al 90 KEER NOOIT MEER

al 90 KEER “NOOIT MEER” Actualisering en vernieuwing van de Wapenstilstandherdenking Suggesties voor gemeentebesturen en scholen

“Wapenstilstand, dan vrede en, als het kan, verzoening”

Antwerpen, 17 april 2008

… voor een cultuur van vrede en verdraagzaamheid op het grondgebied van stad en provincie.

Een realisatie van: Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw Lombardenvest 23, 2000 Antwerpen Tel: 03/202.42.91 Fax: 03/202.42.99 [email protected] www.vredescentrum.be

Inhoudstafel: Inleiding

5

Enkele bedenkingen vooraf

6

1. Een ideeëncarrousel voor plaatselijke initiatieven

8

2. Mogelijke initiatieven van en voor scholen

16

3. Het aanbod van het Vredescentrum

38

4. Wie, wat, waar ?

41

3

4

Inleiding Naar aanleiding van de 90ste verjaardag van Wapenstilstand wil het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen deze herdenking extra in de verf zetten. Na negentig jaar is 11 november hoe langer hoe meer een symbool geworden voor de herdenking van oorlogsgeweld en oorlogsslachtoffers overal ter wereld. In onze regio worden op 11 november vooral de Eerste en de Tweede Wereldoorlog herdacht, maar steeds vaker wordt deze herdenking dus gekoppeld aan actuele thema’s en conflictsituaties. Het Vredescentrum wil deze vernieuwing en actualisering ondersteunen en stimuleren. De directe band met ons oorlogsverleden wordt immers alsmaar zeldzamer. Om nieuwe generaties de zin van deze herdenking duidelijk te maken, is de link met het heden essentieel. Tegelijkertijd mag de historische realiteit en complexiteit van elke afzonderlijke oorlog of conflict niet uit het oog verloren worden. Aangezien de gemeente doorgaans het toneel vormt voor de herdenking van Wapenstilstand, richten we ons in eerste instantie tot gemeentebesturen. We beschouwen de gemeente als het lanceerplatform voor vernieuwende initiatieven en activiteiten waarbij scholen, verenigingen, … op het grondgebied van de gemeente actief betrokken worden. Vanuit de bekommernis dat jongeren in de toekomst de nagedachtenis van de wereldoorlogen levend zullen moeten houden, is een groot gedeelte van de map evenwel gewijd aan initiatieven van en voor scholen. We willen daarmee benadrukken dat het onderwijs in deze een belangrijke - zij het de belangrijkste - partner is voor de gemeente om de herdenking van Wapenstilstand een nieuw elan te geven. Na de inleidende beschouwingen valt de map uiteen in vier delen. Het eerste deel behelst een reeks ideeën en initiatieven die de gemeente kan nemen. In het tweede gedeelte richten we ons meer specifiek op scholen. Het derde deel biedt vervolgens een overzicht van het aanbod van het Vredescentrum dat ingezet kan worden in het kader van de herdenking. Het vierde en laatste deel omvat een aantal lijsten met achtereenvolgens de gegevens van sprekers, rondreizende tentoonstellingen, muziek- en theatergroepen, relevante educatieve pakketten, fortenwandelingen en tenslotte een ruime bibliografie waarin de nadruk ligt op jeugdliteratuur. Met deze map geeft het Vredescentrum rekenschap van de doorverwijsfunctie die het wil vervullen. Bestaande initiatieven worden toegelicht, ideeën met good practices geïllustreerd en contactpersonen opgenomen. Het geheel vormt een aanzet om na te denken over de herdenking en nieuwe horizonten te verkennen, maar is vanzelfsprekend onvolledig. Ongetwijfeld bestaan er veel meer lovenswaardige initiatieven om op verder te bouwen. Hopelijk draagt deze map bij tot het versterken van de dialoog tussen gemeenten. Op die manier kan een stevig draagvlak gecreëerd worden voor een vernieuwde herdenking van de Wapenstilstand.

Gilbert Verstraelen Voorzitter Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen vzw

5

Enkele bedenkingen vooraf Initiatieven rond de 11- novemberviering Toen de Belgische natie in 1830 opgericht werd, tekende zij voor een aantal opmerkelijke vernieuwingen op het Europese continent. België werd een liberale parlementaire staat gebaseerd op een grondwet. De machten en godsdienst en staat werden gescheiden. Overleg en freedom of speech stonden hoog in het vaandel. Marx, Multatuli en Victor Hugo schreven hun ding in Brussel. Onze steden en dorpen zijn nooit vanuit een kazerne, maar door gekozen en gecontroleerde colleges bestuurd. Een rationele staatsinrichting van gemeente, over arrondissement tot provincie en centrale overheid lieten een soepele centralisatie dan wel decentralisatie van de bevoegdheden toe. Kortom, het Belgische huis bood een dak voor een ongelooflijk economisch succesverhaal en maatschappelijke zekerheid. Tijdens de twee wereldoorlogen werden het land en haar instellingen evenwel onder de voet gelopen en voltrokken zich hier nooit geziene rampen. De burgers werden tot rechteloosheid veroordeeld, dwangarbeid werd ingevoerd en ‘s lands rijkdommen werden massaal geroofd. Zoals 8 mei de dag is waarop men de overwinning op het de dag van de Wapenstilstand en de overwinning op gemeenten houden er terecht aan op 11 november deze door een vaderlandslievende manifestatie in herinnering te

fascisme viert, zo is 11 november het Duitse imperialisme. Talrijke wereldhistorische gebeurtenissen brengen.

Er is immers nagenoeg geen gemeente in de provincie te vinden die niet nog leesbare sporen draagt van WO I. Te beginnen met de oorlogsmonumenten waarop men de namen van de strijders en slachtoffers kan aflezen. De Antwerpse fortengordel veranderde ingrijpend het weefsel van de provincie. Nog nauwelijks voor te stellen zijn de enorme verwoestingen: volledige middeleeuwse stads- en dorpskernen verdwenen definitief, honderden boerderijen werden verbrand en geplunderd. Duizenden landgenoten gingen in verbanning. Wie bleef riskeerde dwangarbeid. De “elektrische” grens met Nederland spreekt nog steeds tot de verbeelding. Honger deed zijn intrede, gevolgd door rampzalige pandemieën. In het kielzog van de overwinning kwam er algemeen enkelvoudig stemrecht en werd de Nederlandse landstaal ontvoogd. Het Vredescentrum wil met deze map de 11-novembervieringen ondersteunen door voorstellen te formuleren en geslaagde initiatieven ter inspiratie mee te geven. Ward Adriaens Directeur van het Joods Museum voor Deportatie en Verzet

6

De paradox van het herdenken. Wereldoorlog I na 90 jaar springlevend of niet meer dan schone schijn? Nooit eerder was er zoveel interesse voor beide wereldoorlogen als vandaag. Sedert de jaren ’90 van de 20ste eeuw boomt het ‘slagveldtoerisme’; nieuwe musea blijven als paddenstoelen uit de grond schieten. Oude, vaak vergeten slagveldsites worden herontdekt en ontsloten voor het grote publiek. Het moet (en mag) vandaag allemaal blits, multimediaal, attractief en in een aantrekkelijke lay-out. Het publiek ondergaat een “experience” en kan zich via allerhande “battlefield-tours” onderdompelen in de sfeer van de oorlogsdagen. De stroom aan publicaties, films en documentaires over de veldslagen en gebeurtenissen uit de periode 1914-18 en 1940-45 is niet bij te houden. Zelfs games trachten elkaar te overtreffen in precisie en het waarheidsgetrouw aanbieden van de meest uiteenlopende veldslagen. Dit op een manier alsof je het allemaal zelf meemaakt, alsof je erbij was… Ondanks al die aandacht en het mediatieke geweld, vreet de tijd aan de oorlogsherinnering. Want sites die niet behoren tot toeristische trekpleisters of slagveldjes die niet gerekend worden tot de grote heroïsche plekken uit de oorlogsgeschiedenis zijn ei zo na vergeten. Negentig jaar na het einde van WO I zit ons land met een paradox. Enerzijds is er zeer veel interesse voor de slagvelden, kerkhoven en monumenten van de Ieperboog, de Ijzervlakte, en enkele forten rond Luik. Anderzijds is er bijzonder weinig aandacht voor andere plekken en monumenten die ons herinneren aan de “Groote Oorlog” die gans België gedurende vier jaar in zijn greep hield. Nochtans zijn het vaak deze stille, kleine plekken waar ooit werd gestreden, de verweerde monumenten of vergeten grafzerken die de geschiedenis van de oorlog tot in elk dorp brengen. Wie weet vandaag nog wat het monument op het dorpsplein symboliseert of wie er schuil gaat achter de namen van straten, genoemd naar oorlogsslachtoffers en lang vergeten helden? Elk jaar herdenken we op 11 november de Wapenstilstand van 1918. Vandaag staat 11 november voor de herdenking van alle oorlogen en oorlogsslachtoffers in de wereld. Ondanks het universeel en onmiskenbaar waardevol karakter van deze boodschap merken we echter overal een tanende belangstelling voor het herdenkingsaspect. We stellen vast dat de vrouwendag (ook op 11/11) of de campagne van 11.11.11 méér aandacht krijgen dan de herinnering en herdenking van het oorlogsleed. Aan een doorsnee monument in een doorsnee gemeente staat tegenwoordig op 11 november nog een handjevol mensen : enkele gemeentelijke notabelen en politici, wat oudstrijders uit de Tweede Wereldoorlog en eventueel enkele militairen die gediend hebben in recente conflicten. Het is het beeld van een tanende en stramme plechtigheid die op haar laatste benen loopt. Zal er nog herdacht worden, de dag dat de laatste overlevenden er niet meer zijn, kunnen we ons terecht afvragen. Het is de bedoeling van dit opzet om aan lokale beleidsverantwoordelijken, medewerkers van gemeentelijke cultuurdiensten (erfgoed) en andere geïnteresseerden instrumenten en elementen aan te reiken om 11 november opnieuw te verbreden en aantrekkelijk te maken voor een ruim publiek. Juist omwille van het waardevolle idee en de universele boodschap die met deze dag verbonden zijn. Vertrekkend vanuit het historisch gegeven en gekoppeld aan de lokale situatie kan heel wat belangstelling worden losgeweekt voor het meer universele thema van oorlog en vrede. Een kwaliteitsvol en lokaal sterk ingebed programma kan er voor zorgen dat die Eerste Wereldoorlog, die in de provincie Antwerpen doorgaans wordt ervaren als een oorlog die elders plaatsvond, bijna letterlijk tot voor de eigen deur wordt gebracht. Via lokaal erfgoed, cultuur, onderwijs, toerisme en met de nodige creativiteit kan er voor gezorgd worden dat de negentigste verjaardag van de Wapenstilstand uitgroeit tot een breed gedragen en druk bijgewoonde manifestatie. Een mooier eerbetoon aan al die vergeten namen op verweerde monumenten, kunnen we haast niet brengen. Koen Palinckx Historicus en cultuurbeleidscoördinator van de gemeente Brasschaat

7

1. Een ideeëncarrousel voor plaatselijke initiatieven Het eerste deel van deze map behelst een verzameling ideeën om de 11-november herdenking te vernieuwen en te actualiseren. Het vormt slechts een aanzet; de verschillende ideeën kunnen uiteraard naar believen aangepast, aangevuld of gecombineerd worden met eigen ideeën en initiatieven. Na de omschrijving van de verschillende ideeën volgt een reeks mogelijke varianten die een brainstorm op gang kunnen brengen. Tevens worden enkele (praktische) tips op een rijtje gezet. Door het opnemen van ‘good practices’ uit andere gemeenten, wil het Vredescentrum de ideeën in een meer concrete gestalte gieten. Indien toegelaten, werden in dit verband contactgegevens van de verantwoordelijken opgenomen. Tenslotte wordt per idee aangegeven wat het Vredescentrum kan bijdragen. Helemaal op het einde van dit deel worden nog enkele ideetjes op een rij gezet die we niet verder uitgewerkt hebben, maar waarmee de gemeente wel aan de slag kan.1

Algemene tips Het Vredescentrum heeft uit de ervaringen van verschillende gemeenten een reeks tips gepuurd die algemeen gelden. De meeste tips zullen gemeentemandatarissen en ambtenaren vanzelfsprekend in de oren klinken. Desondanks achten wij het nuttig ze op een rijtje te zetten. Op die manier wordt het leerproces aanschouwelijk gemaakt en kunnen ervaringen gedeeld worden. •

•

• •

• • •

In verschillende gemeenten is gebleken dat de samenwerking met scholen in het kader van de herdenking een bijzonder doeltreffende manier is om het evenement te verjongen en te vernieuwen. Bovendien stimuleert het de samenwerking tussen de verschillende netten wat op termijn de samenleving in de gemeente voedt en versterkt. Werk van onderuit. Het evenement moet door iedereen gedragen worden. Betrek zoveel mogelijk organisaties, diensten en verenigingen en geef ieder een bepaalde mate van verantwoordelijkheid. De middenstand blijkt vaak een zeer vruchtbare partner te zijn die niet over het hoofd gezien mag worden. Voor de bekendmaking van een evenement is het noodzakelijk verschillende kanalen en media te gebruiken om alle doelgroepen te bereiken. (gemeenteblad, maandbladen van verenigingen, affiches, flyers, aankondigingsborden, reclamebladen,…) De jeugd wordt vaak onderschat. Door jongeren actief te betrekken en hen de nodige vrijheid te geven om het gegeven in te vullen, kunnen schitterende resultaten bereikt worden. Tracht bij de herdenking ook de link te leggen naar vandaag. Op die manier kan de jeugd gewezen worden op het belang en de zin van herdenking. Het is voor de organisatoren en medewerkers natuurlijk erg leuk om het gerealiseerde evenement te zien verschijnen in de plaatselijke krant, op de regionale tv-zender of op de regiobladzijden van een grote krant. Er is vast iemand in de gemeente die over de juiste contacten beschikt om de pers op te trommelen.

1

In het volgende deel van de map richten we ons op scholen, maar niets belet de gemeente deze activiteiten voor een andere doelgroep te organiseren.

8

1. Fakkelloop Oorlog raakt iedereen. Geen gemeente of wijk wordt gespaard wanneer een land in een oorlog verwikkeld is. Bestaande maatschappelijke scheidingslijnen worden veelal genegeerd. Een fakkelloop doorheen de verschillende wijken van een dorp vormt een manier om dit te onderlijnen. De fakkelloop kan eindigen met een herdenking aan een oorlogmonument in de gemeente en/of met een drink in de gemeentelijke feestzaal.

Varianten/combinaties -

Stille optocht met fakkels. Lichtstoet met lampions gemaakt door kinderen uit de gemeente. Fakkeltocht in het fort van de gemeente. Fakkeltocht naar een centraal gelegen punt waar een vredesvuur ontstoken wordt. Fakkelloop tussen twee oorlogsmonumenten. …

Tips -

Betrek/verwittig de bewoners van het parcours. Om de veiligheid te vergroten, kan de gemeente best de fakkels voorzien en uitdelen. Een gezellig samenzijn met een drankje achteraf bevordert de samenhang. Een lange fakkeltocht kan in estafettevorm georganiseerd worden met ‘warme’ tussenstations of in samenwerking met andere gemeenten. Door de fakkelloop in te passen in bestaande herdenkingsrituelen kan men jong en oud bij elkaar brengen. Als men een fakkelloop voor jongeren organiseert, is het aangeraden naast scholen ook de plaatselijke sportverenigingen te betrekken.

Good practices - Willebroek De fakkelloop in Willebroek werd 23 jaar geleden uit de grond gestampt door gewezen senator Lydia Maximus, schepen in Willebroek. De jonge lopers worden momenteel in de eerste plaats gemobiliseerd via de jeugdraad. De jongeren willen via deze loop de geschiedenis herdenken en stilstaan bij de gruwelijkheden die oorlog veroorzaakt. Het betreft een estafetteloop die vertrekt aan het Fort van Breendonk en eindigt in Brussel. Er lopen steeds 2 à 3 jongeren met de fakkel. Zij worden regelmatig afgelost door een frisse ploeg uit de bus. De omkadering wordt verzorgd vanuit de jeugddienst. Ze voorzien de bus, eten en drinken; mobiliseren het Rode Kruis, … Omstreeks 16u30 arriveren de lopers in Brussel waar ze deelnemen aan een nationale herdenkingsplechtigheid aan de Congreskolom. Aansluitend is er een ontmoetingsmoment tussen de jongeren en oud-strijders in een Brussels café. De dag wordt met een leuke activiteit afgesloten. De voorbije jaren werd er telkens een themawandeling doorheen een Brusselse wijk georganiseerd. (Chocoladewandeling, Marollen,…) Contactpersoon:

Jeroen De Smedt, jeugddienst Willebroek [email protected]

- Stad Antwerpen Tijdens de herdenkingsplechtigheden voor Wapenstilstand wordt in de Stad Antwerpen jaarlijks een fakkelloop voor de vrede georganiseerd. Alle scholen gevestigd in de Stad Antwerpen en verschillende jeugdverenigingen worden aangeschreven. De deelnemers krijgen ter plaatse een korte inleiding op het

9

gebeuren. De fakkelloop start aan het Schoonselhof waar de lopers de fakkel overhandigd krijgen van een oud-strijder, en eindigt na een parcours door het centrum, bij het Monument van de Gesneuvelden aan het Stadspark. De jongeren leggen de afstand al lopend af en worden daarbij begeleid door de fietsbrigade van de Antwerpse politie. Het parcours wordt verkeersvrij gehouden. Het geheel wordt ingepast in het programma van de herdenking. Bij aankomst in het Stadspark zetten de burgemeester en enkele jongeren de fakkel bij het monument. Achteraf wordt voor de lopers iets te eten voorzien. Het Vredescentrum zorgt voor T-shirts en hesjes voor de lopers. Contactpersoon:

Johan Peeters MC – Sportcoördinator [email protected]

- Schoten In Schoten wordt jaarlijks een fakkeltocht georganiseerd in de kerstperiode. De bevolking wordt opgeroepen in stilte door het centrum van Schoten te wandelen in verbondenheid met alle volkeren die in oorlogsomstandigheden leven. De tocht wordt vooraf kort ingeleid. De deelnemers kunnen zich bij het begin van de tocht een fakkel aanschaffen. Om jong en oud de kans te geven deel te nemen, bedraagt de afstand 2 kilometer doorheen het centrum van Schoten. De tocht verloopt in stilte en wordt begeleid door de politie. Achteraf is er gelegenheid bij te praten bij een glas glühwein of een beker warme chocolademelk. Contactpersoon:

Karel Vanspringel [email protected]

Het aanbod van het Vredescentrum Het Vredescentrum beschikt over hesjes en T-shirts voor de lopers. Het dragen van de Tshirts versterkt het samenhorigheidsgevoel. De hesjes verzekeren de veiligheid van de lopers.

10

2. Vredesvuur/barbecue In verschillende gemeenten van de Antwerpse Kempen wordt in de periode van 11 november nog steeds een kampvuur gestookt ter ere van Sint-Maarten. Dit gegeven kan door andere gemeenten aangegrepen worden om een vredesvuur te organiseren naar aanleiding van Wapenstilstand. Iedereen heeft behoefte aan warmte en genegenheid. Het vuur kan een symbool vormen dat deze behoefte erkent en invulling geeft. Het verwarmt en verenigt. Bij het vuur kunnen verhalen verteld worden of liederen gezongen.


-

Het vuur kan het eindpunt vormen van een fakkeltocht. Bij het vuur kan een herfstdrink gegeven worden of een barbecue gehouden. Of een groot buffet waar iedereen toe bijdraagt. De gemeente zou soep kunnen aanbieden aan haar inwoners. Men kan ook opteren voor wijkvuren. In de verschillende wijken van de gemeente zouden vuurmanden geplaatst kunnen worden, waarrond mensen uit de buurt zich kunnen verenigen met een hapje en een drankje. Getuigen van oorlogssituaties kunnen bij het vuur hun verhaal doen. Er kan een kinderen een volwassenenvuur aangestoken worden. Aan het kindervuur kunnen plaatselijke jeugdverenigingen bepaalde activiteiten voorzien. Bijvoorbeeld een schrijfgesprek of een verhalenronde,… Uiteraard kunnen die activiteiten ook aan het volwassenenvuur ingericht worden. Ook volksdans en het voordragen van oorlogspoëzie of zelf geschreven gedichten behoren tot de mogelijkheden.

Tips -

-

-

Het vuur kan ook aan de vooravond van 11 november ontstoken worden. Op die manier kan men misschien meer gezinnen met jonge kinderen bereiken. Indien gewerkt wordt met getuigen is het niet slecht vooraf met hen samen te zitten om het verloop te bespreken. Persoonlijke getuigenissen blijven hoe men het ook draait of keert subjectieve verhalen. Het is verstandig vooraf kort de feitelijke omstandigheden aan te geven. De plaatselijke muziekschool, koor of lokale bands kunnen zorgen voor de muzikale omkadering. Liedjes kunnen ook aangeleerd en samen gezongen worden. De plaatselijke jeugdbeweging kan aangesproken voor het opbouwen van het kampvuur zelf.

Het aanbod van het Vredescentrum Het Vredescentrum beschikt over T-shirts met een vredesboodschap. Het dragen van eenzelfde T-shirt kan duidelijk maken wie de organisatoren van het evenement zijn.

11

3. Tentoonstelling Een tentoonstelling in het kader van 90 jaar Wapenstilstand kan heel verschillende zaken tot onderwerp hebben. ‘Oorlog’ en ‘Vrede’ zijn brede thema’s waarmee men allerlei richtingen uit kan. Het voordeel van een tentoonstelling is dat zowel scholen als inwoners van de gemeente het doelpubliek kunnen vormen. Bovendien spreken beelden mensen op een andere, meer directe manier aan. Een tentoonstelling kan, afhankelijk van het thema, ook gecombineerd worden met een reeks andere activiteiten bv. een lezing, een filmvoorstelling, creatieve workshops geïnspireerd op de tentoonstelling,… Hieronder geven we enkele mogelijkheden en tips. Achteraan deze map vindt u een lijst met gegevens van uitleenbare tentoonstellingen.

Varianten Fototentoonstelling over de gemeente tijdens de twee wereldoorlogen. Hiertoe kan een oproep gelanceerd worden vanuit de gemeente om oude foto’s binnen te brengen, bv via het gemeenteblad, de website of de nieuwsbrief. Ook op de plaatselijke heemkundige kring kan in dit verband beroep gedaan worden. De plaatselijke academie zou ingeschakeld kunnen worden voor de opbouw en een hedendaagse impressie van het thema van de tentoonstelling. Op die manier kan het een confrontatie worden tussen heden en verleden. Ook foto’s van hedendaagse sporen van de oorlogen in de gemeente kunnen hierin geïntegreerd worden. De jeugd zou ingeschakeld kunnen worden om deze foto’s te maken. (Zie p.23) Fototentoonstelling oud-strijders van de gemeente. Families van oud-strijders hebben vast nog foto’s in hun bezit. Men kan ervoor opteren in een tentoonstelling het verhaal van enkele oud-strijders te vertellen via foto’s en korte teksten. Indien ze nog in leven zijn, kan dit gecombineerd worden met een getuigenis. Straattentoonstelling De gemeente selecteert enkele foto’s van de gemeente tijdens de wereldoorlogen om die op grote panelen tentoon te stellen in de straten van het dorp of de stad. Op die manier bereikt men vanzelfsprekend een groot publiek en worden mensen aangezet stil te staan bij het verleden. In samenwerking met de plaatselijke heemkundige kring kan een project in gang gezet worden over de oorlogsgeschiedenis van de gemeente. In dat kader zou jaarlijks een tentoonstelling georganiseerd kunnen worden met een andere focus. Dit jaar ligt die best op de Eerste Wereldoorlog. Ook in dit verband kan een oproep gelanceerd worden om naast foto’s andere herinneringen en artefacten uit WO I te verzamelen. (brieven, dagboeken, medailles, brevetten, doodsprentjes)

Good practices - Hamme De laatste jaren zijn er in Hamme verschillende initiatieven genomen om de 11 novemberherdenkingen in een nieuw kleedje te steken. De reizende tentoonstelling van het Anne Frankhuis in 2004 werd een echt succes.(zie p.45) In samenwerking met de directies van verschillende scholen werd besloten een kerngroep van leerlingen te betrekken bij de organisatie van deze tentoonstelling. Deze leerlingen volgden samen met de begeleidende leerkrachten een 3-daagse cursus van de Anne Frankstichting in Amsterdam. Het betrekken van de jongeren bij de organisatie leidde tot verrassend creatieve ideeën. Zo werden de bezoekers bij het betreden van de tentoonstelling binnengeleid via een boekenkast naar analogie met het Achterhuis. De bezoekers kwamen zo terecht in het nagebouwde kamertje van Anne Frank wat hen meteen in de juiste sfeer bracht

12

voor het verdere bezoek. De leerlingen stonden tevens in voor het gidsen van klasgroepen en andere bezoekers. Deze manier van werken had een positieve invloed op de betrokkenheid en de aandacht van hun leeftijdsgenoten. In totaal bezochten ongeveer 5000 mensen de tentoonstelling. Naast de vruchtbare samenwerking met jongeren was de ruime bekendmaking van het evenement één van de succesfactoren. Ter gelegenheid van de tentoonstelling werden nog tal van andere activiteiten georganiseerd zoals een concert en een poëziewedstrijd. Contactpersoon:

Paul Engelbeen - Coördinator werkgroep ‘Vrede en verdraagzaamheid’ [email protected]

- Mortsel In 2003 werden in het kader van de 60ste herdenking van het bombardement op Mortsel in 1943 reuzengrote foto’s (20 vierkante meter) van de verwoestingen op de getroffen plaatsen (plein, school, kerk…) opgehangen in metalen stellingen. Folders met meer uitleg waren op verschillende plaatsen verkrijgbaar. Naar aanleiding van de 65ste herdenking dit jaar organiseert de stad opnieuw een hele reeks activiteiten. Eén daarvan is de tentoonstelling ‘Gezichten van 5 april’. Een aantal klassen (10 tot 14 jaar) van de Academie voor Beeldende Kunst Mortsel hebben zich hierop toegelegd. De tentoonstelling bestaat uit portretten, gemaakt op basis van de bidprentjes van de kindslachtoffers van het bombardement en gaat door in de Heilige Kruis Kerk – één van de plaatsen in Mortsel die het zwaarst door het bombardement werden getroffen. Contactpersoon:

Greet Drooghmans – cultuurbeleidscoördinator [email protected] Lisa Van Doren – socio-cultureel medewerker [email protected]

Het aanbod van het Vredescentrum Het Vredescentrum heeft een aantal exemplaren van de posterreeks ‘De Groote Oorlog herdenken‘ van Jeugd en Vrede aangekocht. Het betreft een set van 10 posters die doen nadenken over de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog (lees:elke oorlog). Zolang de voorraad strekt kan een gratis exemplaar van deze tentoonstelling aangevraagd worden bij het Vredescentrum. Een combinatie van deze tentoonstelling met een eigen initiatief kan zeer vruchtbaar zijn.

13

4. Getuigen aan het woord Tijdgenoten van de Eerste Wereldoorlog zal men niet gauw meer vinden. Maar in elke gemeente leven wellicht nog verschillende mensen die de Tweede Wereldoorlog meegemaakt hebben en hun verhalen willen delen met andere mensen. Het Vredescentrum dacht in deze context aan een vertelavond of -namiddag waarbij jongeren actief betrokken worden, bijvoorbeeld voor het vastleggen van de getuigenissen op film of tape als een herinneringsdocument voor de toekomst. Een persoonlijke confrontatie met tijdgenoten van de Tweede Wereldoorlog spreekt jongeren direct aan op hun medemenselijkheid en inlevingsvermogen. Tegelijkertijd kunnen ze zelf de link leggen naar hedendaagse oorlogssituaties. Het werken met getuigen houdt uiteraard een aantal risico’s in. Mensen kleuren verhalen met hun eigen visie op het gebeuren. Dit hoeft evenwel niet te betekenen dat getuigen geen waardevolle bijdrage kunnen leveren aan de herdenking, integendeel. Vooraf samen zitten met de getuigen en aftoetsen wie wat wil vertellen kan al heel wat misverstanden uit de weg ruimen. Misschien is er in de gemeente wel een historicus die de organisatie van een vertelavond/namiddag en meteen ook de inleiding en omkadering op zich wil nemen.


-

Een ontmoeting van tijdgenoten van de Tweede Wereldoorlog met slachtoffers van actuele conflicten die in de gemeente verblijven. Op die manier worden heden en verleden heel rechtstreeks met elkaar geconfronteerd. Een ontmoetingsnamiddag met senioren, geboren vóór 1945 waar enkele oorlogsgetuigen hun verhaal doen, afgewisseld met muziek/film. Een praatcafé met tijdgenoten van de Tweede Wereldoorlog, waar jong en oud elkaar op een ongedwongen manier vinden.

Tips -

Het plaatselijke rust- en verzorgingstehuis kan in deze een uitstekende partner zijn. Voor uitgebreide tips in verband met getuigen en tijdgenoten, zie Mondelinge geschiedenis en Getuigenissen in de klas, p.26 en p.28

Good Practices - Mortsel Studenten van de laatste graad van 5 secundaire scholen in Mortsel hebben recent meer dan 200 getuigen van het bombardement in 1943 ontmoet en geïnterviewd. (zie p.13) Van deze gesprekken werd er steeds een geluidsopname gemaakt waarop nadien de transcriptie werd gebaseerd. Dit materiaal zal op de website www.erfgoedmortsel.be worden geplaatst en in de heemkundige kring worden gearchiveerd. Als aanvulling op deze verzameling werd in de krokusvakantie van 2008 een workshop georganiseerd door de kunsteducatieve organisatie De Veerman (zie p.17) , waaraan een klein groepje studenten heeft deelgenomen. Zij vertrokken van enkele pakkende getuigenissen om een reportage te creëren, waarin zowel ouder beeldmateriaal als de resultaten van dit project werden verwerkt. Op het grote ontmoetingsmoment van 8 april 2008 kwamen alle studenten en getuigen terug samen om deze reportage, de beelden en de interviews te bekijken en te beluisteren. De bedoeling was dat zij terugblikten op hun ervaringen tijdens dit project en een praatje konden maken. Niet alleen de hereniging van de studenten en de getuigen staat in dit idee centraal; vele getuigen zien deze dag ook als een mogelijkheid om oude bekenden (klasgenoten, collega’s, enz.) opnieuw te ontmoeten. Contactpersoon:

Greet Drooghmans – cultuurbeleidscoördinator [email protected] Lisa Van Doren – socio-cultureel medewerker [email protected]

14

5. Nog enkele ideeën -

Een film- of toneelavond rond het thema ‘oorlog en vrede’. Bij de suggesties voor scholen worden een aantal websites aangereikt waar films opgezocht kunnen worden. In de lijsten achteraan zijn een aantal toneelvoorstellingen opgenomen. Uiteraard kan men ook zelf het initiatief nemen om een theatervoorstelling in mekaar te steken, bijvoorbeeld in samenwerking met een plaatselijke school of toneelvereniging.

-

Een etalagerally met voorwerpen uit en verwijzingen naar de Eerste Wereldoorlog en Wapenstilstand. Hierin kunnen zowel de middenstand als plaatselijke jeugdverenigingen een rol spelen. Met een drankje of gezamenlijke maaltijd achteraf (bijvoorbeeld in de parochiezaal) kan de dag in schoonheid afgesloten worden.

-

Een 11 novemberquiz rond oorlog en vrede of een webquest voor individuele deelnemers. In een quiz of webquest kan men in verschillende rondes de nadruk steeds op een ander thema leggen. Zo kan men ook de geschiedenis van de eigen gemeente aan bod laten komen. Voor de voorbereiding kan de plaatselijke heemkundige kring samenwerken met een jeugdvereniging, een klas etc.

-

Een kortverhaal- of een poëziewedstrijd over het thema met een plechtige prijsuitreiking en een aangepaste verspreiding van het winnende gedicht/kortverhaal. (poster/bladwijzer/postkaart/bijlage gemeenteblad)

-

Voorleesavond door burgemeester, schepenen, lokale auteurs,… in de bibliotheek. Achteraan vindt u een lijst met jeugdliteratuur.

-

Een uitstap naar het Joods Museum Deportatie en Verzet (Mechelen) of het Fort van Breendonk, twee belangrijke getuigen van de Tweede Wereldoorlog in de Provincie Antwerpen. Het gemeentebestuur zou een bus kunnen inleggen voor geïnteresseerde inwoners.

-

Het uitwerken van een wandeling rond monumenten en plaatsen die herinneren aan beide wereldoorlogen. Ook straatnamen kunnen in zo’n wandeling aan bod komen. De wandeling zou voorbereid en gegidst kunnen worden door jongeren. (Zie ook p.30)

-

Fortenwandeling. Gemeenten met een fort op hun grondgebied kunnen zich ook richten tot naburige gemeenten. (Zie ook p.30)

15

4. Mogelijke initiatieven van en voor scholen Verjonging vormt één van de centrale doelstellingen van deze map. Hiermee willen we de aandacht vestigen op het feit dat jongeren in de toekomst de nagedachtenis van de wereldoorlogen levend zullen moeten houden. Onderstaande suggesties kaderen in de herinneringsoverdracht noodzakelijk om de toekomst van de nagedachtenis veilig te stellen.

1. Onderzoek naar de geschiedenis van de eigen gemeente/regio De laatste jaren worden scholen vanuit verschillende hoeken aangespoord om in het kader van het vak geschiedenis onderzoeksprojecten op te zetten. Door leerlingen rechtstreeks in contact te brengen met bronnen van de geschiedschrijving verandert geschiedenis in iets tastbaar. Door hen zelf onderzoek te laten uitvoeren ervaren de jongeren aan den lijve dat geschiedenis meer is dan het vanbuiten leren van droge data en feiten. Verder draagt een eigen onderzoeksproject in belangrijke mate bij tot de ontwikkeling van een kritische onderzoekshouding. Het opzetten van een onderzoeksproject sluit bijzonder goed aan bij de nieuwe tendensen in het secundair onderwijs. Naast de overdracht van feitelijke basiskennis wordt in het middelbaar onderwijs immers steeds meer aandacht besteed aan de ontwikkeling van een aantal basisvaardigheden en –houdingen. Een onderzoeksproject kan bovendien ingepast worden in de vakgebonden en vakoverschrijdende eindtermen die deel uitmaken van deze recente onderwijsvernieuwing.2 In wat volgt worden, behalve tips en enkele voorbeelden, een aantal invalshoeken aangereikt om een onderzoeksproject te initiëren.

Tips -

De reeks Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente vormt een bijzonder goede handleiding voor wie de geschiedenis van een Vlaamse gemeente in kaart wil brengen. Het eerste deel betreft de geschiedenis van de Nieuwste Tijd, maar ook de andere delen kunnen bijzonder nuttige hulpmiddelen zijn. In 2003 verscheen de vernieuwde versie van het eerste deel: J. ART, E. VANHAUTE (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw, Gent, Stichting Mens en Cultuur, 2003.

-

EuStory, het Europees geschiedenisnetwerk, organiseert jaarlijks geschiedeniswedstrijden voor jongeren. ‘Leren door onderzoek’ is daarvan het onderliggende motto. Het netwerk tracht door middel van onderzoek tevens de interculturele dialoog binnen Europa aan te zwengelen en op die manier een bijdrage te leveren tot tolerantie en vrede. De link tussen heden en verleden wordt hierbij expliciet gelegd. Op de website vindt men niet alleen informatie over de organisatie en de wedstrijden, maar tevens een reeks bruikbare handleidingen voor de verschillende partijen betrokken bij een onderzoeksproject (onderwijspersoneel, studenten, organisatoren). Indien men een onderzoek wenst op te zetten, loont het zeker de moeite daar een kijkje te nemen. www.eustory.org/ Voor België is de Koning Boudewijnstichting partner bij het netwerk. www.kbs-frb.be/start.aspx In de wedstrijdbrochure van dit jaar kan men handige tips vinden voor het opstarten

2

In de specifieke eindtermen voor de pool Humane Wetenschappen wordt expliciet verwezen naar de onderzoekscompetenties die leerlingen moeten ontwikkelen. (decretale specifieke eindtermen: pool Humane wetenschappen 25-27.) Ook in de vakgebonden eindtermen van het vak geschiedenis voor de derde graad van het ASO (14-22), TSO (11-18) en KSO (11-18) bekleden onderzoeksvaardigheden een belangrijke plaats. (secundair onderwijs, derde graad ASO/TSO/KSO, vakgebonden eindtermen geschiedenis) Voor meer info zie: www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair

16

en coördineren van een onderzoek. www.kbs-frb.be/call.aspx?id=217404&LangType=2067 -

Onder het motto Zet je school in beweging! Kan je via DynaMo2 van de Vlaamse overheid financiële ondersteuning krijgen voor schoolprojecten. Elk thema waarmee op school wordt gewerkt en dat in een project wordt gegoten - dus langer dan één dag duurt - komt in aanmerking voor ondersteuning. Originele projecten rond oorlog en vrede maken zeker een kans! Voor meer informatie zie: http://64.78.63.10/web/canon/dynamo/home.html

-

Vrede herdenken: een didactische map voor leerkrachten, is een uitgave van de Koning Boudewijnstichting in het kader van de V-dag in 1996. Deze map biedt een rijk overzicht van didactische mogelijkheden om het verleden te herdenken en stimuleert leerkrachten over vrede, mensenrechten en verdraagzaamheid na te denken. Deze map is beschikbaar in verschillende bibliotheken en kan ingekeken worden in het Vredescentrum.

-

De Veerman is een kunsteducatieve organisatie gevestigd in Antwerpen, met een werking gespreid over Vlaanderen en Brussel. (zie ook p.14) De Veerman zet duurzame projecten op die de kunsten en andere maatschappelijke terreinen (zoals onderwijs, erfgoed, grootstedenbeleid, ... ) met elkaar verbinden. Met deze projecten wil de organisatie creativiteit, kunstbeleving en inzicht in de kunsten stimuleren, gekoppeld aan de persoonlijke, sociale en maatschappelijke ontwikkeling van kinderen, jongeren en volwassenen. Vanuit zijn projecten bouwde De Veerman heel wat expertise op, onder andere in projectontwikkeling, stimulering van creativiteit, buurtwerking, muzische vorming, brede school, erfgoededucatie, projectorganisatie, ... Naar aanleiding van de 65ste herdenking van het bombardement op Mortsel, heeft deze organisatie een workshop voor leerlingen opgezet om met de resultaten van het getuigenproject aan de slag te gaan. Zij vertrokken van enkele pakkende getuigenissen om een reportage te creëren, waarin zowel ouder beeldmateriaal als de resultaten van dit project werden verwerkt. Ook voor de verwerking van een onderzoeksproject over de geschiedenis van de gemeente kan de Veerman dus aangesproken worden. Meer info op www.veerman.be Contactpersoon:

-

Griet Pauwels [email protected]

Voor de geschiedenis van de gemeente/stad kan men terecht bij verschillende archiefdiensten. Men kan best beginnen in het gemeente- of stadsarchief, maar ook in de archieven van provincie en staat kan men nuttige informatie terugvinden. De plaatselijke heem- of geschiedkundige kring kan tevens aangesproken worden. Met betrekking tot oorlogsgeschiedenis kan men daarnaast terecht in verschillende andere instellingen. 3 •

Gemeente- / Stadsarchief Gezien de gemeenteraden tijdens de oorlogsjaren actief bleven, herbergen gemeente- en stadsarchieven een schat aan informatie over bestuurszaken tijdens WOI. Daarnaast vindt men er bronnenmateriaal specifiek voor de oorlogsjaren zoals correspondentie met de bezettende overheid, omzendbrieven, enz.. Tal van gemeenten hebben hun archief evenwel neergelegd bij de Rijksarchieven in de Provinciën en beschikken niet over een eigen archiefdienst. Grote steden beschikken doorgaans wel over een degelijk uitgebouwd archief. Stadsarchief van Antwerpen, FelixArchief Je kan met de klas een bezoek brengen aan het archief. Het is voor kleine klasgroepen toegestaan om de leeszaal van het FelixArchief te bezoeken, op

3

P. VAN DEN EECKHOUT, G. VANTHEMSCHE (red.), Bronnen voor de studie van het hedendaagse België, 19 de20ste eeuw , VUBPress, Brussel, 2001, passim.

17

voorwaarde dat de groep in stilte kan werken en de andere leeszaalbezoekers niet worden gestoord in hun opzoekingen. In de leeszaal is er een aparte ruimte "Familiekunde" met glazen afsluitdeuren, waar tien personen aan tafels kunnen werken. Daar kan er wel (met mate) gepraat worden. Voor het bezoek kan een afspraak gemaakt worden met Monique Morbé, verantwoordelijke dienstverlening: tel 03 292 94 09. Felixarchief Oudeleeuwenrui 29 2000 Antwerpen Tel 03 292 94 11 Fax 03 292 94 10 E-mail [email protected] www.felixarchief.be •

Provinciearchieven Ook in het archief van de provincie kunnen documenten m.b.t. de WO I teruggevonden worden. In het kader van een onderzoek naar de geschiedenis van de gemeente zijn bijvoorbeeld de dossiers m.b.t. het gedrag van het politieke en administratieve personeel op gemeentelijk vlak erg interessant. Aangezien de provinciale besturen in verschillende mate tot neerlegging bij de rijksarchieven zijn overgegaan, kan men best vooraf contact opnemen om na te gaan wat waar zit. Provinciearchief Antwerpen Koningin Elisabethlei 22 2018 Antwerpen Tel. 03 240 56 70 Fax 03 240 64 70 E-mail [email protected] www.provant.be/bestuur/kennismaking/provinciehuis/archief/

•

Rijksarchieven Het Algemeen Rijksarchief heeft een fonds Eerste Wereldoorlog waarin een aantal archieven bewaard en ontsloten worden, ook van particulieren. Maar in principe bewaren de Rijksarchieven in de Provinciën de archieven van instellingen en organismen in die provincies, inbegrepen de archieven van vele gemeentebesturen. Rijksarchief Antwerpen tot 2010 gevestigd bij Rijksarchief Beveren Kruibekesteenweg, 39/1 9120 Beveren Tel 03 236 73 00 Fax 03 775 26 46 E-mail [email protected] www.arch.be

•

Koninklijk Legermuseum In het archief van het Legermuseum treft men in het fonds “Eerste Wereldoorlog” onder meer regimentsdagboeken en documenten over Belgische krijgsgevangen aan. Ook m.b.t. militaire kerkhoven vindt men er documenten terug. Koninklijk Museum van het Leger en de Krijgsgeschiedenis. Jubelpark 3 1000 Brussel Tel. 02 737 78 33 Fax 02 737 78 02 E-mail [email protected] www.legermuseum.be

18

•

Studie- en documentatiecentrum voor Oorlog en Hedendaagse Maatschappij Het SOMA is een instelling van het federaal wetenschapsbeleid die documentatie bijeenbrengt en onderzoek verricht over de oorlogen en conflicten van de twintigste eeuw en de weerslag ervan op België. Sinds 1969 verzamelt het Centrum archief, boeken, tijdschriften, kranten, foto’s, interviews, affiches en vlugschriften. Een geïntegreerde catalogus ontsluit deze documentatie die de bezoeker kan raadplegen in de leeszaal van het monumentale gebouw aan de Brusselse Luchtvaartsquare. SOMA Luchtvaartsquare 29 1070 Brussel Tel. 02 556 92 11 Fax 02 556 92 00 E-mail [email protected] www.cegesoma.be

WO I

•

Heemkunde Vlaanderen vzw Heemkunde Vlaanderen vzw is de koepelvereniging voor het heemkundige veld in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze vereniging biedt ondersteuning en vorming aan heemkundige verenigingen en aan de provinciale koepels voor heemkunde in Vlaanderen en in het Brussels Gewest. Op de website vind je o.a. links naar de websites van provinciale koepels en lokale erfgoedverenigingen. www.heemkunde-vlaanderen.be

•

Heemkunde Gouw Antwerpen vzw is de koepel voor heem-, geschied- en oudheidkundige kringen in de provincie Antwerpen. Hier kan men onder meer de gegevens van heemkundige kringen in de provincie Antwerpen opsporen. www.heemkunde-gouwantwerpen.be/Welkom.aspx

•

www.lokaalerfgoed.be biedt u een overzicht van de lokale erfgoedhouders in de Provincie Antwerpen (contactgegevens, documenttypes, collectiebeschrijving). Om een onderzoek naar de plaatselijke geschiedenis te starten, is het aan te raden ook deze website te consulteren.

•

Het boek van Sam Van Clemen over de Eerste Wereldoorlog in de Provincie Antwerpen is door de uitgebreide bibliografie, met een apart onderdeel gewijd aan streekhistorische literatuur, een uitstekend naslagwerk en werkinstrument voor ieder die zich in de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog in de Provincie Antwerpen wil verdiepen. S. VAN CLEMEN, Den oorlog verklaard! De Grote Oorlog in de provincie Antwerpen, Provincie Antwerpen, Antwerpen, 2003.

Good practices -

Leerlingen van de zesde Moderne Talen-Wetenschappen (1998-1999) van het Instituut Onze-Lieve-Vrouw van Vreugde te Roeselare voerden onder begeleiding van hun leerkracht geschiedenis een onderzoek uit naar de levensomstandigheden van kinderen uit de Westhoek tijdens de Eerste Wereldoorlog. Naast de analyse van tientallen oorlogsdagboeken, werden 64 mensen die de ‘Groote Oorlog’ als kind meemaakten, geïnterviewd. Al gauw werd duidelijk dat het dagelijks leven van kinderen tijdens de Eerste Wereldoorlog een nagenoeg onontgonnen historisch terrein betrof. Het project kreeg zijn beslag in een boek uitgegeven door Lannoo. Johan Delbecke, de begeleidende leerkracht, merkt in het voorwoord op dat het project ook buiten de schooluren een ruime inzet van de leerlingen vroeg, maar laat tevens blijken dat dit engagement door de leerlingen geestdriftig werd opgenomen.

19

Instituut Onze-Lieve-Vrouw van Vreugde te Roeselare, Kinderen in de Eerste Wereldoorlog, Tielt, Lannoo, 2000. -

6de-jaarsleerlingen van het Sint -Aloysiuscollege in Menen (SAM) interviewden in 2006 de laatste overlevenden van de kampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De leerlingen namen bij 31 overlevenden thuis een getuigenis af en voegden er hun eigen reflecties aan toe. Tijdens het schrijfproces drong de werkelijkheid zich aan de leerlingen op. De moord op Joe van Holsbeeck en de racistische moorden in Antwerpen maakten dat het boek veel meer werd dan een verzameling kampverhalen. Het werd een doorleefde ontmoeting tussen twee generaties tieners die van 1940 en die van vandaag - die vriendschap, vrede en solidariteit tegenover racisme en fascisme plaatsen. School zonder Racisme en laatstejaars SAM Menen, Niet Opnieuw, Berchem, EPO, 2007.

Op de volgende bladzijden worden enkele invalshoeken aangereikt om het onderzoek in de eigen gemeente aan te vangen. -

Graven en monumenten De oorlog ‘ten-toon-stellen’ Wat huist er achter die straat? Mondelinge geschiedenis

20

Graven en monumenten Als vertrekpunt voor historisch of historisch-biografisch onderzoek zijn oorlogsgraven of monumenten zeer geschikt. Wat betreft oorlogsgraven, hoeft men zich niet alleen te concentreren op het levensverhaal van de persoon die in het graf rust. Ook algemene gebeurtenissen in de geschiedenis kunnen aan bod komen via de levensloop van de persoon in kwestie. Het voordeel van historischbiografisch onderzoek is dat het om een persoonlijk verhaal gaat. Jongeren kunnen zich op die manier makkelijker inleven in en bewust worden van ‘geschiedenis’. In het kader van 90 jaar Wapenstilstand kunnen klassen zich richten op graven van slachtoffers of tijdgenoten van de Eerste Wereldoorlog.4 Ook (oorlogs-)monumenten vormen een uitstekend vertrekpunt om op onderzoek uit te gaan. Naast het visuele, is er immers ook een geschiedenis aan verbonden die het onderzoeken waard is. In zo’n onderzoek kan een antwoord gezocht worden op vragen als: Wanneer en waarom is het opgericht? Wie ontwierp/creëerde het? Naar wat/wie verwijzen de opschriften? Men zou ook de verschillende oorlogsmonumenten in de stad/gemeente kunnen inventariseren i.s.m. het plaatselijke archief, de verantwoordelijke gemeentelijke dienst, heemkundige kring,… of een monument en de geschiedenis ervan als inspiratiebron nemen voor eigen beeldend werk.

Tips WO I

-

Het departement Herinnering en Burgerzin van het Instituut voor Veteranen –NIOOO 5 heeft een pedagogisch dossier ontwikkeld om onderzoek naar het oorlogsverleden te stimuleren en jongeren bewust te maken van het belang van geschiedenis. Het bevat zeer handige tips om een historisch-biografisch onderzoek aan te vatten. Achteraan wordt een hele reeks adressen aangereikt om een biografisch onderzoek tot een goed einde te brengen. Elk adres wordt omschreven en naar waarde geschat. Het gehele dossier kadert in een wedstrijd voor scholen van zowel het basis- als het secundair onderwijs. Op hun website biedt het IV-NIOOO nog tal van andere initiatieven. “Te jong…” Pedagogisch Dossier, zie bijlage. Zie www.niooo.be/PAGES/nlmemoi.html

-

In de Provincie Antwerpen zijn er nog enkele militaire perken met graven uit de Eerste Wereldoorlog onder meer in Wilrijk, Lier en Mechelen.

WO I

-

Mechelen:

Stedelijke begraafplaats, Ziekebreemdestraat 309, 2800 Mechelen

Antwerpen:

Stedelijke begraafplaats Schoonselhof , Krijgsbaan, 2610 Wilrijk

Lier:

Stedelijke begraafplaats, Mechelsesteenweg 490, 2500 Lier

Willebroek:

Gemeentelijke begraafplaats, Dendermondsesteenweg 203, 2830 Willebroek

Om de identiteit van de overledene te achterhalen kan je via de dienst bevolking van de gemeente of misschien zelfs via het telefoonboek de familie opsporen en contacteren. Of je kan op zoek gaan naar informatie bij heemkundige kringen of in archieven van gemeente, stad, provincie of staat. Ook voor de geschiedenis achter een monument kan men deze archieven of de verantwoordelijke gemeentedienst raadplegen.

4

Sinds 2004 beheert Defensie de Belgische militaire oorlogsgraven en heeft het ministerie een actief en uniformiserend restauratiebeleid uitgewerkt. Een groot deel van de graven is al in die zin opgeknapt. Om die lovende inspanningen niet teniet te doen, is het peterschap over de graven dat we vandaag voorstellen een symbolisch peterschap. Leerlingen engageren zich dus niet meer voor het onderhoud van die graven, daar wordt voor gezorgd. Leerlingen engageren zich voor het onderhoud van de nagedachtenis aan de jongens, mannen en vrouwen in die graven. 5

IV-NIOOO: Instituut voor Veteranen – Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oud-Strijders en Oorlogsslachtoffers.

21

WO I

-

Op de website www.schoonselhof.be kan men meer informatie vinden over begraafplaatsen in Groot-Antwerpen. Een aanzienlijk deel van de graven werd reeds geïnventariseerd. Op de site vindt men tevens meer info over rondleidingen en themawandelingen.

-

Anne-Mie Havermans geeft rondleidingen langs de militaire perken op het Schoonselhof. Voor meer info: www.annemiehavermans.be

-

Schoonselhof nu! Een eigentijdse visie op de Antwerpse necropool, (boek + DVD) is een uitgave van de erfgoedcel Antwerpen. In woord en beeld toont dit project de begraafplaats als stenen archief. Het levensverhaal van de begravenen heeft hierin een bijzondere plaats. J. ROBERT (ed.) Schoonselhof nu! Een eigentijdse visie op de Antwerpse necropool, Erfgoedcel Antwerpen, Antwerpen, 2005.

-

Op de website van het project Age 14 vindt men een leerkrachtenhandleiding en een opdracht terug m.b.t. monumenten. Ook de rest van de website is de moeite waard. www.ryckevelde.be/Age14/materialen/framematmonument.htm

-

In de map Vrede herdenken wordt ruime aandacht besteed aan het werken met monumenten. (zie p.17)

-

Men zou ook zelf, al dan niet tijdelijk, een vredesmonument kunnen oprichten in de gemeente, bijvoorbeeld daar waar een belangrijke oorlogs- of vredesgebeurtenis heeft plaatsgevonden.

Good practices -

Nederland In Nederland is het project ‘Adopteer een monument’ in 1985 ingericht op initiatief van de Stichting Februari 1941. Het project is toen zo succesvol gebleken dat in vijf jaar tijd bijna alle Nederlandse monumenten die met de Tweede Wereldoorlog verbonden zijn door één of meerdere scholen werden geadopteerd. De klassen dragen zorg voor het onderhoud van de monumenten en zijn betrokken bij de herdenking die er plaatsvindt. Heel veel informatie hierover is te vinden bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei op www.adopteereenmonument.nl . Deze didactische kennis is interessant voor scholen in België die dergelijk project willen opstarten.

-

Knokke-Heist In België bestaat een voorbeeld van klassen in Knokke-Heist die een monument adopteren. De leerlingen leren in het kader van de lessen esthetica, geschiedenis ,… het werk van de kunstenaar en het beeld kennen. Anderzijds houden ze toezicht op de toestand van het monument. Kunst- en burgerzin worden zodoende voortdurend gestimuleerd. De nadruk ligt hier evenwel niet specifiek op oorlogsmonumenten. www.cultuurraadknokkeheist.be/Info/peterschap.html

-

Willebroek In Willebroek werd de brug over het kanaal Brussel-Willebroek in het kader van de Vdag in 1994 omgedoopt tot een Vredesbrug, behangen met kunstwerken van leerlingen van het KA Vaartland. De brug werd plechtig ingehuldigd door gewezen minster Van den Bossche. De toenmalige oorlog in ex-Joegoslavië en de symboliek van bruggen in oorlogstijd vormden mee de aanleiding voor het idee van een Vredesbrug als (al dan niet vernietigde) verbinding tussen etnische bevolkingsdelen aan beide zijden van een rivier. Het idee entte zich tevens op problemen van verdraagzaamheid in onze eigen samenleving. Uiteraard speelde ook de nabijheid, twee kilometer verderop, van dat grote symbool van haat, onverdraagzaamheid, geweld en oorlog - het Fort van Breendonk - een grote rol. In Lokaal Vredesbeleid, een publicatie van Jeugd en Vrede, werd reeds aandacht besteed aan dit initiatief. Lokaal Vredesbeleid:ook in mijn stad/gemeente?Jeugd en Vrede. Verkrijgbaar op www.jeugdenvrede.be

22

De oorlog ‘ten-toon-stellen’ Van jongeren wordt vaak gezegd dat ze het best leren van zaken die ze visueel voorgeschoteld krijgen. Om een beeld te vormen van de geschiedenis van hun eigen gemeente kunnen leerlingen een tentoonstelling ontwikkelen. Ze kunnen bovendien zelf rondleidingen geven langs hun realisatie.

Varianten/combinaties: Zie ook p.12 -

Foto’s uit het verleden: Leerlingen gaan op zoek naar foto’s van hun eigen gemeente of van de inwoners tijdens de Eerste Wereldoorlog. Langsgaan bij de lokale heemkundige kring (indien aanwezig) of het plaatselijke documentatiecentrum vormt in dit kader de logische eerste stap. Medewerkers van de heemkundige kring kunnen de leerlingen dan meteen kort inwijden in de geschiedenis van hun dorp. Er kan vanuit de school ook een oproep gelanceerd worden naar de inwoners van de gemeente m.b.t. het verzamelen van foto’s voor een tentoonstelling over de Eerste Wereldoorlog. Het verzamelen, inventariseren en rangschikken van de foto’s vormt een goede oefening voor de leerlingen en introduceert hen tegelijkertijd in het oorlogsverleden van hun dorp. Het schrijven van korte tekstjes bij de foto’s met het oog op de tentoonstelling scherpt hun schrijftalent aan. Het is belangrijk de tentoonstelling vanuit de leerlingen te laten vertrekken en hen de vrijheid te laten om op die manier hun betrokkenheid te vergroten.

-

Foto’s van het heden: Leerlingen trekken erop uit in de eigen gemeente en maken zelf foto’s van de nog zichtbare overblijfselen van de oorlog. Dit kunnen ook oorlogsmonumenten of straatnamen zijn.

-

Een combinatie van de twee vorige

-

Propagandaposters en vlugschriften Het thema ‘propaganda’ vormt een mooie insteek voor het opzetten van een tentoonstelling.Voorafgaand aan de tentoonstelling kan men oude propagandaposters in klasverband analyseren. Op basis van deze analyse kunnen de leerlingen de tentoonstelling duiden en zelf affiches ontwerpen met propaganda voor de vrede die mee in de tentoonstelling geïntegreerd worden. Deze manier van werken maakt jongeren bewust van de subtiele kracht en inzetbaarheid van propaganda als oorlogswapen.

-

Schilderijen of andere kunstwerken (klei, tekeningen,…) Leerlingen kunnen na het bekijken van een film, het lezen van een boek,… creatief aan de slag gaan. Een bepaald thema kan daarbij centraal gesteld worden: merkwaardige oorlogsfeiten, verzet, fysieke overblijfselen van de oorlog, overlevende militairen en gedeporteerden,levensomstandigheden in oorlogssituaties (armoede, voedseltekort, energievoorziening, arbeid,…), de link tussen actuele en verleden conflicten,…

Tips -

Heemkunde Gouw Antwerpen vzw (zie p.19)

-

Beeldbanken Steeds meer regio’s en gemeenten verzamelen oude foto’s, prentbriefkaarten en ander beeldmateriaal met de bedoeling de beelden in te scannen en online te zetten. Op die manier tracht men historisch beeldmateriaal op een aangename manier

23

toegankelijk te maken. Via zoeksystemen kan veelal eenvoudig gezocht worden op trefwoorden. Onderstaande ‘beeldbankadressen’ zijn bruikbaar voor de provincie Antwerpen.6 www.beeldbankschoten.be www.beeldbankmechelen.be www.beeldbankwaasland.be www.hoogstraeten.be/beeldbank/beeldbankhoogstraten.htm www.stadsarchief.antwerpen/AVA/ Specifiek voor de Eerste Wereldoorlog kan men ook www.westhoekverbeeldt.be raadplegen. -

Archieven (zie p.17 en volgende)

-

Achteraan zijn verschillende organisaties opgelijst die reizende tentoonstellingen aanbieden. Hier kan men eventueel inspiratie opdoen of verder op bouwen.

Het aanbod van het Vredescentrum Het Vredescentrum heeft een aantal exemplaren van de posterreeks ‘De Groote Oorlog herdenken‘ van Jeugd en Vrede aangekocht. Het betreft een set van 10 posters die doen nadenken over de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog (lees:elke oorlog). Zolang de voorraad strekt kan een gratis exemplaar van deze tentoonstelling aangevraagd worden bij het Vredescentrum. Een combinatie van deze tentoonstelling met een eigen initiatief kan zeer vruchtbaar zijn.

6

De beeldbanken van Mechelen, Waasland en Hoogstraten beslaan een ruimere regio.

24

Wat huist er achter die straat? Achter elke straatnaam schuilt een betekenis. Straatnamen verwijzen niet zelden naar verzetsstrijders, belangrijke oorlogsdaden, oorlogsburgemeesters enz. Leerlingen kunnen dit in groepjes onderzoeken waarbij elk groepje een andere straatnaam toegewezen krijgt. Zo leren de leerlingen tegelijkertijd de geschiedenis van hun dorp/stad kennen en hun weg erin vinden. Eens de betekenis van een straatnaam achterhaald, kan die geïntegreerd worden in een wandeling doorheen de gemeente. (zie p.30) Bijvoorbeeld: Gebroeders Leemansstraat in Ekeren: Vier broers werden naar de het front van de Eerste Wereldoorlog gestuurd. (Hier kan dan ook de link gelegd worden met de film Saving Private Ryan.)

Tips -

Voor Groot-Antwerpen kan men in het Stadsarchief terecht. Via de website van het Stadsarchief kunnen bepaalde bestanden van thuis uit geraadpleegd worden. www.felixarchief.be/Unrestricted/Folder.aspx?r_object_id=0b041acf80000b02 Volgende bestanden kunnen hiervoor gebruikt worden: • document ‘Antwerpse straat van de maand’ • ‘nieuwe straten sedert 1989 of 1998’. Opmerking: de straatnamen die te maken hebben met oorlog zijn niet gescheiden van andere onderwerpen, men dient zelf te zoeken tussen de onderwerpen. Voor oudere straten helpt men u graag verder in het archief. (zie p.17)

-

In het Provinciearchief bewaart men dossiers inzake de goedkeuring van beslissingen van gemeentebesturen omtrent straatnamen (vanaf 1941). Deze bevatten vaak informatie over de betekenis van een bepaalde naam. Deze dossiers kunnen doorgenomen worden, maar het is interessanter om contact op te nemen met gemeentearchieven, cultuurbeleidscoördinatoren en vooral heemkringen in de provincie. (via heemkunde Gouw Antwerpen; www.heemkundegouwantwerpen.be/)

-

Floris Prims en Michel Verbeeck, Antwerpsch straatnamenboek: lijst van al de straatnamen op 1 januari 1938, met hun beteekenis, naamreden, oorsprong der straat en veranderingen, Antwerpen, Nederlandse Boekhandel, 1938, 367 p.

-

Robert van de Weghe, Geschiedenis van de Antwerpse straatnamen, Antwerpen, Mercurius, 1977, 576 p.

-

Bovenstaande boeken zijn maar enkele voorbeelden. Er zijn ook uitgaven specifiek voor bepaalde gemeenten (Edegem, Kontich, Deurne, Hoboken…) Om deze terug te vinden kan u de catalogi van de verschillende Antwerpse bibliotheken raadplegen. Via www.ua.ac.be kan u doorklikken naar bibliotheek en de catalogus van het Anet raadplegen. Via http://isis.provant.be/ kan u het provinciaal bibliotheeksysteem raadplegen. Via http://bibiotheek.antwerpen.be komt u bij de catalogus van de Openbare Bibliotheek van Antwerpen.

25

Mondelinge geschiedenis Mondelinge geschiedenis is in deze map reeds verscheidene keren verdoken aan bod gekomen. Met het begrip ‘mondelinge geschiedenis’ duiden we op de verscheidenheid van activiteiten die betrekking hebben op het interviewen van getuigen om het verleden te reconstrueren. Voor jongeren vormt een project mondelinge geschiedenis een uitgelezen manier om in de geschiedenis te duiken. De studenten herbeleven het verleden als het ware doorheen de gedachten en gevoelens van de getuigen. Geschiedenis wordt op die manier tastbaar en concreet. Het vastleggen van de verhalen laat ook volgende generaties toe zich erin te verdiepen.

Tips -

Voor meer informatie raadpleeg zeker: www.mondelingegeschiedenis.be Deze website bevat een rijkdom aan theoretische en praktische informatie m.b.t. mondelinge geschiedenis.

-

Het boek Gestemd verleden: mondelinge geschiedenis als praktijk van B. DE WEVER en P. FRANCOIS vormt een handige inleiding tot het object, de methode en de toepassing van de mondelinge geschiedenis. Ook in het al eerder aangehaalde boek van J. ART en E. VANHAUTE (zie p.16) vindt men enige duiding over deze vorm van geschiedbeoefening.

-

De DVD-box: Van horen zeggen. Mondelinge geschiedenis in de praktijk van het gewezen Vlaams Centrum voor Volkscultuur vzw, nu Faro - het Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed - en de Universiteit Gent is een praktisch instrument om een project mondelinge geschiedenis voor te bereiden en aan te vatten. U kan de dvd-box Van Horen Zeggen. Mondelinge geschiedenis in de praktijk bestellen tegen 10,00 € via [email protected] www.faronet.be/publicaties/dvd-box-mondelinge-geschiedenis

-

De vzw Expeditions is al enkele jaren gespecialiseerd in het organiseren van Oral History-projecten op secundaire scholen. Met ruim 50 succesvol voltooide projecten, waarvan meer dan de helft tot een publicatie heeft geleid, is de vzw een uitstekende partner om scholen te begeleiden bij zulke projecten. Ieder project is uniek aangezien alles naar eigen wens te bepalen en aan te passen is. Het onderwerp, het jaar, de graad en het resultaat zijn zelf te kiezen. Mogelijke resultaten zijn: de publicatie van een boek, een tentoonstelling, een website enz. De prijs van een ‘oralhistory’-project is afhankelijk van de specifieke invulling ervan. Voor meer informatie zie www.oralhistoryopschool.be/index.php of mail Filip Lammens [email protected]

-

Het internationaal tijdschrift Studies on the audio-visual testimony of victims of the Nazi crimes and genocides verschijnt tweejaarlijks en behandelt het thema van de audiovisuele getuigenissen van overlevenden van de naziconcentratie- en vernietigingskampen. Zowel voor ervaringen m.b.t. mondelinge geschiedenis als de verschillende problemen m.b.t. de archivering, het pedagogisch gebruik, het interview als historische bron en de methodologie, vormt deze uitgave een geschikt hulpmiddel. Meer info op www.auschwitz.be , doorklikken naar publicaties.

-

Faro, het Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed, blijft investeren in mondelinge geschiedenis en staat initiatiefnemers van projecten ‘mondelinge geschiedenis’ onder meer bij met informatie over culturele projecten en projectsubsidies vanuit Vlaanderen en daarbuiten. www.faronet.be

26

Good practices -

In Arendonk werkte een groep zesdejaars van het Sint -Claracollege een ‘oral history’ project uit i.s.m. de vzw Expeditions. 16 en 17-jarigen gingen op zoek naar de geschiedenis zoals die leeft in de herinnering van de oudere generatie in de Kempen. Hiervoor namen ze getuigenissen af bij grootouders en andere senioren uit de buurt. Het project had niet alleen tot doel om resultaten op tafel te leggen, maar had ook oog voor onderliggende processen. Zo was het tevens de bedoeling om de band tussen de jonge en oudere generatie te versterken en vorm te geven. Ook beoogden ze een goede samenwerking met de plaatselijke gemeenschap: heemkundige kringen, CLB, bibliotheken etc. ‘Luisteren naar het verleden’ is het resultaat van dit Oral History-project. Sint-Claracollege Arendonk, Luisteren naar het verleden, 2006 en deel 2 in 2007.

27

2. Andere activiteiten voor scholen Getuigenissen in de klas Getuigenissen in de klas zijn veelal erg geschikt om jongeren ongedwongen de geschiedenis in te loodsen. Men dient hierbij wel op te letten aangezien getuigen een persoonlijke kijk op de gebeurtenissen verhalen. (bvb. verzetslui t.o.v. collaborateurs) Het uitnodigen van getuigen kan een aanleiding vormen om na te denken over historische kritiek. Voor jongeren van het hoger secundair onderwijs is het bovendien erg interessant ook getuigen van actuele conflicten hun verhaal te laten doen, mits een gepaste kadering door de leerkracht . Op die manier wordt de vanzelfsprekendheid van vrede in vraag gesteld en worden de dagelijkse slachtofferaantallen uit het nieuws concreet gemaakt. Men zou er ook voor kunnen kiezen zowel een tijdgenoot van een verleden als van een actueel conflict aan het woord te laten.

Tips -

Het is belangrijk elke getuigenis voldoende te kaderen en in te bedden in een aantal lessen over het thema. Op die manier kan de subjectiviteit van het verhaal gecompenseerd en polarisatie in het klaslokaal vermeden worden.

-

Voordrachten met overlevenden van de naziconcentratie- en vernietigingskampen worden verzorgd door de vzw Auschwitz in Gedachtenis. Zie ‘pedagogische activiteiten’ op de website www.auschwitz.be Voor meer info en reservatie, mail [email protected] of bel 02 512 79 98. Op dezelfde site kan men een tekst uit Bulletin 2000/SPOREN, nr. 26 raadplegen die obstakels formuleert i.v.m. getuigenissen op het niveau van de getuige, de luisteraar en de boodschap, zowel in het verleden als vandaag. Als achtergrond voor het organiseren van een getuigenis in de klas is deze tekst erg verhelderend. VERPLANCKE M., “ De ‘nieuwe getuigen’: een opdracht voor de toekomst” in: Bulletin 2000 / SPOREN, vzw Auschwitz in Gedachtenis, nr. 26. Te raadplegen op www.auschwitz.be, doorklikken naar publicaties.

-

Instituut voor Veteranen - Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oud-Strijders en Oorlogsslachtoffers zorgt voor getuigenissen van overlevenden uit de Tweede Wereldoorlog of recentere conflicten. Contact: Griet Brosens: 02 227 62 53 [email protected] www.niooo.be

-

Vluchtelingenwerk Vlaanderen heeft geen gebruiksklare lijst met getuigen van actuele conflicten, maar is steeds bereid mee op zoek te gaan naar oorlogsvluchtelingen die hun verhaal willen doen. Contact: Gonnie Put [email protected] www.vluchtelingenwerk.be

28

-

WO I

Er kan ook met het boek Getuigen van de Grote Oorlog. Getuigenissen uit de frontstreek gewerkt worden om de verhalen over de Eerste Wereldoorlog weer tot leven te brengen. Dit boek bevat naast aangrijpende getuigenissen ruim 200 foto’s van deze dramatische periode uit de Belgische geschiedenis. DUMOULIN K., VANSTEENKISTE S., VERDOODT J., Getuigen van de Grote Oorlog. Getuigenissen uit de Frontstreek, Koksijde, De Klaproos, 2001.

Het aanbod van het Vredescentrum -

Frans Broers, Herinneren voor de toekomst. Een voordrachtenformule voor basis- en secundair onderwijs. Voor meer informatie: zie achteraan deze map.

29

Stap in de wereld: excursies Het ontdekken van de Eerste Wereldoorlog hoeft niet steeds achter de schoolbanken te gebeuren. Trek erop uit met de klas en laat de leerlingen de sporen van de oorlog van dichtbij bekijken en ervaren.


Wandeling langs oorlogssporen De wandeling kan met een gids gebeuren, maar kan ook voorbereid en gegidst worden door groepjes leerlingen. Een route met belangrijke punten kan hen op voorhand overhandigd worden. Op basis daarvan bereiden de leerlingen hun uiteenzetting bij die plaatsen voor. Als er een gids beschikbaar is, is het interessant hem/haar erbij te betrekken.

-

Fortenwandeling •

Belang van de forten In de Provincie Antwerpen zijn de forten belangrijke overblijfselen van de Eerste Wereldoorlog. Ze werden evenwel niet exclusief voor deze oorlog gebouwd. In de 19de eeuw al, begon men met de bouw van de Brialmontforten om de Vesting Antwerpen te verdedigen tegen vijanden. Tijdens de WO I hebben de forten maar beperkt stand kunnen houden tegen de Duitsers. De vestingen waren niet geschikt voor de grote legers en het lange front die de ‘Groote Oorlog’ kenmerkten. De funderingen van de forten waren bovendien niet opgewassen tegen de grote bombardementen. 7

•

Voorstellen Dit kan een wandeling zijn voor jong en oud in de gemeente. Maar er kan uiteraard ook speciaal gemikt worden op kinderen en jongeren. Om de wandeling wat aantrekkelijker te maken kan je er een rally of spoortocht aan koppelen met vragen over de Eerste Wereldoorlog. Misschien kan de lokale jeugdbeweging wel een spel uitwerken. ’s Avonds kan een spannende fakkeltocht - uiteraard minder geschikt voor jongere kinderen - georganiseerd worden. Een kampvuur achteraf kan het geheel spectaculairder en des te memorabeler maken. Gemeenten kunnen vooraf aan de nabije forten vragen om in de periode van Wapenstilstand langer of meer open te houden, inclusief avond(en). Men kan tijdens deze periode speciale dagen organiseren waarbij iedereen de hele dag vrije toegang heeft en extra gidsen ingeschakeld worden. De gidsen kan gevraagd worden zich in hun verhaal te concentreren op het ontstaan van de forten en de periode van de Eerste Wereldoorlog.

-

Busuitstap Een vredesreis naar de Westhoek, waar de ‘Groote Oorlog’ daadwerkelijk werd uitgevochten, blijft de ideale manier om over de Eerste Wereldoorlog te onderrichten. De talloze oorlogskerkhoven, musea en gedenkplaatsen dompelen jongeren onder in een bijzonder intense sfeer. •

WO I

7

Het ‘In Flanders Fields Museum’ te Ieper biedt jongeren de mogelijkheid in de huid van een tijdgenoot van de Eerste Wereldoorlog te kruipen. Het museum reikt tevens een reeks arrangementen aan die een bezoek aan het museum combineren met een thematische tocht door de omgeving. Voor meer details zie: www.inflandersfields.be/#educatief

R. GILS, Een gordel van beton. De Antwerpse pantserforten, Antwerpen, 2006, passim.

30

•

Ook Jeugd en Vrede heeft hieromtrent een educatieve brochure uitgewerkt De brochure ‘Eén dag Eerste Wereldoorlog’ behandelt de belangrijkste bezienswaardigheden in de streek. Te downloaden op: www.jeugdenvrede.be/meer/downloads.php of aan te vragen bij Jeugd en Vrede.

•

Consulteer ook de website www.wo1.be . Deze site is een bron van handige links ter voorbereiding van een excursie naar de Westhoek.

WO I

Tips -

R. GILS, Een gordel van beton. De Antwerpse pantserforten, Provincie Antwerpen, Antwerpen, 2006. Deze erfgoedgids wil de indrukwekkende Antwerpse pantserforten onder de aandacht brengen. Het geheel is een bijzonder mooie uitgave waarin zowel de voorgeschiedenis als de bouw en het gebruik van de forten aan bod komen.

-

S. VAN CLEMEN, Den oorlog verklaard! De Grote Oorlog in de provincie Antwerpen, Provincie Antwerpen, Antwerpen, 2003. In dit boek wordt tevens aandacht besteed aan de Belgische landsverdediging, en in het bijzonder aan de Vesting Antwerpen en kan bijgevolg gebruikt worden om een wandeling met de Eerste Wereldoorlog als thema voor te bereiden.

-

Verschillende Antwerpse gemeenten hebben een fortenbeleid uitgetekend. Achteraan vindt u een lijst met een greep uit het aanbod.

-

Er bestaat ook een Brialmontfietsroute van de dienst Toerisme van de Provincie Antwerpen. De Brialmontroute (40 km) is een traject langs en door enkele forten van de 19de-eeuwse verdedigingsgordel rond Antwerpen, aangevuld met o.a. kastelen, parken, de opmerkelijke architectuur van Zurenborg en een openluchtmuseum voor beeldhouwkunst. De begeleidende brochures zijn te koop (1,50 €) bij TPA en bij Toerisme Antwerpen, Grote Markt 13, Antwerpen.

-

V-bommen op Antwerpen. Educatieve wandeling en bronnenmateriaal. 13 oktober 1944. Antwerpen werd opgeschrikt door een zware ontploffing. De eerste V-bom viel op het grondgebied van de stad A ntwerpen. Een donkere periode in de geschiedenis van Antwerpen brak aan. In 2004, 60 jaar later, gaf Lerende Stad een brochure uit met een educatieve wandeling en bronnenmateriaal om het de leerkrachten gemakkelijker te maken deze periode tot leven te brengen. Deze brochure heeft het secundair onderwijs als doelgroep. Dit pakket is verkrijgbaar bij het Vredescentrum.

-

www.fortenantwerpen.be Op deze website vindt u meer info over de Antwerpse fortengordel geïllustreerd met een reeks foto’s.

-

www.simonstevin.org/ Het Simon Stevin Vlaams Vestingbouwkundig Centrum stelt zich tot doel de studie, de instandhouding en de restauratie van oude vestingwerken te bevorderen, zij het als gedenktekenen van geschiedenis en als natuurmonument.

-

Op websites van jeugdbewegingen kunnen reeds uitgewerkte nachtspelen gevonden worden. Deze spelen kunnen dan aangepast worden aan de omgeving. www.scoutpedia.nl/wiki/Categorie:Nachtspel

WO I

31

Het aanbod van het Vredescentrum Fietstocht voor de vrede… Langs de sporen van de oorlog. Hoewel deze fietstocht de Tweede Wereldoorlog tot onderwerp heeft, wil het Vredescentrum leerkrachten aansporen deze tocht aan te vatten. Het geheel vormt een boeiende tocht tussen twee belangrijke getuigen van WO II in de Provincie Antwerpen: Het Fort van Breendonk en de Kazerne Dossin. Voor meer informatie: zie achteraan deze map.

32

Filmfestival In veel secundaire scholen wordt regelmatig een filmforum georganiseerd. Naar aanleiding van Wapenstilstand kan de focus op oorlogsfilms gelegd worden of zou men een filmfestival rond het thema ‘oorlog en vrede’ kunnen organiseren. Historische speelfilms worden ook hoe langer hoe meer gebruikt in de lessen geschiedenis. Niet alleen slaagt men er via een film in jongeren warm te maken voor geschiedenis, men kan hen meteen ook inleiden in de historische kritiek die komt kijken bij het beoordelen van een historische speelfilm. In het kader van historische kritiek kan men bijvoorbeeld twee films over dezelfde historische gebeurtenis bekijken om beiden nadien in een grondige analyse te vergelijken.

Tips -

De website van de Vlaamse Vereniging voor Leraren Geschiedenis en Cultuurwetenschappen wijdt een onderdeel aan historische speelfilm. Naast het gebruik van film als medium in de geschiedenisles en een didactisch verwerkingsmodel kan men er tevens filmtitels op het spoor komen. Een aantal films worden ook besproken. www.vvlg.be/VVLG/Intro_films.html

-

www.digischool.nl/gs/community/histoforum/films/ Op deze website staan een heleboel links naar websites over historische films en het gebruik ervan in het klaslokaal.

-

Ook via Wikipedia kan men titels van historische en oorlogsfilms terugvinden. http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_historische_films http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_oorlogsfilms

-

De vzw Bevrijdingsfilms is een niet commerciële verdeler van films en video’s. Geweld, Oorlog en Vrede vormen één van de vele thema’s waarrond de vzw films aanbiedt. Het is zeker de moeite waard een kijkje te nemen op de website. www.bevrijdingsfilms.be [email protected] tel/fax: 016 232935

-

Het tijdschrift Cinemagie ( http://filmmagie.be ) publiceerde in 2004 het themanummer ‘Film en Geschiedenis’. In aansluiting daarop staat online een overzicht van uitgebreide studies over historische kwaliteitsfilms die eerder in Cinemagie verschenen. Deze lijst is te consulteren via www.filmmagie.be/rubrique.php3?id_rubrique=96 Voor alle activiteiten met film, of dat nu een filmforum, een workshop rond film, een lezing met fragmenten over een film, een regisseur, een filmthema of een aspect uit de filmesthetica is, kan beroep gedaan worden op het team van CineMagie Educatief. Voor meer informatie over CineMagie Educatief, mail naar [email protected] of bel 02/546 08 20.

-

Via de website www.debeterevideotheek.nl vindt men een aantal videotheken in Antwerpen met een ruim aanbod aan kwaliteitsfilms.

-

Nog enkele bruikbare links: www.cinemanovo.be www.opendoek.be www.studioskoop.be

33

Poëzie(-wedstrijd) Er bestaat zeer veel poëzie uit en over de Eerste Wereldoorlog. De gedichten kunnen het vertrekpunt vormen van een verkenningstocht door zowel het literaire landschap als de oorlogsgeschiedenis. Ook de levensverhalen van de dichters kunnen in de les aan bod komen. Naar aanleiding van deze gedichten kan in de klas of in de hele school een poëziewedstrijd georganiseerd worden met oorlog, vrede en geweld als thema’s. Net zoals dichters ten tijde van de Eerste Wereldoorlog kunnen jongeren de actualiteit als inspiratiebron nemen.

Tips

WO I

-

Taalleerkrachten Nederlands, Duits, Engels en Frans kunnen in dit kader samenwerken aan een poëzieproject rond de Eerste Wereldoorlog. In elk van die talen zijn er talrijke gedichten geschreven over WO I.

-

Tom Lanoye vertaalde en bewerkte oorlogsgedichten uit de Eerste Wereldoorlog in Niemandsland en Overkant. Het betreft autonome variaties op werk van klassieke auteurs als Wilfred Owen, Siegfried Sassoon, Wladimir Majakowski, Giuseppe Ungaretti en Guillaume Apollinaire. TOM LANOYE, Niemands Land: gedichten uit de Groote Oorlog, Amsterdam, Prometheus, 2002. TOM LANOYE, Overkant: moderne verzen uit de Groote Oorlog, Amsterdam, Prometheus, 2004.

WO I

WO I

-

Willem Vermandere schrijft liederen over de Eerste Wereldoorlog. ‘Altijd iemands vader, altijd iemands kind’ (2006) is een cd vol poëzie op muziek rond dit thema. (CD170 569-8 UNIVERSAL) Op http://willem-vermandere.be/ vind je meer info.

-

Wiet Van de Leest heeft de gedichten van Siegfried Sassoon op muziek gezet. De CD “Grijsland” is daarvan het resultaat. Bij de CD zit een situerende tekst over Sassoon en zijn gedichten, geschreven door Piet Chielens van het In Flanders Fields Museum. De teksten van Sassoon's gedichten zijn te vinden op: www.bartleby.com/

-

In het informatiepakket van Trommels voor Vrede wordt ruim aandacht besteed aan het schrijven van gedichten met kinderen van het basisonderwijs. Dit pakket kan gedownload worden op: www.trommelsvoorvrede.be/main.php?id=4

-

Er kan samengewerkt worden met of beroep gedaan worden op de kennis van Jeugd en Poëzie. Jeugd en Poëzie Kalkovenlaan 3 1785 Merchtem Tel: 052 37 20 40 [email protected] www.jeugdenpoezie.be

34

Literatuur Zowel voor kinderen als jongeren blijven verhalen tot de verbeelding spreken. We willen niet nalaten ook deze manier van werken aan te prijzen. Verhalen bevorderen niet alleen het inlevingsvermogen, maar stimuleren ook de verbeeldingskracht van de jonge lezers of luisteraars. Beide zijn erg belangrijke kwaliteiten. Met verhalen kan je als leerkracht verschillende richtingen uit, van de klassieke boekbespreking tot het creatief herwerken van een verhaal tot een toneelstuk of gedicht. Achteraan deze map hebben we een uitgebreide literatuurlijst opgenomen met de focus op oorlogsliteratuur voor jeugdige lezers. Ook in de sprekerslijst zijn jeugdauteurs goed vertegenwoordigd. Hieronder volgen nog een reeks tips om met boeken aan de slag te gaan.

Tips -

Brieven schrijven Men kan leerlingen vragen zich in een bepaald personage in te leven en de verschillende personages elkaar een brief laten schrijven met de inhoud van het boek in het achterhoofd. Of de leerlingen kunnen een extra personage creëren voor zichzelf en van daaruit een brief schrijven naar een ander personage.

-

Liedjestekst/Gedicht Leerlingen kunnen thuis op zoek gaan naar een liedjestekst of een gedicht die/dat bij de roman past en dit toelichten in de klas.

-

Plastische Kunst Men ook beeldend aan de slag gaan. De leerlingen zouden in het kader van de les Plastische Opvoeding bijvoorbeeld een nieuwe boekcover of een ‘boekmonument ’ kunnen creëren.

-

Een Alternatief Einde Vaak vraagt men de leerlingen ook het einde van het boek te herschrijven. Als het een oorlogsverhaal betreft en men dit in groepjes doet, kan een discussie over het thema uitgelokt worden.

-

Stellingenspel Het behoort ook tot de mogelijkheden op basis van het boek een stellingenspel te organiseren om op die manier een klassikale discussie over het thema te stimuleren.

-

Dialoog/monoloog Men kan leerlingen vragen op basis van het boek een mono- of dialoog te schrijven en op te voeren.

-

Op www.villakakelbont.be vind je een schat aan informatie m.b.t. kinderen jeugdliteratuur. Bij FAQ kan je bovendien een reeks links terugvinden van sites met lessuggesties m.b.t. werken rond literatuur in de klas.

-

Tijdens de jeugdboekenweek ontwikkelt de Stichting Lezen telkens een bundel lestips voor alle leeftijden. Daarin kan zeker en vast inspiratie opgedaan worden om zelf met boeken aan de slag te gaan. Alle lestips van de voorgaande jaren kunnen geraadpleegd worden op www.jeugdboekenweek.be/2008/lestips.htm

-

Op www.jeugdbib.be kan je nog meer boeken terugvinden via de zoekfunctie. Bovendien wordt aangegeven in welke bibliotheek een boek te vinden is. De site herbergt eveneens een hele reeks links m.b.t. jeugdliteratuur.

35

Vredesslogans in de gemeente Scholen kunnen iets voortbrengen dat zichtbaar is voor de hele gemeente. Vredesslogans kunnen op spandoeken of panelen geschilderd worden die men ophangt in de gemeente. Ook de middenstand zou voor de gelegenheid geschilderde slogans in de etalage kunnen hangen. Op die manier komen inwoners de tekstfragmenten op verschillende plaatsen tegen en worden zo telkens herinnerd aan de komende herdenking van Wapenstilstand.

Varianten en tips -

Men kan fragmenten uit gedichten over de Eerste Wereldoorlog gebruiken, of een vervolgverhaal schilderen op de spandoeken/panelen.

-

Zelf verzonnen slogans en stellingen i.v.m. oorlog en vrede zijn voor kinderen natuurlijk heel leuk. Zo kunnen ze aan iedereen laten zien wat ze met de klas bedacht hebben.

-

De oorlogsmonumenten in de gemeente vormen voor deze actie een uitstekende locatie.

-

Het hoeft niet alleen tekst te zijn dat de klok slaat, de spandoeken of panelen kunnen ook rijkelijk versierd worden.

-

Werken met graffiti spreekt jongeren erg aan.

36

Trommelen voor de vrede Trommelen voor de vrede is een eenvoudige actie die kinderen toestaat thema’s als vrede, oorlog en geweld luidruchtig onder de aandacht te brengen. De actie kan het eindpunt vormen van een project over vrede, oorlog en geweld waarbij kinderen door de leerkracht aangespoord worden over deze thema’s na te denken. De instrumenten voor de trommelactie kunnen in het kader van hetzelfde project vervaardigd worden. Op 11 november zakken de kinderen dan op het afgesproken uur met hun instrumenten af naar het centrum van de gemeente om hun stem te laten horen. De trommelactie kan gemakkelijk gecombineerd worden met een ander evenement. (bv. een optreden)

Tips -

Op de website ‘Trommels voor Vrede’ vindt u een informatiepakket met een heleboel tips voor het organiseren van een trommelbijeenkomst. Zie: www.trommelsvoorvrede.be/main.php?id=4

Good practices -

Vanuit de Werelddag voor Kinderpoëzie en Trommels voor Vrede werd op 21 maart 2008 een grote trommelbijeenkomst georganiseerd op de Grote Markt van Ieper. Honderden kinderen trommelden er samen met vele anderen overal ter wereld voor vrede en tegen geweld. Het trommelen werd geleid door een presentator en afgewisseld met muziek, voordracht,… Voor meer informatie zie: www.trommelsvoorvrede.be

37

5. Het aanbod van het Vredescentrum •

WO I

Reizende tentoonstelling: “De Groote Oorlog herdenken” Jeugd en Vrede beschikt over een reeks posterfoto’s van situaties tijdens WO I (het oorlogsenthousiasme, de vluchtelingen, de multinationale oorlog…) met bijhorende brochure. Aan de hand van 10 foto’s wordt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog verteld. Een combinatie van deze tentoonstelling met een eigen initiatief kan zeer vruchtbaar zijn. De reeks kan bijvoorbeeld uitgebreid worden met vergelijkbare foto’s van hedendaagse conflicten. De tentoonstelling kan gebruikt worden in scholen, bibliotheken, culturele centra… Het Vredescentrum heeft een aantal exemplaren van deze posterreeks aangekocht. Zolang de voorraad strekt kan een gratis exemplaar van deze tentoonstelling aangevraagd worden bij het Vredescentrum. Praktische details o 10 zwart-wit affiches van 50 x 70 cm o [email protected] of 03 242 42 91

•

WO I

Verhalen-CD Verjonging vormt één van de doelstellingen van het project al 90 keer “ Nooit meer”. Om leerlingen van het basisonderwijs te bereiken, is het Vredescentrum bezig met de ontwikkeling van een verhalen-CD. Bedoeling is een aantal verhalen over oorlog en vrede en de Eerste Wereldoorlog in het bijzonder te laten inlezen door ‘bekende stemmen’. Op die manier kunnen ook kinderen van het basisonderwijs bewust gemaakt worden van de symbolische betekenis van 11 november in de hedendaagse geschiedenis. De cd wordt tevens voorzien van een begeleidende brochure voor leerkrachten. Praktische details o De CD wordt in het najaar voorgesteld.

•

WO I

Educatief Pakket WO I Het Vredescentrum werkt aan een educatief pakket rond de Eerste Wereldoorlog. Kunst en literatuur nemen een voorname plaats in, maar ook andere onderwerpen komen aan bod: het kerstbestand, kinderen in oorlog, …. Het aangeboden lesmateriaal wordt telkens uitgeschreven voor een bepaalde leeftijdsdoelgroep, leerkrachten zullen evenwel in elk onderdeel wel iets vinden dat ze mits enige aanpassing ook in hun klasgroep kunnen gebruiken. Praktische details o Het pakket wordt verwacht op 15 september 2008.

•

Seniorenprogramma: “Driemaal de Oorlog Verbeeld” In het Vredescentrum wordt in het najaar een interactief programma voor senioren aangeboden. Tijdens 3 namiddagen wordt gereflecteerd over meesterwerken rond het thema oorlog en vrede uit de klassieke muziek, de schilderkunst, de beeldhouwkunst en film. De verwerking van oorlogservaringen staat daarbij centraal. Er is tevens plaats voor het uitwisselen van eigen herinneringen aan de oorlogsjaren. Praktische details o Plaats: Vredescentrum Provincie en Stad Antwerpen o Begeleiding: Karel Vanspringel, educatief medewerker Vredescentrum o Tijdstip: telkens van 14.30u tot 16.00u. o Meer informatie op www.vredescentrum.be

38

•

Hesjes en T-shirts Het Vredescentrum heeft eigen hesjes en T-shirts laten ontwerpen. De veiligheidshesjes zijn fluorescerend en hebben op de achterkant een opdruk van het logo van het Vredescentrum. Ze zijn ideaal voor gebruik bij avondactiviteiten. De T-shirts hebben een leuke opdruk met vredesspreuken en het logo van het Vredescentrum. Zij kunnen bijvoorbeeld gedragen worden door de organisatoren van een evenement of als prijs uitgereikt worden. Praktische details o Prijs hesjes en t-shirts: 5 euro o De hesjes zijn ‘one size’. o T-shirts zijn verkrijgbaar in vrouwenmaat (S, M, L) en in mannenmaat (M, L, XL) o Te bestellen bij: [email protected] of 03 242 42 91

•

Fietsgids “Fietsen voor de vrede…langs de sporen van de oorlog. Van de Kazerne Dossin naar het Fort van Breendonk ” In het kader van ons aanbod voor onderwijs en jeugd ontwikkelde het Vredescentrum de vernieuwde educatieve fietsgids ‘Fietsen voor de vrede…Langs de sporen van de oorlog’. Het geheel vormt een boeiende tocht tussen twee belangrijke getuigen van de Tweede Wereldoorlog in de provincie Antwerpen: de Kazerne Dossin en het Fort van Breendonk. Een bezoek aan het Joods Museum van Deportatie en Verzet en het Fort van Breendonk laat op jongeren een diepe indruk na. Vooroordelen worden onderuitgehaald en het direct contact met de plaats van het gebeuren stemt tot nadenken. Het fietsen in groep stimuleert de samenhang en geeft jongeren de kans de opgedane indrukken te verwerken. In het verleden hebben we mogen ervaren dat deze combinatie werkt. De fietsgids is een initiatief van het Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen in samenwerking met het Joods Museum van Deportatie en Verzet en het Fort van Breendonk. De eigenlijke redactie werd uitbesteed aan Jeugd en Vrede vzw in nauw overleg met de betrokken instanties. De fietstocht is bedoeld voor jongeren vanaf 12 jaar. Praktische details o Doelgroep: jongeren vanaf 12 jaar o Gratis te verkrijgen bij het Vredescentrum o 62 p. o De fietsgids wordt regelmatig geactualiseerd en is gratis te downloaden op www.vredescentrum.be

•

Stripverhaal Senne & Sanne “Rebecca R” + educatieve brochure Eind 2005 verscheen in de reeks “Senne & Sanne” het eerste album van stripauteur Marc Verhaegen (voorheen tekenaar bij Studio Vandersteen), met de titel “Rebecca R.” Het verhaal speelt zich grotendeels af in de provincie Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De hoofdfiguren Senne & Sanne komen in aanraking met de gekende elementen van de bezette stad: de nazi’s, de jodenvervolging en – deportatie, het verzet, … Tevens leren ze de Joodse cultuur en gebruiken kennen. Het verhaal toont ook hoe mensen van hier zich solidair toonden met de Joodse bevolking en hen bescherming boden. Leerkracht en stripofiel Paul Verstappen verwerkte de inhoud van het stripverhaal in een aantal lessuggesties om jongeren via de strip de geschiedenis van de Tweede

39

Wereldoorlog bij te brengen. Deze lessen sluiten perfect aan bij de eindtermen van burgerzin en opvoeden tot democratie. Praktische details o Doelgroep: jongeren vanaf 10 jaar o Prijs: stripverhaal 4,50 euro / educatieve brochure: 10,50 euro o Te verkrijgen bij het Vredescentrum en Jeugd en Vrede vzw. o Elke geïnteresseerde school van de provincie Antwerpen kan in het Vredescentrum 1 exemplaar van dit volledige pakket gratis verkrijgen. •

Verwacht: Strip + educatieve folder In navolging van de strip “Rebecca R” werken Marc Verhaegen en Jan Kragt in opdracht van het Vredescentrum aan een nieuwe strip over de (Antwerpse) oorlogsgeschiedenis. Het stripverhaal handelt over Dora, een Duits concentratiekamp waar onder meer Belgische politieke gevangenen terechtkwamen om er onder dwang en in mens onwaardige omstandigheden V-bommen te vervaardigden. Tevens wordt de verschrikkelijke ravage, zowel op menselijk als materieel vlak, als gevolg van de aanhoudende bombardementen van de V-bommen op Antwerpen belicht. Naast de strip werkt het Vredescentrum een educatieve folder uit met een reeks tips voor het gebruik van deze strip tijdens de les. Praktische details o Het pakket wordt tegen kostprijs aangeboden aan de gemeenten en scholen van de Provincie Antwerpen. o Het stripverhaal zal half september 2008 voltooid zijn.

•

Voordrachtenformule: “Herinneren voor de toekomst” Frans Broers ontwikkelde in nauwe samenwerking met het Vredescentrum de voordrachtenformule “Herinneren voor de toekomst” voor klassen van het basis- en het secundair onderwijs. De voordrachten behandelen respectievelijk het thema ‘kind zijn’ tijdens de oorlog en via het verhaal van Regine Beer de deportaties tijdens de Tweede Wereldoorlog. De voordrachtenreeks wordt dit jaar gelanceerd. Praktische details o Plaats: Vredescentrum Provincie en Stad Antwerpen. o De voordrachten gaan door na reservatie bij het Vredescentrum via [email protected] of 03 242 42 91.

40

6. Wie, wat, waar ? In dit deel van de map vindt u lijsten met contactgegevens van toneelgroepen, muziekgroepen, vertellers, acteurs,… die een aangepast programma kunnen aanbieden ter gelegenheid van de herdenking van Wapenstilstand. Daarnaast suggereren we enkele reizende tentoonstellingen en educatieve pakketten en presenteren we een greep uit het fortenaanbod in de Provincie Antwerpen. Tenslotte is ook een ruime bibliografie opgenomen waarin de nadruk ligt op jeugdliteratuur.

41

Lijst sprekers Voor verschillende van onderstaande sprekers kan men een gesubsidieerde lezing aanvragen bij de Stichting Lezen. Let wel, het aantal gesubsidieerde lezingen per auteur is beperkt, snel zijn is de boodschap. Zie http://auteurslezingen.stichtinglezen.be/html/alg.asp Alle sprekers zijn gecontacteerd door het Vredescentrum in het kader van 90 jaar Wapenstilstand.

•

WO I

Professor dr. Alex Vanneste Professor Vanneste verzorgt lezingen over het thema van de ‘dodendraad’ tussen Nederland en België tijdens de Eerste Wereldoorlog. De lezing gaat in op de redenen van de bouw van de elektrische versperring, het optrekken en de technische kenmerken ervan, de wijze waarop de Belgen alsnog deze levensgevaarlijke hindernis omzeilden - maar ook op de talrijke slachtoffers die vielen onder het Duitse vuur en de roekelozen die de dodende kracht van de toen nog nauwelijks gekende elektriciteit onderschatten. Dat alles wordt ondersteund door origineel film- en fotomateriaal. Levensechte en boeiende avonturen, waarbij de werkelijkheid de fictie overtreft... Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

WO I

Wim Chielens Wim Chielens is een auteur en muzikant afkomstig uit de Westhoek. Hij geeft zowel lezingen voor volwassenen als voor kinderen. In de lezingen voor volwassenen concentreert hij zich op het thema van de literatuur uit de Eerste Wereldoorlog. Voor kinderen en jongeren vanaf 10 jaar voorziet hij een interactieve vertelling op basis van zijn boek ‘De kijkkast van Kobe’. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

WO I

2 uur met korte pauze 165 euro, alles inbegrepen spreker [email protected]

onbekend 150 euro + verplaatsingskosten (30 ct/km) contacteer spreker [email protected]

Geert Spillebeen Geert Spillebeen is auteur en journalist bij de VRT. Hij geeft schoollezingen over het tijdloze belang van de "Grote Oorlog", de omvang, de revolutionaire wapens, de absurde slachtingen, het multiculturele aspect, de link met vandaag (“er is nog niks veranderd”), vergelijkingen met het heden. (zaken die hij als radiojournalist in Afrika, Irak, … gezien heeft) Ook bij het schrijven op zich staat hij stil: bronnenonderzoek, research,… Duur: Prijs: Materiaal:

Contact:

1,5 u of 2 lesuren 185 euro/lezing + verplaatsingskosten (25 ct/km) Laptop, digitale beamer, scherm, verlengsnoeren, stroomkabels Vooraf getest! De laptop kan eventueel meegebracht worden door de spreker. [email protected] (thuis) [email protected] (werk) 0498/41 20 74 users.pandora.be/geert.spillebeen1

42

WO I

•

Professor dr. Luc Rasson Het onderzoek van professor Rasson gaat momenteel over de rol van het dier in getuigenissen en romans over de Eerste Wereldoorlog. Daarbij heeft hij het ondermeer over het dier als metafoor (voor het geweld in de mens), het ingelijfde dier (honden, duiven, paarden...) en het dier dat in opstand komt tegen de waanzin van de oorlog die mensen ontketenen. Hij is bereid over dit thema een lezing te geven. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

WO I

•

Elisabeth Marain In de jaren negentig heeft deze auteur twee romans over de Eerste Wereldoorlog geschreven, met name «De Vluchtelingen» en «In Ballingschap». Ze spreekt over het ontstaan van deze boeken, over haar opzoekingen en bevindingen en leest graag passages uit deze twee romans voor. Zij richt zich met deze lezing op een volwassen publiek. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

WO I

•

min. 60, max. 90 minuten 125 euro + verplaatsingskosten (trein) onbekend [email protected] [email protected] http://koendhaene.skynetblogs.be/ Tel. 056 41 98 20 gsm 0485 31 80 56

Dirk Draulans Dirk Draulans (bioloog, journalist, auteur) volgt voor Knack de situatie in Congo. Hij heeft lange tijd voordrachten gegeven over burgeroorlogen in Centraal Afrika en zou deze lezing willen updaten voor geïnteresseerde gemeenten,scholen,… Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

60 minuten = nagesprek 125 euro + verplaatsingskosten eventueel microfoon [email protected]

Koen D’haene Jeugdauteur Koen D’haene geeft auteurslezingen in scholen en bibliotheken over de inspiratiebronnen van de jeugdauteur. Naar aanleiding van 90 jaar Wapenstilstand concentreert hij zich op ‘De Oversteek’. Deze roman handelt over een jongen die verzeild geraakt in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Een tweede thema dat aan bod komt, is de immigratie van Vlamingen naar New York. Deze lezing is gericht op leerlingen van 1ste – 3de jaar secundair onderwijs. (max. grootte groep: 60 lln.) Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

45 à 60 minuten 150 euro n.v.t. [email protected]

onbekend 400 euro + verplaatsingskosten onbekend [email protected]

Aline Sax Aline Sax is naast historica, auteur van verschillende jeugdromans. Naar aanleiding van haar boek ‘Mist op het strand’ houdt ze lezingen over het centrale thema kindsoldaten. De lezing is een compilatie van fragmenten uit het boek, informatie, beelden, muziek en getuigenissen en behandelt (in logische volgorde) de thema’s Hitlerjugend, D-Day (kort), kindsoldaten in de Tweede Wereldoorlog en kindsoldaten

43

nu. Zowel het historische als het actuele deel gaan gepaard met authentiek beeldmateriaal. Naargelang de interesse van het publiek, kan de nadruk gelegd worden op het boek (en/of het schrijven ervan), de historische context of het actuele probleem van kindsoldaten. De lezing is geschikt voor een erg gevarieerd publiek.(basis- en secundair onderwijs, volwassenen) Ook haar andere romans kunnen de basis vormen van een lezing. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

Herman Van Campenhout Herman Campenhout heeft als jeugdauteur verscheidene romans geschreven met oorlog als centraal thema. Naar aanleiding van zijn romans geeft hij lezingen over de waanzin van de concentratiekampen, de wreedheid van de oorlog, over zogenaamd 'propere' oorlogen, ... Hij vertelt het verhaal dat hij gehoord heeft in Hiroshima, en wat hij heeft horen vertellen in Mozambique. Van Campenhout besteedt tevens uitgebreid aandacht aan de verhalen die hij als kind van oud-strijders heeft vernomen. De lezingen zijn zowel gericht naar leerlingen van het basisonderwijs als naar leerlingen van de eerste 3 jaren van het secundair onderwijs. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

75-90 minuten 150 euro + verplaatsingskosten (0,30 ct/km) tafel+stoel, bord met krijt/stift [email protected] Tel. 02 269 40 39

Roger Vanhoeck Roger Vanhoeck is auteur en geeft lezingen op basis van zijn jeugdroman ‘Verboden muziek’. Deze roman handelt over de deportatie naar en het verblijf in het concentratiekamp van Auschwitz en meer specifiek over het gevangenenorkest. De lezing begint met een korte situering van het verhaal en de auteur. Daarna wordt aan de hand van muziekfragmenten en gekoppeld aan tekstfragmenten het verhaal verteld. Oorspronkelijk is deze lezing bedoeld voor jongeren vanaf 12 jaar, maar het verhaal werd ook al met succes voor een volwassen publiek gebracht. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

•

90 minuten 125 euro + verplaatsingskosten Groot projectiescherm, VHS-speler, micro (enkel bij grote groepen), zaal die verduisterd kan worden [email protected] 03 828 59 10 www.alinesax.be

75-80 minuten 75 euro voor 25 aanwezigen, indien meer: prijs overeen te komen bord met kleurkrijt of flip-over met stiften [email protected]

Leopold Claessens Leopold Claessens vertelt over zijn ervaringen in verschillende Duitse kampen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zijn verhaal heeft een bijzondere band met Antwerpen aangezien hij in Dora gedwongen werd mee te werken in de ondergrondse tunnels waar de V1 en V2-bommen geproduceerd werden die achteraf onder meer op Antwerpen gegooid zijn. Niettegenstaande zijn hoge leeftijd en het persoonlijke drama is hij een erg gedreven verteller die de laatste jaren in verschillende scholen zijn verhaal gedaan heeft. Duur: Prijs: Materiaal: Contact:

2 uur enkel onkostenvergoeding eventueel microfoon 03 219 09 70

44

Lijst tentoonstellingen WO I

•

Edidi-C, Cenothaph 14-18 De fotoreeks Cenotaph 14-18 getuigt in 96 zwart-wit foto’s van de oorlogskerkhoven en grafmonumenten die verspreid liggen over het Westelijk front, van de Belgische kust tot aan de Zwitserse grens. Het is een visuele voorstelling van de manier waarop het Gemenebest en de Amerikaanse, Duitse, Franse en Belgische strijdkrachten hun menselijke offers van de Groote Oorlog gedenken. De foto’s worden gepresenteerd in een soort van lichtbakken wat een bijzondere sfeer creëert. Daarnaast wordt nog een reeks foto’s in kaders opgehangen. Het is tevens mogelijk de fototentoonstelling te combineren met een aantal schilderijen over het thema van de Groote Oorlog. De kostprijs van een tentoonstelling bedraagt 500 euro (incl. BTW). In deze prijs zijn transport, opstellen en afbreken, verlengsnoeren en verlichting inbegrepen. De verzekering van de tentoongestelde werken, het drukwerk (brochures, affiches, uitnodigingen) en een eventuele receptie moeten apart geregeld worden. Edidi-C Hans Bart Van Impe Elsbosstraat 11 9200 Dendermonde [email protected] www.edidi-c.com/nl/cenotaph_14-18_nl.html

•

Jeugd en Vrede vzw heeft een ruim aanbod van tentoonstellingen die gehuurd kunnen worden (kindsoldaten, vluchtelingen, genocide, wereldoorlogen, …). Deze tentoonstellingen, gericht op de jeugd, zijn veelal voorzien van educatief materiaal waarmee kinderen aan de slag kunnen. Jeugd en Vrede staat in voor de opbouw en de afbraak van de tentoonstelling. Huurprijzen vindt men op de website of in de catalogus. Jeugd en Vrede vzw Kon. Astridlaan 160 2800 Mechelen Tel. 015/43 56 96 Fax. 015/43 56 97 [email protected] www.jeugdenvrede.be

•

curieus vzw is een autonome, progressieve organisatie die actief is op het terrein van het sociaal-cultureel volwassenenwerk. Ze organiseren sociaal-culturele activiteiten met een lage drempel voor een ruim en divers doelpubliek. Gaandeweg heeft deze organisatie zich ook gespecialiseerd in het bouwen van educatieve tentoonstellingen over diverse maatschappelijke thema’s. Op de website vindt u onder aanbod een overzicht van de uitleenbare tentoonstellingen met de nodige praktische gegevens. Oorlog en vrede komen daarbij ruim aan bod. Het is ook deze organisatie die in Vlaanderen de reizende tentoonstelling van de Anne Frank stichting inricht. (zie hoger) curieus vzw Nationaal Secretariaat Agoragalerij Grasmarkt 105/41 1000 Brussel Tel 02 552 02 86 Fax 02 552 02 89 [email protected] www.curieus.be

45

•

Vluchtelingenwerk Vlaanderen: Vluchten is van alle tijden In 2005 werkte de vrijwilligersgroep AZIZ uit Zemst een tentoonstelling over oorlogsvluchtelingen uit. Vluchtelingenwerk Vlaanderen was onder de indruk en vroeg of ze de tentoonstelling verder mocht verspreiden. Verschillende panelen zijn ondertussen aangepast zodat de tentoonstelling vandaag nog steeds actueel is. Via zwartwitfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog, foto’s van vluchtelingen vandaag, tekstpanelen en een kortfilm kan u meevoelen met het vluchtverhaal van miljoenen mensen in de wereld. www.vluchtelingenwerk.be/kiosk/tentoonstelling.php info: 02 274 00 32 of [email protected] Vluchtelingenwerk Vlaanderen Gaucheretstraat 164 1030 Brussel Tel 02 274 00 20 Fax 02 201 03 76

•

De vzw Auschwitz in Gedachtenis beschikt over een rondreizende tentoonstelling getiteld: De concentratiekampen en vernietigingspolitiek van de nazi's in hun historische context 1914-1945. De tentoonstelling is zuiver didactisch en pedagogisch en bevat een tweehonderdvijftigtal documenten en onderschriften die handelen over de belangrijkste momenten van de hedendaagse geschiedenis. De documenten en legenden verwijzen naar de veelheid van oorzaken en de historische complexiteit die uiteindelijk hebben geleid tot een van de grootste catastrofen in de geschiedenis van de 20e eeuw: de nazi-concentratiekampen en –volkerenmoord. www.auschwitz.be info: 02 512 79 98 of [email protected] Huidevettersstraat 65 B - 1000 Brussel Tel 02 512 79 98 Fax 02 512 58 84 [email protected]

46

Lijst groepen Al de onderstaande groepen zijn gecontacteerd door het Vredescentrum vooraleer ze opgenomen werden in deze map. •

WO I

Les Voix Perdues www.lesvoixperdues.be/ Les Voix Perdues is een a capella kwartet, dat liefst akoestisch optreedt (zonder zangmicro's), maar indien gewenst of noodzakelijk perfect mét kan uitvoeren. De groep heeft een programma van WO I liederen, dat indien gewenst kan worden aangevuld met (eigen) poëzie en proza. De sfeer van het programma is intens, gevoelig en krachtig. Les Voix Perdues hebben een jarenlange traditie van zingen rond oorlog en vrede. In samenwerking met jeugdschrijfster Aline Sax en historicus Peter Hoste maakten ze tevens een theaterproductie rond het thema van de Eerste Wereldoorlog. Het kwartet zingt uitsluitend voor een zittend en luisterend publiek, de muziek is te fragiel voor recepties of ‘walking diners’... Prijs: Contact:

WO I

•

400 euro (zonder zanginstallatie) [email protected]

Démi-sec / Dirk Poel www.demi-sec.be/ Deze 3 muzikanten uit het Antwerpse brengen een gevarieerd programma instrumentale muziek uit het begin van de 20ste eeuw op gitaar, klarinet en contrabas. Swingend & meeslepend. Zij spelen bij voorkeur akoestisch, zowel op 'n podium als tussen het publiek. Voor het aspect "feest" bij een viering zit je bij hen zeker goed . Je kan hen ook met één van hun zangeressen vragen. Daarmee brengen ze drie verschillende stijlen. Kijk daarvoor op hun website bij ‘onze andere producties. In het Vredescentrum bewezen ze reeds hun kwaliteit, zowel tijdens een luisterconcert (in combinatie met enkele toespraken) als op de receptie nadien. Verzoeknummers zijn steeds mogelijk. Prijs :

Contact:

WO I

•

De prijs is afhankelijk van de gevraagde combinatie. Trio: 780 euro all-in voor avondvullend programma (3 u). Een korter programma is tevens mogelijk: 680 euro all-in. [email protected] of via de website

Karel Vingerhoets www.hettheatervolk.be/ Acteur Karel Vingerhoets herkent men van TV, maar ook van zijn jaren op de planken én zijn vertellingen (onder andere in samenwerking met ATV). Hiervoor neemt hij dikwijls accordeonist Bernard Van Lent mee. Het kan natuurlijk ook met andere muzikanten! Zo trad hij vorig jaar op met Koen De Cauter en Jopie Jonkers. Uit zijn rijk repertorium kiest hij op uw verzoek enkele verhalen die aansluiten op het thema WO I. Het samenstellen van een avondvullend programma met proza, poëzie en muziek is ook aan hem besteed. Prijs: Contact:

Ook hier is de prijs afhankelijk van de specifieke invulling. tel.: 03/289.09.78 [email protected]

47

WO I

•

Ariadne Van den Brande www.ariadne-van-den-brande.be Speciaal voor haar vertaalden de dichters Benno Barnard, Koen Stassijns en Geert van Istendael een aantal chansons naar het Nederlands. Vanuit haar thuisstad Antwerpen trekt ze naar diverse festivals met haar versie van Jazzstandards, evergreens, Franse chansons, Duitse en Engelse oorlogsliederen. Het maken van een specifiek programma, zoals voor 90 jaar Wapenstilstand, is een kolfje naar haar hand ! Dat zagen we reeds enkele keren in het Vredescentrum, o.a. met begeleiding door Jokke Schreurs. Prijs:

Contact: •

WO I

Overeen te komen. Een avondvullend programma met drie muzikanten of enkele, raak gekozen liederen, solo gebracht tussen de verschillende lezingen en toespraken? De prijs is m.a.w. afhankelijk van de invulling. [email protected]

Jokke Schreurs www.jokkeschreurs.be Sologitarist, uit de lijn van Django Reinhart en één van onze topgitaristen. Met zijn intimistische stukjes past hij, bijvoorbeeld, uitstekend als tussenspel bij verschillende toespraken of in combinatie met voor dracht. Dan vertolkt hij op sublieme wijze composities van Django Reinhardt, Kurt Weill, Brel en van zichzelf. Voor 90 jaar Wapenstilstand weet hij de juiste nummers te kiezen. Hij treed ook op met z'n eigen trio, Sam Stuyck op gitaar en Ben Feas op contrabas, of in combinatie met een van zijn talrijke connecties. Bekend is hij onder meer door zijn samenwerking met Warre Borgmans, acteur -verteller. Hij deelt ook het podium met zangeres Ariadne Van den Brande. Prijs: Contact:

•

WO I

Afhankelijk van het programma en het aantal muzikanten . 0472 43 13 65 en [email protected] . Jokke is een druk bezet man, hij hangt dus niet altijd aan zijn pc of gsm.

Catherine Delasalle www.catherinedelasalle.be Begonnen in Parijs, groot geworden in Vlaanderen. Ze is een zachte, krachtige dame! Zij stond op het podium naast zangers als Dirk Van Esbroeck, maar is ook solo zeer beslagen. Poëzie en Chanson zijn haar grote liefde. Catherine is meertalig, maar heeft echter wel in hoofdzaak een Franstalige repertorium. Voor uw project kiest ze een gepaste begeleider(s) uit. Dat kan Hendrik Braeckman zijn, maar zij trad ook jaren op met Koen De Cauter of Philippe Thuriot. Neem zeker eens een kijkje op haar website. Prijs: Contact:

WO I

•

Afhankelijk van de gekozen formule. via de website, maar je mag haar ook rechtstreeks mailen via [email protected]

Kotjesvolk Deze groep is afkomstig uit de Westhoek en heeft een volledig repertoire rond WO I. Een optreden van Kotjesvolk is voor een luisterend publiek, temeer omdat de liederen afgewisseld worden met vertellingen, brieven, dagboekfragmenten, e.d. Prijs: Contact:

300 euro + verplaatsingskosten (25ct/km) [email protected]

48

•

WO I

Les Liseuses Fabuleuses www.lesliseusesfabuleuses.be Les Liseuses is een stemmenclub uit Antwerpen. Al jaar en dag brengen ze literaire animatie op alle woordvriendelijke plaatsen. Met positieve en lichtvoetige taal willen ze hun blije boodschap verkondigen: poëzie is compact geluk. Bij voorkeur combineren ze literatuur met muziek en beeldende kunsten. In het kader van 90 jaar Wapenstilstand bieden ze hun literaire verkenningstocht langs vredessymbolen aan. Van Majoor John Mc Crae tot Pablo Neruda en Ouche de Saint-Lala: dichters en schrijvers hebben zich altijd graag gebogen over het thema vrede. Een harpiste zorgt voor muzikale vleugels. Samen met – of los van de literaire verkenningstocht kunt u een poëtische vredesinstallatie huren: een collectie van 300 witte vlaggetjes, beschreven en beschilderd met vredesteksten. Prijs:

Duur: •

Lezing + harpmuziek: Lezing zonder muziek: Installatie: wknd week Lezing + harpmuziek:

300 euro + verplaatsingskosten (0,35 150 euro + verplaatsingskosten (0,35 350 euro + verplaatsingskosten (0,35 550 euro + verplaatsingskosten (0,35 60 minuten of 2 x 30 minuten

ct/km) ct/km) ct/km) ct/km)

Hei Pasoep! www.heipasoep.be De zang- en muziekgroep Hei Pasoep! ontstond in 1976. Ooit gestart vanuit de "politieke werkgroep" van Jeugdclub Sorm te Deurne wou die, door het zingen van geëngageerde liederen, op een creatieve manier uitdrukking geven aan zijn ongenoegen tegenover onrechtvaardigheid in de wereld. Hei Pasoep wil hiermee niet de "goede boodschap" verkondigen, noch zich vergelijken met groepen die aan politieke actie doen. Het koor vindt het echter belangrijk de strijdcultuur mee te verspreiden. Ze confronteert haar publiek met de idealen en de culturele eigenheid van volkeren in verdrukking. Prijs: Zaal: Contact:

•

500 euro alles inbegrepen minstens 70 m², bezetting van +- 80 man [email protected] t.a.v. Kristel Verrelst

Hilde Frateur – Mens, Milieu, Muziek http://amazonemmm.be Het vredeslied van Hilde Frateur wordt al in tien talen gezongen en reist de wereld rond op haar cd "Stad". Hilde Frateur reist zelf ook met haar muzikanten van stad tot stad voor optredens voor vrede, dikwijls vooraf gegaan door workshops. Ze brengt een meertalig repertoire of haar eigen liederen steeds met een knipoog naar andere culturen. Met begeleiding van accordeon en ukulele, of met extra muzikanten kan je haar vragen in verschillende formaties. Ze richt zich op verschillende doelgroepen, gaande van de allerkleinsten tot senioren. Bij Kleur Bekennen kan je als school subsidies aanvragen voor een project met Hilde Frateur. Prijs: Contact:

•

Afhankelijk van de gevraagde formatie, de prijzen variëren van 160 tot 400 euro. 0476 60 05 74 of [email protected]

Bart Van Istendael Hou je het liever Klassiek? Met violen en zo? Dan vind je wellicht goede muzikanten in de plaatselijke muziekacademie, maar je kan hiervoor ook Bart Van Istendael contacteren. Of een van zijn talrijke collega's. Bart kent u misschien van het Fidelio Strijkkwartet, het altviolenkwartet ‘Alter Ego’ of uit De Filharmonie van

49

Philippe Herreweghe. Hij maakt echter ook uit deel uit van Brise l'Ame, een groep met 'intimistische wereldkamerfolk'. Aan hem kan je met een gerust gemoed het samenstellen van een aangepast programma overlaten. Opgebouwd rond enkele sprekers uit de gemeente of met voordracht of zang, louter instrumentaal,... Prijs: Contact : •

Afhankelijk van de formule. [email protected]

Persephone Vrouwenkoor www.persephonevk.org Het vrouwenkoor Persephone werd in 1988 opgericht door dirigente Nicole Everaerts en is gevestigd te Wilrijk. Het koor bestaat uit een dertigtal leden en brengt profane en religieuze koormuziek uit alle stijlperiodes. De voorkeur gaat uit naar romantische en hedendaagse composities. Van het koor worden vooral de homogene koorklank, de expressiviteit en de stijlvolle interpretatie gewaardeerd. Persephone werkt regelmatig samen met gerenommeerde solisten en muzikanten. Prijs: Duur: Zaal/materiaal: Contact:

•

400 euro + honorarium pianist 60 minuten podium met 3 niveaus, piano, kleedkamer, geluidsinstallatie Lea Van Hoecke 03 385 16 67 of [email protected]

Tine Ruysschaert – Jo Decaluwe Mijn kleine Oorlog www.tineruysschaert.be/Mijn%20kleine%20oorlog.htm In "Mijn Kleine Oorlog" beschrijft Louis Paul Boon zijn ervaringen als soldaat in de Tweede Wereldoorlog. Het is een hartverscheurend verhaal waarin woede over de martelingen, over overlopers, de bombardementen en laffe generaals en officieren de leidraad vormen. Dit verhaal, geschreven door een idealist die weigerde onverschillig te zijn over de oorlog, wordt gespeeld door Tine Ruysschaert en Jo Decaluwe, twee acteurs die het woordtheater kennen als geen ander. Prijs:

Contact:

•

1200 euro, excl. auteursrecht Deze productie werd opgenomen in het aanbod "Podium" voor Cultuurspreiding van het Ministerie van Volksontwikkeling. Hierdoor kan u tot max. 400 Euro terugvorderen op de uitkoopsom! Peter Mariën Progmar promotie-planning-events 0485 28 20 27 [email protected]

Patrick Heyte – Filip Haeyaert De Reis – historische verteltheater gelardeerd met fijne muziek www.bonebookings.be/performers/De-Reis De getuigenis van één van de weinige 'gelukkigen' die de holocaust overleefden, herwerkt tot theatervorm. Al schieten woorden te kort voor deze gruwel, dergelijke voorstellingen zijn niet overbodig, en zullen dat nooit worden. Een aanrader ook voor alle leerlingen van de derde graad secundair onderwijs (Nederlands, godsdienst, geschiedenis, PAV, ...). Ook de muziek wor dt live gespeeld en gezongen. Winnaar vakjuryprijs én publieksprijs theaterhappening Open Doek. Deze voorstelling is geschikt voor zalen tot ongeveer 200 personen. Tekst: Patrick Heyte Muziek: Filip Haeyaert Prijs: Duur:

550 euro (all in) 70 minuten

50

Materiaal:

Contact:

•

aansluiting voor gitaar en headset cd-speler 1 zangmicrofoon + statief en degelijke versterking 2 posities moeten kunnen belicht worden, spots moeten aan en uit kunnen tijdens de voorstelling Beamer en scherm worden meegebracht, graag een seintje indien dit onnodig is. Bob Van Muylder Bone Bookings Rode Kruisstraat 10 2870 Puurs 03/298.03.08 0485/46.47.65 [email protected]

Uitgezonderd Het onderzoek Een voorstelling van Uitgezonderd over de gruwelijkheden van de Holocaust, verteld vanuit getuigenissen over het concentratiekamp van Auschwitz. Basis voor deze voorstelling zijn de Frankfurt-processen van begin jaren ’60, waar een aantal grote Nazi-kopstukken terechtgesteld werden die in ’45 door de mazen van het net waren geglipt, maar wel degelijk misdaden tegen de mensheid hadden begaan. Het opmerkelijke van dit proces was dat getuigen, overlevenden dus, hun verhaal mochten doen. Voor het eerst in twintig jaar spraken ze openlijk spreken over hun ervaring in het concentratiekamp. Ze vonden bovendien de moed om oog in oog te staan met de beklaagden en tegen hen te getuigen. Prijs:

Duur: Materiaal:

Contact:

895 euro (all-in, ook begeleidend materiaal voor leerkrachten en leerlingen) Auteursrechten en verplaatsingskosten evenwel niet inbegrepen 60 minuten, zonder pauze speelvlak van minimum 8mx4m Verduisterde zaal noodzakelijk (er wordt met projecties gewerkt) Podium niet nodig Geluids- en lichtinstallaties worden meegebracht Bob Jennes Heikant 116 9240 Zele 0473 66 12 41 www.uitgezonderd.be

51

Lijst educatieve pakketten Het Vredescentrum beschikt over een databank met educatieve pakketten van verschillende organisaties in België en Nederland die vrede en oorlog behandelen. Voor specifieke of algemene vragen hieromtrent kan steeds met ons contact opgenomen worden. Hieronder bieden we een lijst aan met relevante pakketten om de Wapenstilstand te herdenken. De meeste van deze pakketten liggen ter inzage in het Vredescentrum.

WO I

Eerste Wereldoorlog •

In Flanders Fields De Groote Oorlog, het verhaal van 15 oorlogsgetuigen, boek met interactieve cdrom. Een rijk geïllustreerd informatief boek met interactieve cd-rom voor jong en oud met persoonlijke getuigenissen van 15 heel verschillende en heel gewone mensen. Hoe was het om te leven tijdens de Eerste Wereldoorlog? Wat waren de gevolgen van de oorlog voor de Westhoek en de mensen die er probeerden te overleven? Deze uitgave geeft op een heldere en bevattelijke manier antwoord op deze en vele andere vragen. Vanaf 12 jaar 19,95 euro Te bestellen bij uitgeverij Lannoo. Educatief pakket hoger middelbaar onderwijs Dit pakket is in de eerste plaats bedoeld om een klasbezoek aan het In Flanders Fields Museum (IFF) te Ieper en de Westhoek voor te bereiden, maar bevat eveneens enkele werkbladen. Inhoud: • Toelichting bij het IFF • Een inleiding tot de ‘Groote Oorlog’ • Een klasbezoek aan het IFF: praktisch • Oorlog en vrede buiten het IFF: handleidingen voor bezoeken aan begraafplaatsen en tips voor een daguitstap • Extra informatie rond het IFF • Werkbladen • Reservatieformulier Pakket te downloaden op www.inflandersfields.be De kijkkast van Kobe, educatief pakket voor leerlingen van 8 tot 12 jaar. Met dit boek en de bijbehorende workshop (3 uur) is het de bedoeling het museum ook interessant en toegankelijk te maken voor jongere kinderen. 8 euro p.p. (incl. museumbezoek en 1 boek ‘ Kijkkast van Kobe’) Reservatie en meer informatie: www.inflandersfields.be – [email protected]

•

Jeugd en Vrede De Groote Oorlog herdenken, posterset met infoboekje en didactische handleiding. 15 euro Verkrijgbaar in het Vredescentrum en bij Jeugd en Vrede. Ik droomde ervan soldaat te worden – 11 november anders bekeken. Affiches met brieven van en naar het front, plus didactische tips. Tekst en poëzie door Heide Boonen, winnares Interprovinciale Prijs voor Letterkunde 2003 voor kinderliteratuur. Ideaal om te gebruiken in de lessen Nederlands. Vanaf 12 jaar Affichereeks te bestellen bij Jeugd en Vrede, de werkmap kan gratis gedownload worden op www.jeugdenvrede.be .

52

Eén dag Eerste Wereldoorlog, vredesreis en infomap. Er kan een keuze gemaakt worden uit verschillende modules: • Tyne Cot Passendale en Ieper • Poperinge…tussen hemel en hel • Frontstad Diksmuide • Kindsoldaten • De Mijnenslag • Frontstad Nieuwpoort Een begeleider van Jeugd en Vrede verzorgt de volledige reis. 150 euro voor het gehele pakket: voorbereiding reis, reserveringen musea/eetgelegenheid, begeleider gedurende de hele reis, infomap met achtergrondinformatie voor de begeleider Vanaf 12 jaar Documenten (deelnemersmap en infomap begeleiders) te bestellen of te downloaden op www.jeugdenvrede.be •

Talbot House Talbot Times, Engelstalig krantje. Een Engelstalig krantje vol nieuws over Poperinge en Talbot House in oorlogstijd. Uitstekend geschikt voor een geanimeerd lesuurtje taalonderwijs. 2 euro Te bestellen op www.talbothouse.be

•

Instituut voor Veteranen- Nationaal Instituut voor Oorlogsinvaliden, Oud-Strijders en Oorlogsslachtoffers Te Jong, pedagogisch dossier dat stilstaat bij oorlog en democratie. Het dossier is opgesteld ter gelegenheid van de 90ste verjaardag van de Wapenstilstand. Er worden aanzetten gegeven om in klas- of schoolverband een project rond de herdenking te starten. Het bevat bovendien een reeks interessante adressen om een historisch-biografisch onderzoek tot een goed einde te brengen. Aan het dossier is een wedstrijd verbonden. Werkjes die resulteren uit de projecten kunnen ingestuurd worden bij het IV-NIOOO vóór 28 november 2008. De winnaars maken kans op een unieke ervaring in de Westhoek. De wedstrijd is zowel gericht op leerlingen van het lager en het middelbaar onderwijs. (zie p.21 en bijlage) Te verkrijgen bij: [email protected] of bij het Vredescentrum.

•

Anywize De Eerste Wereldoorlog, van jaar tot jaar is een ICT-lessenreeks waarin leerlingen uitgebreid geïnformeerd worden over de achtergronden en de gruwelen van de Grote Oorlog. 12 lesuren 3de graad basisonderwijs, 1ste graad secundair onderwijs Te downloaden op www.anywize.net

•

Memorial Museum Passchendaele 1917 Educatief pakket Het Memorial Museum Passchendaele 1917 ontwikkelde een educatief pakket rond de Eerste Wereldoorlog om in combinatie met een museumbezoek te gebruiken. Ook zonder een museumbezoek is het pakket zeer nuttig. Het pakket bestaat uit vier onderdelen: o Didactische handleiding: te gebruiken door de leerkracht in de klas als achtergrond voor een les(senreeks) over de Eerste Wereldoorlog, met werkblaadjes voor de leerlingen. o Museumhandleiding: voor de begeleiding van het museumbezoek, eventueel ook als voorbereiding, met werkblaadjes voor de leerlingen.

53

o o

Modules: à la carte sites kiezen, met werkblaadjes voor de leerlingen. Educatieve koffer: ontleenbare koffer met tastbare voorwerpen, ontwikkeld voor het lager onderwijs.

Voor meer informatie: www.passchendaele.be

Tweede Wereldoorlog •

Vredescentrum van de Provincie en de Stad Antwerpen Rebecca R, stripverhaal + pedagogische brochure. Het verhaal speelt zich grotendeels af in Antwerpen en omgeving tijdens de Tweede Wereldoorlog. De hoofdfiguren Senne en Sanne komen in aanraking met de gekende elementen van de bezette stad: de nazi’s, de jodenvervolging en –deportatie, het verzet etc. Tevens leren ze de Joodse cultuur en gebruiken kennen. Het verhaal toont ook hoe mensen van hier zich solidair tonen met de vervolgde Joden en hoe ze hen bescherming aanbieden. Vanaf 10 jaar Stripverhaal 4,50 euro Pedagogische brochure 10,50 euro Verkrijgbaar in het Vredescentrum en bij Jeugd en Vrede

•

Lerende Stad V-bommen op Antwerpen. Educatieve wandeling en bronnenmateriaal. 13 oktober 1944. Antwerpen werd opgeschrikt door een zware ontploffing. De eerste V-bom viel op het grondgebied van de stad Antwerpen. Een donkere periode in de geschiedenis van Antwerpen brak aan. In 2004, 60 jaar later, gaf Lerende Stad een brochure uit met een educatieve wandeling en bronnenmateriaal om het de leerkrachten gemakkelijker te maken deze periode tot leven te brengen. Deze brochure heeft het secundair onderwijs als doelgroep. Een papieren versie is gratis verkrijgbaar in het Vredescentrum of elektronisch via [email protected]

•

Sint-Aloysiuscollege Menen Niet Opnieuw, cd-rom bij het gelijknamige boek. Deze cd-rom bevat achtergrondinformatie en lespakketten bij het boek Niet opnieuw. (zie p. 20) De lespakketten zijn bedoeld voor verschillende vakken: gedragswetenschappen, geschiedenis, Nederlands, plastische opvoeding en een vakoverschrijdend project. 3de graad secundair onderwijs 7,50 euro Te bestellen bij uitgeverij EPO

•

Anne Frank-stichting Anne-Frankkrant, krantje + didactische handleiding, 10-14 jaar. De ontdekking, stripverhaal De zoektocht, stripverhaal Antisemitisme – oude en nieuwe vooroordelen, lessenreeks, secundair onderwijs Dit is slechts een greep uit het aanbod. Op de website www.annefrank.org is heel wat meer te vinden en te bestellen.

54

•

Auschwitz-stichting Kleine Simon, boek en voorstellen tot pedagogische verwerking voor lager onderwijs . Overzichtskaarten Kaart van Auschwitz en zijn bijkampen Kaart met aanduiding van waaruit de konvooien naar Auschwitz vertrokken Kaart van de voornaamste concentratie- en uitroeiingkampen Kaart van het kampcomplex Auschwitz Kaart: Vervolging van Roma en Sinti Concentratiekampen, internetles (lesvoorbereiding Mario Smeets) Pedagogisch Dossier van de Auschwitz Sticht ing Zal jij er nog zijn? Werkboekje voor lager onderwijs . Verder zijn er nog suggesties m.b.t. jeugdliteratuur in verband met de jodenvervolging.

Andere conflicten •

Jeugd en Vrede Kom vanavond met verhalen, verhalenboek, handleiding en map. Unieke verzameling van ongeveer 80 Europese romanfragmenten, gedichten, verhalen en bladzijden uit prentenboeken en stripverhalen, over oorlog in de wereld. Vanaf 8 jaar Pakketprijs 55 euro Te bestellen op www.jeugdenvrede.be Nooit meer oorlog, vredesreis en infomap. Ook bij deze vredesreis kan een keuze gemaakt worden tussen verschillende modules. o Van oorlog tot vrede: Kamp van Beverlo o Sporen van oorlog: WO I en WO II o De vredessoldaat: oefenterrein van en ontmoeting met VN-soldaten o Gevaar: gevaren van explosieven en opruimen van mijnen o Samen sterk: teamopdracht op oefenterrein VN-blauwhelmen o Een zee van kruisjes: Duits Militair Kerkhof Vanaf 12 jaar Een gids/begeleider van Jeugd en Vrede verzorgt de volledige reis. 195 euro voor het gehele pakket: voorbereiding reis, reserveringen, begeleider gedurende de hele reis, extra gids in museum, inkomgelden voor museum, picknickplaats, infomap met achtergrondinformatie voor begeleider. Reserveren kan enkel telefonisch: 015/ 43 56 96 Buzzerspel, educatief spel over oorlog en vrede. Een leerrijk gezelschapsspel dat de spelers meetroont op ontdekkingstocht doorheen de, niet altijd even vreedzame, geschiedenis van de mensheid. 100 vraagkaarten stellen de kennis van de deelnemers op de proef. Hoe groot (of klein) was Napoleon? Wie was Mata Hari? Hoe brak de Eerste Wereldoorlog uit? De speler die parate kennis weet te combineren met de nodige durf en een flinke snuif geluk wordt gegarandeerd de winnaar. Het spel is gemaakt voor zes (groepjes) spelers en is een initiatief in het kader van de Vlaamse Vredesweek 2004. Vanaf 9 jaar Gratis te ontlenen bij Jeugd en Vrede of 23,50 euro aankoopprijs.

55

•

Centrum voor mondiaal onderwijs Het CMO biedt leerkrachten en leerlingen ondersteuning in het kader van mondiale vorming. Oorlog en vrede nemen een belangrijke plaats in. Op de website vind je heel wat informatie en leermiddelen m.b.t. actuele conflicten. Per expresse Per expresse heeft de bedoeling jongeren een beter zicht te geven op het wereldnieuws. Nieuwsfeiten worden in een context geplaatst en er worden verbanden gelegd tussen het dagelijks leven van de jongeren hier en de gebeurtenissen elders op de wereld. Men probeert in te pikken op actuele gebeurtenissen en wereldvraagstukken. Er zijn uitgaven gewijd aan de Balkanoorlog, het Israëlisch Palestijns conflict en de oorlog in Irak. Bij elke leskrant zitten werkbladen en een docentenhandleiding. De handleiding bevat meer achtergrondinformatie en een aantal lessuggesties. 7,50 euro/stuk Van 10-15 jaar Voor meer info www.cmo.nl Conflict courant Jongeren van het hoger middelbaar onderwijs kunnen aan de slag met Conflict Courant . Elke editie van deze leskrant behandelt een gewapend conflict en bevat werkbladen en een docentenhandleiding. Ter aanvulling kan men online de conflictendatabank en extra artikels consulteren. De werkbladen en de docentenhandleiding kunnen gratis gedownload worden op de website www.cmo.nl . Vanaf 16 jaar Voor meer info www.cmo.nl

56

Lijst Forten •

Fort Wommelgem Elke laatste zaterdag van de maand om 14 uur, met uitzondering van de maand december, worden er in het fort van Wommelgem historische wandelingen van 1,5 à 2 uur georganiseerd. Groepsbezoeken kunnen aangevraagd worden bij het Gemeentebestuur van Wommelgem. Historische rondleidingen gaan langs het officierengebouw, de wallen, de donkere gangen van caponnières en hoofdfront gebouw, hoofdingang, een klim naar het dak van het binnenfort met panoramisch zicht op Antwerpen. Inhoudelijk wordt verteld over ontwerpconcepten van het fort, de begrippen van vestingbouwkunde en de evolutie van geschut en verdedigingstechnieken. De vzw Vriendenkring Fort-II beheert een deel van - het afgesloten gedeelte - van het fort. Zij hebben in het hoofdfrontgebouw een WO I en WO II museum opgericht, naast een heringerichte troepkamer. Tevens is er een gang met antieke artilleriestukken. Al deze zaken kunnen in combinatie met een wandeling bezocht worden, al dan niet gecombineerd met een bezoek aan de "fortkroeg"". Het fort heeft, naar aanleiding van 90 jaar Wapenstilstand, een werkgroep opgestart. In overleg met mensen uit het onderwijs zal deze onderzoeken hoe in het kader van de herdenking een speciaal programma opgesteld kan worden dat aansluit bij de leerplannen. Adres:

Contact: Website: •

Fort II Fort II straat 2160 Wommelgem Gemeentebestuur Wommelgem Kaakstraat 2 2160 Wommelgem Marcel Gevers, [email protected] van ‘Gidsen-Fort II’ www.wommelgem.be/varia/fort2/fort2.htm

Fort Liezele Fort Liezele is het best bewaarde fort van de fortengordel rond Antwerpen. Ze beschikken over een heel breed aanbod: In het fort worden schoolrondleidingen georganiseerd die handelen over de Eerste Wereldoorlog. Een aantal gidsen komt uit het onderwijs en heeft de nodige ervaring om de materie over te brengen. De nadruk wordt gelegd op het feit dat de versterking ooit gebouwd werd om net géén oorlog te hebben, niet om hem te voeren. Naast de diverse historische lokalen die de site bezit, beschikt het fort over een multimedia-presentatie en een museum met kledij en voorwerpen uit de periode waarin het fort militair in gebruik was. Voor specifieke informatie kan contact opgenomen worden met dhr. Leo Pelgrims die de meeste schoolrondleidingen voor z'n rekening neemt. Er bestaat overigens een volledig uitgewerkt educatief project (dagprogramma) voor scholen, maar wegens gebrek aan vrijwilligers is dit nog niet van de grond gekomen. Voor scholen is er een ruimte om eventueel te lunchen; drankafname ter plaatse is wel verplicht. In het fort treedt ook regelmatig een groep op die de geschiedenis weer tot leven brengt met authentieke kostuums en wapens. Meestal wordt zo’n optreden gekoppeld aan een evenement. Een voorstelling op verplaatsing behoort ook tot de mogelijkheden, maar hier wordt steeds een selectie gemaakt omwille van de grote

57

vraag. Het eventueel betrekken op scholen kan overwogen worden, maar tot nu toe is die vraag nog niet aan de orde geweest. Adres:

Telefoon: E-mail: Contact:

Website: •

Fort Liezele Fortbaan 2 2870 Puurs 03 890 76 18 [email protected] Marc Van Riet [email protected] of 03 889 62 81 voor de schoolrondleidingen www.fortliezele.be

Fort Mortsel Ook in het fort van Mortsel worden geleide wandelingen ingericht. Het verhaal van de gidsen begint iets vroeger dan de Eerste Wereldoorlog en vertelt gans de geschiedenis van toen tot op de dag van vandaag. De twee wereldoorlogen worden daarbij aangehaald, maar maken uiteindelijk maar een onderdeel uit van het ganse pakket. Ook scholen kunnen deelnemen aan de wandelingen. Een standaardwandeling duurt ongeveer 2 uur. Indien de groep groter is dan 30 personen, worden twee gidsen ingeschakeld. In het fort is bovendien een bibliotheek aanwezig met werken omtrent forten en verdedigingswerken. Studenten kunnen er informatie komen opzoeken. Een brochure met uitgebreide (achtergrond)informatie getiteld ‘Verleden en toekomst Fort 4’ en een flyer m.b.t. de rondleidingen kunnen geraadpleegd worden op de website. www.mortsel.be/productgroep/1574/default.aspx?_vs=0_N&id=3938&pg=5022 Adres:

E-mail: Contact: Website:

•

Fort IV Fortstraat 100 2640 Mortsel [email protected] Paul Pauwels www.mortsel.be/FORT4/2987/default.aspx?id=3938 Bij publicaties en informatie op deze pagina: uitgebreide brochure ‘Verleden en toekomst Fort 4’ en flyer rondleidingen.

Fort Kessel Voor het fort van Kessel bestaan twee educatieve pakketten. Elk pakket bestaat uit een lerarenmap met taakbladen, oplossingen en een cd-rom, plus 25 boekjes voor de leerlingen. Het pakket voor de lagere graad van het basisonderwijs beschrijft de voorbereidingen voor de oorlog, de gevolgen voor de bevolking in onze streek en de gevechten rond de forten in onze streek. Verder zijn er getuigenissen opgenomen van Belgische en Duitse soldaten die de oorlog aan de lijve ondervonden. Een dagboek somt chronologisch alle belangrijke data op van het begin van de Eerste Wereldoorlog tot en met de terugtrekking van het leger achter de IJzer. Er wordt tevens stilgestaan bij de burgerslachtoffers tijdens WO I . Prijs: 155 euro In het pakket voor het secundair onderwijs wordt er nog dieper ingegaan op het oorlogsgebeuren. Beginnende bij de oorzaak van de Eerste Wereldoorlog beschrijft men aan de hand van talrijke thema’s systematisch het relaas van de Eerste Wereldoorlog. Volgende thema’s worden belicht: het oorlogsgebeuren in de streek, de loopgravenoorlog, de moderne wapens die gebruikt werden om de loopgravenoorlog te beëindigen, 11 november, in Flanders Fields, getuigenissen van soldaten die het meemaakten en de oorlogsslachtoffers. Prijs: 195 euro

58

In het fort van Kessel worden bovendien gratis rondleidingen voor scholen georganiseerd. Tijdens de rondleiding maken de leerlingen een reis doorheen de tijd, beginnende bij de bouw van het fort in 1909 tot op heden. Ze bezoeken de ondergrondse kazernes, kazematten en munitieopslagplaatsen en maken kennis met het leven van de soldaat in het fort. Bovengronds bezoeken ze de geschutskoepels en de enorme vernielingen die aan het fort zijn toegebracht in WO I . Tijdens het bezoek wordt ook de nodige aandacht geschonken aan de verschrikkingen van de oorlog, dit aan de hand van getuigenissen van soldaten die het destijds meemaakten. De verschrikkelijke vernielingen tijdens de oktoberdagen van 1914 worden getoond en men staat stil bij de oorlogsslachtoffers die op 11 november worden herdacht. Adres:

Contact:

Fort Kessel Fortstraat 2560 Kessel (Nijlen) Annelies Tack, [email protected]

59

Literatuurlijst In deze lijst worden alle boeken aangehaald in de map op een rijtje gezet. Daarnaast werd een uitgebreide jeugdbibliografie samengesteld. Consulteer voor knappe uitgaven over de Eerste Wereldoorlog ook de website van uitgeverij De Klaproos: www.deklaproos.be

Aangehaalde werken Lokaal Vredesbeleid. Ook in mijn stad/gemeente?Jeugd en Vrede vzw, 2006. www.jeugdenvrede.be/downloads/vredesbeleid_totaal.pdf Instituut Onze-Lieve-Vrouw van Vreugde te Roeselare, Kinderen in de Eerste Wereldoorlog, Tielt, Lannoo, 2000. Sint-Claracollege Arendonk, Luisteren naar het verleden, 2006 en deel 2 in 2007. School zonder Racisme en laatstejaars SAM Menen, Niet Opnieuw, Berchem, EPO, 2007. ART J. (red.) Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente?(4 delen), Gent, Stichting Mens en Cultuur, 1993-1999. ART J., VANHAUTE E. (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw, Gent, Stichting Mens en Cultuur, 2003. DE WEVER B., FRANCOIS P., Gestemd Verleden: mondelinge geschiedenis als praktijk, Brussel, Vlaams Centrum voor Volkscultuur, 2003. DUMOULIN K., VANSTEENKISTE S., VERDOODT J., Getuigen van de Grote Oorlog. Getuigenissen uit de Frontstreek, Koksijde, De Klaproos, 2001. GILS R., Een gordel van beton. De Antwerpse pantserforten, Antwerpen, 2006. LANOYE T., Niemands Land: gedichten uit de Groote Oorlog, Amsterdam, Prometheus, 2002. LANOYE T., Overkant: moderne verzen uit de Groote Oorlog, Amsterdam, Prometheus, 2004. PRIMS F. en VERBEECK M., Antwerpsch straatnamenboek: lijst van al de straatnamen op 1 januari 1938, met hun beteekenis, naamreden, oorsprong der straat en veranderingen, Antwerpen, Nederlandse Boekhandel, 1938. ROBERT J. (ed.), Schoonselhof nu! Een eigentijdse visie op de Antwerpse necropool, Erfgoedcel Antwerpen, Antwerpen, 2005. TIMMERMANS D., VAN DINTER F., Vrede herdenken: een didactische map voor leerkrachten, Brussel, Koning Boudewijnstichting, 1996. VAN CLEMEN S., Den oorlog verklaard! De Grote Oorlog in de provincie Antwerpen, Antwerpen, 2003. VAN DE WEGHE R., Geschiedenis van de Ant werpse straatnamen, Antwerpen, Mercurius, 1977VERLEYEN K., De Eerste Wereldoorlog 1914-1918: alle grote gebeurtenissen van Sarajevo tot Verdun uitgelegd aan jongeren, Tielt, Lannoo, i.s.m. In Flanders Fields, 2002. VERPLANCKE M., “ De ‘nieuwe getuigen’: een opdracht voor de toekomst” in: Bulletin 2000 / SPOREN, vzw Auschwitz in Gedachtenis, nr. 26. www.auschwitz.be

60

Jeugdliteratuur BALLEGEER J., Célines grote oorlog, Averbode, Altiora, 1994. (WO I) 14 +

BONIFAY P., PÉ F., Zoo (deel 1-3),Brussel, Dupuis, 1994-2007. (trilogie, stripverhaal, WO I)

CHIELENS W., De kijkkast van Kobe: een blik op de Eerste Wereldoorlog, Hasselt, Clavis, 2006. (WO I) 8+ (non fictie)

CHIELENS W., Het meisje van de Engelsman, Antwerpen, Standaard, 2001. (WO I) 14+

DE STERCK M., Met Huid en Haar, Amsterdam, Querido, 2004. (WO I)14+

DREESEN J., Valid, Averbode, Altiora, 1995. (ex-Joegoslavië) 12+

DREESEN J., Rook en de geur van rozen, Antwerpen, Facet, 2000. (WO I) 10+

DRIESSEN I., Gebrandmerkt, Hasselt, Clavis, 1995. (WO II) 12+

ELIAS B., Weg, Hasselt, Clavis, 2005. (Kosovo) 10+

FRANCK E., Tinka, Amsterdam, Querido, 2005. (Balkanoorlog) 9+

FOREMAN M., War Game, Mechelen, Bakermat, 2000. (WO I) 8+ (prentenboek)

HEESEN M., Sterre en Joe, Amsterdam, Querido, 1997. (WO I ) 10+

JACQUES M., Vlucht over de grens, Averbode, Altiora, 1990. (WO II) 12+ (trilogie)

JACQUES M., Licht uit, deur dicht , Averbode, Altiora, 1991. (WO II) 12+ (trilogie)

JACQUES M., De stad brandt, Averbode, Altiora, 1993. (WO II) 12+ (trilogie)

KUSTERMANS P., Oorlogsjaren, Averbode, Altiora, 1991. (WO I) 14+

KUSTERMANS P., Land in oorlog, Averbode, Altiora, 1994. (WO II) 12+

LAENEN G., Heen en terug, Tielt, Lannoo, 1999. (WO II) 14+

LANGENUS R., Het verborgen dorp, Leuven, Davidsfonds, 2000. (WO II) 12+

LEYSEN A., FOX C., KOENDERS I., Kom vanavond met verhalen. Oorlog in verhalen en gedichten, Mechelen, Bakermat, 1999. MARAIN E., Het geweer, Amsterdam, Piramide, 1999. (WO I) 12+

MARIJN J., Op de vlucht , Wielsbeke, De Eenhoorn, 2005. (WO II) 10+

61

MATTHEWS L., Tijger en Vis, Amsterdam, Pimento, 2005. actueel conflict) 9+

MORPURGO M., Oorlogspaard, Amsterdam, Ploegsma, 1993. (WO I ) 10+ (geïllustreerd verhaal)

MORPURGO M., Soldaat Peaceful, Antwerpen, Facet, 2004. (WO I) 12+

MORPURGO M., Het allermooiste kerstgeschenk, Antwerpen, Facet, 2005. (WO I) 7+ (prentenboek)

RAPOYE M.R., De krullenjongen, Tielt, Lannoo, 1999. (WO I) 10+

ROOD L., De ogen van de condor, Amsterdam, Leopold, 2007. (Colombia) 14+

ROUFFA M., MARVANO, Ver van Ieper, Antwerpen, Facet, 2000. (WO I)12+ SAX A., Mist over het strand, Amsterdam, Clavis, 2001. (WO II) 12+

SAX A., Geen stap terug, Amsterdam, Clavis, 2005. (WO II) 14+

SAX A., De gebroken harp, Amsterdam, Clavis, 2004. (Ierland) 12+

SAX A., De hond van Roosevelt, Averbode, Altiora, 2007. (WO II) 14+

SCHOEMANS R., Serafijns oorlog, Averbode, Altiora, 1998. (WO I) 12+

SCHOEMANS R., De paddeneter, Averbode, Altoria, 1997. (Boerenkrijg) 14+

SPILLEBEEN G., Zomer in Passendale, Averbode, Altoria, 1998. (WO I ) 12+

SPILLEBEEN G., Age 14, Averbode, Averbode, 2002. (WO I) 12+

SPILLEBEEN G., Kiplings keuze, Averbode, Averbode, 2002. (WO I) 14+

SPILLEBEEN G., Abdous oorlog, Leuven, Davidsfonds/Infodok, 2007. (WO I) 14+

STAES G., De SS-jongen, Antwerpen, Standaard, 1995. (WO II) 14+

TARDI J., De loopgravenoorlog. 1914-1918, Casterman, 1993. (WO I ) (stripverhaal)

TOKSVIG S., Hitlers kanarie, Vlaardingen, Valerius, 2007. (WO II) 12+

VAN CAMP G., De oorlog van Adriaan, Averbode, Averbode, 1998. (WO II) 12+

VAN CAMPENHOUT H., Pikadon, Leuven, Davidsfonds, 2004. (WO II) 10+

VAN CAMPENHOUT H., Voetballen of Vechten?, Leuven, Davidsfonds /Infodok, 2006. (WO I) 12 +

62

VAN CAMPENHOUT H., Sarajevo, Leuven, Davidsfonds, 1996. (Bosnië) 14+

VANDER ZEE R., Erika’s verhaal, Amsterdam, Hillen, 2005. (WO II) 8+ (prentvertelling)

VANHOECK R., Verboden Muziek, Waasmunster, Abimo, 2003. (WO II) 12+

VAN ’T OOSTEN A., De Oorlog van Sophie, Leuven, Davidsfonds, 2004. (WO II) 10+

VERREPT P., De Kleine Soldaat, Amsterdam, Clavis, 2002. (WO I) (prentenboek)

MARCHETTI C., CADY V., ADAM, E., De Loopgraaf. 1. Sauveur, Daedalus, 2008. (WO I) (stripverhaal)

WO I

Het logo dat doorheen de map gebruikt wordt, wijst op items die speci fiek betrekking hebben op de Eerste Wereldoorlog.

63

al 90 KEER NOOIT MEER

Recommend Documents