Afstand en demonstratieve variantie

 

 

 

Afstand en demonstratieve variantie  Een experimenteel onderzoek naar de invloed van de factor afstand  op het gebruik van demonstratieven                                                      Christ de Rooij 

  Juli 2006 

   

 

 

 

Afstand en demonstratieve variantie  Een experimenteel onderzoek naar de invloed van de factor afstand  op het gebruik van demonstratieven   

                                    Christ de Rooij 

Juli 2006

ANR 524399  [email protected]   

Masterscriptie

Examencommissie: 

Bedrijfscommunicatie en Digitale Media

prof. dr. A.A. Maes 

Communicatie‐ en Informatiewetenschappen

drs. M.A.A. van Amelsvoort  drs. E.M.M. Mol 

Faculteit Communicatie & Cultuur Universiteit van Tilburg     

 

 

 

Voorwoord  Voor deze masterscriptie heb ik onderzoek gedaan naar het verband tussen afstand en de  woorden  die  mensen  gebruiken  om  ergens  mee  naar  te  wijzen,  zogenaamde  demonstratieven. 

Het 

onderwerp 

kwam 

onder 

mijn 

aandacht 

tijdens 

een 

voorlichtingsbijeenkomst  in  november  2005.  De  daar  gepresenteerde  anti‐sociale  scriptieonderwerpen van Juliette Schaafsma en het hoge ICT‐gehalte van de onderwerpen  van  Antal  van  der  Bosch  spraken  me  onvoldoende  aan.  Toen  echter  prof.  dr.  Fons  Maes  zijn  verhaal  deed  over  “hoe  ver  is  ver,  hoe  dichtbij  is  dichtbij?“  en  ik  nog  vroeg  of  dit  samenhing met de “near‐far“‐metafoor, wist ik dat ik mijn onderwerp gevonden had.     Door middel van regelmatige afspraken op zijn werkkamer op de Universiteit van Tilburg  heeft  mijn  scriptiebegeleider  Fons  Maes,  met  ongetwijfeld  de  nodige  moeite,  geprobeerd  me de juiste richting op te laten kijken. Waar ik voorheen mijzelf behoorlijk in staat achtte  een  degelijk  stuk  te  schrijven,  leek  ik  tijdens  het  voor  mij  toch  moeizame  proces  van  het  schrijven  van  deze  scriptie  die  vaardigheid  deels  te  hebben  verloren.  Of  zoals  mijn  begeleider het zelf enige tijd geleden zo treffend verwoordde naar tweede lezer drs. Marije  van Amelsvoort: “Ik denk overigens dat het geheel mooie data oplevert, maar heel slecht  opgeschreven zal zijn, als ik moet afgaan op het concept dat er nu ligt.“     Langs  deze  weg  wil  ik  Fons  Maes  graag  bedanken  voor  zijn  betrokkenheid,  de  aangedragen  hulp  en  zijn  expertise.  Pasen  of  niet,  de  conceptversies  vol  commentaren  in  de Track Changes kwamen zelfs te middernachte nog vanuit het Vlaamsche land mijn kant  op.  Ik  hoop  dan  ook  van  harte  dat  de  resultaten  van  dit  scriptieonderzoek  een  bijdrage  leveren aan zijn onderzoeksactiviteiten.     Tot slot merk ik graag op dat de mensen om me heen bijzonder tolerant zijn geweest voor  alweer  een excuus waarom ik geen tijd had om iets voor ze te doen of om tijd met ze door  te brengen. Ik beloof bij deze beterschap.    Christ de Rooij  Hoeven, juli 2006 

   

 

 

 

Inhoudsopgave  1 ∙ INLEIDING.................................................................................................................................. 1 1.1 ∙ AANLEIDING TOT HET ONDERZOEK ........................................................................................ 1 1.2 ∙ THEORETISCH KADER .............................................................................................................. 2 1.2.1 ∙ Ruimte en taal................................................................................................................. 2 1.2.2 ∙ Demonstratieven ............................................................................................................ 4 1.2.3 ∙ Ruimte en demonstratieven........................................................................................ 12 1.3 ∙ HYPOTHESES .......................................................................................................................... 16 2 ∙ ONDERZOEKSOPZET............................................................................................................ 19 2.1 ∙ MATERIAAL ........................................................................................................................... 19 2.2 ∙ PROEFPERSONEN.................................................................................................................... 21 2.3 ∙ DESIGN ................................................................................................................................... 22 2.4 ∙ INSTRUMENTATIE .................................................................................................................. 22 2.5 ∙ PROCEDURE ........................................................................................................................... 23 2.5.1 ∙ Plaats van het experiment........................................................................................... 23 2.5.2 ∙ Instructie van de proefpersonen ................................................................................ 23 2.5.3 ∙ Verloop van het experiment ....................................................................................... 24 2.6 ∙ VERWERKING VAN DE GEGEVENS.......................................................................................... 26 3 ∙ RESULTATEN ........................................................................................................................... 29 3.1 ∙ BESCHRIJVENDE STATISTIEKEN .............................................................................................. 29 3.2 ∙ AFSTANDSINVLOED OP GEBRUIK VAN DEMONSTRATIEVEN ................................................. 30 3.2.1 ∙ Toetsing hoofdhypothese............................................................................................ 30 3.2.2 ∙ Toetsing deelhypotheses............................................................................................. 31 3.3 ∙  DEMONSTRATIEVEN EN CONCEPTUELE BETEKENIS.............................................................. 33 3.3.1 ∙ Prominentie................................................................................................................... 33 3.3.2 ∙ Conceptuele afstand en ruimte .................................................................................. 35 4 ∙ CONCLUSIE EN DISCUSSIE ................................................................................................ 37 4.1 ∙ BEANTWOORDING CENTRALE ONDERZOEKSVRAAG............................................................. 37 4.2 ∙ INVLOED PROMINENTIE EN CONCEPTUELE AFSTAND ........................................................... 38 4.3 ∙ DISCUSSIEPUNTEN EN AANBEVELINGEN ............................................................................... 39 LITERATUUR................................................................................................................................. 42 BIJLAGE A – PLAATSETS........................................................................................................... 44 BIJLAGE B – GECATEGORISEERDE VERSCHILLEN ......................................................... 45

   

 

 

 

BIJLAGE C – TOESTEMMINGSFORMULIER ....................................................................... 46 BIJLAGE D – EXPERIMENTRUIMTE....................................................................................... 47 BIJLAGE E – CAMERAPERSPECTIEVEN ............................................................................... 48 BIJLAGE F – OPSTELLING PLAATSETS ................................................................................ 49 BIJLAGE G – TRANSCRIPTIE ................................................................................................... 50 BIJLAGE H – CODEERSCHEMA............................................................................................... 54 BIJLAGE J – ANALYSE PERSOONSKENMERKEN .............................................................. 57

   

 

 

 

Samenvatting  Veel  dingen  in  onze  wereld  en  in  ons  taalgebruik  worden  met  ruimte  als  basisjabloon  geconceptualiseerd;  zogeheten  spatiële  metaforen.  Tijd  bijvoorbeeld  wordt  conceptueel  gezien als ruimte: ʺIk ben er binnen vijf minuten.ʺ Gesteld kan worden dat ruimte en taal  een  diepe  verbintenis  met  elkaar  delen.  Deze  verbintenis  komt  ook  in  taalkundige  elementen  tot  uiting,  zoals  pointing  words:  woorden  waarmee  een  spreker  naar  objecten  kan  wijzen  (‘pointing  words’).  Zo  wordt  er  in  het  Nederlands met  bijvoorbeeld  ‘dit’  (een  proximale  term)  naar  objecten  dichtbij  gewezen  en  met  ‘dat’  (een  distale  term)  naar  objecten verder weg, zogeheten demonstratieven. Dit type woord zit vaak al bij de eerste  tien woorden die een mens leert en een belangrijke functie is ook de hoorder zich te laten  oriënteren  in  de  ruimtelijke  situatie.  In  dit  onderzoek  wordt  gekeken  naar  hoe  de  ruimtelijke situatie, meer specifiek het verschil in afstand tussen objecten, invloed heeft op  het  gebruik  van  demonstratieven.  Wijst  men  naar  het  object  dichtbij  altijd  met  een  proximale term en naar een object verder weg altijd met een distale term?    Er  zijn  grofweg  twee  onderzoeksstromingen  die  zich  bezighouden  met  het  gebruik  van   demonstratieven.  Ten  eerste  is  er  de  crosslinguïstische  benadering  die  zich  voornamelijk  richt  op  de  manier  waarop  demonstratieven  varianten  (proximale  tegenover  distaal)  worden  gebruikt  om  ruimte  mee  te  conceptualiseren:  een  meer  taalexterne  focus.  Tekstwetenschappers daarentegen onderzoeken hoe de verschillen tussen demonstratieve  varianten  een  verrijking  zijn  van  de  conceptuele  wereld  in  geschreven  of  gesproken  taal:  een meer taalinterne focus. Beide stromingen worden beperkt door hun methodologische  aanpak en door verschillen hiertussen zijn ze ook moeilijk te vergelijken. In dit onderzoek  wordt een alternatieve benadering voorgesteld en toegepast, waarbij het ruimtelijk gebruik  van  demonstratieven  als  uitgangspunt  dient.  Hierbij  is  het  zogeheten  near‐far  image  scheme (een schematische representatie van lichamelijke ervaringen) ingezet als basis voor  de  interpretatie  van  demonstratieven.  Deze  conceptualisering  betekent  dat  we  betekenis  koppelen  aan  demonstratieven  gebaseerd  op  onze  dagelijkse  lichamelijke  ervaringen.  Mensen  hebben  in  hun  hersenen  een  aparte  sectie  voor  de  peri‐persoonlijke  omgeving  (within  arm  reach,  near)  en  een  sectie  voor  de  extra‐persoonlijke  omgeving  (outside  arm  reach,  far).  In  demonstratievensystemen  treft  men  eveneens  een  binaire  verdeling  aan  tussen wat met een proximale term (dichtbij, near) en wat met een distale (verder weg, far)  term  aangeduid  wordt.  Er  zijn  ook  talen  met  een  derde  term  (bijvoorbeeld  voor  iets  wat 

   

 

 

 

dichtbij  de  hoorder  is)  of  meer  termen,  maar  in  elk  demonstratievensysteem  lijkt  het  afstandsonderscheid  tussen  dichtbij  en  veraf  een  basiseigenschap  te  zijn.  Dit  onderscheid  tussen ‘near’ en ‘far’ in zowel het demonstratievensysteem als in de hersenen leidt tot de  volgende onderzoeksvraag:    “Hoe sterk is de invloed van het onderscheid tussen within en outside arm reach  op het gebruik van proximale en distale demonstratieven?“    Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden is een uitlokkingexperiment gedaan, waarbij  de  factor  afstand  (geoperationaliseerd  in  termen  van  within  arm  reach  en  outside  arm  reach) als onafhankelijke variabele gemanipuleerd werd tussen de twee condities. Middels  het  tussen‐proefpersoonontwerp  kon  vervolgens  een  vergelijking  gemaakt  worden  ten  aanzien  van  het  congruente  gebruik  van  demonstratieven:  voor  het  object  dichtbij  een  proximaal  verwijswoord  (“hier,  deze,  dit“)  en  voor  het  object  verder  weg  een  distaal  verwijswoord  (“daar,  die,  dat“).  Alle  uitingen  zijn  na  het  experiment  getranscribeerd  en  gecodeerd  en  middels  statistische  analyse  van  de  data  kon  vastgesteld  worden  dat  er  significante  verschillen  waren  tussen  het  congruent  gebruik  van  demonstratieven  in  de  twee  condities.  Zo  wezen  de  proefpersonen  in  de  outside  arm  reach  conditie  significant  vaker congruent naar de objecten. Afstand lijkt derhalve daadwerkelijk van invloed te zijn  op  het  contrastieve  gebruik  van  demonstratieven.  Het  is  echter  nog  duidelijk  of  deze  invloed specifiek door de manipulatie van within of outside arm reach veroorzaakt wordt  of door het afstandsverschil tussen de twee objecten dat in de outside arm reach conditie  relatief groter was. Hierin ligt een uitdaging voor vervolgonderzoek.   

   

 

 

 

1 ∙ Inleiding  1.1 ∙ Aanleiding tot het onderzoek  De  meeste  taalkundigen  zijn  het  erover  eens  dat,  voor  zover  bekend,  alle  talen  woorden  hebben waarmee naar objecten gewezen kan worden (‘pointing words’). Daarnaast wordt  verondersteld  dat  alle  talen  van  die  woorden  meer  dan  een  variant  hebben.  Voor  het  Nederlands  betekent  dat  dat  er  naar  objecten  dichtbij  met  proximale  termen  gewezen  wordt (‘dit’, ‘deze’ en ’hier’) en naar objecten verder weg met distale termen (‘dat’, ‘die’ en  ‘daar’).  Deze  demonstratieve  termen  worden  doorgaans  gebruikt  voor  respectievelijk  objecten dichtbij of veraf. Pointing words zijn diep geworteld in taal: de ontwikkeling van  taal wordt zelfs verondersteld haar oorsprong te hebben in deze demonstratieve elementen  (Deutscher, 2005). Men kan deze woorden bezien als belangrijke stap in de taalevolutie van  iconische communicatie (wijzen, grommen etc.) naar symbolische communicatie (talig, met  woorden).    De  intuïtie  dat  proximale  ‘dit’  betrekking  heeft  op  iets  dicht(er)bij  en  dat  de  distale  ‘dat’  betrekking  heeft  op  iets  ver(der)  weg,  lijkt  niet  uitsluitend  bepalend  te  zijn  voor  het  gebruik van demonstratieven. Er zijn namelijk voorbeelden te noemen waarbij er met ‘dit’  gewezen  wordt  naar  iets  wat  verder  weg  is  dan  het  object  wat  dichterbij  is  en  waarnaar  met ‘dat’ gewezen wordt. Dit laat zich illustreren door het voorbeeld in zin 1‐1, waarin het  gebruik van demonstratieven niet consistent met het fysieke afstand is:     (1‐1) 

Doctor:  

Is this where it hurts? 

 

 

(pushing with his thumb on the forehead of the patient) 

 

Patient:  

 

Yes, that is where it hurts. (Maes, subm.) 

  Het  voorbeeld  illustreert  evenwel  dat  demonstratieven  zelfs  in  hun  meest  letterlijke  afstandsinterpretatie  vereisen  dat  ruimte  opgedeeld  wordt  in  een  near  en  far  gebied,  afhankelijk  van  een  specifiek  perspectief  (de  dokter  die  het  perspectief  van  de  patiënt  gebruikt  en  omgekeerd).  Het  is  de  pragmatische  flexibiliteit  van  taal,  en  in  zin  1‐1  meer  specifiek demonstratieven, die de spreker toelaat om over de letterlijke afstandsfactor heen  te  stappen  en  deze  bijvoorbeeld  om  te  draaien.  Ondanks  het  feit  dat  deze  intuïtieve  koppeling  tussen  de  demonstratieve  varianten  en  afstand  in  de  taal  dus  niet  uitsluitend 

1   

 

 

 

bepalend is voor het gebruik van demonstratieven, lijkt afstand toch een belangrijke factor  in  het  gebruik  van  de  verschillende  demonstratieve  varianten.  De  vraag  is  alleen:  welke  invloed heeft afstand precies op het gebruik van demonstratieven?    Deze scriptie is op de volgende manier opgebouwd. In paragraaf 1.2 wordt het theoretisch  kader geschetst. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op theorieën over en onderzoek naar taal  en  ruimte  en  meer  specifiek  demonstratieven.  In  hoofdstuk  2  wordt  uiteengezet  hoe  het  onderzoek is uitgevoerd. Vervolgens worden in hoofdstuk 3 de resultaten besproken. Tot  slot  wordt  er  aan  de  hand  van  deze  resultaten  in  hoofdstuk  4  een  conclusie  gegeven  en  worden  eventuele  discussiepunten  nader  toegelicht.  Ook  worden  in  dit  hoofdstuk  suggesties voor eventueel vervolgonderzoek aangedragen.   

1.2 ∙ Theoretisch kader  In  deze  paragraaf  wordt  aan  de  hand  van  bestaande  literatuur  een  theoretisch  kader  geschetst  omtrent  ruimte  en  taal,  demonstratieven  als  woorden  die  deze  twee  aan  elkaar  koppelen  en  twee  voorname  onderzoekstromingen  (crosslinguïstisch  onderzoek  en  tekstwetenschappelijk  onderzoek)  in  dit  gebied.  Vervolgens  worden  hypotheses  geformuleerd.  Voor  de  conceptualisering  van  dit  theoretisch  kader  is  ruim  geput  uit  de  ideeën  en  concepten  in  het  artikel  “Spatial  and  conceptual  demonstratives  in  Dutch“  (Maes, subm.).   

1.2.1 ∙ Ruimte en taal  Het  is  een  breedgedragen  gedachte  dat  aan  geschreven  taal  grafische  uitvindingen  voorafgingen.  Dit  waren  middelen  om  de  mentale  bronnen  uit  te  breiden,  tekeningen,  etsen  en  dergelijke  in  grotten,  rotsen,  beenderen,  bomen  enzovoorts.  Algemeen  wordt  aangenomen  (ondermeer  door  Schnotz,  2001)  dat  deze  graphics  vervolgens  zijn  geëvolueerd  naar  taal,  ten  eerste  van  beeldtaal1  naar  uiteindelijk  symbolische  letter(grepen)taal.  Deze  ontwikkeling  van  picturaal‐anologe  communicatie  naar  symbolisch  meer  abstracte  communicatie  voorziet  in  de  mogelijkheid  tot  een  geconceptualiseerde  representatie  van  de  werkelijkheid.  Met  andere  woorden:    1

  ‘beeldtaal’  –  Hier  gedefinieerd  als  een  pictografische,  ideografische  taal,  waarbij  één  symbool  één  concept 

representeert. 

2   

 

 

 

hedendaagse taal laat ons verwoorden, in concepten vatten, hoe we de wereld percipiëren.  Het  gebruik  van  metaforen  is  een  vorm  van  het  in  concepten  vatten  van  dingen  in  de  wereld. Metaforen zijn volgens Lakoff & Johnson (1980) een conceptuele mapping tussen  twee domeinen. Het brondomein bevat de letterlijke betekenis van de uitdrukking en het  doeldomein is waar de uitdrukking eigenlijk over gaat. Lakoff & Johnson (1980: 3) merken  over het belang van metaforen op:  “[M]etaphor is pervasive in everyday life, not just in language but in thought and  action. Our ordinary conceptual system, in terms of which we both think and act, is  fundamentally metaphorical in nature. “    Een  voorbeeld  van  een  metaforisch  concept  is  de  RATIONELE  DISCUSSIE  IS  OORLOG  metafoor. Deze metafoor staat ons toe om wat het begrip ‘rationele discussie’ (doeldomein)  inhoudt  te  conceptualiseren  in  iets  wat  we  beter  begrijpen,  te  weten  fysiek  conflict  (brondomein). Een ander voorbeeld, meer specifiek ten aanzien van de ruimtelijkheid van  taal,  is  de  conceptualisering  van  een  abstract  begrip  als  tijd  (doeldomein)  in  termen  van  ruimte (brondomein) middels de TIJD IS RUIMTE metafoor:    (1‐1) 

We hebben die klus in twee uur geklaard. 

(1‐2) 

Ze werkten de hele nacht door. 

(1‐3) 

We betreden de 21e eeuw. 

  Ruimte  is  een  bijzonder  krachtig  templaat  voor  de  conceptualisering  van  betekenisvolle  dingen. Dit basissjabloon beperkt zich niet tot hedendaags taalgebruik (Gibbs, 2005; Lakoff  & Johnson, 1980), het heeft ook invloed gehad op de ontwikkeling van de taal. Deutscher  (2005:  128)  stelt:  “[M]etaphors  have  drifted  from  the  domain  of  space  into  absolutely  everywhere  in  language.“  De  verbintenis  tussen  taal  en  ruimte  laat  zich  tevens  zien  in  Gibbs’  (2005)  interpretatie  van  metaforen:  een  situatie  waarin  een  subjectief  lichamelijke  ervaring  geprojecteerd  wordt  op  een  abstract  kennisdomein  (zie  ook  zin  1‐1,  1‐2  en  1‐3).  Ruimtelijkheid  wordt  aangewend  als  brondomein  voor  de  uitdrukking  van  een  abstract  iets.  Taal  is  doordrongen  van  deze  spatiële  metaforen:  het  begint  met  de  ruimtelijke  oorsprong van bepaalde grammaticale elementen (bijvoorbeeld in of voor) en strekt zich uit  tot  een  grote  verzameling  conceptualiseringen  van  ruimte  waarmee  mensen  zaken  in  metaforen vatten (bijvoorbeeld een lijdensweg of een verre vriend).       3   

 

 

 

Deze spatiële metaforen laten hun sporen op meer gebieden achter in de taal, zo is er de  ‘proximaal‐distaal’‐dichotomie  van  demonstratieven,  waarmee  naar  respectievelijk  iets  dichtbij  of  veraf  verwezen  kan  worden.  Aangenomen  zou  kunnen  worden  dat  een  proximale  demonstratief  als  ´deze´  een  spatieel  metaforisch  ´near´  inhoudt  en  een  distale  ´die´  een  spatieel  metaforisch  ´far´:  de  ’near‐far’‐metafoor.  Op  deze  metafoor  is  het  door  Maes  (subm.)  voorgestelde  near‐far  image  scheme  gebaseerd.  In  de  hiernavolgende  paragrafen zal hier nader op worden ingegaan.   

1.2.2 ∙ Demonstratieven  1.2.2.1 ∙ Pointing words  Elke  taal  heeft  woorden  om  te  wijzen  naar  objecten  (zogeheten  pointing  words)  en  deze  woorden hebben ondermeer de volgende kenmerken: ze zijn sterk afhankelijk van ruimte  (en  afstand),  ze  hebben  een  deel  van  de  wereld  nodig  om  betekenisvol  te  zijn  en  ze  zijn  lastig  te  begrijpen  zonder  dat  de  hele  communicatieve  situatie  in  acht  genomen  wordt.  Kenmerkend  voor  deze  verwijswoorden  is  dat  ze,  volgens  Deutscher  (2005:  228),  niet  afgeleid van of ontsproten zijn uit andere grammaticale elementen:  “No matter how hard one tries to trace their historical origin, the pointing words in  any language never seem to emerge from anything that was not a pointing word to  start  with.  Unlike  grammatical  words,  which  over  and  over  again  can  be  seen  to  develop  from  nouns  and  verbs,  pointing  words  appear  to  have  been  pointing  words all along.“    Deutscher  hypothetiseert dat ‘dit’ en ‘dat’ weleens de oudste woorden zouden kunnen zijn  in de menselijke taal. Als ontogenese fylogenese recapituleert, dan is het waarschijnlijk dat  het  gebruik  van  die  verwijswoorden  en  het  verschil  tussen  ‘dit’  en  ‘dat’  erg  vroeg  verworven is. Diessel (2003: 649) concludeert hierover:  “This class of expressions emerged very early in the evolution of language and is  now part of the basic vocabulary of every language.“    Dit is in lijn met empirische vaststelling dat deze woorden al vroeg onderdeel zijn van de  taalontwikkeling:  vaak  binnen  de  eerste  10  woorden,  altijd  binnen  de  eerste  50  woorden  (Clark, 1997; Tomasello, 2003). Clark (1978) stelt dat de verwerving ervan in vier stappen  gebeurt. Kinderen gebruiken eerst wijzende gebaren zonder woorden om de aandacht van  de hoorder te focussen op entiteiten in de omgeving. Daarna gebruiken ze een geïsoleerde  4   

 

 

 

demonstratief  (‘dit’,  ‘dat’)  vergezeld  door  een  gebaar.  Vervolgens  combineren  ze  demonstratieven  met  andere  talige  uitdrukkingen,  zoals  ‘deze  schoen’  of  ‘die  plant’.  Als  laatste  leren  ze  om  demonstratieven  te  gebruiken  zonder  een  wijzend  gebaar  erbij  te  gebruiken. Ten aanzien van de spreeksituatie  stelt Levinson (2004: 30): “It is the focussing  of attention on (…) the physical context which is the special character of demonstratives in  their  most  basic  use.“  Dus  het  is  van  belang  dat  de  spreeksituatie  voldoende  informatie  biedt om de referent (de entiteit waarnaar gewezen wordt) mee te kunnen identificeren.    In het verlengde van de ‘proximaal‐distaal’‐dichotomie kan er een voorzichtige assumptie  gemaakt worden dat het verschil tussen ‘dit’ en ‘dat’ bij kinderen nog zuiverder op ruimte  is  gericht  dan  bij  oudere  mensen.  Het  is  in  de  ontwikkeling  van  kind  tot  volwassene  dat  mensen aan ‘dit’ en ‘dat’ verdere betekenissen toekennen; Clark (1978) beargumenteert dat  het  leren  van  exoforisch,  spatieel  gebruik  voorafgaat  aan  het  leren  van  de  andere  gebruiksvormen. Exoforisch gebruik duidt op gebruik van demonstratieven met referentie  aan  niet‐talige  objecten  in  de  spreeksituatie.  De  andere  gebruiksvormen  worden  in  de  hiernavolgende paragraaf besproken.    1.2.2.2 ∙ Demonstratieven en hun (pragmatische) functie  Van  Dale  (2006)  geeft  aan  dat  een  demonstratief  een  ‘[taalkundig]  aanwijzend  voornaamwoord’ is. Zoals eerder aangegeven zijn de meeste taalkundigen het erover eens  dat  alle  talen  ten  minste  twee  demonstratieven  hebben  die  deiktisch  contrastief  zijn.  Een  woord is deiktisch als de bepaling van de referent afhankelijk is van de (spatio‐temporele)  context  waarin  het  deiktische  begrip  gebruikt  wordt.  (In  de  zin:  “Ik  wil  dat  hij  nu  hier  komt,”,  zijn  de  woorden  ‘Ik’,  ‘hij’,  ‘nu’  en  ‘hier’  deiktisch,  omdat  de  bepaling  van  hun  referenten  afhangt  van  wie  de  zin  uitspreekt,  waar,  wanneer  en  over  wie.)  Of  zoals  Levinson (1983: 54) het formuleert:  “[D]eixis concerns the ways in which languages encode or grammaticalize features  of the context of utterance or speech event, and thus also concerns ways in which  the interpretation of utterances depends on the analysis of that context.“       

5   

 

 

 

Het deiktisch contrast bestaat doorgaans uit een proximale demonstratief (‘dit’ / ‘deze’) die  wijst naar een object nabij het deiktisch centrum2 en een distale demonstratief (‘dat’ / ‘die’)  die  refereert  aan  een  object  wat  op  een  grotere  afstand  van  het  deiktisch  centrum  ligt.  Andere  talen,  zoals  Spaans  en  Japans,  hebben  meer  dan  twee  demonstratieve  varianten  (Diessel, 1999; Levinson, 2004).    Diessel (1999) heeft 85 talen onderworpen aan een onderzoek vanuit een crosslinguïstisch  perspectief  en  beschrijft  demonstratieven  aan  de  hand  van  drie  criteria.  Ten  eerste  zijn  demonstratieven  deiktische  uitdrukkingen  die  specifieke  syntactische  functies  dienen;  ze  beperken  zich  niet  alleen  tot  ‘dit’  en  ‘dat’,  maar  ze  kunnen  ook  gebruikt  worden  als  locatieve  bijwoorden,  zoals  ‘hier’  en  ‘daar’.  Ter  illustratie  zijn  in  tabel  1‐1  de  demonstratieven varianten van de Nederlandse taal uiteengezet.    Tabel 1‐1 

Demonstratieve  variantie  in  het  Nederlands.  (Niet  in  de  tabel  opgenomen:  de  locatieve elementen ‘hier’ [proximaal] en ’daar’ [distaal].) 

   

enkelvoud 

meervoud 

 

onzijdig (o) 

man (m) / vrouw (v) 

o / m / v 

proximaal 

dit 

deze 

deze 

distaal 

dat 

die 

die 

  Ten  tweede  hebben  demonstratieven  de  functie  de  hoorder  zich  te  laten  oriënteren  in  de  situatie,  een  belangrijke  pragmatische  functie  in  de  communicatieve  interactie  tussen  gespreksdeelnemers.  Als  derde  criterium  laten  demonstratieven  zich  kenmerken  door  specifieke semantische eigenschappen: elke taal heeft tenminste twee deiktisch contrastieve  demonstratieven. In het pragmatisch gebruik, zoals aangehaald in het tweede criterium, is  er  een  onderverdeling  gemaakt.  Diessel  gebruikt  hier  de  term  exoforisch  voor  demonstratieven  die  gebruikt  worden  met  referentie  aan  niet‐talige  objecten  in  de  spreeksituatie  en  endoforisch  voor  alle  andere  gebruiken.  Het  endoforisch  gebruik  kan  verder onderverdeeld worden in anaforische demonstratieven (verwijzingen naar eerdere  naamwoordgroepen),  discourse  deixis  (verwijzingen  naar  een  tekstgedeelte  in  de    2

 ‘deiktisch centrum’ ‐ Het deiktisch centrum (ook wel: origo) is normaal gesproken de positie van de spreker in 

de (spatio‐temporele) situatie: het hier en nu. 

6   

 

 

 

omringende  tekst)  en  recognitionele  demonstratieven  (demonstratieven  die  dienen  om  gedeelde kennis over de referent te indiceren).    Figuur 1‐1 

De pragmatische toepassingen van demonstratieven. 

   

pragmatische gebruik 

 

  endoforisch 

exoforisch 

anaforisch 

discourse  deixis 

 

recognitioneel 

  Het  exoforisch  gebruik  van  demonstratieven  vormt volgens  Diessel (1999)  de basis  en  de  drie andere toepassingsvormen die onder endoforisch gebruik vallen zijn volgens hem van  het  exoforische  gebruik  afgeleid.  Hiertoe  presenteert  hij  drie  argumenten,  ten  eerste  dat  exoforisch  gebruik  het  eerst  is  in  taalverwerving;  dit  is  in  lijn  met  wat  Clark  (1978)  aangeeft.  Ten  tweede  zijn  exoforische  demonstratieven  morfologisch3  en  distributioneel  ongemarkeerd4.  Ten  derde  voert  hij  aan  dat  de  grammaticalisering  van  demonstratieven  zijn  oorsprong  heeft  in  het  anaforisch, discourse deiktisch  en  recognitioneel  gebruik.  Met  andere  woorden:  exoforische  demonstratieven  worden  nooit  meteen  geanalyseerd  als  grammaticale markeringen. Diessel (1999: 112) zegt hierover:  “Anaphoric,  discourse  deictic  and  recognitional  demonstratives  serve  language‐ internal  functions;  they  are  already  to  some  extent  grammaticalized  in  that  they  function  to  organize  the  information  that  is  encoded  in  the  ongoing  discourse.  Since exophoric demonstratives serve a language‐external function, they cannot be  immediately reanalyzed as grammatical markers.“    Deze drie argumenten suggereren volgens Diessel dus dat de andere gebruiken afgeleiden  zijn van het exoforisch, in essentie meer spatieel gebruik.    3

  ‘morfologisch  ongemarkeerd’  ‐  De  exoforische  woorden  ‘dit’  en  ‘dat’  zijn  qua  woordvorm  het  kortst  en  minst 

gecompliceerd, in tegenstelling tot verwijzingen als ‘het dichtstbijzijnde object’ of ‘het verafzijnde object’.  4

  ‘distributioneel  ongemarkeerd’  ‐  De  exoforische  demonstratieven  kunnen  in  de  meest  uiteenlopende 

syntactische omgevingen worden gebruikt. 

7   

 

 

 

1.2.2.3 ∙ Twee onderzoeksstromingen  Diessels crosslinguïstische benadering van demonstratieven kan worden geplaatst op een  van  de  twee  wetenschappelijke  paden  waarbinnen  demonstratieve  variantie  onderzocht  wordt.  Ten  eerste  is  er  de  genoemde  crosslinguïstische  benadering  die  zich  voornamelijk  bezighoudt  met  de  manier  waarop  demonstratieve  varianten  gebruikt  worden  in  verschillende  talen  als  het  basisgereedschap  waarmee  ruimte  geconceptualiseerd  wordt.  Meer specifiek wordt er binnen dit onderzoek gekeken naar hoe demonstratieve varianten  gebruikt  worden  om  de  attention  space5  te  structureren  in  interactieve,  communicatieve  situaties.  Bij  deze  onderzoekstroming  wordt  gebruik  gemaakt  van  voorbeelden  uit  grammatica’s of van dataverzamelingen, waarmee onderzoekers demonstratieve variantie  kunnen uitleggen in termen van exoforische factoren, zoals de positie van objecten ten op  zichte van de positie en het perspectief van spreker en hoorder. Een tekortkoming van deze  crosslinguïstische aanpak ligt in het feit dat er in bijvoorbeeld onderzoek van Enfield (2003)  gebruik  gemaakt  wordt  van  single  attested  examples.  Deze  uitgekozen  voorbeelden  van  demonstratievengebruik  werden  verkregen  door  op  een  markt  in  Laos  communicatie  tussen  klanten  en  verkopers  te  filmen  en  later  aan  een  Lao‐sprekend  persoon  voor  te  leggen. Deze beoordeelde dan of het demonstratievengebruik ‘normaal’ is binnen het Lao.  Het  valt  te  betwijfelen  of  deze  methode  een  volstrekt  normaal  verdeelde  set  van  voorbeelden van  gebruik van  demonstratieven  oplevert,  omdat  een  andere  Lao‐sprekend  persoon  mogelijkerwijs  andere  beoordelingen  zou  maken.  Daarnaast  beperkt  deze  onderzoeksstroming zich tot spatiële en interactionele factoren en wordt er weinig tot geen  aandacht  besteed  aan  de  taalinterne  tekststructuurfunctie  van  endoforische,  conceptuele  demonstratieven.    Het  tweede  te  onderscheiden  wetenschappelijke  pad  wordt  door  de  tekstwetenschappers  bewandeld  en  binnen  deze  onderzoeksstroming  is  er  het  streven  om  te  onderzoeken  hoe  de verschillen tussen demonstratieve varianten (hier vooral endoforische, conceptuele) een  bijdrage  leveren  aan  of  verrijking  zijn  van  de  conceptuele  wereld  in  geschreven  of  gesproken  taal.  Onderzoek  binnen  deze  stroming  wordt  veelal  gedaan  op  basis  van  de  analyse  van  corpora  van  een  beperkt  aantal  talen  of  middels  attested  examples  van  specifieke  demonstratieve  uitingen.  Er  wordt  hoofdzakelijk  geconcludeerd  dat  afstand  of    5

 ‘attention space’ – In dit onderzoek gedefinieerd als het gedeelte van de ruimte waar de aandacht van de spreker 

zich op moment van communicatie op richt. 

8   

 

 

 

ruimte niet direct de eerste aanleiding geeft tot een bepaalde interpretatie van conceptuele  demonstratieven. Het verschil in demonstratieve variantie binnen tekst wordt binnen deze  onderzoeksstroming  grofweg  op  twee  manieren  toegelicht.  Ten  eerste  zijn  er  vormen  die  uitdrukken wat de positie is van de entiteit in de dynamische ontwikkeling van de tekst:  zogeheten  ‘discourse  dynamics’.  Zo  kent  Ariel  (1990)  bijvoorbeeld  een  hogere  mate  van  toegankelijkheid  toe  aan  ‘dit’‐entiteiten  dan  aan  ‘dat’‐entiteiten  en  geeft  bijvoorbeeld  Kirsner  (1979)  aan  dat  de  deiktische  kracht  van  ‘dit’  groter  is  dan  van  ‘dat’.  Daarnaast  wordt  demonstratieve  variantie  binnen  de  tekstwetenschappelijke  benadering  ook  uitgelegd  als  zouden  er  voor  de  ‘dit’‐  en  ‘dat’‐woorden  verschillende  conceptuele  associaties  of  dissociaties  tussen  entiteiten  en  de  communicatieve  partijen  zijn.  Dit  suggereert  een  koppeling  tussen  demonstratieve  variantie  en  socio‐cognitieve,  relationele  en  perspectivische  invloeden:  het  pragmatisch  gebruik.  Bij  een  dergelijke  conceptuele  associatie  kan  men  denken  aan  bijvoorbeeld  de  recognitionele  ‘dat’,  waarvan  verondersteld  wordt  dat  deze  gedeelde  kennis  over  entiteiten  indiceert  (Himmelman,  1996), zoals in 1‐4 en 1‐5.  Deze recognitionele demonstratieven worden gekenmerkt door  twee eigenschappen: ten eerste worden ze haast alleen bijvoeglijk gebruikt en ten tweede  hebben  ze  geen  referent  in  de  voorafgaande  tekst  of  de  omgeving.  Recognitionele  demonstratieven worden gebruikt om specifieke gedeelde kennis te activeren.     (1‐4) 

How’s that throat? 

(1‐5) 

That  Henry Kissinger  sure  knows  his way around in  Hollywood.  (Lakoff,  1974 – eigen cursivering) 

  In  de  methodiek  van  deze  tweede  stroming  liggen  eveneens  zwaktes:  ten  eerste  zijn  de  voor  onderzoek  gebruikte  corpora  beperkt  (ten  minste  qua  aantal  onderzochte  talen),  waardoor  niet  een  volledig  beeld  geschetst  kan  worden.  Daarnaast  kan  analyse  van  de  attested  examples  plausibele  interpretaties  van  (het  gebruik)  van  demonstratieven  opleveren,  maar  deze  interpretaties  kunnen  nog  steeds  weerlegd  worden.  Met  andere  woorden:  bij  gebruik  van  andere  attested  examples  zouden  andere  interpretaties  gedaan  kunnen  worden,  dus  men  kan  zich  afvragen  in  hoeverre  deze  interpretaties  sluitend  kunnen zijn.    In  paragraaf  1.2.1  wordt  ruimte  genoemd  als  een  sterk  basissjabloon  voor  de  conceptualisering van betekenisvolle dingen en vanuit die gedachte is het interessant om te  onderzoeken  in  hoeverre  ruimte  ten  grondslag  ligt  aan  of  zijn  sporen  achterlaat  op  het  9   

 

 

 

gebruik  van  demonstratieven.  Uit  de  vergelijking  tussen  de  twee  huidige  wetenschappelijke benaderingen van de pragmatische functie van demonstratieven, blijkt  dat deze zich niet richten op dezelfde functies van demonstratieven: de crosslinguïstische  wetenschappers  hebben  met  name  aandacht  voor  het  exoforisch  gebruik,  de  tekstwetenschappers  kijken  vooral  naar  het  pragmatisch  gebruik  en  de  genoemde  discourse dynamics. Om meer te weten te komen over de invloed van ruimte (of afstand)  op demonstratieve variantie (zowel in spatiële als conceptuele zin) kunnen de huidige data  van  de  twee  onderzoeksstromingen  niet  gebruikt  worden.  Een  alternatieve  benadering  is  noodzakelijk. Diessel (1999) stelt dat het exoforische, spatiële gebruik van demonstratieven  de basis van demonstratieven is. Bij onderzoek naar de invloed van ruimte (of afstand) op  demonstratieve  variantie  is  het  derhalve  een  logische  keuze  om  dit  exoforische,  spatiële  gebruik als uitgangspunt te gebruiken. Maes (subm.) stelt voor om demonstratieven nader  te onderzoeken met het near‐far image scheme als basis, waarop in de volgende paragraaf  dieper wordt ingegaan.    1.2.2.4 ∙ Near‐far image scheme als centraal uitgangspunt  De  ruimtelijke  oorsprong  van  demonstratieven  kan  volgens  Maes  (subm.)  worden  onderbouwd  vanuit  twee  theoretische  grondslagen:  demonstratieven  veronderstellen  de  aanwezigheid  van  het  object  waarnaar  verwezen  wordt  (presence  presupposition)  en  ze  activeren het zogeheten near‐far image scheme. Croft & Cruse (2004) verwijzen naar image  schemes als schematische representaties van lichamelijke ervaringen. Gibbs (2005: 69) geeft  hierover aan:  “These  patterns  are  experiential  gestalts,  called  “image  schemas“  that  emerge  throughout  sensorimotor  activity  as  we  manipulate  objects,  orient  ourselves  spatially and temporally, and direct our perceptual focus for various purposes.“    Volgens Gibbs (2005) zijn image schemes primair middelen volgens welke we ordenen en  we  gebruiken  ze  als  grondstof  voor  metaforen  om  meer  conceptuele  domeinen  mee  te  begrijpen. Het BALANS image scheme bijvoorbeeld vertrekt vanuit de lichamelijke neiging  naar balans (i.e. bij lopen wisselen de voetstappen elkaar op de juiste momenten af om in  evenwicht 

te 

blijven) 

en 

heeft 

metaforische 

uitbreidingen 

naar 

abstracte 

ervaringsdomeinen  zoals  juridische  verhoudingen  en  mentale  toestanden.  Presence  presupposition  houdt  in  dat  demonstratieven  de  aanwezigheid  van  een  object  in  een  referentieel  domein  veronderstellen.  Dit  domein  is  voor  de  deelnemers  in  de  conversatie 

10   

 

 

 

toegankelijk  en  kan  worden  geconceptualiseerd  middels  de  fysieke  omgeving  of  door  gebruik  van  om  het  even  welke  andere  conceptuele  ruimte  die  in  de  tekst  wordt  opgeroepen. Maes (subm.) stelt dat als verschillen tussen demonstratieven op deze manier  bekeken  worden,  ze  kunnen  worden  geïnterpreteerd  als  associaties  met  verschillende  referentiele  domeinen.  De  volgende  stap  is  de  aanname  dat  verschillen  tussen  ‘dit’‐  en  ‘dat’‐domeinen  geconceptualiseerd  kunnen  worden  middels  het  near‐far  image  scheme  (zie figuur 1‐2).    Figuur 1‐2 

Het near‐far image scheme (vrij naar Maes, subm.). 

   

P 

Kerneigenschappen:

 

ƒ twee locaties (punten, gebieden)   

ƒ relatieve afstand (niet absoluut) 

 

ƒ belang van perspectief 

 

P 

C 

P

ƒ belang van richting   

 

Legenda:  ƒ c = centrum 

   

P 

ƒ p = periferie

  Deze  conceptualisering  betekent  dat  we  betekenis  koppelen  aan  demonstratieven  gebaseerd  op  onze  dagelijkse  lichamelijke  ervaringen  (‘embodiment’):  niet  alleen  ruimtelijke  ervaringen  (i.e.  near  is  graspable  tegenover  far  is  not  graspable),  maar  ook  afgeleide  ervaringen  die  we  in  termen  van  ruimte  conceptualiseren  (i.e.  near  is  nu,  belangrijk tegenover far is toen / dan, minder belangrijk). Deze embodiment verwijst naar  de dynamische interacties tussen de hersenen, het lichaam en de omgeving (Gibbs, 2005):  “The  strong  tendency  of  humans  to  conceptualize  abstract  meaning  in  terms  of  concrete  experiences  (e.g.  Barsalou,  1999;  Gibbs,  2005;  Zwaan  &  Madden,  2005),  and  the  primary  nature  of  near  and  far  as  experiential  categories  make  a  strong  case for such a unified account of demonstratives.“ (Maes, subm.)    Dit  near‐far  image  scheme  kan  ingezet  worden  als  basis  voor  de  interpretatie  van  alle  demonstratieven.  Randvoorwaarde  voor  deze  benadering  is  volgens  Maes  (subm.)  de 

11   

 

 

 

aanname  dat  geen  enkele  demonstratieve  uiting  in  directe  zin  ruimte  uitdrukt.  Wel  conceptualiseert een demonstratief ten minste ruimte als dichtbij (near) of ver weg (far):   

“Or put lapidarily, all demonstratives are spatial, and no demonstrative is just   spatial.“ (Maes, subm. – eigen cursivering)  

  Voor te stellen valt dat niet alleen fysieke ruimte, maar ook conceptuele ruimte ‐ zoals in  een  racespel  op  de  thuiscomputer  het  dashboard  conceptueel  dichtbij  is  en  de  weg  conceptueel ver ‐ invloed kan uitoefenen op het gebruik van demonstratieven. Daarnaast  zou bijvoorbeeld prominentie van een object invloed kunnen hebben op de keuze van een  demonstratieve  term  (“and  no  demonstrative  is  just  spatial.“  [Maes,  subm.]).  Met  andere  woorden: als een van twee objecten meer of minder prominent gemaakt wordt, dan zou dit  van invloed kunnen zijn op het demonstratieve contrast  waarmee ernaar verwezen wordt  (de toekenning van een proximale en een distale term aan de objecten). Prominentie kan in  het  near‐far  image  scheme  geplaatst  worden,  waarin  het  centrum  het  voornaamste  punt  aangeeft  voor  de  spreker  (prominent  =  near,  niet  prominent  =  far).  In  de  volgende  paragraaf  wordt  nader  ingegaan  op  de  invloed  van  absolute  of  relatieve  afstand  (als  ruimtelijke factor) op gebruik van demonstratieven.   

1.2.3 ∙ Ruimte en demonstratieven  1.2.3.1 ∙ Absolute en relatieve afstand  Volgende  uit  de  vorige  paragraaf  wordt  verondersteld  dat  alle  demonstratieven  in  hun  oorsprong  spatieel  zijn,  of,  meer  genuanceerd,  dat  elke  demonstratief  (sporen  van)  een  spatiële  betekenis  draagt  die  af  te  leiden  is  van  het  near‐far  image  scheme.  Dat  deze  ruimtelijkheid  van  demonstratieven  niet  exact  of  geometrisch  is,  laat  zich  aantonen  door  het feit dat de afstand tussen ‘dit’‐ en ‘dat’‐objecten kan variëren van millimeters en kleiner  tot lichtjaren en groter, zoals blijkt uit 1‐6 en 1‐7.     

 

Spreker refereert aan twee blokjes 5 en 8 centimeter van hem vandaan. 

 

(1‐6) 

Wil je dit [5 centimeter] blokje of dat [8 centimeter] blokje?  Spreker verwijst naar twee sterren die hij ziet tijdens een nachtwandeling. 

 

(1‐7) 

Even kijken, dit is de ster aquarius en dat is de ster pegasus. 

  Taalkundigen  in  het  algemeen  stellen  dat  de  proximale  en  distale  noties  semantisch  geëncodeerd door respectievelijk ‘dit’ en ‘dat’ niet als spatieel beschouwd kunnen worden  12   

 

 

 

in  de  absolute  zin,  aangezien  ze  geen  objectief  meetbare  afstanden  specificeren:  het  zijn  semantische abstracties. Een interpretatie van deze ruimtelijkheid als ‘relatieve ruimte’, of  wel ‘relatieve afstand’ is derhalve meer accuraat; volgens Kemmerer (1999) kan de spreker  het  ‘proximale‐distale’‐contrast  gebruiken  om  elke  type  spatieel  afstandsonderscheid  te  benoemen. Er is tegelijkertijd een aantal beperkingen van de invloed van ruimtelijkheid: ze  kan omzeild worden (zie zin 1‐8) en taal staat toe dat er bijvoorbeeld met twee proximale  demonstratieven naar objecten op verschillende afstanden verwezen wordt (zie zin 1‐9 en  1‐10).     

(1‐8) 

Wil je deze (FAR) of die (NEAR) appel hebben? 

(1‐9) 

Vind je deze of deze leuk? 

(1‐10)  Wil je die of die hond?    1.2.3.2 ∙ Spreker‐hoorder oriëntatie  Doorgaans spreekt iemand vanuit zijn eigen perspectief (zichzelf gebruikend als deiktisch  centrum,  origo)  over  iets  wat  relatief  dichtbij  (NEAR)  is  met  een  proximale  term  en  over  iets wat verder weg is (FAR) met een distale term. Uit het voorbeeld in zin 1‐1 blijkt dat dit  deiktisch  centrum  ook  gelegd  kan  worden  bij  de  hoorder.  Clark  et  al.  geven  aan  (als  geciteerd  in  Enfield,  2003:  86)  dat  er  wel  een  voorwaarde  is  bij  het  gebruik  van  demonstratieven:  “The  speaker  designs  his  utterance  in  such  a  way  that  he  has  good  reason  to  believe  that  the  addressees  can  readily  and  uniquely  compute  what  he  meant  on  the basis of the utterance along with the rest of their common ground.“    Hieruit  zou  in  elk  geval  volgen  dat  voor  het  verleggen  van  het  deiktisch  centrum  naar  bijvoorbeeld de hoorder, de uiting zelf er wel in moet voorzien dat de situatie begrijpelijk  geïnterpreteerd kan worden. De patiënt in zin 1‐1 veronderstelt dus dat de dokter begrijpt  dat zijn ‘that’ in “Yes, that is where it hurts.“ wijst naar het hoofd van de patiënt en dat in  die uiting het deiktisch centrum door de patiënt is verlegd naar de dokter.    Er zijn, zoals eerder aangegeven, niet alleen talen met slechts twee demonstratieve termen,  maar ook talen met drie of meer termen. In de talen met drie deiktische termen kan men  een onderscheid maken tussen systemen waarbinnen de middelste term een locatie tussen  proximaal  en  distaal  in  benoemt  en  systemen  waarbinnen  de  middelste  term  een  object 

13   

 

 

 

dicht  bij  de  hoorder  aanduidt.  Anderson  en  Keenan  (als  geciteerd  in  Diessel,  1999)   verwijzen  naar  deze  twee  systemen  als  respectievelijk  afstandsgeoriënteerd  en  persoonsgeoriënteerd  en  in  dit  laatste  systeem  is  de  spreker‐hoorder  oriëntatie  dus  meer  complex, dan wanneer de positie van de hoorder niet direct relevant is. Kemmerer (1999)  merkt  op  dat  deze  systemen  het  binaire  near‐far  perceptuele  contrast6  niet  volgen  –  ze  hebben  immers  méér  dan  twee  termen  ‐  en  dat  is  volgens  hem  een  bewijs  dat  demonstratievensystemen  er  niet  mee  hoeven  te  corresponderen.  Hij  nuanceert  dit  vervolgens:  “In  all  80  languages  in  Diessel’s  sample,  the  adverbial  component  of  the  demonstrative system always makes some kind of distance distinction, which suggests  that  distance  marking  is  after  all  a  necessary  part  of  any  complete  demonstrative  system.“ (Kemmerer, 1999: 48 – eigen cursivering)    De  spreker‐hoorder  oriëntatie,  gestuurd  vanuit  een  twee‐(of  meer)‐termen  systeem,  kan  dus  ondermeer  afstands‐  of  persoonsgeoriënteerd  zijn,  maar  volgende  uit  bovenstaande  kan  voorzichtig  aangenomen  worden  dat  afstandsmarkering  altijd  onderdeel  is  van  elk  demonstratievensysteem.     1.2.3.3 ∙ Nieuwe onderzoeksbenadering   Tussen  de  twee  onderzoeksstromingen  genoemd  in  paragraaf  1.2.2.3  lijkt  een  gebrek  aan  balans  in  aandachtsgebieden  en  analytische  methodologie  te  zijn.  Waar  de  crosslinguïstische benadering meer aandacht heeft voor de exoforisch functie, ligt er bij de  tekstwetenschappelijke benadering meer focus op de endoforisch, pragmatische functie en  de discourse dynamics.    In  paragraaf  1.2.2.4  wordt  gesteld  dat  het  near‐far  image  scheme  kan  ingezet  worden  als  basis voor de interpretatie van alle demonstratieven. De cognitieve relevantie van het near‐ far image scheme laat zich illustreren door in beginsel drie argumenten. Ten eerste is near‐ far onderdeel van onze zintuiglijke en lichamelijke handelingen: in al ons doen en laten is  afstand een basisingrediënt. Daarnaast is near‐far een sleutelelement van ons dieptezicht.  Als  laatste  suggereren  neuropsychologische  en  neurofysiologische  studies  dat  onze    6

 ‘binaire near‐far perceptuele contrast’ – Hier gedefinieerd als  het  perceptuele onderscheid  tussen  near of peri‐

persoonlijke ruimte enerzijds en far of extra‐persoonlijke ruimte anderzijds. 

14   

 

 

 

hersenen  twee  aparte  mechanismen  voor  de  representatie  van  near  of  peri‐persoonlijke  (within  arm  reach,  graspable)  en  far  of  extra‐persoonlijke  (outside  arm  reach,  not  graspable)  ruimte  hebben  (Kemmerer,  1999).  Tegelijkertijd  claimt  Kemmerer  dat  het  onderscheid  tussen  proximale  ‘dit’  en  het  distale  ‘dat’  niet  correspondeert  met  het  neurologisch relevante verschil tussen graspable en not graspable, omdat volgens hem alle  demonstratieven  sterk  genoeg  zijn  om  aan  een  absolute  afstandsinterpretatie  te  ontsnappen:  “[t]here  is  abundant  evidence  that  the  referential  scope  of  proximal  and  distal  demonstratives  is  not  restricted  by  the  boundaries  of  immediate  motor  behavior;  rather, these terms encode an abstract language‐specific semantic distinction that can  be  used  to  express  a  potentially  unlimited  range  of  spatial  distance  contrasts  by  virtue of being modulated by particular pragmatic contexts.“ (Kemmerer 1999 : 46)    Desalniettemin neemt Kemmerers stelling niet de mogelijkheid weg dat within of outside  arm reach wel degelijk een invloedsfactor kan zijn. Hij geeft aan dat het van belang is eerst  te kijken naar waarom er in de hersenen verschillende mechanismen zijn om near en far te  representeren.  Het  visuele  systeem  kan  het  best  gezien  worden  als  een  systeem  dat  zich  heeft  ontwikkeld  als  reactie  op  de  vraag  naar  efficiënte  motoriek  (als  geciteerd  in  Kemmerer, 1999). Vanuit deze optiek is het veronderstelbaar dat het within en het outside  arm reach mechanisme zich door natuurlijke selectie ontwikkeld hebben om verschillende  soorten  motoriek  te  ondersteunen.  Near  of  peri‐persoonlijke  ruimte  is  het  gebied  waarbinnen visueel‐motorische arm‐ en handbewegingen plaatsvinden en dit type gedrag  werd  volgens  Previc,  Jeannerod  en  Wilson  (als  geciteerd  in  Kemmerer,  1999)  tijdens  de  evolutie  van  primaten  en  homoniden  steeds  belangrijker  toen  armen  en  handen  vrijkwamen. Far of extra‐persoonlijke ruimte daarentegen is het gebied waarbinnen visueel  zoeken, ‘object scanning’7 en herkenning plaatsvindt. Met andere woorden:  “[T]he  near  system  represents  space  for  purposes  of  manipulating  or  avoiding  objects  with  the  body,  whereas  the  far  system  represents  space  for  purposes  of  “acquiring“ and analyzing objects with the eyes.“ (Kemmerer, 1999: 45)           ‘object  scanning’    ‐    Volgens  Churchland  et  al.  een  deel‐geheel  analyse  door  achtereenvolgens  de  fixeren  op 

7 7

delen  van  het  object,  om  vervolgens  een  complete  visuele  representatie  van  de  structuur  op  te  bouwen  (als  geciteerd in Kemmerer (1999). 

15   

 

 

 

Deze  evolutionaire  overwegingen  bieden  inzicht  in  het  waarom  van  een  apart  within  en  outside  arm  reach  mechanisme  in  de  hersenen.  Kemmerer  (1999)  concludeert  dat  de  manier  waarop  ervaringen  in  taal  gestructureerd  worden  ten  behoeve  van  linguïstische  communicatie  afwijkt  van  de  manier  waarop  ervaringen  gestructureerd  worden  ten  behoeve  van  visuele  perceptie  en  motoriek.  De  vraag  waarom  twee‐termen  systemen  als  bijvoorbeeld  het  Nederlands  (proximale  ‘hier’,  distale  ‘daar’)  zo  frequent  voorkomen,  is  voor  Kemmerer  evenwel  een  reden  te  veronderstellen  dat  er  zeker  gespeculeerd  kan  worden  over  een  zekere  diepe  verbintenis  tussen  het  linguïstische  proximaal  en  distaal  (‘near‐far’‐contrast)  en  perceptuele  onderscheid  tussen  within  en  outside  arm  reach.  Dit  leidt dit tot de volgende centrale onderzoeksvraag:    “Hoe sterk is de invloed van het onderscheid tussen within en outside arm reach  op het gebruik van proximale en distale demonstratieven?“   

1.3 ∙ Hypotheses  De  algemeen  gedragen  intuïtie  dat  de proximale  ‘dit’  betrekking heeft  op iets dicht(er)bij  en  dat  de  distale  ‘dat’  betrekking  heeft op  iets  ver(der)  weg,  leidt  tot  de  veronderstelling  van  de  onderzoeker  dat  er  invloed  is  van  de  factor  afstand  op  het  gebruik  van  demonstratieven.  Meer  specifiek,  volgende  uit  de  neurologische  relevantie  van  within  en  outside  arm  reach  zoals  aangegeven  in  Kemmerer  (1999),  verwacht  de  onderzoeker  dat  demonstratieven en met name exoforische, spatiële demonstratieven ten minste sporen van  het neurologisch belangrijke onderscheid tussen within en outside arm reach vertonen.     Bij het gebruik van demonstratieve varianten is er onderscheid te maken tussen enerzijds  contrastief  gebruik  en  anderzijds  congruent  gebruik.  Het  contrastief  gebruik  laat  zich  definiëren als wanneer in uitingen een proximale en distale term gebruikt worden ‐ dat kan  zowel  dus  zowel  congruent  als  incongruent  –  tegenover  het  gebruik  van  slechts  twee  proximale  of  distale  termen  (ofwel  het  niet‐contrastieve  gebruik,  zie  zin  1‐9  en  1‐10).  Congruent gebruik is hier gedefinieerd als wanneer in uitingen voor het meest proximale  object  een  proximaal  verwijswoord  (“hier,  deze,  dit“)  gebruikt  wordt  en  voor  het  meest  distale  object  een  distaal  verwijswoord  (“daar,  die,  dat“).  Incongruent  gebruik  is  dan  wanneer  proximaal  en  distaal  omgedraaid  worden  (i.e.  ‘dat’  voor  een  object  wat  dicht[er]bij is). (Zie paragraaf 2.6 voor een nadere toelichting van congruent en contrastief  gebruik.)   16   

 

 

 

  In  dit  onderzoek  zal  gehypothetiseerd  worden  dat,  als  de  factor  ‘afstand  tot  object’  geoperationaliseerd is in termen van within arm reach en outside arm reach, er een verschil  zal  optreden  in  congruent  en  contrastief  gebruik  van  demonstratieven  tussen  de  twee  condities  (within  en  outside  arm  reach).  Deze  operationalisering  van  afstand  zorgt  er  tegelijkertijd  voor  dat  de  relatieve  afstand  tussen  twee  objecten  in  de  within  arm  reach  conditie kleiner is dan in de outside arm reach conditie. De onderzoeker onderschrijft dat  dit  relatieve  afstandsverschil  óók  de  effectvariabele  kan  zijn.  Hieruit  volgt  de  eerste  hypothese:    H1 

“Afstand  (absolute  of  relatieve)  is  van  invloed  op  de  manier  waarop  demonstratieven contrastief worden gebruikt.“ 

  Als  de  objecten  zich  beide  dichtbij  of  beide  ver  van  de  spreker  bevinden  dan  zou  men  kunnen  verwachten  dat  het  demonstratieve  contrast  tussen  proximaal  en  distaal  anders  wordt gebruikt ten opzichte van de situatie waarin het ene object within arm reach en het  andere  object  outside  arm  reach  is,  afhankelijk  van  absolute  of  relatieve  afstand  met  de  spreker.  Voor  de  volgende  hypotheses  wordt  dit  demonstratieve  contrast  gesplitst  in  enerzijds  congruent  gebruik  (een  proximale  term  voor  het  meest  proximale  object  en  een  distale  term  voor  het  meest  distale)  en  anderzijds  incongruent  gebruik  (een  distale  term  voor het meest proximale object en een proximale term voor het  meest distale). Het niet‐ contrastieve gebruik wordt hiernavolgend besproken.    H2a 

“Als  het  ene  object  zich  binnen  armbereik  bevindt  en  het  andere  buiten  armbereik  (en  dus  de  relatieve  afstand tussen  de  twee  objecten  groter  is),  zullen demonstratieven meer congruent worden gebruikt dan wanneer de  objecten zich beide binnen armbereik bevinden (en dus de relatieve afstand  tussen de twee objecten kleiner is).“ 

H2b 

“Als  het  ene  object  zich  binnen  armbereik  bevindt  en  het  andere  buiten  armbereik  (en  dus  de  relatieve  afstand tussen  de  twee  objecten  groter  is),  zal het incongruente gebruik van demonstratieven lager zijn dan wanneer  beide objecten zich binnen armbereik bevinden (en dus de relatieve afstand  tussen de twee objecten kleiner is).“ 

    17   

 

 

 

Buiten congruent en incongruent gebruik (zoals te toetsen middels H2a en H2b) kan er ook  specifiek gekeken worden de mate waarin demonstratieven contrastief worden gebruikt, of  omgekeerd,  de  mate  waarin  het  contrast  niet  wordt  gebruikt  en  dat  dus  de  spreker  twee  proximale  of  twee  distale  demonstratieven  aanwendt  in  een  uiting.  Wanneer  beide  objecten zich within arm reach (beide dus ‘proximaal’) bevinden, dan zou het gebruik van  twee  proximale  demonstratieven  meer  voor  de  hand  liggen  dan  wanneer  een  van  de  objecten zich outside arm reach (één dus ‘distaal’) bevindt. Deze veronderstelling leidt tot  hypothese  H3a;  het  verlengde  van  deze  gedachte  (in  geval  van  het  gebruik  van  twee  distale demonstratieven) inspireert tot hypothese H3b:     H3a 

“Als  beide  objecten  zich  binnen  armbereik  bevinden  (en  dus  de  relatieve  afstand  tussen  de  twee  objecten  kleiner  is),  dan  zal  er  vaker  met  twee  proximale  demonstratieven  naar  verwezen  worden  dan  wanneer  een  van  de  objecten  zich  buiten  armbereik  bevindt  (en  dus  de  relatieve  afstand  tussen de twee objecten groter is). 

H3b 

“Als  beide  objecten  zich  binnen  armbereik  bevinden,  dan  zal  er  minder  vaak  met  twee  distale  demonstratieven  naar  verwezen  worden  dan  wanneer een van de objecten zich buiten armbereik bevindt (dan wel als de  relatieve afstand tussen de twee objecten groter is). 

  In  het  navolgende  hoofdstuk  3  zullen  bovenstaande  hypotheses  getoetst  worden  en  vervolgens worden de resultaten in hoofdstuk 4 ∙ Conclusies nader besproken. 

18   

 

 

 

2 ∙ Onderzoeksopzet  Zoals  reeds  in  de  laatste  paragraaf  van  hoofdstuk  1  aangeduid  is,  luidt  de  centrale  onderzoeksvraag  binnen  dit  onderzoek:  “Hoe  sterk  is  de  invloed  van  het  onderscheid  tussen  within  en  outside  arm  reach  op  het  gebruik  van  proximale  en  distale  demonstratieven?“  Om  de  vraagstelling  te  kunnen  beantwoorden,  wordt  er  in  dit  onderzoek  gekozen  voor  een  uitlokkingexperiment.  Om  natuurlijke  taalproductie  uit  te  lokken, krijgen de proefpersonen als taak het spelen van een “zoek de fout“‐ of “zoek het  verschil“‐spelletje.  Hierbij  moeten  ze  de  verschillen  in  twee  platen  elk  op  verschillende  afstand aanduiden.   

2.1 ∙ Materiaal  Het basismateriaal voor het experiment betreft een drietal zelfgeproduceerde plaatsets (zie  Bijlage  A).  Plaatset  1  beeldt  op  de  achtergrond  een  circustent  af  en  op  de  voorgrond  een  circusdirecteur,  daartussen  staat  een  olifant  op  een  verhoging.  In  plaatset  2  is  een  meisje  met een springtouw te zien dat voor een schommel speelt. Plaatset 3, de laatste, beeldt in  een viervlak matrix een vliegtuig, tent, koe en vrachtwagen af. Een plaatset bestaat uit twee  nagenoeg dezelfde tekeningen, zij het dat er kleine verschillen tussen de twee tekeningen  zijn.  Deze  verschillen  (zie  tabel  B‐1  in  Bijlage  B  of  figuur  2‐1)  zijn  opgedeeld  in  twee  categorieën.    Figuur 2‐1 

Twee  voorbeelden  van  de  verschillen.  (Een  ‘prominentie’‐verschil’:  vijf  poten  of  vier poten. Een ‘neutraal’‐verschil: stippen of sterren op de verhoging.) 

                   

19   

 

 

 

  In  dit  uitlokkingexperiment  hebben  de  proefpersonen  als  taak  het  aanduiden  van  de  verschillen  tussen  de  twee  platen  van  elke  plaatset.  Deze  verschillen  zijn  in  twee  categorieën opgedeeld. De gemarkeerde categorie (“zoek de fout“) wordt omschreven als  ‘prominentie’‐verschillen. Een verschil is prominent als het object(deel) opvalt door de aan‐  of  afwezigheid  ervan  in  een  van  de  twee  platen  of  als  het  object  een  afwijking  heeft  ten  aanzien  van  de  wereldkennis  van  een  proefpersoon.  Zo  weet  een  kind  en  ook  een  volwassene  dat  een  olifant  geen  drie,  maar  twee  achterpoten  heeft.  In  de  ongemarkeerde  categorie  (“zoek  het  verschil“)  zijn  de  ‘neutraal’‐verschillen  ingedeeld.  Men  kan  hierbij  denken  aan  kleurverschillen,  kledingpatronen,  vormverschillen  etc.  Het  onderscheid  tussen rondjes in de ene plaat en sterren in de andere plaat is hiervan een voorbeeld. De  twee  verschiltypes  zijn  zover  mogelijk  gelijk  verdeeld  over  de  twee  tekeningen  per  plaatset.    De twee categorieën van verschillen zijn gelijk verdeeld over het materiaal: als er in plaat a  een  ‘prominentie’‐verschil  (een  circustent  met  dakraam)  staat  en  in  plaat  b  de  normale  toestand  (een  circustent  zónder  dakraam),  dan  is  er  in  plaat  b  ook  een  ‘prominentie’‐ verschil  (een  olifant  met  5  poten)  en  in  plaat  a  de  normale  toestand  (een  olifant  met  4  poten). Mochten er verschillen in het contrastieve gebruik van demonstratieven optreden  met  het  onderscheid  tussen  de  twee  categorieën,  dan  zou  dit  kunnen  duiden  op  een  mogelijke invloed van de prominentie van het verschil op het gebruik van demonstratieve  variantie. Dit wordt nader besproken in hoofdstuk 4 ∙ Conclusie.     Buiten deze opdeling in verschilcategorieën is er ook een perspectiefverschil in en tussen  de  drie  plaatsets  gebouwd:  het  gaat  hierbij  om  te  kunnen  zien  of  conceptuele  ruimte  (afstand) een effect heeft op het gebruik van demonstratieve variantie. Plaatset 1 kent in de  gebruikte afbeelding drie diepteniveaus: dichtbij (de circusdirecteur), medium (de olifant)  en ver (de circustent). Plaatset 2 heeft twee diepteniveaus: dichtbij (het meisje) en ver (de  schommel). Plaatset 3, tenslotte, kent geen diepteniveaus, anders dan neutraal.8 Mochten er  verschillen in het contrastieve gebruik van demonstratieven optreden met het onderscheid    8

 Vanuit een alternatieve interpretatie zou opgemerkt kunnen worden dat in plaatset 3 wél perspectief is, omdat 

de koe, het vliegtuig, de tent en de vrachtwagen elk even groot weergegeven zijn. Voor het experiment wordt dit  onderscheid echter niet gemaakt. 

20   

 

 

 

tussen  de  verschillende  (conceptuele)  perspectiefverschillen,  dan  zou  dit  kunnen  duiden  op  een  mogelijke  invloed  van  het  type  verschil  –  en  dan  met  name  de  invloed  van  ‘conceptueel perspectief’ ‐  op het gebruik van demonstratieve variantie. Dit wordt nader  besproken in hoofdstuk 4.   

2.2 ∙ Proefpersonen  De  kinderen  in  het  onderzoek  waren  tussen  7  en  9  jaar,  met  een  gemiddelde  leeftijd  van  7,83  jaar.  Het  experiment  is  afgenomen  met  23  jongens  (53,8%)  en  19  meisjes  (45,2%)  en  allen  hadden  Nederlands  als  moedertaal.  In  tabel  2‐1  staat  de  verdeling  van  de  proefpersonen in relatie tot conditie.    Tabel 2‐1 

Verdeling van proefpersonen in  percentages  voor  de  within  en  outside  arm  reach  conditie. (Scores tussen haakjes zijn percentages, kolomtotalen 100 procent; Nwithin   = 22, Noutside arm reach = 20, Ntotaal = 42.) 

arm reach

   

within arm reach 

outside arm reach 

man 

11 (55) 

12 (60) 

vrouw 

11 (45) 

8 (40) 

  Deze  leeftijdsgroep  is  voldoende  in  staat  de  verschillen  accuraat  te  verbaliseren  en  de  vergelijkingstaak zelf is niet te ingewikkeld. Daarnaast lijkt er bij kinderen – zoals uit een  pretest  bleek  –  een  sterkere  neiging  te  zijn  om  met  demonstratieven  de  verschillen  in  de  tekeningparen aan te duiden.    Deelname  van  de  minderjarige  proefpersonen  kan  slechts  plaatshebben  indien  ouders  of  verzorgers  hiertoe  toestemming  geven.  In  samenspraak  met  de  betrokken  basisschool  is  hiertoe een toestemmingsformulier opgesteld, welke u aantreft in Bijlage C. Dit formulier  is verspreid onder alle 7‐ en 8‐jarigen en in een later stadium ook onder alle 9‐jarigen.    De experimentafname heeft plaatsgevonden in het voorjaar van 2006 en nam in totaal twee  weken in beslag.     

21   

 

 

 

2.3 ∙ Design  Binnen  dit  onderzoek  is  gekozen  voor  een  tussen‐proefpersoonontwerp:  dit  betekent  dat  iedere proefpersoon slechts één versie van het experiment ziet. De proefpersonen werden  random verdeeld over conditie I en conditie II. De tussen‐proefpersoonfactor is variatie in  afstand (within arm reach tegenover outside arm reach en kleine tegenover grote relatieve  afstand  tussen  objecten).  De  binnen‐proefpersoonfactoren  zijn  de  ingebouwde  verschilcategorieën  in  het  materiaal:  prominente  en  neutrale  verschillen  enerzijds  en  de  verschillen in conceptueel perspectief anderzijds.   

2.4 ∙ Instrumentatie  Tijdens  het  experiment,  dat  met  één  proefpersoon  per  keer  afgenomen  wordt,  staan  drie  kartonnen  standaards  op  tafel  voor  de  proefpersoon.  In  conditie  I  staat  de  middelste  standaard  binnen  armbereik  op  35  centimeter  afstand  vlak  voor  de  proefpersoon  en  de  linker en rechter standaards binnen armbereik op 45 centimeter afstand. In conditie II staat  de middelste standaard tevens binnen armbereik op 35 centimeter cm afstand, maar staan  de  linker  en  rechter  standaard  buiten  armbereik  op  105  centimeter  afstand.  Zie  Bijlage  D  voor een schematische weergave van de experimentsituatie.    Voor de beeld‐ en geluidsregistratie van de afname wordt een Sony digitale videocamera  ingezet,  gebruikmakend  van  Sony  MiniDV‐videocassettes  die  in  de  ‘longplay’‐instelling  (90  minuten  opname)  beschreven  werden.  De  videocamera  is  tijdens  het  experiment  bevestigd  op  een  statief  dat  op  1.80  meter  hoogte  afgesteld  staat.  In  Bijlage  D  is  de  plaatsing van het statief aangegeven en in Bijlage E kan het perspectief van de videocamera  in de twee condities bekeken worden.    Van elke plaatset wordt er in ieder geval één op de middelste standaard gezet en de andere  wordt  op  de  linker  of  rechter  standaard  geplaatst.  Hoe  de  plaatsing  van  de  plaatsets  per  proefpersoon systematisch afgewisseld wordt, kan in Bijlage F nader bekeken worden. Ter  illustratie  volgt  de  opstelling  voor  de  eerste  proefpersoon  (zie  figuur  2‐2).  In  conditie  I  (within arm reach) wordt plaat A van plaatset 1 op de linker standaard geplaatst en plaat B  op  de  middelste  standaard.  Als  alle  verschillen  genoemd  zijn,  worden  de  platen  van  plaatset  1  verwijderd  en  wordt  plaat  A  van  plaatset  2  op  de  rechter  standaard  gezet  en  plaat B op de middelste standaard. Als ook hiervan alle verschillen genoemd zijn, worden  22   

 

 

 

de platen van plaatset 2 verwijderd en wordt plaat A van plaatset 3 op de linker standaard  gezet en plaat B op de middelste standaard.      Figuur 2‐2 

De opstelling van plaat a en plaat b per plaatset voor de eerste proefpersoon. 

        plaatset 1 

plaatset 2 

plaatset 3 

 

2.5 ∙ Procedure  2.5.1 ∙ Plaats van het experiment  Het experiment werd in een ruimte in het gebouw van basisschool de Reuzelaar te Hoeven  (West‐Brabant) afgenomen, de school van de proefpersonen.    Om ervoor te zorgen dat de ruimte geen invloed zou oefenen op de resultaten, werden er  eisen gesteld aan deze ruimte:  ƒ de onderzoeker is alleen met de proefpersoon in de ruimte;  ƒ eventuele elektronische apparatuur zoals radio of televisie is uitgeschakeld;  ƒ op de tafel liggen geen losse voorwerpen;  ƒ de  onderzoeker  heeft  de  mogelijkheid  zich  tijdens  het  experiment  niet  in  het  blikveld  van de proefpersoon te bevinden.    Op  de  deur  van  de  experimentruimte  werd  aangegeven  dat  er  niet  gestoord  mocht  worden, opdat er zo min mogelijk storende invloeden van buitenaf zouden zijn.   

2.5.2 ∙ Instructie van de proefpersonen  Vooraf werd de proefpersonen niet verteld welk doel het af te nemen experiment diende,  zodat kennis hiervan geen invloed op de resultaten zou kunnen hebben. De proefpersonen  werd een volgende tekst voorgelezen:      23   

 

 

 

Hallo,  ik  ben    en  ik  wil  vandaag  een  spelletje  “zoek  de  verschillen“  spelen.  De  camera  die  je  daar  ziet  staan,  die  neemt  op  hoe  het  spelletje  gaat.  [Bij  “waarom?“‐vraag:  Dan  kan  ik  straks  terugkijken  of  ik  jouw  antwoorden  goed  heb  opgeschreven.]    Zo  werkt  het  spelletje:  je  krijgt  zo  meteen  twee  plaatjes  te  zien,  die  niet  precies  hetzelfde  zijn. Jij mag me dan zo snel mogelijk vertellen welke verschillen je kunt vinden. Als je ze  allemaal gevonden hebt, dan laat ik de volgende twee plaatjes zien. We spelen het spelletje  drie keer. Ik sta achter je, let niet op mij. Ik zie alles wat jij ziet. Ik vertel tussendoor hoeveel  plaatjes je al gedaan hebt en of je alle verschillen gevonden hebt.    Begrijp je wat we gaan doen of heb je nog vragen?    Okay, dan beginnen we met het eerste plaatje. Succes!    Na de uitvoering van de taak bedankte de proefleider de proefpersoon voor het spelen van  het spelletje en vroeg hij of deze niet met anderen kinderen over het spelletje wilde praten,  “want anders is het voor hen natuurlijk veel te gemakkelijk!“   

2.5.3 ∙ Verloop van het experiment  De afname duurde per proefpersoon gemiddeld 7 minuten, gemeten vanaf het moment dat  de  instructie  gegeven  was  en  de  videocamera  ingeschakeld  was  tot  het  moment  dat  de  experimentleider  de  videocamera  weer  uitschakelde.  De  proefleider  stond  tijdens  het  experiment  achter  de  proefpersoon,  zodat  het  deiktisch  centrum  en  het  perspectief  voor  proefpersoon  en  proefleider  min  of  meer  gelijk  waren.  Hiermee  is  meteen  de  engagement  area van proefleider (hoorder) en proefpersoon (spreker) gelijk, Enfield (2003: 89) definieert  deze als:  “the  place  which  is,  at  moment  t,  the  conceived  site  of  a  person’s  currently  dominant manual and attentional engagement.“    Door  deze  opzet  wordt  zover  mogelijk  voorkomen  dat  de  proefpersoon  zijn  demonstratievengebruik  zou  aanpassen  op  de  positie  van  de  proefleider,  zoals  bijvoorbeeld in zin 1‐1.   

24   

 

 

 

De  proefpersoon  werd  na  de  instructie  en  het  inschakelen  van  de  videocamera  eerst  plaatset  1  voorgezet  en  de  verwoording  en  herkenning  van  bepaalde  verschillen  bleek  problemen  op  te  leveren.  Zo  wist  een  aantal  proefpersonen  niet  hoe  ze  het  dakraam  op  plaat b moest noemen (“dat bruine ding“) en in 25 van de 42 gevallen werd het verschil in  strepen van het shirt van de circusdirecteur pas al laatste gevonden. Eén proefpersoon gaf  aan  dat de  circusdirecteur  niet  in  beide  plaatjes eenzelfde  kleur  strik  droeg:  de  strik is  in  werkelijkheid  zowel  in  plaat  a  als  b  blauw.  Mogelijkerwijs  had  de  afstand  (deze  proefpersoon  bevond  zich  in  conditie  II)  invloed  op  de  zichtbaarheid  voor  deze  proefpersoon.    Vervolgens  werd  plaatset  2  voorgezet  en  veel  proefpersonen  noemden  het  verschil  van  rondjes in plaat a versus vierkantjes in plaat b twee keer: door de 42 proefpersonen is er in  totaal 65 keer naar het verschil verwezen. Dit werd vermoedelijk veroorzaakt door het feit  dat  verschillende  proefpersonen  het  ‘rondje  of  kruisje’‐verschil  op  de  schommel  apart  zagen van het ‘rondje of kruisje’‐verschil op de zitjes van de schommel.    Plaatset  3  was  de  plaatset  met  het  grootste  aantal  verschillen,  acht  in  totaal,  en  herkennings‐  en  verwoordingsproblemen  die  optraden,  hadden  voornamelijk  betrekking  op  de  vlekken  van  de  koe  (“daar  is  het  wat  raarder“),  het  aantal  wielen  van  de  vrachtwagen  en  de  vleugel  (“de  vliegspaan“)  en  wielen  (“hier  heeft  het  vliegtuig  maar  twee poten“) van het vliegtuig. Ook werd door drie proefpersonen gesproken over de bult  of  het  bobbeltje  van  de  koe  bij  zijn  staart:  een  fout  in  het  materiaal,  oorspronkelijk  niet  bedoeld als verschil.    Tijdens het afnemen van het experiment is er slechts in enkele gevallen een storende factor  geweest.  Er  kan  hierbij  gedacht  worden  aan  dat  de  deur  van  de  experimentruimte  abusievelijk  toch  geopend  werd  of  dat  de  proefpersonen  tijdens  de  afname  (een  van)  de  standaards  verzetten.  Soms  was  er  ook  enige  rumoer  in  de  omgeving  van  de  experimentruimte.  Tijdens  de  analysefase  is  het  beeldmateriaal  nader  bekeken  en  het  is  volgens de onderzoeker aannemelijk dat de storende factoren niet van dien aard waren dat  ze een vervuiling van het experimentproces zelf vormden.        

25   

 

 

 

2.6 ∙ Verwerking van de gegevens  Het verzamelde beeldmateriaal dat voortgekomen is uit de datacollectie (het experiment)  is  getranscribeerd:  alle  uitingen  van  zowel  de  proefleider  als  de  proefpersoon.  Er  is  gekozen  om  de  transcriptie  per  proefpersoon  op  te  delen  in  chunks  (gemiddeld  25,5  chunks per proefpersoon): Een chunk is datgene wat de proefpersonen hebben gezegd bij  elk  van  de  verschillende  elkaar  volgende  uitingen  van  de  proefpersoon  die  betrekking  hebben  op  één  verschil.  Per  chunk  is  vervolgens  een  aantal  zaken  gecodeerd.  Bij  de  gebruikte verwijswoorden is meteen aangegeven of ze betrekking hebben op de linker (L),  middelste (M) of rechter (R) plaat:    (2‐1) 

Hier (M) zit geen touwtje en daar (R) wel. 

  De  transcriptie  van  een  volledige  experimentafname  treft  u  aan  in  bijlage  G.  Verder  is  gecodeerd over welk objectverschil gaat het, is er eerst over het object op plaat a of plaat b  gesproken,  met  welk  type  demonstratieven  is  er  verwezen  naar  het  object  op  plaat  a  en  naar  het  object  op  plaat  b  en  was  deze  verwijzing  congruent  met  het  afstandscontrast  (corresponderen  de  proximale  en  distale  verwijswoorden  met  het  proximale  of  distale  object?). (Zie voor codering verder Bijlage H.)      De  onderzoeker  heeft  zich  in  de  analyse  voorlopig  beperkt  tot  ‘eenvoudige  uitingen’:  uitingen  waarin  het  verschil  wordt  beschreven  met  een  demonstratieve  variant  voor  het  ene  object  en  een  demonstratieve  variant  voor  het  andere.  Gebaseerd  op  de  eenvoudige  uitingen zijn vier klassen te onderscheiden:    I 

Klasse ‘congruent’: proximale term (NEAR) – distale term (FAR). 

 

Een contrast uitgedrukt met een proximaal en distaal demonstratief dat congruent  is met de afstand tot en tussen de objecten:  Deze meneer (NEAR) heb een hoed en die (FAR) niet.  

  II 

Klasse ‘incongruent’: distale term (NEAR) – proximale term (FAR).  Een  contrast  uitgedrukt  met  een  proximaal  en  distaal  demonstratief  dat  incongruent is met de afstand tot en tussen de objecten: 

 

Daar (NEAR) is het hetzelfde en hier (FAR) vlak. 

  26   

 

 

III 

 

Klasse ‘dubbel‐proximaal’: proximale term (NEAR) – proximale term (FAR). 

Een uiting met twee proximale demonstratieven:   

Hier (NEAR) heeft‐ie een hoed vast en hier (FAR) heeft‐ie een emmer vast. 

  IV 

Klasse ‘dubbel‐distaal’: distale term (NEAR) – distale term (FAR).  Een uiting met twee distale demonstratieven: 

 

En daar (NEAR) staat het raampje en daar (FAR) ook niet. 

  Een  voorbeeld  van  de  toepassing  van  het  genoemde  codeerschema  op  een  eenvoudige  uiting:    (2‐2) 

Hier (L) hebt‐ie twee schommels en daar (M) hebt‐ie een schommel. 

  Chunk  2‐2  heeft  betrekking  op  de  zitjes,  er  wordt  eerst  over  plaat  a,  vervolgens  plaat  b  gesproken, de verwijzing naar plaat a gebeurt met een proximale locatieve adverb (hier) en  er wordt met een distale locatieve adverb (daar) naar plaat b verwezen. De verwijzing naar  het objectverschil is in de chunk incongruent: er is met een proximale demonstratief naar  het object verder weg verwezen en met een distale demonstratief naar het object dichterbij  verwezen. In tabelvorm:    Tabel 2‐2 

De variabelen gekoppeld aan het coderingsproces van chunk 2‐2. 

   

omschrijving 

waarde 

object 

het object met een verschil 

in plaat a 2 zitjes, in plaat b 1 zitje 

volgorde 

volgorde benoemde plaat 

eerst plaat a, dan plaat b 

objecta 

type verwijzing voor plaat a 

proximale locatieve adverb (hier) 

objectb 

type verwijzing voor plaat b 

distale locatieve adverb (daar) 

congruentie 

congruentie proximaal en distaal 

incongruent 

verschiltype 

prominent of neutraal verschil 

prominent 

perspectieftype 

dicht, medium, ver of neutraal  

ver 

  Naast  de  genoemde  eenvoudige  uitingen  zijn  er  ook  meer  complexe  gevallen  van  demonstratievengebruik. Chunks als  2‐3  en  2‐4  kunnen  als  complex  aangemerkt  worden,  omdat  ze  zich  niet  laten  typeren  als  ‘slechts  één  verwijswoord  voor  het  ene  object  en  slechts één verwijswoord voor het andere object’.   27   

 

 

 

(2‐3) 

proefpersoon   

En… (…)  

proefleider 

En de tent? 

 

proefpersoon   

Oh ja, die (L) tent die (L) is open. 

proefleider 

Waar? 

 

proefpersoon 

 

Hier  (L),  bij  deze  (L)  ist‐ie  open  en  hier  (M)  ist‐ie  dicht. 

proefleider 

 

Ja 

  (2‐4) 

proefpersoon   

Die (R) heeft daar (R) drie ehh, die (R) loopt en   deze (M) loopt niet. Die (M) staat stil. 

  Deze  complexe  gevallen  zijn  in  meerdere  opzichten  niet  zuiver  in  vergelijking  met  de  eenvoudige  gevallen.  In  chunk  2‐3  kunnen  de  sturende  opmerkingen  en  vragen  van  de  proefleider  invloed  uitgeoefend  hebben  op  de  gekozen  demonstratieve  varianten.  Een  andere  onzuiverheid  treft  men  aan  in  chunk  2‐4,  waarin  meerdere  malen  naar  het  proximale  object  verwezen  wordt.  Deze  herhaling  kan  een  indicatie  zijn  dat  anaforische  processen een rol spelen bij de keuze van het type referentiele uitdrukking.     Tijdens  het  coderen  is  niet  gediscrimineerd  ten  aanzien  van  het  grammaticaal  foutief  verwerken  van  het  geslacht  van  nominatieven  (bijvoorbeeld  ‘die  huis’  in  plaats  van  ‘dat  huis’), aangezien de aandacht primair uitgaat naar de distinctie tussen proximale en distale  verwijswoorden. 

28   

 

 

 

3 ∙ Resultaten  In  dit  hoofdstuk  worden  eerst  de  algemene,  statistische  gegevens  over  de  gecodeerde  transcriptie  gepresenteerd.  In  de  navolgende  paragrafen  wordt  aangegeven  naar  welke  type uitingen, vier in totaal, de aandacht uitgaat en of verschillen al dan niet als significant  aangemerkt kunnen worden.   

3.1 ∙ Beschrijvende statistieken  De analyses beperken zich tot de eerder genoemde eenvoudige chunks (620 stuks, 57,8%):  uitingen  waarin  het  verschil  wordt  beschreven  met  een  demonstratieve  variant  voor  het  ene object en een demonstratieve variant voor het andere. Alle complexe, minder zuivere  chunks (452 stuks, 42,2%) zijn hiermee buiten beschouwing gelaten. De hele datafile heeft  een omvang van 1072 (100%) chunks (zie tabel 3‐1).    Waar de verhouding in de outside arm reach conditie tussen de eenvoudige en complexe  uitingen  met  respectievelijk  53,0%  en  46,9%  de  middengrens  van  50%  benadert,  liggen  deze  percentages  in  de  within  arm  reach  conditie  met  62,3%  en  37,7%  verder  verwijderd  van een gelijke verdeling. Bij interpretatie van de hiernavolgende toetsingen op basis van  de  wel  geanalyseerde  uitingen  moet  derhalve  enige  terughoudendheid  worden  betracht:  de  eenvoudige  en  complexe  uitingen  zijn  niet  gelijk  verdeeld  over  de  within  en  outside  arm reach conditie.    Tabel 3‐1 

 De  verdeling  van  de  chunks  (eenvoudig  en  complex)  over  condities  (within  en  outside  arm  reach).  (Scores  tussen  haakjes  zijn  percentages,  rijtotalen  100%,  Nwithin arm reach = 559, Noutside arm reach = 513, Ntotaal = 1072.) 

   

eenvoudige uitingen 

complexe uitingen 

within arm reach 

348 (62,3) 

211 (37,7) 

outside arm reach 

272 (53,0) 

241 (46,9) 

totaal 

620 (57,8) 

452 (42,2) 

  De  verdelingsverschillen  van  de  persoonskenmerken  leeftijd,  geslacht  en  links‐  of  rechtshandigheid  tussen  de  twee  condities  zijn  apart  getoetst  om  eventuele 

29   

 

 

 

opvallendheden  op  te  kunnen  merken.  In  bijlage  J  worden  de  toetsingswaarden  en  mogelijke interpretaties van deze variabelen besproken.    

3.2 ∙ Afstandsinvloed op gebruik van demonstratieven  3.2.1 ∙ Toetsing hoofdhypothese   De  verdeling  van  eenvoudige  uitingen  over  de  in  paragraaf  2.6  genoemde  klassen  is  in  tabel 3‐2 opgesplitst tussen de twee condities.    Tabel 3‐2 

Het  gebruik  van  congruente  en  incongruente  demonstratieven  afgezet  tegen  de  variatie  in  afstand.  (Scores  tussen  haakjes  zijn  percentages,  kolomtotalen  100  procent; Nwithin arm reach = 348, Noutside arm reach = 272, Ntotaal = 620.) 

   

within arm reach 

outside arm reach 

congruent 

101 (29,0) 

227 (83,5) 

incongruent 

30 (8,6) 

7 (2,6) 

dubbel‐proximaal 

149 (42,8) 

8 (2,9) 

dubbel‐distaal 

68 (19,5) 

30 (11,0) 

  Om  hypothese  H1  (“Afstand  [absolute  of  relatieve]  is  van  invloed  op  de  manier  waarop  demonstratieven  contrastief  worden  gebruikt.“)  te  toetsen  is  de  onafhankelijke  variabele  ‘variatie in afstand (within en outside arm reach)’ getoetst tegen de afhankelijke variabele  ‘contrastief gebruik van demonstratieven’. In de within arm reach conditie werd er in 101  van de 348 (29,0%) gevallen met een congruent contrast verwezen naar de objecten tegen  227 van de 272 (83,5%) gevallen in de outside arm reach conditie. Omdat er gekeken wordt  of  de  verdeling  van  de  aantallen  per  conditie  significant  verschillen  van  kans  is  hier  gekozen  voor  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  met  een  betrouwbaarheidsinterval  van  95%.  Uit  toepassing  hiervan  blijkt  dat  er  een  significant  verschil  is  tussen  de  verdeling  van  het  contrastief gebruik van demonstratieven in de twee verschillende condities: χ2(3) = 197,72,  p < .001. Hiermee kan H1 dus worden bevestigd: er is een invloed van de factor afstand op  het contrastieve gebruik van demonstratieven.   

30   

 

 

 

3.2.2 ∙ Toetsing deelhypotheses  Om een beter beeld te krijgen van de specifieke verschillen, zijn de overige vier hypotheses  aan de vier onderscheiden klassen gekoppeld. In grafiek 3‐1 is op het eerste gezicht vooral  een  verschil  in  congruent  gebruik  (het  eerste  stavenpaar)  op  te  merken  tussen  de  twee  condities. Daarnaast lijkt er een aanzienlijk verschil te zijn in de verhouding waarmee er in  beide  condities  met  twee  proximale  termen  naar  de  objecten  verwezen  wordt  (het  derde  stavenpaar).    Grafiek 3‐1 

De  procentuele  verdeling  van  de  uitingen  over  de  vier  onderscheiden  klassen,  uitgesplitst tussen de twee condities (within arm reach, outside arm reach). 

   

   

80 percentages 

 

227  (83,5%) 

100

 

40 

101 (29,0%)

20

     

149 (42,8%)

60 30 (8,6%)

8  (2,9%) 

7  (2,6%) 

68 (19,5%)

30  (11,0%) 

0 congruent 

 

legenda (conditie) 

 

 

 

 

incongruent 

dubbel‐proximaal

within arm reach (N = 348)

dubbel‐distaal 

outside arm reach (N = 272) 

  3.2.2.1 ∙ Hypothese H2a: congruent gebruik    Hypothese H2a heeft betrekking op de eerste twee staven in de staafdiagram in grafiek 3‐1    en  stelt  dat  in  de  outside  arm  reach  conditie  (als  de  relatieve  afstand  tussen  de  twee    objecten groter is) er vaker congruent verwezen wordt naar de objecten dan in de within    arm reach conditie, bijvoorbeeld:        Deze meneer (NEAR) heb een hoed en die (FAR) niet.        In  de  within  arm  reach  conditie  is  29,0%  van  alle  eenvoudige  uitingen  congruent,  in  de    outside arm reach conditie betreft dit maarliefst 83,5%. Op basis van deze percentages zou    gesteld  kunnen  worden  dat  er inderdaad  vaker congruent  verwezen  wordt in  de  outside    arm  reach  conditie.  Met  behulp  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  is  de  significantie  van  dit    verschil  getoetst:  χ2(1)  =  48,40,  p  <  .001.  Met  deze  p‐waarde  hoeft  H2a  niet  verworpen  te     

31 

 

 

   

 

 

 

worden: in de outside arm reach conditie, als de relatieve afstand tussen de objecten dus  groter is, wordt er significant vaker congruent verwezen.    3.2.2.2 ∙ Hypothese H2b: incongruent gebruik  Hypothese H2b heeft betrekking op het tweede paar staven in grafiek 3‐1 en stelt dat in de  outside  arm  reach  conditie  (als  de  relatieve  afstand  tussen  de  twee  objecten  groter  is)  er  minder  vaak  incongruent  verwezen  wordt  naar  de  objecten  dan  in  de  within  arm  reach  conditie, bijvoorbeeld:    Daar (NEAR) is het hetzelfde en hier (FAR) vlak.    In  de  within  arm  reach  conditie  is  8,6%  van  alle  eenvoudige  uitingen  incongruent,  in  de  outside  arm  reach  conditie  betreft  dit  slechts  2,6%.  Op  basis  van  deze  percentages  zou  gesteld kunnen worden dat er inderdaad minder vaak incongruent verwezen wordt in de  outside arm reach conditie. Met behulp van de chi‐kwadraattoets is de significantie van dit  verschil  getoetst:  χ2(1)  =  14,30,  p  <  .001.  Op  basis  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  kan  hypothese  H2b  aangenomen  worden.  Een  kanttekening  bij  de  interpretatie  van  deze  toetsingsuitslag  is  wel  dat  er  getoetst  is  met  bijzonder  weinig  items  in  de  twee  condities.  Een  grotere  betrouwbaarheid  kan  bereikt  worden  met  een  dataset  waarin  de  aantallen  groter zijn.    De twee hiervoor besproken hypotheses H2a en H2b hebben betrekking op het congruente  en incongruente gebruik van demonstratieven. De hierna te toetsen hypothese H3a en H3b  zijn aannames over het niet‐contrastieve gebruik van demonstratieven; het derde en vierde  stavenpaar in figuur 3‐1.    3.2.2.3 ∙ Hypothese H3a: dubbel‐proximaal gebruik  In figuur 3‐1 heeft het derde paar staven betrekking op hypothese H3a en deze stelt dat in  de within arm reach conditie (als de relatieve afstand tussen de twee objecten kleiner is) er  vaker  met  twee  proximale  demonstratieven  verwezen  wordt  naar  de  objecten  dan  in  de  outside arm reach conditie, bijvoorbeeld:    Hier (NEAR) heeft‐ie een hoed vast en hier (FAR) heeft‐ie een emmer vast.    32   

 

 

 

In  de  within  arm  reach  conditie  is  42,8%  van  alle  eenvoudige  uitingen  gedaan  met  twee  proximale  demonstratieven,  in  de  outside  arm  reach  conditie  betreft  dit  slechts  2,9%.  Op  basis van deze percentages zou gesteld kunnen worden dat er inderdaad vaker met twee  proximale demonstratieven verwezen wordt in de within arm reach conditie. Met behulp  van de chi‐kwadraattoets is de significantie van dit verschil getoetst: χ2(1) = 126,63, p < .001.  Op basis van de chi‐kwadraattoets kan hypothese H3a aangenomen worden.    3.2.2.4 ∙ Hypothese H3b: dubbel‐distaal gebruik  Hypothese H3b is gekoppeld aan het vierde paar staven in figuur 3‐1. Deze stelt dat in de  within  arm  reach  conditie  (als  de  relatieve  afstand  tussen  de  twee  objecten  kleiner  is)  er  minder vaak met twee distale demonstratieven verwezen wordt naar de objecten dan in de  outside arm reach conditie, bijvoorbeeld:    En daar (NEAR) staat het raampje en daar (FAR) ook niet.    In  de  within  arm  reach  conditie  is  19,5%  van  alle  eenvoudige  uitingen  gedaan  met  twee  distale demonstratieven,  in  de  outside arm  reach  conditie  betreft  dit 11,0%.  Op  basis  van  deze  percentages  zou  gesteld  kunnen  worden  dat  er  vaker  met  distale  proximale  demonstratieven verwezen wordt in de within arm reach conditie. Met behulp van de chi‐ kwadraattoets is de significantie van dit verschil getoetst: χ2(1) = 14,74, p < .001. Op basis  van de chi‐kwadraattoets dient hypothese H3a verworpen te worden worden: het dubbel‐ distale gebruik is frequenter in de within arm reach conditie.   

3.3 ∙  Demonstratieven en conceptuele betekenis  3.3.1 ∙ Prominentie  In  het  materiaal  is,  zoals  eerder  aangegeven,  het  type  aan  te  wijzen  verschil  gevarieerd:  enerzijds  de  “zoek  de  fout“‐verschillen  en  anderzijds  de  “zoek  het  verschil“‐verschillen,  ofwel prominent tegenover neutraal. Op basis van de geanalyseerde eenvoudige chunks is  –  per  conditie  ‐  gekeken  of  er  verschil  is  tussen  de  manier  waarop  er  met  contrastieve  demonstratieven naar de twee verschiltypen is verwezen (zie tabel 3‐3 en 3‐4).         33   

 

 

Tabel 3‐3 

 

Het gebruik van demonstratieven in de within arm reach conditie afgezet tegen de  verdeling  tussen  prominente  en  neutrale  verschillen.  (Scores  zijn  percentages,  rijtotalen 100%, Nprominente  uitingen = 202; Nneutrale  uitingen = 141; Nmissing  values = 5; Ntotaal  aantal uitingen

 = 348.) 

   

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

prominent 

27,7 

7,9 

43,1 

21,3 

neutraal 

31,2 

8,5 

43,3 

17,0 

  Uit de chi‐kwadraattoets (χ2), waarin de missing values buiten beschouwing zijn gelaten9,  blijkt  dat  er  in  de  within  arm  reach  conditie  geen  significant  verschil  is  tussen  het  demonstratievengebruik in relatie tot de prominentie: χ2(3) = 1,16, p = .76.    Tabel 3‐4 

Het gebruik van demonstratieven in de outside arm reach conditie afgezet tegen de  verdeling  tussen  prominente  en  neutrale  verschillen.  (Scores  zijn  percentages,  rijtotalen 100%, Nprominente  uitingen = 149; Nneutrale  uitingen = 120; Nmissing  values = 3; Ntotaal  aantal uitingen

 = 272.) 

   

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

prominent 

77,2 

2,7 

4,7 

15,4 

neutraal 

91,7 

2,5 

0,8 

5,0 

  In  de  outside  arm  reach  conditie  is  volgens  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  –  ook  hier  zijn  de  missing  values  buiten  beschouwing  gelaten  –  wel  een  significant  verschil  tussen  het  demonstratievengebruik  in  relatie  tot  de  prominentie:  χ2(3)  =  11,73,  p  <  .01.  Dat  er  in  de  outside arm reach conditie wel een significant verschil wordt aangetroffen en in de within  arm reach conditie niet, impliceert dat er een samenhang zou kunnen zijn tussen de fysieke  afstandsvariatie van de twee condities en prominentie (de gemarkeerdheid) van een object.   

  9

 De hier genoemde missing values traden op als er tijdens het experiment door de proefpersoon in een uiting een 

niet‐aanwezig  verschil  genoemd  werd.  Hiervoor  kon  geen  verschiltype  gecodeerd  worden,  waardoor  deze  uitingen geen betekenisgevende informatie voor de toetsing hebben. 

34   

 

 

 

3.3.2 ∙ Conceptuele afstand en ruimte  De  andere  ingebouwde  variatie  in  het  materiaal  is  het  perspectieftype  (‘in  welke  conceptuele afstandscategorie pas het object?’). Ook hiervoor is ‐ per conditie ‐ gekeken of  de manier waarop er met demonstratieven naar de verschillen is verwezen anders is voor  wat betreft het perspectief van de objecten in het plaatmateriaal zelf (zie tabel 3‐5 en 3‐6).    Tabel 3‐5 

Het gebruik van demonstratieven in de within arm reach conditie afgezet tegen de  verdeling  tussen  de  vier  perspectieftypes.  (Scores  zijn  percentages,  rijtotalen  100%, Ndichtbij= 96; Nmedium  = 103; Nver  = 41; Nneutraal = 103; Nmissing  values = 5; Ntotaal  =  348.) 

   

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

dichtbij 

31,3 

7,3 

41,7 

19,8 

medium 

32,0 

6,8 

41,7 

19,4 

ver 

22,0 

7,3 

43,9 

26,8 

neutraal 

27,2 

10,7 

45,6 

26,5 

  Uit de chi‐kwadraattoets (χ2), waarin de missing values buiten beschouwing zijn gelaten,  blijkt  dat  er  in  de  within  arm  reach  conditie  geen  significant  verschil  is  tussen  het  demonstratievengebruik in relatie tot het perspectieftype: χ2(9) = 4,32, p = .89.    Tabel 3‐6 

Het gebruik van demonstratieven in de outside arm reach conditie afgezet tegen de  verdeling  tussen  de  vier  perspectieftypes.  (Scores  zijn  percentages,  rijtotalen  100%,  Ndichtbij=  75;  Nmedium  =  86;  Nver  =  24;  Nneutraal  =  84;  Nmissing  values  =  3;  Ntotaal  =  272.) 

   

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

dichtbij 

86,7 

0,0 

2,7 

10,7 

medium 

82,6 

5,8 

2,3 

9,3 

ver 

83,3 

0,0 

0,0 

16,7 

neutraal 

82,1 

2,4 

4,8 

10,7 

  Uit de chi‐kwadraattoets (χ2), waarin de missing values buiten beschouwing zijn gelaten,  blijkt  dat  er  in  de  within  arm  reach  conditie  geen  significant  verschil  is  tussen  het  35   

 

 

 

demonstratievengebruik in relatie tot het perspectieftype: χ2(9) = 8,83, p = .45. Er is in geen  van  beide  condities  een  significant  verschil  gevonden  voor  de  verdeling  van  demonstratievengebruik over de verschillende perspectieftypes. Dit impliceert dat er geen  samenhang is  tussen  de  fysieke afstandsvariatie  van  de  twee  condities  en  de  conceptuele  afstandsvariatie (perspectieftypes).     

36   

 

 

 

4 ∙ Conclusie en discussie  In  het  voorgaande  hoofdstuk  zijn  de  resultaten  van  het  onderzoek  besproken,  in  dit  hoofdstuk worden de resultaten nader toegelicht en wordt er een conclusie getrokken. Het  hoofdstuk  wordt  afgesloten  met  een  inventarisatie  van  de  mate  waarin  de  centrale  onderzoeksvraag beantwoord is kunnen worden.    

4.1 ∙ Beantwoording centrale onderzoeksvraag  De  presuppositie  was  dat  de  variatie  van  afstand  een  uitwerking  zou  hebben  op  het  contrastieve gebruik van demonstratieven: in de within arm reach conditie is er sprake van  een significant ander contrastief gebruik van demonstratieven ten opzichte van de outside  arm  reach  conditie.  Deze  verwachting  werd  door  de  resultaten  bevestigd.  Zowel  bij  toetsing  van  de  vier  deelhypotheses,  als  bij  toetsing  van  de  hoofdhypothese  werden  significante  verschillen  gevonden  in  de  verdelingen.  De  resultaten  ten  aanzien  van  deze  hypotheses  lijken  derhalve  onderzoek  van  bijvoorbeeld  Kemmerer  (1999)  te  complementeren. Deze onderzoeker stelde eerder al:  “[R]esearch  on  both  fronts10  is  necessary  if  we  are  to  achieve  a  complete  understanding  of  the  interface  between  language  and  perception.”  (Kemmerer,  1999: 58)    De  huidige  onderzoeksmethode  biedt  echter  nog  geen  uitsluitsel  of  deze  invloed  voortkomt  uit  het  min  of  meer  absolute  afstandsverschil  (within  arm  reach  tegenover  outside  arm  reach)  of  uit  het  relatieve  afstandsverschil  (een  kleinere  afstand  tussen  de  objecten tegenover een grotere afstand). Immers wordt bij het plaatsen van twee objecten  op  verschillende  afstand  binnen  armbereik  en  bij  het  plaatsen  van  een  object  binnen  armbereik en een object buiten armbereik ook de relatieve afstand vergroot.    Deelhypothese  H3b  is  de  enige  hypothese  die  op  basis  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  verworpen dient te worden. Deze hypothese stelt dat in de within arm reach conditie (als    10

  Kemmerer  verwijst  hiermee  naar  enerzijds  de  onderzoeksstroming  die  zoekt  naar  punten  van  convergentie 

tussen linguïstische en perceptuele representaties van ruimte en anderzijds de onderzoeksstroming die ook kijkt  naar waar er juist divergentie plaatsvindt tussen deze twee. 

37   

 

 

 

de  relatieve  afstand  tussen  de  twee  objecten  kleiner  is)  er  minder  vaak  met  twee  distale  demonstratieven  verwezen  wordt  naar  de  objecten  dan  in  de  outside  arm  reach  conditie.  Het  blijkt  dat  er  juist  in  the  within  arm  reach  conditie  significant  vaker  dubbel‐distaal  gebruik  van  demonstratieven  optreedt.  In  de  outside  arm  reach  conditie  treedt  er  ook  vaker dubbel‐proximaal gebruik van demonstratieven op, want zou kunnen impliceren dat  het  meer  expliciete  afstandscontrast  van  deze  conditie  sterker  het  congruente  gebruik  uitlokt. Dat er in deze conditie meer congruent gebruik is, blijkt reeds uit de toetsing van  hypothese H2a en is zichtbaar in grafiek 3‐1.    Om  te  controleren  of  de  persoonlijke  kenmerken  (leeftijd,  links‐  of  rechtshandigheid  en  geslacht) een interveniërende werking gehad kunnen hebben, zijn de verdelingen hiervan  getoetst  (zie  Bijlage  H).  Analyses  van  de  persoonlijke  kenmerken  leeftijd  en  links‐  of  rechtshandigheid  leverden  geen  significante  verschillen  op.  Bij  de  variabele  geslacht  werden wel twee significante verschillen aangetroffen. Het eerste verschil is dat mannen in  de within arm reach conditie minder vaak en in de outside arm reach conditie vaker dan  vrouwen  congruent  wijzen  naar  objecten.  Dit  verschil  zou  misschien  verklaard  kunnen  worden  vanuit  de  algemene  aanname  dat  mannen  een  sterkere  ruimtelijke  oriëntatie  hebben.  Vekemans  (2006)  verwijst  naar  een  artikel  in  Eos  /  Scientific  America  dat  rapporteert  over  verschillen  bij  mannen‐  en  vrouwenhersenen  onder  andere  in  verband  met  ruimtelijke  oriëntatie  (die  bij  mannen  meer  ontwikkeld  is).  Voor  mannen  zou  dan  gelden:  hoe  explicieter  het  afstandsverschil  (dus  de  mate  van  ruimtelijkheid),  hoe  afstandsexplicieter  (en  uit  dit  onderzoek  af  te  leiden:  hoe  vaker  congruent)  het  demonstratievengebruik. Het tweede, minder significante, verschil heeft betrekking op de  verdeling  tussen  de  twee  condities  wat  betreft  hoe  vaak  mannen  ten  op  zichte  van  vrouwen met twee proximale termen wijzen naar objecten. Ook hier liggen de percentages  in beide condities bij de mannen verder uiteen. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn  dat in de within arm reach conditie het afstandsverschil het minst ruimtelijk (expliciet) is,  waardoor de man er eerder toe geneigd is twee proximale termen aan te wenden dan in de  outside  arm  reach  conditie.  Het  is,  op  basis  van  deze  getoetste  verschillen,  mogelijk  dat  geslacht dus een rol speelt.   

4.2 ∙ Invloed prominentie en conceptuele afstand   Uit de toetsingen van de prominente en neutrale verschillen in hoofdstuk 3 bleek dat er in  de within arm reach conditie geen significante verschil zat in de verdeling. In de outside  38   

 

 

 

arm  reach  conditie  bleek er  wel  een  significant  verschil  te zijn.  Er  wordt  in  deze  conditie  procentueel  vaker  congruent  verwezen  naar  neutrale  (91,7%)  verschillen  dan  naar  prominente  (77,2%)  verschillen.  Daarnaast  valt  op  dat  er  procentueel  vaker  (15,4%)  met  twee  distale  termen  naar  een  prominent  verschil  gewezen  wordt  dan  naar  een  neutraal  verschil (5,0%). Dat er in de outside arm reach conditie wel een significant verschil wordt  aangetroffen en in de within arm reach conditie niet, impliceert dat er een samenhang zou  kunnen  zijn  tussen  de  fysieke  afstandsvariatie  van  de  twee  condities  en  prominentie  van  een object.     Uit deze data kan echter nog niet opgemaakt worden waar deze mogelijke samenhang zijn  oorsprong in heeft. Te speculeren valt dat er in de outside arm reach conditie een te grote  engagement area nodig zou zijn om beide objecten (hier: platen) in te kunnen betrekken. In  de within arm reach conditie zou volgens deze gedachte de engagement area makkelijker  beide platen kunnen bevatten. Hierdoor kan het zo zijn dat, als de aandacht reeds bij het  object outside arm reach ligt bijvoorbeeld naar aanleiding van een net daarvoor genoemd  verschil,  de  spreker  zijn  deiktisch  centrum  tijdelijk  verlegt  naar  waar  zijn  aandacht  is  en  dus daar een proximale term voor gebruikt. Wanneer men de grenzen van het speculeren  nog wat oprekt, dan zou gesteld kunnen worden dat prominentie het deiktisch centrum in  sommige  gevallen  ‘meeverhuist’  naar  het  object  waar  naar  gewezen  wordt.  Dit  real‐time  verplaatsen van het deiktisch centrum zou vervolgens invloed kunnen hebben op waarom  in de outside arm reach conditie er vaker met twee proximale termen naar de twee objecten  gewezen  wordt.  Prominentie  (=  near,  tegenover  neutraal  =  far)  zorgt  er  dan  voor  dat  het  deiktische  centrum,  het  ‘near’,  daar  is  waar  de  engagement  area  op  dat  specifieke  spreekmoment betrekking heeft.     De  perspectiefverschillen  van  de  objecten,  of  anders  gezegd  de  variatie  in  conceptuele  afstand  is  getoetst  voor  zowel  het  demonstratievengebruik  within  arm  reach  als  outside  arm  reach.  In  geen  van  beide  condities  traden  er  significante  verschillen  op  in  de  verdelingen.  Derhalve  kan  gesteld  worden  dat  er  geen  invloed  van  variatie  van  conceptuele afstand lijkt te zijn.   

4.3 ∙ Discussiepunten en aanbevelingen   De  opzet  van  het  experiment  in  dit  onderzoek  biedt  ruimte  voor  onderzoek  naar  de  interactie  tussen  de  spatiële  en  conceptuele  interpretatie‐aspecten  van  demonstratieven,  39   

 

 

 

zoals  ook  voorgesteld  door  Maes  (subm.).  In  dit  onderzoek  is  dat  al  voorzichtig  gedaan  met  het  manipuleren  van  de  prominentie  van  objecten  en  hetzelfde  zou  gedaan  kunnen  worden met bijvoorbeeld attitude, belangrijkheid of emotionele relatie met de objecten.    In  dit  onderzoek  was  er  in  verband  met  het  aantal  beschikbare  proefpersonen  geen  gelegenheid  toe,  maar  het  experiment  kan  uitgebreid  worden  met  een  derde  en  vierde  conditie. In conditie III zouden dan twee objecten buiten arm bereik moeten zijn, maar op  eenzelfde onderlinge afstand als de twee objecten in de oorspronkelijke within arm reach  conditie  (conditie  I).  In  conditie  IV  zijn  beide  objecten  ook  buiten  armbereik,  maar  is  de  onderlinge afstand hetzelfde als in de oorspronkelijke outside arm reach conditie (conditie  II).  Op  deze  manier  kan  er  ook  gekeken  worden  naar  het  effect  van  de  variatie  van  de  afstand  van  het  meest  proximale  object  ten  opzichte  van  de  spreker.  Daarnaast  is  er  de  mogelijkheid  dat  in  een  serie  van  experimenten  de  precieze  afstand  van  en  tussen  de  objecten  gevarieerd  wordt.  Door  bijvoorbeeld  het  proximale  object  in  het  ene  experiment  op  10  centimeter  afstand  en  in  het  andere  experiment  op  20  centimeter  afstand  van  de  spreker  te  plaatsen,  zou  een  fijner  onderscheid  van  afstandsinvloeden  gemaakt  kunnen  worden.    Zoals in tabel 3‐1 zichtbaar zijn de geanalyseerde uitingen (de eenvoudige chunks) en de  niet‐geanalyseerde  uitingen  niet  gelijk  verdeeld  over  de  twee  condities.  In  vervolgonderzoek  zou  onderzocht  kunnen  worden  waarom  deze  ongelijk  verdeeld  zijn:  wat zorgt ervoor dat, volgens de definitie van ‘eenvoudig’ in dit onderzoek, in de within  arm reach conditie 62,3% van de uitingen geanalyseerd kon worden tegenover 53,0% van  de  uitingen  in  de  outside  arm  reach  conditie?  Het  feit  dat  de  transcriptie  slechts  door  de  onderzoeker  gecodeerd  en  kan  hiervoor  deels  verantwoordelijk  zijn.  Controle  door  een  tweede beoordelaar zou dan in ieder geval voor een te meten interrater agreement kunnen  zorgen.    Uit  de  analyse  van  de  drie  leeftijdsgroepen  die  aan  het  experiment  deelnamen,  is  geen  significant verschil gebleken in contrastief gebruik van demonstratieven. Ten eerste waren  er te weinig proefpersonen per specifieke leeftijdsgroep om echt een uitspraak te kunnen  doen over een eventueel verschil. Daarnaast kan het zo zijn dat het verschil tussen 7, 8 of 9  jaar  te  gering  is  om  een  verschil  te  kunnen  waarnemen.  Denkbaar  is  dat  in  vervolgonderzoek  niet  alleen  met  7‐,  8‐  en  9‐jarigen  als  proefpersonen  gewerkt  wordt,  maar ook met proefpersonen uit oudere leeftijdsgroepen. Een opzet waarbij gekeken wordt  40   

 

 

 

of de spatiële  interpretatie van demonstratieven ouder wordend misschien afneemt. Of de  taak in dit experiment zich leent voor oudere leeftijdsgroepen is een discussiepunt.    Er is nog een veelvoud aan onderzoeksmogelijkheden te bedenken op basis van de in dit  onderzoek uitgewerkte transcriptie, de geproduceerde datafile en het geregistreerde beeld‐  en  geluidsmateriaal.  Hierbij  valt  te  denken  aan  analyse  van  de  pointing  gestures  die  de  proefpersonen  maken  in  combinatie  met  demonstratieven.  Zo  gebeurde  het  soms  dat  kinderen  het  verschil  wat  ze  zagen  in  de  verderweg‐plaat  (bijvoorbeeld  “hier  heeft  de  olifant  vijf  poten“)  met  de  vinger  wijzend  aangaven  in  de  dichtbij‐plaat.  Van  alle  eenvoudige uitingen is vastgelegd of er eerst naar het proximale of naar het distale object  gewezen  is.  Ten  aanzien  van  het  door  Enfield  (2003)  genoemde  engagement  area  is  het  deze  volgorde  van  benoeming  interessant:  welk  object  wordt  eerst  genoemd?  Begint  een  proefpersoon die net als laatste met ‘dat’ naar het distale object gewezen heeft, ook bij dit  distale  object  met  het  aanwijzen  van  het  volgende  verschil?  En  gebruikt  hij  er  dan  een  proximale  term  (in  weerwil  van  de  afstandsinvloed,  maar  logisch  als  er  gekeken  wordt  naar waar de engagement area op dat moment is) of distale term voor?    Tenslotte is het interessant om de complexe uitingen aan nader onderzoek te onderwerpen,  aangezien deze waarschijnlijk rijker aan informatie zijn dan de eenvoudige uitingen.      

41   

 

 

 

Literatuur  ƒ Ariel, M. (1990). Accessing Noun‐Phrase Antecedents. London/New York: Routledge.  ƒ Clark, E.V. (1997). Conceptual perspective and lexical choice in acquisition. Cognition,  Vol. 64, 1, 1‐37.  ƒ Deutscher, G. (2005). The unfolding of language. An Evolutionary Tour of Mankind’s  Greatest Invention: Metropolitan Books.  ƒ Diessel, H.. (1999). Demonstratives: form, function, and grammaticalization.  Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Co.  ƒ Diessel, H. (2003). The relationship between demonstratives and interrogatives. Studies  in Language, 27, 3, 635‐655.  ƒ Enfield, N.J. (2003). Demonstratives in Space and Interaction: Data from Lao Speakers  and Implications for Semantic Analysis. Language : Journal of the Linguistic Society of  America, 79, 82‐117.  ƒ Hart, ‘t, H. et al (2004). Onderzoeksmethoden (3e dr.). Amsterdam: Boom.  ƒ Himmelman, N.P. (1996). Demonstratives in narrative discourse: a taxonomy of  Universal uses. In B. Fox (ed.), Studies in Anaphora (pp. 205‐254). Amsterdam: John  Benjamins Publishing Company.  ƒ Kemmerer, D. (1999). “Near“ and “far“ in language and perception. Cognition, 73, 35‐63.  ƒ Kirsner, R.S. (1979). Deixis in discourse: an exploratory quantitative study of the  modern Dutch demonstrative adjectives. In T. Givon (ed.) Syntax and semantics (Vol. 12,  pp. 355‐375). New York: Academic Press, Inc.  ƒ Lakoff, G. (1974). Remarks on this and that. Chicago Linguistic Society, 10, 345‐356.  ƒ Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors we live by. Chicago [etc.]: University of  Chicago Press  ƒ Levinson, S.C. (2004). Deixis and pragmatics. In L. Horn & G. Ward (Eds.), The Handbook  of Pragmatics (pp. 97‐121). Oxford: Blackwell.  ƒ Maes, A. (subm.). Spatial and conceptual demonstratives in Dutch.  ƒ Tomasello, M. (2003). Constructing a language. A usage‐based theory of language  acquisition. Cambridge, MA: Hardvard University Press.  ƒ Schnotz, W. (2001). Sign systems, technologies, and the acquisition of knowledge. In J.  F. Rouet & J. Levonen & A. Biardeau (Eds.), Multimedia learning: Cognitive and  instructional issues (pp. 9‐29). Amsterdam: Elsevier.   

42   

 

 

 

ƒ Van Dale taalweb, Van Dale Lexicografie, geraadpleegd 13 juni 2006 via  http://www.vandale.nl.  ƒ Vekemans, H. (2006). Mannen, vrouwen, poëzie en wetenschap, geraadpleegd 13 juni 2006  via http://meander.italics.net/artikelen/artikel.php?txt=1121.   

43   

 

 

 

Bijlage A – Plaatsets  plaatset 1 

 

 

 

 

 

 

  plaatset 2 

  plaatset 3 

44   

 

 

 

Bijlage B – Gecategoriseerde verschillen  Tabel B‐1  

De  verschillen  tussen  plaat  a  en  plaat  b  van  elke  plaatset,  opgedeeld  in  achtereenvolgens de ‘prominentie’‐verschillen en onder de stippellijn de ‘neutraal’‐ verschillen. 

    plaatset 1 

plaatset 2 

plaatset 3 

plaat a 

plaat b 

‘prominentie’ 

emmer 

hoed 

 

3 benen 

2 benen 

 

1 slurf 

2 slurfen 

 

5 poten 

4 poten 

 

plat dak 

puntdak 

 

1 dakraam 

0 dakraam 

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐  

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐  ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐   ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ 

‘neutraal’ 

verticale strepen 

horizontale strepen 

stippen 

sterren 

vlag naar links 

vlag naar rechts 

‘prominentie’ 

0 springtouw 

1 springtouw 

 

2 benen 

3 benen 

 

2 zitjes 

1 zitje 

 

0 touwen 

2 touwen 

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐  

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ 

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐‐‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ 

‘neutraal’ 

hartjes 

kruisjes 

rondjes 

vierkantjes 

‘prominentie’ 

3 vleugels 

2 vleugels 

 

2 voorwiel 

1 voorwiel 

 

2 wielen 

4 wielen 

 

1 cabine 

2 cabines 

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐  ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐   ‘neutraal’ 

‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐ ‐  

blauw 

groen 

open 

dicht 

weinig vlekken 

veel vlekken 

staart omhoog 

staartomlaag 

  45   

 

 

 

Bijlage C – Toestemmingsformulier       

 

 

 

   

Beste ouder(s)/verzorger(s), Vanuit de Universiteit van Tilburg doen wij onderzoek naar de manier waarop kinderen en volwassenen de dingen verwoorden die rondom hen gebeuren of te zien zijn. Om die reden willen we graag video-opnames maken van uw kind terwijl het enkele zoekopdrachten uitvoert. We willen ze vragen de verschillen te zoeken tussen twee tekeningen die er op het eerste gezicht gelijk uitzien (het bekende “zoek de verschillen”-spel). We zijn daarbij vooral geïnteresseerd in de vraag of kinderen en volwassenen dezelfde middelen hanteren om die verschillen te verwoorden. In dit formulier willen we u dan ook vragen om toestemming. Voor vragen kunt u contact opnemen met: Christ de Rooij (oud-leerling van De Reuzelaar) Telefoon: 06 - 1275 1922 E-mail: [email protected]

Prof. Dr. A. Maes Telefoon: 013 - 466 2058 E-mail: [email protected]

Ik geef toestemming… [A] mijn kind op school deel te laten nemen aan het hierboven beschreven experiment, waarbij video opnames van mijn kind gemaakt worden die uitsluitend worden gebruikt voor onderzoeksdoeleinden. ( ) JA

( ) NEE

[B] beeldmateriaal uit de opnames van mijn kind te gebruiken in publicaties of presentaties voor onderzoeksdoeleinden. ( ) JA

( ) NEE

Datum:

Naam kind:

Handtekening een van de ouders/verzorgers:

Laat uw kind dit briefje zo snel mogelijk weer inleveren bij de juffrouw of meester. Bedankt!

46   

 

 

 

Bijlage D – Experimentruimte  Conditie I 

videocamera 

within arm reach    afstand standaards  midden    35cm  links – rechts  45cm  proefpersoon 

proefleider 

 

                     Conditie II 

videocamera 

outside arm reach    afstand standaards  midden    35cm  links – rechts  105cm  proefpersoon 

proefleider 

                  

 

47   

 

 

 

Bijlage E – Cameraperspectieven  Conditie I   

 

    Conditie II   

 

    48   

 

 

 

Bijlage F – Opstelling plaatsets  Tabel F‐1 

Voor  elke  proefpersoon  is  vooraf  bepaald  welke  opstelling  van  plaatsets  gebruikt  wordt. 

Onderstaande 

systematisering, 

waarin 

de 

vier 

verschillende 

opstellingsvolgorden  per  conditie  uitgewerkt  zijn,  kan  vermenigvuldigd  worden  voor  het  totaal  aantal  proefpersonen.  De  L,  M  en  R  staan  respectievelijk  voor  linker,  middelste  en  rechter  standaard  waarop  plaat  A  danwel  plaat  B  geplaatst  worden.     

plaatset 1 

 

plaatset 2 

 

plaatset 3 

 

ppn 

L  M 

R 

 

L 

M 

R 

 

L 

M 

R 

conditie I 

1 

A  B 

 

 

 

A 

B 

 

A 

B 

 

2 

B  A 

 

 

 

B 

A 

 

B 

A 

 

3 

A 

B 

 

A 

B 

 

 

A 

B 

4 

B 

A 

 

B 

A 

 

 

B 

A 

5 

A  B 

 

 

 

A 

B 

 

A 

B 

 

6 

B  A 

 

 

 

B 

A 

 

B 

A 

 

7 

A 

B 

 

A 

B 

 

 

A 

B 

8 

B 

A 

 

B 

A 

 

 

B 

A 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

conditie II 

conditie I / II 

∞ 

 

 

     

49   

 

 

 

Bijlage G – Transcriptie  Dit is de transcriptie van een afname tijdens het uitlokkingexperiment. De spreker (PPN) is  een linkshandige jongen van 7 jaar die toegewezen is aan conditie II (outside arm reach).  Het nummer voor elke ‘chunk’ (zie paragraaf 2.6) staat reeds in de transcriptie.     

PLAATSET I 

  1 

PPN 

Nou, ehh, hier (M) heeft‐ie een hoed en daar (L) heeft‐ie een ehh, ehh, een   ehh… 

CdR 

Een emmer. 

PPN 

Ja, een emmer met water. 

CdR 

Ja 

  10 

PPN 

En hier (M) staat dit (M) dichterbij. 

CdR 

Wat precies? 

PPN 

Dit (M) circus. 

CdR 

Ja 

PPN 

En daar (L) staat het verder weg. 

CdR 

Ja 

  6 

PPN 

En hier (M) zit een raam. 

CdR 

Waar? 

PPN 

Hier (M) en daar (L) zit er geen. 

CdR 

Ja 

  9 

PPN 

En de paarse vlag hangt daar (L) zo en hier (M) zo. 

CdR 

Ja 

  3 

PPN 

En hier (M) heeft de olifant twee slurfen en daar (L) een. 

CdR 

Ja 

  8 

PPN 

En hier (M) staan sterretjes en daar (L) een ronde. 

CdR 

Ja 

50   

 

7 

 

PPN 

En hier (M) heeft‐ie ehh, de streepjes zo en daar (L) zo. 

CdR 

Ja 

 

  5 

PPN 

En (…) en daar (M) staat ehh, het recht en en hier (M) staat het zo. 

CdR 

Waar precies? 

PPN 

Daar (L) staat het zo, ehh, zo glad en hier (M) staat het gewoon zo, ehh, ja,  zoals daar (M). 

CdR 

Ja 

  4 

PPN 

En (…)  

CdR 

En de olifant? 

PPN 

Ehm (…) Hier (M) heeft‐ie eh, twee poten achter en daar (L) heeft‐ie er   drie. 

CdR 

Ja, nog een verschilletje. (…) De circusdirecteur? 

  2 

PPN 

Die (R) heeft daar (R) drie ehh, die (R) loopt en deze (M) loopt niet. Die (M)   staat stil. 

   

PLAATSET II 

  11 

PPN 

Ehh, daar (R) heeft ze een touw en hier (M) heeft ze geen touw. 

CdR 

Ja 

  16 

PPN 

En, hier (M) hangen ronden en daar (R) hangen vierhoeken. 

CdR 

Ja 

  13 

PPN 

En hier (M) hangt twee schommels en daar (R) een. 

CdR 

Ja 

  12 

PPN 

En dat (R) meisje heeft daar (R) drie voeten en hier (M) twee. 

CdR 

Ja 

  15 

PPN 

En hier (M) heeft ze haartjes en daar (R), ehh, kruisjes. 

CdR 

Ja (…) en de schommel? 

  51   

 

16 

 

PPN 

Hier (M) hangen rondjes en daar (R) hangen vierkantjes ook. 

CdR 

Ja (…) en de touwen? 

 

  14 

PPN 

Hier (M) hangen d’r, hier (M) hangen d’r, ehm… (…) Daar (R) hangen d’r   maar, tw… drie en hier (M) hangen d’r vier. 

   

PLAATSET III 

  25 

PPN 

Ehm, bij de… Deze (M) tent is groen en die (L) is blauw. 

CdR 

Ja 

  22 

PPN 

En, het vliegtuig heeft hier (M) een lange en daar (L) twee korte. 

CdR 

Wat? 

PPN 

Wielen en die (L) heeft er daar (L) drie. 

CdR 

Ja 

  28 

PPN 

En hier (M) en die (M) koe heeft hier (M) een staart beneden en een staart   omhoog.  

CdR 

Waar? 

PPN 

Hier (M) staat‐ie naar beneden en daarzo (L) omhoog. 

CdR 

Ja 

  24 

PPN 

En de vrachtwagen heeft hier (M) twee van die dingen en daar (L) een.   [cabine] 

CdR 

Ja 

  21 

PPN 

En daar (L) heeft‐ie drie vleugels en hier (M) twee. 

CdR 

Ja 

  29 

PPN 

En daar (L) hangt er maar twee van deze (M) 

CdR 

Ja 

  26 

PPN 

En hier (M) is de tent dicht en daar (L) open. 

CdR 

Ja 

  52   

 

27 

 

PPN 

 

En de koe heeft hier (M) maar weinig vlekken en daar (L) is‐tie bijna   helemaal wit. 

CdR 

Ja (…) en de vrachtwagen? 

  23 

PPN 

Die (M) heeft vijf wielen en daar (L) twee. 

CdR 

Waar? 

PPN 

Hier (M) vijf, ehh, vier en daar (L) twee. 

 

53   

 

 

 

Bijlage H – Codeerschema  De uitingen zijn gecodeerd aan de hand van de variabelen chunknummer, object (tabel H‐ 1), volgorde (tabel H‐2), objecta en objectb (tabel H‐3) en congruentie (ja / nee). Hieronder  zijn de uitgebreide variabelen met hun waarden in tabelvorm uitgewerkt.    Tabel H‐1 

De waarden van de variabele ‘object’ gescheiden naar verschillen. 

   

plaat a 

plaat b 

waarde 

plaatset 1 

emmer 

hoed 

1 

3 benen 

2 benen 

2 

1 slurf 

2 slurfen 

3 

5 poten 

4 poten 

4 

plat dak 

puntdak 

5 

1 dakraam 

0 dakraam 

6 

verticale strepen 

horizontale strepen 

7 

stippen 

sterren 

8 

vlag naar links 

vlag naar rechts 

9 

niet aanwezig in plaat 

niet aanwezig in plaat 

10 

0 springtouw 

1 springtouw 

11 

2 benen 

3 benen 

12 

2 zitjes 

1 zitje 

13 

0 touwen 

2 touwen 

14 

hartjes 

kruisjes 

15 

rondjes 

vierkantjes 

16 

niet aanwezig in plaat 

niet aanwezig in plaat 

17 

plaatset 2 

                54   

 

 

Tabel H‐1 ~     plaatset 3 

 

De waarden van de variabelen object gescheiden naar verschillen. 

3 vleugels 

2 vleugels 

21 

2 voorwiel 

1 voorwiel 

22 

2 wielen 

4 wielen 

23 

1 cabine 

2 cabines 

24 

blauw 

Groen 

25 

open 

dicht 

26 

weinig vlekken 

veel vlekken 

27 

staart omhoog 

staart omlaag 

28 

niet aanwezig in plaat 

niet aanwezig in plaat 

29 

plaatset 

niet over precies verschil 

33 

1, 2 of 3 

proefleider bevestiging 

44 

proefleider uitlokking 

55 

rommel 

66 

  Tabel H‐2 

De waarden van de variabele volgorde, waarbij verwezen wordt naar de volgorde  waarop over plaat a danwel plaat b gesproken wordt. 

   

omschrijving (voorbeeld) 

waarde 

AB 

eerst plaat a (dan, maar niet noodzakelijk, plaat b) 

1 

BA 

eerst plaat b (dan, maar niet noodzakelijk, plaat a) 

2 

                       

55   

 

 

Tabel H‐3 

 

De  waarden  van  de  variabele  objecta  (het  eerstgenoemde  object)  en  objectb  (het  tweede  genoemde  object)  gescheiden  naar  verschillen.  (Toelichting  afkorting:  p  =  proximaal, d = distaal, loc = locatief, demnp = demonstrative noun phrase, attrib =  atrributive.) 

   

omschrijving (voorbeeld) 

waarde 

p_loc_hier 

hier 

1 

d_loc_daar 

daar 

2 

p_pronomen_ditdeze 

dit / deze 

3 

d_pronomen_datdie 

dat / die 

4 

p_demnp_ditdeze_naamwoord 

dit vliegtuig / deze olifant 

5 

d_demnp_datdie_naamwoord 

dat meisje / die schommel 

6 

p_attribdemnp_ditdeze_naamwoord 

deze groene tent 

7 

d_attribdemnp_datdie_naamwoord 

dat rechte dak 

8 

p_dem_loc 

deze hier / die daar 

9 

   

56   

 

 

 

Bijlage J – Analyse persoonskenmerken  De  verdelingsverschillen  van  de  persoonskenmerken  leeftijd,  geslacht  en  links‐  of  rechtshandigheid  tussen  de  twee  condities  zijn  apart  getoetst  om  eventuele  opvallendheden  op  te  kunnen  merken.    Vanwege  het  kleine  aantal  proefpersonen  per  waarde  van  de  genoemde  persoonskenmerken  en  met  name  de  daartussen  ongelijke  verdeling,  dienen  de  resultaten  in  deze  sectie  met  voorzichtigheid  te  worden  geïnterpreteerd.    Gekeken  is  of  binnen  de  variabele  leeftijd  een  eventueel  verschil  is  tussen  de  manieren  waarop demonstratieven contrastief worden gebruikt. In tabel J‐1 zijn de verdelingen van  beide condities weergegeven.    Tabel J‐1 

Het  gebruik  van  demonstratieven  in  de  within  en  outside  arm  reach  conditie  afgezet  tegen  uitingen  in  een  van  de  drie  leeftijdscategorieën.  (Scores  zijn  percentages,  within‐  en  outside‐rijtotalen  100%,  Nuitingen 

van  7‐jarigen

  =  122within, 

113outside;  Nuitingen  van  8‐jarigen  =  131within,  79outside,  Nuitingen  van  9‐jarigen  =  95within,  80outside;  Ntotaal aantal uitingen = 348within, 272outside.)     

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

 

within 

outside 

within 

outside 

within 

outside 

within 

outside 

7‐jarig 

31,1 

81,4 

7,4 

0,9 

32,8 

3,5 

28,7 

14,2 

8‐jarig 

25,2 

77,2 

9,9 

7,6 

54,2 

1,3 

10,7 

13,9 

9‐jarig 

31,6 

92,5 

8,4 

0,0 

40,0 

3,8 

20,0 

3,8 

  Uit  toepassing  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  blijkt  dat  er  tussen  de  twee  condities  geen  significant  verschil  is  bij  de  verdeling  van  uitingen  over  de  vier  typen  van  demonstratievengebruik in de drie leeftijdscategorieën: χ2(2) = 1,16, p = .56; χ2(2) = 4,37, p =  .11;  χ2(2)  =  3,92,  p  =  .14;  en  χ2(2)  =  5,12,  p  =  .08,  respectievelijk.  Leeftijd  zoals  hier  heeft  volgens  deze  waarden  dus  geen  effect  op  de  het  demonstratievengebruik  in  de  twee  condities.  Zoals  eerder  aangegeven  hebben  de  uitkomsten  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  hier  een  beperkte  waarde,  omdat  voor  een  zuiverdere  toetsing  van  een  mogelijk  (interveniërend) effect er meer proefpersonen per leeftijdscategorie nodig zijn.   

57   

 

 

 

Naast een eventueel effect van de leeftijd is onderzocht of jongens en meisjes op een andere  manier  demonstratieven  contrastief  gebruiken.  Ter  illustratie  zijn  in  tabel  J‐2  de  verdelingen van beide condities weergegeven.    Tabel J‐2 

Het  gebruik  van  demonstratieven  in  de  within  en  outside  arm  reach  conditie  afgezet  tegen  uitingen  van  mannen  of  vrouwen  (geslacht).  (Scores  zijn  percentages,  within‐  en  outside‐rijtotalen  100%,  Nuitingen 

van  jongens

  =  173within, 

170outside; Nuitingen van meisjes = 175within, 102outside; Ntotaal aantal uitingen = 348within, 272outside.)     

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

 

within 

outside 

within 

outside 

within 

outside 

within 

outside 

man 

20,8 

88,1 

5,8 

1,8 

63,0 

1,8 

10,4 

7,6 

vrouw 

37,1 

74,5 

11,4 

3,9 

22,9 

4,9 

28,6 

16,7 

  [a]  

Significant verschil tussen mannen en vrouwen: χ2(1) = 27,19, p < .001. 

[b]  

Significant verschil tussen mannen en vrouwen: χ2(1) = 4,72, p < .05. 

 

Elk van de typen demonstratievengebruik in de kolommen van tabel J‐2 is apart getoetst.  Het  congruent  gebruik  van  demonstratieven  verschilt  volgens  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  significant: χ2(1) = 27,19, p < .001. Voor incongruent gebruik van demonstratieven levert de  chi‐kwadraattoets (χ2) geen significant verschil op tussen de twee geslachten: χ2(1) = 0,23, p  =  .64.  Dit  wordt  mede  veroorzaakt  door  het  feit  dat  hiervoor  slechts  37  uitingen  getoetst  konden  worden.  De  verdeling  van  de  uitingen  waarin  twee  proximale  termen  worden  gebruikt in de twee condities verschilt voor de twee geslachten significant: χ2(1) = 4,72, p <  .05. Als laatste categorie van demonstratievengebruik zijn de uitingen waarin twee distale  termen worden gebruikt, getoetst op verschillen tussen de twee geslachten: χ2(1) = 2,74, p =  .10.  Deze  toetsing  levert  geen  significant  verschil  op.  Ook  bij  deze  variabele  geldt  dat  de  uitkomsten  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  een  beperkte  waarde  hebben,  omdat  voor  een  zuiverdere  toetsing  van  een  mogelijk  (interveniërend)  effect  van  geslacht  er  een  meer  gelijke verdeling van eenvoudige uitingen van de twee geslachten in de steekproef nodig is  (zie de N‐waarden in tabel J‐2).     Als laatste interveniërende variabele is links‐ of rechtshandigheid getoetst ten aanzien van  eventueel verschillende manieren waarop demonstratieven contrastief worden gebruikt.    58   

 

 

Tabel J‐3 

 

Het  gebruik  van  demonstratieven  in  de  within  en  outside  arm  reach  conditie  afgezet  tegen  uitingen  van  links‐  of  rechtshandigen  (‘handedness’).  (Scores  zijn  percentages,  within‐  en  outside‐rijtotalen  100%,  Nuitingen  19outside;  Nuitingen 

  =  290within,  253outside;  Ntotaal 

van  rechtshandigen

  =  58within, 

van  linkshandig

aantal  uitingen

  =  348within, 

272outside.)     

congruent 

incongruent 

dubbel‐proximaal  

dubbel‐distaal 

 

within 

outside 

within 

outside 

within 

outside 

within 

outside 

linkshandig 

15,5 

79,0 

1,7 

0 

48,3 

0 

34,5 

21,0 

rechtshandig 

31,7 

83,8 

10,0 

2,8 

41,7 

3,2 

16,6 

10,3 

 

Uit  toepassing  van  de  chi‐kwadraattoets  (χ2)  blijkt  dat  er  tussen  de  twee  condities  geen  significant  verschil  is  bij  de  verdeling  van  uitingen  over  de  vier  typen  van  demonstratievengebruik bij links‐ en rechtshandigen: χ2(1) = 0,55, p = .46; χ2(1) = 0,24, p =  .62;  χ2(1)  =  1,83,  p  =  .18;  en  χ2(1)  =  2,91,  p  =  .09,  respectievelijk.  Ook  hier  hebben  de  uitkomsten van de chi‐kwadraattoets (χ2) een beperkte waarde, omdat voor een zuiverdere  toetsing  van  een  mogelijk  (interveniërend)  effect  er  meer  linkshandige  proefpersonen  nodig zijn. Deze zijn met 5 (12%) ondervertegenwoordigd ten opzichte van de 37 (88%) op  een totaal van 42. 

 

59