r c i d e r d a n ooit en h e t is verleidclijk ofn, t e n aanzicn van ieder decisie-probieem, o n d e r Leibniz' inspiratie ..calcuîemus" voor t e stellen, dooi v a n h e t gebied der logica al w a t niet t ô t d e calculus herleidl)aa uit te sluiten. I n d e r d a a d , w a n n e e r wij de o n b e t w i s t b a r e en e e n s t c m m i g e r k o n d e r e s u U a t e n v a n h e t formele o n d e r z o e k stellen tegenover d e eind lozc en steeds h e r n i c u w d c discussies der filosofen, is h e t d a n niet wen de sluitsteon v a n elk weten, d e logica, h a a r i d e n t i f i c e r r n d inet d e f o r logica, te v e r b i n d e n m e t de b c t r o u w b a r e kern, g c v o n n d door di.' w i s k v dige v a k k e n ? ^ H e t k a n niet o n t k c n d worden d;iC het mercndeei der d a a g s e logici v o o r deze vcrleidiiig is bezwckon. O m zicii Ir'ervan t e o v tiiigen h o e f t m e n siechts een eicnientair of mcer uirgewerkt h a n d b o e k logica t e r a n d p l e g e n . Gewoonlijk w o r d t siechts de d e m o n s t r e r e n d e r e d e n e r i n g bchanrh^h), lerwijl nicn zelfs de b e s t u d e r i n g v a n de i n d u c t i e of m i n s t e n s de aspectcni h i e r v a n , die voor de calculus niet t o e g a n k e l i j k b l i j k e n , terzijde stell. Zelfs als dcze workwijzc d i c h t e r bij h e t f o r m a l i s m e v a n Leibniz d bij het i n t u ï t i o n i s m c v a n D e s c a r t e s s t a a t , ze b l i j f t wel degelijk in d e v a n h e t klassiek rationalisme, o\"ereenkomstig de stelling welke D e s c a r t e zo t r e f f c n d h c e f t u i t g e d r u k t in zijn R e g u l a e : „Chacpie fois que sur le s u j e t d e u x d ' e n t r e e u x (des s a v a n t s ) sont d ' u n avis différent, il est c q u e l'un des d e u x a u moins se t r o m p e ; et m ê m e a u c u n d ' e u x , sembl ne possède la science; car si les raisons de l ' u n é t a i e n t certaines et tes, il p o u r r a i t les exposer à l ' a u t r e de telle m a n i è r e qu'il finirait p a r c o n v a i n c r e à son t o u r " ^. A a n g e z i e n de eerste regel v a n de C a r t e s i a a n m é t h o d e i n h o u d t siechts d a t als w a a r te a a n v a a r d e n w a t é v i d e n t is e w a a r o m t r e n t aile m e t rede b e g a a f d e wezens noodzakelijk met e l k a a r o v e e n s t e m m c n , v o l g t hieruit d a t de onenigheid en vooral de o n h e r l e i d b a r o n e n i g h e i d een t e k e n is v a n v e r w a r r i n g en dwaling. Z o de m o d e r n e f o r m a l i s t e n sinds de o n t h u l l i n g v a n de p a r a d o x e n
1 Cf. Ch. Perelman, Logique formelle, logique juridique, in „Logique et Analyse" 1960, nr 11-12, pp. 226-227. ••' Cf. Descartes, Oeuvres, éd. de la Pléiade, Les régies pour la direction de l
logica n a u w e l i j k s meer v e r t r o u w c n o p de iatif)iîele evidcniie, ze oison n i e t t e m i n d a t een correcte redencring, d w.z. overeenkoinstig de a a n g e n o m e n deductie-regels, geen aanleiding m a g geven tôt onenigheid. B i n n e n een deductief s y s t e e m zijn discussies, controversen, onderling a f w i j k e n d e g e z i c h t s p u n t e n o n t o e l a a t b a a r on, zo ze g e r e c h t v a a r d i g d zijn, k u n n e n ze slechts v o o / t v l o e i e n uit een d u b b e l z i n n i g h e i d of oiivolkomenheid v a n h e t s y s t e e m , die o n v erw ijld d i e n t v e r h o l p e n te woiden. E v e n a l s in h e t perspectief v a n het -cartésianisme is ook hier de onenigheid, t e n m i n s t e b i n n e n h e t systeem, een t e k e n v a n o n v o l k o m e n h e i d en dwaiing. De r c d u c t i e v a n de gehelc logica t ô t f o r m e l e logica, d.w.z. t ô t bewijstheorie, b r e i d t h e t gcbied v a n h e t g e e n a a n de logica o n t s n a j t t , d.w.z. d a t gene w a t r a t i o n a l i t c i t mist, b o v e n m a t i g uit. W a n t , l a t e n wo hier de n a d r u k op leggen, d e idée v a n de r e d e en de idée v a n d e logica zijn traditioneel t e n n a u w s t e v e r b o n d e n en h e t is o n v e r m i j d e l i j k d a t o n z e conceptie v a n d e rede solidair is m e t onze conceptie v a n de logica. M a a r is er geen aanleiding o m de r e f e r e n t i e t e r m t e v e r a n d e r e n en d e logica o p t e v a t t e n 011 een wijze die meer in o v e r e e n s t e m m i n g is m e t de idée die we h e b b c n v a n wat r a t i o n e e l en redelijk is? W e l n u , wie twijfelt er a a n h e t fcit d a t ons v c n n o g e n om ce overleggen en te overwegen, o m t e toetsen e n t e r e c h t v a a r d i g e n , o m a r g u m e n t e n v o o r en tegen een b e p a a l d e stelling n a a r vorcn te b r e n g c n , niet een k e n m e r k u i t m a a k t v a n h e t redelij ke wezen ? I n d i e n D e s c a r t e s gelijk h a d , indien iedcre zich handliaA'onde t e g e n strijdigheid een t e k e n was v a n dwaiing, zou m e n d a n niet aile politieke d e b a t t e n , aile filosofische en religieuze c o n t r o v e r s e n , m o c t e n v e r o o r d e l e n als r e s u l t a a t v a n v e r w a r r i n g en gémis a a n r a t i o n e e l d e n k e n ? Zou m e n niet a r g w a n e n d m o e t e n bcschouwen aile s o o r t e n v a n procès \\;!arbij d e onenigheid v a n d e p a r t i j e n , om zo te zeggen, georganiseerd is r u w a a r b i j h e t gerechtelijk bcslel eu pi"(jccdure ten d i e n s t c s t a a n v a n licdeu die - iu p l a a t s v a n te o v e r t u i g e n m e t o n t w i j f e l b a r e bewijzen, - duidelijk t r a c h t c n h.et g e r e c h t t e misleiden door h u n tegengestelde aanspraker.? Alleen een r a t i o n a l i s m e d a t z e k e r v a n zichzelf is, o m d a t h e t de scher))zinnigheicl v a n de m e n s p r o b l e m e n voorlegt w a a r v a n God vooraf de oplossing k e n t , zou s c h e r p o m l i j n d k u n n e n stellen de „ a c t i o n s de la vie", de problemen die m e n omwillc v a n h u n u r g e n t i e zo goed mogelijk opiost door de m e e s t w a a r s c h i j n l i j k e m e n i n g c n te volgen, m a a r die n i e t s gemeen hebben m e t d e w a a r h e i d n o c h m e t de w e t e n s c h a p , t e g e n o v e r het tlicoretisclie w e t e n d a t g e k e n m e r k t is door zijn evidentie, eenheid, e n universaliteit (Descartes Discours de la Méthode, 3e ])artie). M a a r een filosofie wier z e l f v e r t r o u w e n niet g e g a r a n d e e r d w o r d t door de goddelijke r e d e die v a n aile e e u w i g h e i d een volledig en g e p r e c o n s t i t u e e r d w e t e n bezit, hetwelk op aile g e b i e d e n t e r u g t e v i n d e n d e menselijke rede a a n zichzelf v e r p l i c h t is, k a n z u l k een filosofie h e t gehele terrein v a n d a t w a t o n t s n a p t a a n de rationele of zinnelijke e v i d e n t i e - d.w.z. h e t gebied v a n h e t p r a k t i s c h e handelen, v a n d e m o r a a l en v a n h e t r e c h t en de politiek, en ook h e t gebied van de weten-. s c h a p p e n v a n d e mens, v a n d e filosofie en v a n d e religie - overlaten a a n h e t irrationele, a a n de h a r t s t o c h t e n , de b e l a n g e n en a a n het geweld? H e t is w a a r d a t emineiite denkers, zozeer v a n elkaar verschillend als P a s c a l en Leibniz, K a n t en Bergson, g e t r a c h t h e b b e n de o n v o l k o m e n h e i d v a n d e r e d e t e b e m a n t e l e n d o o r h u n t o e v l u c h t t e zoeken bij het h a r t of d e g e n a d e , b i j h e t geloof of de i n t u ï t i e ; allen e v e n w e l z e t t e n de t r a d i t i e v a n 39
Desc.irtes voort dooi de iode Kolijk te stcl!( ri m e t de „ esprit de g é o m é t r i e " , die g e k e n m e r k t is door de evitlentic v a n de a x i o m a ' s en de n o o d z a k e l i j k heid der deducties. i\raar h e t b e t r c f t d a a r ee.n m i s p l a a t s t e en volkonien o n g e r e c h t v a a r d i g d e b e p c r k i n g v a n h e t gebied w a a r ons v e r m o g e n c m t e overleggen en t e a r g u m e n t e r e n , t e t o e t s e n en t e r e c h t v a a r d i g e n i n t e r v e n i e e r t . W a n t al vait het n i c t te loochonen d a t overleggen en a r g u m e n t e r e n , t o e t s e n en r e c h t v a a r d i g e n activiteiton ziju die een b e r o e p doen o p de rede, ten a a n z i c n va.n h c t g e e n é v i d e n t is of noodzakelijk k u n n e n ze n i e t uitgeoefend w o r d c n . D e e v i d e n t i e is de k r a c h t w a a r a a n iedere n o r m a l e geest sieclits k a n t o e g e v e n en tegelijk h e t t e k e n v a n d e w a a r h e i d v a n h e t g e e n aïs é v i d e n t zich d o e t gelden. Zij v e r b i n d t h e t psychische m e t h e t logische en m a a k t d e o v e r g a n g mogelijk v a n een k w a l i t e i t v a n d e visie v a n h e t s u b j e c t n a a r d e e r k c n n i n g v a n een o b j e c t i e v e kv«aliteit, de waarlieid v a n h a a r o b j e c t . N a a r d e t o e p a s s i n g die P a s c a l geeft v a n d e Cartesiaanse théorie, is ieder bewijs een herleiding t ô t d e e v i d e n t i e en h e t g e e n évident is lieeft geen bewijs v a n n o d e ^ M a a r wij w e t e n d a t de f o r m a l i s t e n in n a v o l g i n g v a n Leibniz de zienswijze v a n P a s c a l en d e d a a r i n besloten begrenzing v a n de b e w i j s t h e o r i e h e b b e n afgewezen. Leibniz wilde i n d e r d a a d „ q u ' o n d é m o n t r â t ou d o n n â t le m o y e n d e d e m o n s t r e r t o u s les Axiomes q u i n e s o n t point p r i m i t i f s : sans d i s t i n g u e r l'opinion q u e les h o m m e s en o n t , et sans se soucier s'ils y d o n n e n t leur c o n s e n t e m e n t ou non"". E v e n z o zou d e v e r w e r p i n g v a n d e o p v a t t i n g d a t aile bewijs herleiding is t ô t de evidentie, het mogelijk m a k e n een p l a a t s te geven aan een t h é o r i e der a r g n m e n t a t i e die zou t o n e n , h o e het d e n k o n het h a n d e l e n k a n voorlichten, hoe m e n zich v a n d e rede b e d i e n t orn meningen te toetsen, en îtellingsr.ame te r e c h t v a a r d i g e n . De studie \'an de iol der a r g u m e n t a t i e v e r e d e b r e n g t ons er zo toc oni d e actuele o j n ' a t t i n g der lugica te v e r b r e d e n en deze niet t e b e p e r k e n t ô t d e bewijstheorie der formele logica. Aldus d o e n d e , zal m e n een heden t e n d a g e t e zeer vergeien visie o p d e logica t e r u g v i n d c n dio geen a n d e r e is d a n die v a n Aristoteles en ziin o p volgers. W a n t , al is het w a a r d a t Aristoteles b e s c h o u w d v/ordt als d e v a d e r der f o r m e l e logica, als de eerste die door zijn studie v a n het syllogisme en d e a n a l y t i s c h e bewijzen een formele be'Aajstheorie h e e f t o n t w i k keld, m e n h e e f t n i e t t e m i n een groot gedeelte v a n zijn wcrk, d a t gewijd is a a n d e dialectische bewijzen, v r i j v i l l i g v e r w a a r l o o s d en het t e n o n r e c h t e beschouv. d als vervallen en rcprescntatief voor h e t eerste s t a d i u m v a n zijn d e n k e n . Deze s t u d i e die niet de n o o d z a k e l i j k e bewijzen b e t r e f t m a a r d e k u n s t v a n h e t r e d e n e r e n u i t g a a n d e v a n algemeen a a n v a a r d e m e n i n g e n is vooral o n t w i k k e l d in de T o p i c a en d e R e t o r i c a ^. Zij w e r k t o p s y s t e m a t i sche wijze een t h é o r i e uit v a n d e rationele discussie en kritiek, een t h é o r i e v a n h e t persuasieve b e t o o g ; theorieën die, n a a r de o p v a t t i n g v a n Aristoteles, essentieel' zijn voor h e t overleg en d e d o o r d a c h t e beslissing, en • Pascal, D e l'esprit géométrique et de l'art de persuader, in Oeuvres, éd. de la Pléiade, p. 380. » Leibniz - N o u v e a u x essais sur l'Entendement in Die philosophischen schriften, éd. C. J. Gerhardt, 5e dl. p. 67. ' Aristoteles, Top. 1,100a.
t c l k c n s w a n n c e r een ondev/co-.ik v a n d e coisie n e i ï i n s d m v:in allé w c t e n s c h a p p e n a a n d e orde is. Deze t e r u g k e e r t ô t A r i s t o t e l e s zou het ni(;geîijk g e m a a k t h e b b e n o m d e t h é o r i e der argunicntaTie, vvaardoor wij d e forinele logica willen c o m p l e m e n t e r e n , te kwalificr.ren als dialektiok. Maar om onvcrmijdeUjke v e r w a r r i n g m e t d e zin v a n nef vvoord d i a l c k t i e k , zoals hij zicli heeft ontv/ikkeld o n d e r invloed v a n Hegel en M a r x te vermijiien, scheen h e t d e v o o r k e u r t e v e r d i c n e n om in de tiîeorie der a r g u m e n t a t i e een t e r u g k e e r t e zien t ô t d e r e t o r i c a in AristoreUsche zin. L a t e n v.-e niet v e r g e t e n d a t v o o r A r i s t o t e l e s de retorica niets v a n d o e n h e e f t m e t de regels v a n de k u n s t d e r l i t e r a i r e expressie; ze is de t e c h n i e k die er o p gericht is o m door b e t o o g t e o v e r r e d e n ; vvelk b e t o o g essentieel t w e e delen b e v a t , de propositie en h e t b e w i j s 1. H e t is dus niets b u i t e n g c w o o n s de s t udie v a n h e t s a m e n s t e l d e r regels die in s t a a t stellen o m d e i n s t e m m i n g v a n de geesten te w e k k e n of t e v e r d i e p e n m e t stellingen die m e n h u n ter toestemraiiig voorlegt, aïs r e t o r i c a t e kwalificeren ^. M e r k e n we in dit v e r b a n d n o g o p d a t dezelfde t e r m e n p r o p o s i t i e en b e w i j s een geheel a n d e r e b e t e k e n i s h e b b e n en zich onder c - n verschiilaiid perspectief t o n e n , n a a r gelang m a n ze o n d e r z o e k t v a n u i t liet ^e7-ichtspuiit v a n h e t s t r i k t e bewijs of v a n u i t h e t g e z i c h t s p u n t der arg'MMeiitatie. I n d e bevvijstheorie w o r d t iederc w a r e of onvvare u i t d n ; k k i n g nis jiruptisiiie bes c h o u w d ; h e t bewijs i m m e r s is een o p c r a t i e die in s t a a t steit u i t g a a n d e v a n d e waarlieid der jjremissen t ô t d e w a a r h e i d v a n d e concliisie t e b e s l u i t e n . In d e théorie der a r g u m e n t a t i e d a a r e n t e g e n v e r s t a a t m e n o n d e r p r o p o s i t i e een willekeiuige steliing o n d e r w o r p c n a a n d e t o e s t e m m i n g v a n een gehoor en onder bewijzen v e r s t a a t mon de redenen ^^n arg'.imenten w e l k e t e n g u n s t e v a n de steliing n a a r vorcn gebraclit kiiniicn w o r d e n en die d e i n t e n s i t e i t der i n s t e m m i n g m e t d e steliing iri kwcslic k u n n e n v e r hogen. l e d e r s t r i k t bewijs d i e n t zich a a n o p een onpersoonlijke w i j / e in h e t k a d e r v a n een deductief s y s t e e m : h e t geleverde bewijs zal juist of niet j u i s t zijn, geldig of ongeldig n a a r g e l a n g h e t wel of niet o v c r e c n k o m s t i g d e i n f e r e n tieregels v a n h e t s y s t e e m is. l e d c r e a r g u m e n t a t i e richt zich tut een g e h o o r d a t ze t r a c h t t e o v e r r e d e n of t e o v e r t u i g e n en de v o o r t g a n g van d e a r g u m e n t a t i e is f u n c t i e v a n het gehoor, w a a r a a n zc zicii moet a a n p a s s e n o m v a n k r a c h t te zijn. D e g e b r u i k t c a r g u m e n t e n zullen niet juist zijn of o n j u i s t , m a a r s t e r k of zwak, r e l e v a n t of i r r e l e v a n t . Tervvijl het s t r i k t b e w i j s dv/ingend en o n w e e r l e g b a a r is, is dit niet zo voor d e a r g u m e n t a t i e , die a l t i j d een a r g u m e n t a t i e in t e g e n g e s t e l d e zin toelaat. V o o r d a t hij een o n p a r t i j d i g e beslissing n e e m t , zou d e r e c h t e r de a r g u m e n t e n vôôr en t e g e n d e o n d e r h a v i g e stellingen m o e t e n k u n n e n horen. Bij een s t r i k t bewijs is h e t bewijs v a n een propositie en v a n h a a r n e g a t i e slechts mogelijk b i n n e n een incohérent en d u s o n b r u i k b a a r s y s t e e m ; t e g e n o v e r de w a a r h e i d v a n een propositie stelt zich n o o d z a k e l i j k d e o n w a a r h e i d v a n h a a r n e g a t i e en elk c o m p r o m i s tussen deze t w e e is 1 Aristoteles, Rhet., III, 1414 a. ' Cf. Ch. Perelman et L. Olbrechts - Tyteca, Traité de l'argumentation, Paris Presses Universitaires de France, 195S, p, 5.
41
hiniu'ii (TU hrwijstlicoiit' o m l c M i k h n a r . In ccn a r g u n i o n t a t i c kan clk tlcr tcgcngi'stcMe stclliiigcu arguiiicnfen te zijncr g u n s t e bezittcn, en de r e c h tcr die nits])raak doot, kan zicli verkiarcn v o o r écn van dcze a r g u m c n t e n , m a a r k a n ook beslisscn d a t siechts een c o m p r o n i i s een billijke opiossing van het geschil b i e d t . H e t oordeel d a t een gerechtelijk d é b a t besluit k o m t nooit voort uit een calculas, w a a r b i j de persoon v a n de r e c h t e r niet t u s s e n beide h e e f t t e k o m e n ; integendeel, zijn persoon zal dik^\^jls b e p a l e n d zijn, en de weegschaal der gerechtigheid zal n i e n i g m a a l afgesteld worden d o o r de zin v o o r billijkheid v a n d e g e n e die h a a r h a n t e e r t ^ In d e o u d h e i d is de r e t o r i c a h e f t i g b e c r i t i s e e r d door P l a t o in zijn Gorgias. H i j v e r w e e t h n n die d e r e t o r i c a g e b r u i k t e n h u n demagogische procédé's, die h e t m e e s t cffcctief zijn voor een gehoor v a n o n w e t e n d e n , m a a r o n w a a r d i g a a n een door eerbied voor de w a a r h e i d vervuld filosoof. Maar dezelfde P l a t o d r o o m t in de P h a e d r o s v a n een wijsgerige r e t o r i c a wier a r g u m e n t e n het mogelijk z o u d c n m a k e n de g o d c n zelf te o v e r t u i g e n ^. W a n t d e d o e l t r c f f e n d h e i d v a n een b e t o o g h a n g t wel af v a n de a a n p a s s i n g a a n het gehoor, m a a r zijn kwaliteit is a f h a n k e l i j k v a n de kwaliteit v a n h e t gehoor vviens i n s t e m m i n g h e t b e t o o g v e r m a g t e winnen. O m een wijsgerige théorie der a r g u m e n t a t i e in h e t leven t e r o e p e n , die zich niet b e p e r k t t ô t de b e h o e f t e n v a n de pubHciteit en de p r o p a g a n d a m a a r die ons in s t a a t stelt o m tussen ecn r a t i o n e l c a r g u m e n t a t i e en een niet rationelc, tussen o v e r t u i g c n d e bewijzen en bewijzen die siechts overr e d e n d zijn ^ t e onderscheiden, is h e t v a n belang een t h é o r i e der a r g u m e n t a t i e t e ontvvikkclen die wijder v a n s t r e k k i n g is dan de oude reto r i c a . H e t is i n d e r d a a d niet v o l d o c n d e de proctkié's t e onderzoeken die d e m e n i g t e b e ï n v l o e d e n die o p de m a r k t bijecn is en niet in s t a a t t é gecompliceerdc of t é k u n s t i g e r c d e n e r i n g c n te v o l g e n ; * m e n moet h e t begrip gehoor in zijn voile a l g c m e e n h e i d b e s c h o u w c n . H e t gehoor v a n ccn sprekcr - m e t deze l a a t s t e w o r d t bedoeld d e g e n e die een a r g u m e n t a t i e voorlegt - w o r d t g e v o r m d noch door aile die zijn w o o r d e n h o r e n of zijn betoog lezcn noch zelfs d o o r degenen tôt wie hij zich m e t i i a m e r i c h t . De Engclse a f g e v a a r d i g d e die t ô t de speaker v a n h e t L a g e r h u i s s p r e e k t richt zich niet tô t de v o o r z i t t e r alleen en ook niet n o o d zakelijkerwijs t ô t al zijn collcga's v a n h e t p a r l e m e n t : in feite zou hij d e a f g e v a a r d i g d e n v a n zijn p a r t i j siechts als zijn werkelijke gehoor k u n n e n b e s c h o u w c n , en d a a r b o v e n u i t een f r a c t i e v a n d e n a t i o n a l e of i n t e r n a t i o n a l e p u b l i e k e opinie. W a n t h e t gehoor w o r d t g e v o r m d door allen t ô t wie de poging t ô t a r g u m e n t a t i e v a n de s p r e k c r zich richt, ongeacht of zijn b e t o o g m o n d e l i n g d a n wel schriftelijk of o p elke a n d e r e wijze ook g e p r e senteerd wordt. Of h e t n u een groep o n w e t e n d e n b e t r e f t of een geleerd gezelschap, een enkele t o e h o o r d e r of een klas s t u d e n t e n , h e t delibererende s u b j e c t of d e gehele redelijke m e n s h e i d , een a r g u m e n t a t i e die niet langs de weg der a u t o r i t e i t t e w e r k g a a t , m o e t zich voegen n a a r h e t gehoor d a t zij v o o r d e stellingen v a n d e s p r e k e r t r a c h t t e w i n n e n . ' Cf. Ch. Perelman, La spécificité de la preuve judiciaire. Journal des Tribunaux (Bruxelles) nr 4255 29 nov. 1959. a Phacdr, 273 c. ' Cf. Traité de l'argumentation, § 6 Persuader et convaincre. • \ « Aristoteles Rhet, 1,1357 a.
42
Zich n a n p a s s c n :v\\\ het gehoor is dan ook r,\> ih' i-cr 4 r pl.iats h o t vour d e u i t e e n z e t t i n g der a r g i n u e n t a t i e onmisljarc iiitcUt-cturlr c o n t a c t h-ggen. Dit is niet a l t i j d een simpelc zaak. Dezr-lfdc rcgeiingcu ihe de v e r b r c i ding v a n h u n idéologie t e n zeerste op prijs stcUen, t r a c h t i n vaak g c n o e g d e vrijheid v a n s p r e k e n v a n hvm pohtieke t e g e n s t a n d e r s t e bcpcrken. I n vele gevallen, in vele instellingen is het recht oin iiet w o o r d te nonien b e p e r k t t ô t b e p a a l d e p e r s o n e n en t ô t b e p a a l d e voovwaarden van tijd en p l a a t s . E e n b e t o o g d a t er o p g e r i c h t is t e o v e r t u i g e n is slechts ztlden u i t s l u i t e n d t h e o r e t i s c h ; h e t h e e f t rneestal t e n doel hetzij t ô t onmiddcllijk h a n d e l e n a a n t e z e t t e n , h e t z i j t c i i m i n s t e een dispositie h i e r t o e t e creëren. D e p r o b l e m e n welke h e t e l f e c t i e v e c o n t a c t v a n d e s p r e k e r m e t /ijn gehoor s t e l t , zijn talrijk en i n t é r e s s a n t , m a a r r a k e n veeleer h e t psyclio-sociologische, h e t politieke of econoraische onderzoek d a n wijsgerige beschouwingen. L a t e n we v e r o n d e r s t e l l e n d a t dit p r o b l e c m is opgelost e n het er o p h o u d e n d a t d e spreker de a a n d a c h t h e e f t v a n degenen t ô t wie h i j spreekt. O p d a t zijn a r g n n i e n t a t i e invloed u i t o e f e n t m o e t zij sti u n e n o p stellingen die het g e h o o r h e e f t a a n g e n o m e n . H e t is i n d e r d a a d niet v o l d o e n d e d a t de preniissen d e r a r g u m e n t a t i e gesteld v/orden bij wijze vi\n lij'pnf hese, v o o r t k o m e n u i t een willekeurige beslissing v a n d e spreker, of d e u i l d r u k king z i j n ' v a n zijn i n n e r l i j k e overtuiging. H e t gehoor m o e t zijn i n s t e m m i n g geven m e t een i n t e n s i t e i t die voldoende is het gehcle ge".vicht der v o l g e n d c a r g u m e n t a t i e t e s c h r a g e n . Als de conclusie v a n et.'U a r g n n i e n t a t i e tcgeiigesteld is a a n b e p a a l d e o v e r t u i g i n g e n v a n de hoordci^s, d;;.u k u u n c n deze d e premissen w a a r v a n d e s p r e k e r zich in zijn a r g u n i e n t a t i e heeft b e d i e n d , v a n de w e e r o m s t u i t in twijfel t r e k k e n . De v e r w e r p i n g m o e t zo moeilijk gem a a k t w o r d e n als m a a r mogelijk is. W e l n u , een p r é m i s s e die de s p r e k e r a l s w a a r b e s c h o u w t zal d a n slechts een roi spelen als zijn gehoor d e z e o v e r t u i g i n g deelt : een vergissing op dit p u n t k a n f a t a a l zijn voor de k r a c h t v a n een a r g u m e n t a t i e , die in dit geval zondigen k a n d o o r een petitio principii. E e n p e t i t i o principii - traditioncel b c s c h o u w d als een jogische fout v e r d i e n t deze k w a l i f i c a t i e slechts d a n w a n n e e r m e n in d e iogica d e t h é o r i e der a r g u m e n t a t i e o p n e e m t , zondcr h a a r te b e p e r k e n t o i
Wni inoct er gcbcu.'i'ii w a n n c r r hct gciîoor v/aartoe inen zicli rkht noch gc.'-iiccialisecn! nvch bcyrvkt is, wanneet. m e n zich door ecn b c t o o g , nict ad lîoniinem Jîia;ir .ad h i i m a n i t a t e u i , riclU iot de gehele redelijke nicnsheid zoals h e t gcval is ;nel filosofen? De filoGOof is er niet m e e t e v r e den - s t e u n e n d e o p v o o r o o i d e i e n en particulière L a r t s t o c h t e n - d e z e of gene spccifieke a a n g o s p r o k e n e voor zijn '.)pva,tliiigcn t e winnen. U e wijsgcrige a r g u m e n t a t i e woidf g e k e n m e r k t door de a a r d v a n het g e h o o r d a t zij t r a c h t te o v e r t u i g e n en welke h a a r niet t o e s t a a t a n d e r e a r g u m e n t e n t e h u l p t e roepen d a n die v/elke a a n v a a r d z o u d e n k u n n e n worden d o o r een universeel gehoor. E c n dergcHjke a r g u m e n t a t i e , die m e n als rationeel k a n kwalificeren, zal zich r i c h t e n n a a r K a n t ' s categorischc imperatief ; ze m a g slechts t o e l a t e n en aan d e a n d e r voorleggen „intellectuele constrn.cties die t e v e n s altijd k u n n e n gelden t e n opzichte v a n een universaliteit v a n d e g e e s t e n " ^. H c t s p r e e k t vanzelf d a t deze idée v a n redelijkl;eid g e f u n d e e r d o p d e idée die men zich v o r m t v a n h e t g e e n a a n v a a r d zou k u n n e n w o r d e n d o o r een universeel gehoor, niet leidt t ô t een visie v a n ecn o n v e r a n d e r l i j k e en eeu\\'ige rede, zoals die welke voorgcsteld vvordt door Descartes, die d e „csprit d e g é o m é t r i e " t ô t m o d e i n e e m t . I n d e r d a a d , h e t univcrsele gehoor, t ô t welk ecn r a t i o n e l e a r g u m e n t a t i e zich r i r h t , is een onin-erp v a n d e s p r e k e r en ecn f u n c t i e v a n d e z e l a a t s t e - v a n hctgccn hij bcschouwt als door allen n o o d z a k e l i j k t e a a n v a a r d e n , v a n zijn ••;oriCcptie van h c t wcr^-elijkc en hct rationele, v a n o b j e c t i v i t e i t en v a n aile w a a r d e n die universeel genoemd worden. H e t gehoor zo o p g e v a t is historisch en sociaal b e p a a i d -- dit m a a k t d e sociologie v a n de kennis bcgrijpelijk - het h a n g t af v a n h e t cultuur-niilieu v a n de spreker en v a r i c c r t m e t zijn i n f o r m a t i e en opvoeding. H i c r u i t v o l g t d a t de als rationeel b e s c h o u w d e a r g u m e n t a t i e nict gedefiniecrd k a n worden door m i d d e l v a n o n v e r a n d e r l i j k e en zuivêr fornieK: criteria e n d a t ieder t i j d v a k , iedere b e s c h a v i n g , iedcr milieu zijn eigcn concc]'!!»? zou k u n n e n o n t w e r j i c n v a n h e t rationele, van d a t u n i \ erseic a i i d i t o r i a m w a a r d e filosoof zich toe richt en w a a r v a n hij de i n s t e m m i n g t r a c h l te v e r k r i j g e n . H o c uit d e door het gehoor a a n v a a r d e stcllingen de r e l e v a n t e en i r r e l e v a n t e stcllingen t e kiezen? H o e ze te p r e s e n t c r c n , welke zijn d e t y p e n v a n a r g u m e n t e n die a a n v a a r d w o r d e n en w a a r v a n de k r a c h t v e r m o e d k a n w o r d e n o m d a t zij gelijk zijn a a n argumeriten w a a r v a n d e k r a c h t c r k e n d is in redencringen v a n gelijkc a a r d ? In welke o r d c n i n g zuUen de a a n g e b o d e n a r g u m e n t e n luît z w a a r s t w c g c n ? O p al deze v r a g e n en o p o n t e l b a r e a n d e r e welke een filosofische t h é o r i e v a n d e a r g u m e n t a t i e opvverpt, te a n t w o o r d e n in hct b e s t c k v a n dit e x p o s é is onmogelijk : onze ,,Traité de l ' A r g u m e n t a t i o n " kon o n d a n k s zijn uitgebrcidhcid, ze slechts even a a n r a k e n . I k h o o p alleen, d a t d e hier v o o r g c l e g d e b c k n o p t e overwegingen het mogelijk gem a a k t h c b b e n het wijsgerig b e l a n g in te zien v a n een théorie d e r a r g u m e n t a t i e die, d e craditionele begrippen v a n d e filosofie in een n i e u w perspectief p l a a t s e n d , m o e t b i j d r a g e n t ô t h e t o n t w e r p v a n een h e r n i e u w d rationalisme^ ; dit is onze v u r i g s t e wens. (Vertaald uit het Frans) 1 Cf. Ch. Perelman, La quête du rationnel, in Rhétorique, et Pkiîosophie Paris, Presses Universitaires de France, 1952, pp. 119-120. * Cf. Traité de l'argumentation, pp. 675-6S2.
44
