Afkoppelen. Omdat regenwater ieders zorg is. Velp, 14 juni : Tuin- en landschapsinrichting : Planuitwerking en realisatie

Afkoppelen Omdat regenwater ieders zorg is

Velp, 14 juni 2013 Onderdeel Opleiding Major Klas

: Onderzoek : Tuin- en landschapsinrichting : Planuitwerking en realisatie : T4B

Naam : J.M.G. De Mey studentnummer : 910416101 Naam : J.E.M. Zwinkels studentnummer : 880926002

Colofon Titel:

Afkoppelen, omdat regenwater ieders zorg is

Onderwijsinstituut: Hogeschool Van Hall-Larenstein Adres: Larensteinselaan 26a, 6882 CT Velp Telefoon: 026-3695695 E-mail: [email protected] Opleiding: Tuin- en landschapsinrichting Major: Planuitwerking en realisatie Begeleider: L.J. (Laura) Tanis Auteurs: J.M.G. (Jules) De Mey J.E.M. (Jelle) Zwinkels Datum 14 juni 2013 Plaats Velp (GLD)

Voorwoord Vanuit hogeschool Van Hall-Larenstein hebben wij, Jules De Mey en Jelle Zwinkels, dit onderzoek gedaan voor het afstuderen in de afstudeerrichting planuitwerking en realisatie. Vanuit onze eigen interesse hebben we een onderzoek gekozen wat met water te maken heeft. De verwerking van hemelwater is een veel besproken onderwerp waarbinnen veel ontwikkelingen zijn. Wij hebben ervoor gekozen om hier op in te spelen. Binnen de overheid wordt hier al veel mee gedaan, qua afkoppelen of gewoonweg niet aankoppelen in nieuwe situaties (hiermee worden nieuwe bouwprojecten bedoeld). Bij particulieren is dit een minder besproken onderwerp, omdat dit nog altijd wordt gezien als moeilijk, groot en duur. Sterker nog, veel particulieren zijn onbekend met dit onderwerp en zijn zich er niet van bewust wat er onder de grond allemaal gebeurt. De reden dat wij voor dit onderwerp hebben gekozen is niet alleen vanuit onze eigen interesse, maar ook uit maatschappelijk belang. Willen we wateroverlast voorkomen, de rioolheffing en zuiveringskosten laag houden en verdroging van de bodem tegengaan, dan moet er iets gaan gebeuren. Wij danken ieder die ons heeft geholpen bij het onderzoek, in de vorm van begeleiding, interviews en algemene gesprekken omtrent dit onderwerp. Daarbij willen we Laura Tanis, docent aan Van Hall-Larenstein, in het bijzonder bedanken voor haar tijd en kennis die ze met ons gedeeld heeft.

Velp, 14 juni 2013 Jules De Mey Jelle Zwinkels

Onderzoeksrapport: Afkoppelen, omdat regenwater ieders zorg is

Samenvatting Een steeds groter wordend probleem in Nederland is het hemelwater. Er zijn steeds meer stortbuien en langdurige droogteperiodes. Daarnaast worden de kosten van de riolerings-en zuiveringslasten steeds duurder. Het is duidelijk dat er iets moet veranderen. De particulier kan hier een grote rol in spelen. Wanneer zij hun verantwoording meer op zich zouden gaan nemen voor het verwerken van hemelwater op hun terrein, kan dit al een aanzienlijk oppervlak schelen dat niet in het riool geloosd hoeft te worden. Eigenlijk zou dit vanzelfsprekend moeten zijn, maar duidelijk is dat dit in Nederland niet het geval is. Zodoende is de hoofdvraag ontstaan: “Hoe kan het zijn dat particulieren zo weinig hemelwater afkoppelen in Nederland en hoe kan dit effectiever gestimuleerd worden?” Aan de hand van deze vraag zijn verschillende facetten onderzocht die hier invloed op zouden kunnen hebben. Allereerst het beleid van Nederland en haar buurlanden. In Nederland wordt er per waterschap en per gemeente een eigen beleid gevoerd om zo maatwerk te kunnen leveren. Dit maatwerk is een goed begin, maar het is ook weer erg verwarrend voor de burger. In Nederland zijn de verschillende belastingen en kosten voor het drinkwater vrij laag. Hierdoor is het financieel geen stimulans om af te koppelen. Ook is het moeilijk om winst te maken op het hergebruiken van hemelwater. Het beleid van de buurlanden is anders opgezet dan dat van Nederland. In België en Duitsland wordt er een landelijk beleid gevoerd. In België zijn er wetten die mensen verplichten om af te koppelen en in Duitsland zijn er grote voordelen te behalen wanneer men afkoppelt. De particulier is erg weinig met dit onderwerp bezig. Dit komt doordat er gebrek aan interesse is voor dit onderwerp. Daarnaast zijn veel mensen niet bekend met de problematiek of de oplossing ervan. De meerderheid van de particulieren zeggen wel iets te willen doen, maar hebben geen idee wat of vinden het financieel onrealistisch. De overheid zou degene moeten zijn die informatie verspreidt naar de bevolking. Zeker wanneer er van de burger actie verlangd wordt, is een goed beleid noodzakelijk. Als het gaat om waterbewustzijn blijkt dat net de helft van de gemeenten hun verantwoordelijkheid nemen deze informatie te delen. Ook de communicatie tussen gemeenten onderling en met het waterschap verloopt niet altijd vlot, waardoor er een warboel aan verschillende soorten beleid is ontstaan. Betere communicatie, in bijvoorbeeld projectteams, zou het voor de gemeenten zelf en voor de burger een stuk makkelijker en overzichtelijker maken. Ook de kleinere gemeenten en gemeenten waar minder kennis is over afkoppelen kunnen hier veel voordeel halen. De fabrikanten richten zich vooral op de grote afkoppelprojecten op overheidsniveau. De particuliere sector is voor hen te kleinschalig. Een enkeling produceert wel producten voor de particulier. Deze merken stukje bij beetje dat er meer interesse komt voor het verwerken van regenwater, maar op het moment is het nog vrij incidenteel. Ook wordt er nog weinig samengewerkt met andere bedrijven en overheden, waardoor de producten nauwelijks bekend worden bij de particulier. De verkooppunten in de zin van tuincentra en bouwmarkten houden zich nog heel beperkt bezig met dit soort producten. Zij hebben over het algemeen een commerciële insteek en zolang de vraag heel beperkt blijft, blijft hun assortiment ook beperkt. De kennis over dit soort producten is beperkt bij de bouwmarkten, waardoor zij ook geen advies kunnen geven op dit gebied. De adviseurs, oftewel de hoveniersen aannemersbedrijven, beschikken wel meer over deze kennis. Het zijn vooral de grotere bedrijven die over deze kennis beschikken en hierin kunnen adviseren naar de klant. De kleinere bedrijven blijven hierin achter, doordat de studenten deze kennis niet bijgebracht wordt op de opleiding.


De opleidingen, welke de toekomstige adviseur kennis dienen bij te brengen, beschikken nog niet over lesmateriaal omtrent afkoppelen. Zonder dit lesmateriaal zullen de bedrijven waar geen kennis is, moeilijk kennis kunnen verkrijgen via studenten of afgestudeerden. De leraren zelf vinden het een gemis dat hier nog geen les over gegeven wordt. Dit onderwerp komt namelijk bij de particulier wel steeds meer ter sprake. Deze vraag wordt nog te weinig beantwoord en is dus een gemis voor de afkoppelmarkt. Een terugkoppeling naar de hoofdvraag: “Hoe kan het zijn dat particulieren zo weinig hemelwater afkoppelen in Nederland en hoe kan dit beter gestimuleerd gaan worden?” Inmiddels is er een duidelijk antwoord gegeven hoe dit komt en kan er aangegeven worden wat eraan gedaan kan worden. Vanuit de overheid dient er meer eenheid gecreëerd te worden, zodat het voor iedereen begrijpelijk wordt wat hun doelstelling is en wat zij van de burger verwachten. Vanuit het bedrijfsleven dient er meer kennis te komen over dit onderwerp, zodat ze de particulier de juiste informatie kunnen verschaffen. Samenwerking tussen verschillende niveaus binnen het bedrijfsleven is essentieel, om de kennis te delen en een uitbreiding van het assortiment te kunnen realiseren. Een samenwerking tussen het bedrijfsleven en de overheid kan de communicatie naar de particulier makkelijker maken. Hierdoor kunnen zij gerichter adviezen geven. Het onderwerp “afkoppelen” dient de komende jaren meer ingeburgerd te raken, zodat het vanzelfsprekend wordt om hier iets mee te gaan doen.


Inhoudsopgave Colofon2 Voorwoord3 Samenvatting5 1. Inleiding 1.1 Problematiek 1.2 Doelstelling 1.3 Onderzoeksmethode 1.4 Hypothese 1.5 Hoofd- en subvragen 1.6 Leeswijzer

13 13 13 14 15 15 16

2. 2.1 2.2

Afkoppelen in het algemeen Waarom afkoppelen Wat kan de particulier zelf doen?

19 19 20

3. Beleid omtrent afkoppelen 3.1 Beleid in Nederland 3.2 Beleid in buurlanden 3.3 Beleid omtrent waterzuiveringsbedrijven 3.4 Belastingen en heffingen 3.5 Conclusie

23 23 25 27 28 29

4. 4.1 4.2 4.3

De particulier Kennis van afkoppelen Toepassen van afkoppelen Waar kunnen de particulieren zich nog verbeteren

33 33 35 36

5. 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

De overheid De werkwijze van de overheid Hoe bereiken zij de particulier Wat doen zij om de particulier te stimuleren Wat voor voordeel bieden zij de particulier Waar kunnen de overheden zich nog verbeteren

39 39 40 41 42 42

6. 6.1 6.2 6.3

De fabrikant Hoe bereiken zij de particulier Welke producten bieden zij aan Waar kunnen de fabrikanten zich nog verbeteren

45 45 46 47

7. 7.1 7.2 7.3

De verkooppunten Hoe bereiken zij de particulier Welke producten bieden zij aan Waar kunnen de verkooppunten zich nog verbeteren

49 49 50 51


8. 8.1 8.2 8.3 8.4

De adviseur In hoeverre zijn zij bekend met afkoppelen Hoe interessant is afkoppelen voor hen Voorkeur voor een systeem Waar kunnen de adviseurs zich nog verbeteren

53 53 54 54 55

9. De opleidingen 9.1 Afkoppelen als onderdeel van het lesprogramma 9.2 Communicatie met het bedrijfsleven 9.3 De toekomstverwachtingen 9.4 Waar kunnen de opleidingen zich nog verbeteren

57 57 58 58 58

10. Conclusie

61

11. Aanbevelingen

65

Literatuurlijst69 Bijlagen73 Bijlage I : Statistieken particulier 74 Bijlage II : Statistieken overheid 75 Bijlage III : Statistieken fabrikanten 76 Bijlage IV : Statistieken verkooppunten 77 Bijlage V : Statistieken adviseurs 78 Bijlage VI : Statistieken opleidingen 79


Pagina 12

1. Inleiding Nederland staat bekend als waterland. Al eeuwen lang vecht de Nederlander tegen water, om zelf droge voeten te kunnen houden. Daarom zijn er langs de rivieren dijken en langs de kust zeedijken geplaatst. Ook worden grote stukken land kunstmatig droog gehouden (polders). Mocht de nood hoog worden, zijn er tal van verdedigingswerken om het water van het land af te houden. Dit is allemaal gerealiseerd om water van onder en opzij tegen te houden. Uit verschillende onderzoeken en veelvoudige media-aandacht blijkt steeds meer dat het water van boven, het zogenoemde hemelwater, een groter probleem wordt. Doordat het gemiddeld genomen iets meer regent en er meer regen valt op één moment (stortbuien), begint dit een steeds groter probleem te worden en dat vooral in dichtbebouwde gebieden. In deze gebieden zijn zowel de afwatering van de verharding als de hemelwaterafvoer van bebouwing op het gemeenteriool aangesloten. Vanuit de overheid wordt er al veel actie ondernomen. In nieuwbouwwijken worden bijvoorbeeld aparte rioolstelsels aangelegd, om vuilwater en hemelwater gescheiden af te voeren. Op deze manier wordt het hemelwater naar het oppervlaktewater of de bodem afgevoerd en vuilwater naar de zuiveringsinstallatie afgevoerd. In veel gemeenten worden er al projecten uitgevoerd waar het riool vernieuwd moet worden en waar nu een (verbeterd) gescheiden rioolstelsel aangelegd wordt. In veel stedelijke gebieden is bekend dat de grond verdroogd. Dit komt doordat er te veel verhard oppervlak is en al het water afvoert naar het riool. Wanneer er meer hemelwater afgekoppeld wordt en dit geïnfiltreerd wordt, zal het grondwaterpeil stijgen. Dit komt weer ten goede van de beplanting en de bodemstructuur. Daarbij wordt ook voorkomen dat er onnodig “schoon” water gezuiverd wordt. Bij de overheid is dit al wat jaren bekend en wordt er ook veel in geïnvesteerd. Dit om ervoor te zorgen dat de rioolwaterzuiveringsinstallaties niet onnodig uitgebreid hoeven te worden. Een andere reden is dat er zo min mogelijk vuilwater geloosd wordt op het oppervlaktewater en dat wateroverlast zoveel als mogelijk wordt voorkomen. Dit gebeurt voor het grootste gedeelte allemaal in openbaar gebied, terwijl er in bebouwd gebied juist veel verhard oppervlak van de particulier is. Het is van belang dat de particulier hier initiatief neemt. Zeker bij de zogenoemde stortbuien, zijn rioleringen niet berekend om al het water direct af te kunnen voeren. Wanneer de particulier afkoppelt en zorgt dat het water in de eigen tuin blijft, ontlast dit direct het gemeenteriool en komt dit ten goede van het grondwaterpeil. 1.1 Problematiek Het steeds groter wordende probleem, van stortbuien die wateroverlast veroorzaken, de stijgende financiële lasten vanuit de overheid en de verdroging van de grond is bij de bevolking bekend. Er is alleen maar een klein deel van de bevolking bekend met de oplossing. Veel mensen beseffen de noodzaak van het probleem niet en zien niet hoe makkelijk het is om een steentje bij te dragen aan de oplossing. Daarnaast is het bekend dat het geld kost om af te koppelen, maar voordelen zijn er maar weinig te noemen. In dit onderzoek wordt enkel het afkoppelen op particulier woonterrein behandeld, de afwatering van openbare wegen, pleinen en dergelijke worden buiten beschouwing gelaten. 1.2 Doelstelling Het doel van dit onderzoeksrapport is, voor de overheid en het bedrijfsleven een advies uit schrijven. In dit advies staat wat zij kunnen ondernemen om de particulier bewuster te maken in de noodzaak van afkoppelen. Naast de noodzaak is het een doel dat men zich beter realiseert dat er voordelen te behalen zijn en er ook veel plezier aan beleefd kan worden. Deze bewustwording dient in dit geval niet alleen vanuit de particulier zelf te komen, maar vooral vanuit de overheid en het bedrijfsleven. Zij zijn degene die met een goede samenwerking de particulier kunnen overtuigen van de noodzaak en de te behalen voordelen.


Pagina 13

1.3 Onderzoeksmethode Om het onderzoek gestructureerd en logisch te laten verlopen is er van te voren een onderzoeksmethode uitgekozen die gevolgd werd. Uiteraard is hier enigszins vanaf geweken wanneer dit ten goede van het onderzoek kwam. Volgens onderstaand schema is het onderzoek geleid.

Fig. 1.1 Onderzoek schema zoals deze is toegepast in dit onderzoek.

Aan de hand van de problematiek, eigen interesse en maatschappelijke behoefte is het onderwerp gekozen. Als gevolg hierop is de problematiek beschreven en zijn er doelstellingen en een hypothese gemaakt, om zo op de hoofden subvragen uit te komen. Van hieruit is er doelgericht verdiept in het onderwerp en is er een uitgebreide literatuurstudie gedaan. De literatuurstudie had als doel volledig inzicht te krijgen in de mogelijkheden van afkoppelen, hoe de ontwikkelingen zijn (product en maatschappelijk gezien) en is er zoveel mogelijk informatie ingewonnen, dat relevant is voor dit onderzoek. De ontwikkelingen op productniveau zijn nieuwe producten speciaal voor huishoudens of producten die verbeterd zijn in de afgelopen jaren. De ontwikkelingen op maatschappelijk niveau zijn de ontwikkelingen die de mensen zelf doormaken. De kennis die de mensen van het ontwerp hebben vernomen, wat de overheid er door de jaren heen mee is gaan doen en hoe de mensen er in het algemeen over denken.

Pagina 14

Vanaf dit punt is het onderzoek in zes delen gesplitst. Hier zijn de particulier, overheid, fabrikanten, verkooppunten, adviseurs en opleidingen apart behandeld. Onder deze groepen wordt verstaan: • Particulier : de personen binnen de huishoudens. • Overheid : de gehele overheid. Wanneer er specifiek over een bepaald overheidsniveau gesproken wordt, wordt dit hier vermeld. • Fabrikant : de producenten van producten die gebruikt kunnen worden om te infiltreren en bergen. • Verkooppunt : de bouwmarkten, tuincentra en online shops waar particulieren de producten kunnen kopen. • Adviseurs : de hoveniers en aannemers waar de particulier professionele hulp vraagt voor de tuin. • Opleidingen : de mbo en hbo opleidingen die de toekomstige adviseurs dienen op te leiden. Allereerst is er studie gedaan naar feiten en cijfers binnen elke groep. Vervolgens is er studie gedaan in de vorm van interviews en enquêtes. Op deze manier is duidelijk geworden wat de meningen, inzichten, voorspellingen en ideeën binnen de verschillende groepen zijn. Er is voor een persoonlijke benadering gekozen, om zo dieper op het onderwerp in te kunnen gaan. Bij een gesprek kunnen er vaak meer toelichtingen op het antwoord worden gegeven en kan er naast de vragen makkelijker extra informatie verstrekt worden. Al deze informatie is gebundeld en gekoppeld, om het overzichtelijk in beeld te krijgen. Met deze gebundelde informatie zijn er conclusies getrokken, de hoofden subvragen beantwoord en zijn er aanbevelingen gegeven omtrent het afkoppelen in de toekomst. 1.4 Hypothese Aan de hand van de problematiek en de doelstelling is er een hypothese gemaakt, om helder te maken waar de verwachtingen liggen en met welk idee aan het onderzoek gewerkt is. De verwachting was dat de communicatie omtrent afkoppelen op particulier niveau tussen bedrijven, de overheid en de particulier erg slecht is. Het ontbreekt hier aan kennis en kennisoverdracht, wat essentieel is om iets te kunnen bereiken. Bijna alle gemeenten hebben wel eens te maken gehad met afkoppelen, maar dan met projecten in het openbaar gebied. Zij zullen zelden met bedrijven hebben gecommuniceerd voor particuliere oplossingen. Dit geldt ook voor de communicatie vanuit bedrijven richting de particulier, wat verwacht werd dat dit zelden gebeurt omtrent afkoppelen. Dit komt doordat hier weinig winst op te behalen is voor bedrijven. 1.5 Hoofd- en subvragen Aan de hand van de problematiek is hieronder de hoofdvraag opgesteld die wordt ondersteund door verschillende subvragen, om volledig inzicht te krijgen en een zo correct en duidelijk mogelijk antwoord te kunnen geven. De hoofdvraag luid als volgt: “Hoe kan het zijn dat particulieren zo weinig hemelwater afkoppelen in Nederland en hoe kan dit effectiever gestimuleerd worden?” De volgende subvragen zijn belangrijk om de hoofdvraag te ondersteunen: • Wat doet de overheid om informatie te verstrekken aan de burger? • In hoeverre voldoet het Nederlandse beleid aan de moderne eisen en toekomstvisies? • Hoe verantwoordelijk voelt de particulier zich om af te koppelen? • Wat kunnen de fabrikanten betekenen in het proces om de particulier meer af te laten koppelen? • Over welke kennis beschikken bouwmarkten en tuincentra, en welke producten verkopen zij? • In hoeverre zijn adviserende bedrijven bekend met afkoppelen en wat doen zij hiermee? • Wat doen opleidingen aan scholing voor de toekomstige professionals?


Pagina 15

1.6 Leeswijzer Zoals gezegd in paragraaf 1.3 begint het onderzoeksrapport met een algemeen deel. Hieronder vallen “hoofdstuk 1. Inleiding” en “hoofdstuk 2. Afkoppelen in het algemeen”. In hoofdstuk 2 is de algemene informatie beschreven over het belang van afkoppelen. Daarnaast is er beschreven wat er allemaal mogelijk is wanneer het water eenmaal in de tuin is. Ook zijn de systemen kort beschreven, die relevant zijn voor in de tuin bij een particulier. In “hoofdstuk 3. Beleid omtrent afkoppelen”, is het beleid toegelicht dat men in Nederland hanteert. Vervolgens is er op een aantal andere landen ingegaan om het beleid van Nederland te vergelijken. Ook is hier naar de verschillende belastingen en heffingen gekeken. Vanaf “hoofdstuk 4. De particulier”, zijn de verschillende groepen apart behandeld. In hoofdstuk 4 is onderzocht in hoeverre de particulieren al bekend zijn met afkoppelen en wat zij zelf al doen aan afkoppelen. Ook is hier gekeken naar de bespreekbaarheid binnen de omgeving van de particulier. In “Hoofdstuk 5. De overheid”, is uitgebreid onderzocht in hoeverre zij informatie verstrekken richting de particulier, wat zij doet om de particulier te bereiken en of zij de particulier stimuleert af te koppelen. Ook is hier een conclusie uit getrokken en beoordeeld wat zij nog kunnen doen om dit te verbeteren. “Hoofdstuk 6. De fabrikant”, gaat over de producenten van de producten die gerelateerd zijn aan afkoppelen, bergen en infiltreren. Hier is onderzocht in hoeverre zij zich bezig houden met de particuliere markt en met welke systemen zij zich hierin wel of niet profileren. In dit hoofdstuk is een conclusie getrokken en beoordeeld wat zij nog kunnen doen om dit te verbeteren richting de particulier. Hier is ook gekeken of er ruimte is om projecten in samenwerking met de overheid te organiseren richting de particulier. “Hoofdstuk 7. De verkooppunten”, gaat over verkooppunten. Het gaat hierbij om bouwmarkten en tuincentra. Zij zijn de bedrijven die producten verkopen die gerelateerd zijn aan afkoppelen, bergen en infiltreren. Hier is onderzocht in hoeverre zij zich bezig houden met de particuliere markt, of zij er kennis van hebben en met welke systemen zij zich hierin wel of niet profileren. In de conclusie wordt beoordeeld waarin zij zich nog kunnen verbeteren richting de particulier. In “hoofdstuk 8. De adviseur”, is de taak als adviseur naar de particulier besproken. Dit zijn onder andere hoveniersen aannemersbedrijven. Hier is bekeken in hoeverre zij bekend zijn met afkoppelen en de mogelijkheden hiermee. Ook is onderzocht hoe interessant deze markt voor hen is, of zij hier winst uit kunnen halen en of zij hier meer werk door kunnen genereren. Wanneer zij dit weleens adviseren, is er ook bekeken welke systemen zij gebruiken. Uiteindelijk is hier een conclusie uit getrokken en is er beoordeeld waarin zij zich nog kunnen verbeteren op dit vlak. “Hoofdstuk 9. De opleidingen”, is de laatste partij die onderzocht is. Hier worden de mbo opleidingen mee bedoeld. Dit omdat zij de studenten opleiden die dicht bij de particulier staan, betreft advies en realisatie. Ook zijn er hbo opleidingen geïnterviewd, maar meer ter informatie in het onderzoek. Er is onderzocht wat voor lesstof de opleidingen aan de leerlingen bieden. Ook in hoeverre zij over deze markt met het bedrijfsleven communiceren en hoe de toekomst voor de opleiding en/of het werkveld er uit ziet. Hier is een conclusie uit getrokken en beoordeeld waar de opleidingen zich nog beter op kunnen gaan richten. In “hoofdstuk 10. Conclusie” en “hoofdstuk 11. Aanbevelingen” is alles samengevoegd. In dit hoofdstuk is een antwoord gegeven op de hoofden subvragen. Ook is hier gekeken hoe het geheel in de toekomst verbeterd kan worden en zijn er aanbevelingen gedaan.

Pagina 16


Pagina 17

Pagina 18

2. Afkoppelen in het algemeen Het thema afkoppelen is een populair onderwerp van de afgelopen jaren. Afkoppelen staat letterlijk gezegd voor: “het scheiden van twee waterstromen: ‘schoon’ hemelwater en ‘vuil’ rioolwater”. Op locaties waar nog niet is afgekoppeld of nog geen gescheiden rioolstelsel aanwezig is, worden afvalwater en hemelwater verzameld in één riool. Vanuit dit riool wordt het afgevoerd naar de RWZI (Rioolwaterzuiveringsinstallatie). Dat al het ‘schone’ hemelwater ook naar de zuiveringsinstallatie stroomt is eigenlijk zonde. Dit is energieverspilling en het kost daarbij veel geld, dat uiteindelijk door de burger betaald wordt. Door de regenpijp van de riolering af te koppelen en het hemelwater in eigen tuin te verwerken wordt het riool ontlast. Daarnaast zijn er nog tal van redenen waarom men zou moeten afkoppelen. Hiervoor wordt verwezen naar paragraaf 2.1. Leeswijzer In dit hoofdstuk wordt behandeld waarom het eigenlijk zo belangrijk is om af te koppelen (2.1). Daarnaast wat er kan gebeuren met het water dat afgekoppeld wordt en welke systemen er zijn (2.2). Dit hoofdstuk is zoals gezegd een algemeen deel over afkoppelen, wanneer meer informatie over deze onderwerpen gewenst is, wordt verwezen naar het rapport: ‘Regenwater in de tuin? Mooi Wel!’. [1] 2.1 Waarom afkoppelen Op dit moment wordt er ongeveer 125 liter drinkwater per persoon per dag gebruikt. [2] Deze hoeveelheid drinkwater wordt voor ongeveer 50% voor doeleinden gebruikt waar niet perse drinkwater voor nodig is. Hiermee wordt bedoeld dat dit gebruikt wordt voor de wasmachine, het wassen van de auto, toiletspoeling en zelfs voor het besproeien van de tuin. Het is makkelijk en door de jaren heen normaal geworden dat drinkwater voor deze doeleinden gebruikt wordt. Eigenlijk totaal overbodig en erg zonde, zeker nu drinkwater steeds schaarser wordt en ook de kosten hiervan blijven stijgen. De kwaliteit van hemelwater is ruim voldoende voor dit soort handelingen. Daarbij is hemelwater gratis, wat voor sommige mensen misschien nog wel belangrijker is. Een andere reden om af te koppelen is om wateroverlast te voorkomen in de toekomst. Stortbuien zorgen voor grote hoeveelheden water tegelijkertijd in het riool, met als gevolg dat het riool deze hoeveelheid niet aankan en overstroomt. Wanneer iedereen het hemelwater zelf zou verwerken, door bergen of infiltreren, scheelt dit in de benodigde capaciteit van het riool. Hierdoor zal de rioolheffing niet stijgen, doordat uitbreiding van het riool niet nodig is. Ook zal de zuiveringsinstallatie ook niet uitgebreid hoeven te worden, wat inhoud dat de zuiveringslasten ook niet zullen stijgen. Het afkoppelen en infiltreren in zandgebieden met een lage grondwaterstand heeft als bijkomend voordeel dat de bodem in eigen tuin vochtiger blijft, ondanks dat het water grotendeels zal wegzakken in de bodem. Hierdoor wordt sproeien in de zomer minder noodzakelijk en wordt er geen drinkwater verspild. Een andere belangrijke reden om af te koppelen is om de waterkwaliteit te verbeteren van het oppervlaktewater. Vaak wordt er gesteld dat bij afkoppelen allerlei vervuilende stoffen direct de bodem intrekken. Het klopt dat dit niet eerst gezuiverd wordt, maar wanneer er bij een stortbui het riool niet voldoende capaciteit heeft, wordt er via de overstort geloosd op het oppervlaktewater. Dit heeft als gevolg dat alles in het riool in het oppervlaktewater terecht kan komen. Hierdoor gaat de waterkwaliteit sterk achteruit en is er kans op vissterfte en erge stankoverlast. Zo zijn er naast de vissen meer soorten fauna, maar ook flora gevoelig voor dit soort vervuilingen.

[1] N. van Dooren (2009), Regenwater in de tuin? Mooi Wel!, Stichting RIONED en STOWA [2] P.J.J.G. Geudens (2012), Drinkwater statistieken, pp. 24-27, VeWIN


Pagina 19

In de afgelopen 50 jaar is het grondwaterpeil gemiddeld meer dan 30 centimeter gedaald. [3] Dit komt mede doordat er zoveel bebouwd en verhard is, waardoor water niet op de plek blijft waar het valt, maar wordt afgevoerd. Een andere reden is dat door de ruilverkaveling de grondwaterstand is verlaagd om de productiehoeveelheid van de landbouw te bevorderen en om gebieden beter bewoonbaar te maken. Door deze grondwaterstandverlaging zijn de gevolgen in natuurgebieden en oude steden gigantisch. Deze natuurgebieden verdrogen, waardoor bepaalde plantensoorten verdwijnen. En in oude steden zijn veel gebouwen op houten funderingen gebouwd, die kunnen gaan rotten als de waterstand daalt. Het water zo veel mogelijk in de eigen tuin houden en laten infiltreren of hergebruiken zal het probleem misschien niet meteen oplossen, maar het draagt wel bij aan de oplossing. 2.2 Wat kan de particulier zelf doen? Water in de tuin wordt nu nog te vaak gezien als overlast, maar er zijn tal van mogelijkheden met water. Een veel gebruikte en praktische oplossing bij afkoppelen is het verzamelen in een regenton. Dit kan als watervoorraad dienen voor in de droge zomermaanden, om zo de tuin te kunnen begieten of de auto te wassen. De overloop van de regenton kan alsnog in de tuin uitkomen, om het hier te laten infiltreren. Het toepassen van een regenton is een praktische oplossing, maar er is veel meer mogelijk. In een goed ontwerp, waar de hemelwaterafvoer wordt afgekoppeld, wordt water gebruikt als levend element in de tuin. Wel moet er berekend worden of het een grote bui aankan, om wateroverlast te voorkomen. Met een goede berekening is het mogelijk om te beoordelen hoe groot de opslagcapaciteit moet zijn en of er een overloop geplaatst dient te worden. Wanneer er ontworpen wordt met water, worden vijvers, moerassen of wadi’s veel toegepast. Moerassen zijn een speelse en aantrekkelijke mogelijkheid om te infiltreren of te bergen. Hier kunnen tal van water-/moerasplanten groeien, die geen problemen hebben met water en toch erg mooi kunnen zijn. Wanneer een vijver of moeras niet gewenst is, kunnen (verdiepte) gazons, borders en zelfs terrassen met waterdoorlatende bestrating dienen als infiltratievoorziening of berging. Een grind- of zandkoffer met holle ruimtes wordt veel toegepast in tuinen met weinig ruimte of waar water in het zicht niet gewaardeerd wordt. Wanneer er weinig ruimte of slecht doorlatende ondergrond is, zoals klei en veen, wordt er vaak gewerkt met bergingskratten onder bestrating of elders in de tuin. Hier kan het hemelwater geborgen worden en rustig infiltreren. Daarbij maakt het de fundering van het straatwerk direct stabieler. Echter is dit een kostbare oplossing. Een makkelijke oplossing in gebieden met een zandbodem is de regenpijp op een drainagebuis aansluiten en het op deze manier laten infiltreren. Iets van de laatste jaren en een veelgebuikt systeem in België, Duitsland en GrootBrittannië zijn de watertanks/septic tanks. In deze tanks kan water worden opgeslagen en worden hergebruikt met behulp van een pompsysteem. Hiermee kan bijvoorbeeld de wc worden doorgespoeld, de tuin worden besproeid, de auto worden gewassen en zelfs de was mee worden gedaan. De hierboven omschreven mogelijkheden omtrent afkoppelen, zijn de meest gebruikte en meest toegankelijke oplossingen. Voor meer en uitgebreidere ontwerpoplossingen met water wordt aangeraden op de site van RIONED [4] te kijken. Hier staat in tekst, foto en film uitgelegd wat er allemaal mogelijk is in de particuliere tuin.

[3] www.compendiumvoordeleefomgeving.nl, CBS, Planbureau voor de Leefomgeving , Wageningen UR [4] www.riool.net

Pagina 20


Pagina 21

Pagina 22

3.

Beleid omtrent afkoppelen

Het afkoppelen van het hemelwater bij particulieren loopt nauw samen met het beleid vanuit de overheid. Als het geen voordelen oplevert en er geen stimulans is, zal er weinig afgekoppeld worden. Het is om deze reden belangrijk om het afkoppelbeleid van Nederland te bestuderen. Om er achter te komen of het Nederlandse beleid goed in elkaar steekt zal er ook gekeken worden naar het beleid in buurlanden. Nederland kan immers altijd van haar buurlanden leren. Leeswijzer In dit hoofdstuk wordt er in de eerste paragraaf gekeken naar het beleid binnen Nederland (3.1). Vervolgens wordt het beleid in diverse andere landen onder de loep genomen (3.2). Uiteindelijk worden de drinkwaterkosten, riolerings- en zuiveringslasten vergeleken tussen de verschillende landen. Hier wordt gekeken hoe particulieren er in Nederland voor staan, qua kosten en lasten tegenover burgers in andere landen. 3.1 Beleid in Nederland De overheid in Nederland is bewust bezig met water binnen en buiten de bebouwde kom. Het is echter van gemeente tot gemeente verschillend hoe zij invulling geven aan het beleid. Vanuit de rijksoverheid is er namelijk geen beleid voor het gehele land, waarin vermeld staat wat er moet gebeuren met het hemelwater. Wel is er een leidraad met de rechten en plichten van gemeenten omtrent dit onderwerp. In 2008 heeft de rijksoverheid het waterplan uitgebracht. Hierin staat onder andere vastgesteld dat de gemeenten begin 2012 inzichtelijk moesten hebben hoe het watersysteem in de gemeente functioneert. Daarin moest ook een toekomstvisie komen over hoe ze in de toekomst met het water om willen gaan. Dit heeft nog geen consequenties op het beleid voor grootschalige afkoppeling van hemelwater, maar is wel een goede basis om in de toekomst iets mee te kunnen gaan doen. Wetgeving water en riolering Hieronder een tekst afkomstig uit een door de gemeente Harderwijk samengevat document over de nieuwe wetgeving omtrent water en riolering. [5] Zorgplicht inzameling en verwerking afvloeiend hemelwater Per 1 januari 2008 is de wetgeving over omgaan met regenwater gewijzigd. Kern ervan is dat de perceeleigenaar het hemelwater zoveel mogelijk zelf moet verwerken. Gemeenten moeten bepalen in welke situaties dit redelijkerwijs kan. Als dat niet kan, treedt de gemeentelijke zorgplicht in werking. Gemeenten moeten dan besluiten hoe (gemengd of gescheiden) het overtollig hemelwater ingezameld wordt. Verder beschouwt de nieuwe regelgeving hemelwater in principe als schoon genoeg om zonder behandeling in het milieu te worden teruggebracht. Gemeenten kunnen eventueel per maatwerkvoorschrift of verordening nadere eisen hiervoor stellen. Modelverordening De gemeente heeft nu een nieuwe mogelijkheid om per verordening regels en/of een termijn te stellen aan de aanbieding van hemelwater door perceeleigenaren. Deze verordening is net opgesteld door de VNG (Vereniging van Nederlands Gemeenten). Met deze verordening is het dus mogelijk mensen erop aan te spreken het regenwater te infiltreren in de bodem of aan te bieden aan de openbare ruimte binnen een bepaalde termijn. Kort samengevat is men zich binnen de overheid bewust van het feit dat er iets met het afkoppelen moet gebeuren op particulier niveau. De overheid is echter niet van mening dat ze het wil verplichten aan de burger, maar het enkel wil stimuleren. Daarbij zorgt dit ervoor dat het per gemeente kan verschillen hoe het beleid uitgevoerd wordt.

[5] G. de Vries (2008), Watergerelateerde plannen en wetten januari 2008, p.1, Gemeente Harderwijk


Pagina 23

Bouwbesluit Naast de wetgeving omtrent water en riolering kent Nederland sinds 2012 een nieuw Bouwbesluit. Deze is ingegaan op 1 april 2012 met een terugwerkende kracht naar 1 januari 2012. Hierin zijn strengere bepalingen vastgesteld voor nieuwe woningen en woningen waar grote verbouwingen aan plaatsvinden. Dit Bouwbesluit heeft betrekking op het verwerken van hemelwater op eigen terrein. Hieronder een stuk tekst dat afkomstig is uit een door het waterservicepunt van Nijmegen samengevat document van de Nota afkoppelen en infiltreren. [6] Nota afkoppelen en infiltreren Op 1 april 2012 is het nieuwe Bouwbesluit in werking getreden. Hierin is de verplichting opgenomen dat elke grondeigenaar het regenwater op het eigen perceel moet verwerken. In het Bouwbesluit zijn geen gronden voor ontheffing van deze plicht opgenomen. In de nieuwe nota ‘Afkoppelen en infiltreren hemelwaterafvoer’ is een referentiesysteem geformuleerd ten behoeve van het toetsen van infiltratievoorzieningen aan de functionele eisen van het Bouwbesluit 2012. Als een infiltratievoorziening voldoet aan de (technische) randvoorwaarden van het referentiesysteem gaat de gemeente er vanuit dat de betreffende infiltratievoorziening ook voldoet aan de functionele eisen van het Bouwbesluit 2012. Als een infiltratievoorziening niet voldoet aan het referentiesysteem, dan moet de perceeleigenaar op grond van het Bouwbesluit 2012 aantonen dat de voorziening toch voldoet aan de functionele eisen. In de nota is beschreven hoe de eigenaar dat dan moet doen. Het gebruik van het referentiesysteem is dus geen verplichting, maar een handreiking voor de bouwende partij om eenvoudig aan te kunnen tonen dat voldaan wordt aan functionele eisen van het Bouwbesluit 2012. Het staat de bouwende partij vrij om op basis van het artikel 6.15 van het Bouwbesluit, op alternatieve wijze aan te tonen dat voldaan wordt aan de functionele eisen. Ook bij bestaande bouw kunt u van deze handreiking gebruik maken. Kort samengevat geldt het Bouwbesluit in eerste instantie voornamelijk voor nieuw te bouwen en al gebouwde gebouwen vanaf 1 januari 2012. De desbetreffende bouwende partij, waarmee de woningbouworganisatie, aannemer of de particulier zelf wordt bedoeld, moet kunnen aantonen dat het water op het eigen perceel verwerkt kan worden. De wijze van verwerken dient te voldoen aan de opgelegde functionele eisen van, in dit geval, de gemeente Nijmegen. De strategie die de gemeente Nijmegen heeft, is niet overal in Nederland van toepassing. De gemeente kan namelijk nog steeds kiezen om het water te ontvangen en zelf te verwerken. Hiervoor wordt in Nijmegen op sommige locaties ook gekozen, omdat infiltreren moeilijk is vanwege de (klei)grond. Ook zijn er locaties waar het niet is toegestaan te infiltreren, omdat dit drinkwater wingebieden zijn die gevoelig zijn voor eventuele vervuiling. Waarom dit beleid? Nederland is een zeer gevarieerd land. Veel verschillende soorten bodemopbouw en grondwaterstanden zorgen ervoor dat één landelijk beleid onmogelijk is. Waar dat positief kan uitpakken voor het ene deel van Nederland, kan het funest zijn voor andere delen in Nederland. De grondslag in de gemeente Zuidplas (ZH) vraagt zogezegd een andere benadering dan dat van de gemeente Vaals (LB). Dit is de reden dat de rijksoverheid bepaalde verplichtingen oplegt aan de gemeenten, maar geen concreet beleid vormt naar de burger.

[6] www.waterbewust.nl, waterservicepunt gemeente Nijmegen (www.waterbewust.nl/afkoppelen)

Pagina 24

De verplichting is dat iedere gemeente een plan moet hebben, waarin vermeld staat wat zij met het (riool)water doet en wat ze willen bereiken in de toekomst. In deze verplichting zitten een aantal handvatten waaraan men moet voldoen, qua kwaliteit, maar verder geen verplichting voor een manier waarop zij dit moeten aanpakken. De verschillende gemeenten hebben nu ieder hun eigen weten regelgeving op dit gebied. Veel van deze gemeenten hebben dit in samenwerking met het waterschap opgesteld, omdat ze ook afhankelijk zijn van hun belangen en eisen. Doordat er in de ene gemeente meer expertise en urgentie is voor dit onderwerp dan bij de ander, is er veel kwaliteitsverschil. Daarnaast kan de weten regelgeving per gemeente sterk uiteenlopen. Dit terwijl de grondwaterstand en de bodemopbouw vrijwel hetzelfde kan zijn. Het waterschap is hier in sommige gevallen sturend, om grote verschillen te voorkomen. Ook kan dit in sommige gevallen niet, bijvoorbeeld wanneer aangrenzende gemeenten onder verschillende waterschappen vallen. Bijvoorbeeld de gemeente Arnhem, deze valt onder 3 waterschappen die ieder hun eigen belangen hebben. In dit soort gevallen kost het veel tijd en energie om een goed plan te hebben, waar iedere partij tevreden mee is. 3.2 Beleid in buurlanden Kennis van het beleid in de buurlanden is belangrijk voor Nederland. Dit geldt vooral voor België en Duitsland. Een aantal van de rivieren die door deze landen stromen komen in Nederland uit. Voor Nederland een noodzaak zich bewust te zijn van wat er allemaal gaande is in deze landen. In deze paragraaf wordt het beleid van diverse landen onder de loep genomen, het kan immers nooit kwaad om te leren van anderen. Volgens een rapport [7] van de Environment Agency (Engeland) is Duitsland de marktleider op het gebied van afkoppelen en hergebruiken van hemelwater. Dit wordt ook wel RWH (Rainwater Harvesting) genoemd. Andere landen die ook goede zaken doen op dit gebied zijn Australië, Zwitserland, België en Denemarken. In dit onderzoek wordt inhoudelijk ingegaan op het beleid van de volgende landen: België (Vlaanderen), Duitsland, Groot-Brittannië (Engeland) en Australië. België (Vlaanderen) [8] [9] [10] Vlaanderen, Wallonië en Brussel hebben ieder een eigen waterbeleid. In dit onderzoeksrapport wordt vooral het Vlaamse beleid uitgebreid behandeld. België is verdeeld in drie gewesten met elk een eigen regering, die weer zelf een eigen besluit maken over het waterbeleid. Er is weinig communicatie tussen deze drie groepen, waardoor de gewesten weinig van elkaar weten. In Vlaanderen is er sinds 1999 een verplichting bij nieuw te bouwen woningen dat er een hemelwaterinstallatie geïnstalleerd wordt. Bij grote verbouwingen aan een oudere woning zijn dezelfde regels van toepassing. Hier wordt geen subsidie voor gegeven, maar is het puur een verplichting. Wanneer er in een straat een gescheiden riool aangelegd wordt, is het verplicht voor de bewoners aan deze straat om er voor te zorgen dat hun afvalwater en hemelwater gescheiden afgevoerd kan worden. Voor woningen ouder dan 1999 is er geen verplichting gesteld betreft de bouw van een installatie. In een aantal steden, waaronder Antwerpen, wordt er voor die woningen wel een subsidieregeling getroffen voor de bouw van een regenwaterput (minimaal 3000 liter). Hiervoor wordt een maximaal bedrag van 500 euro per woning beschikbaar gesteld. Een uiteindelijke keuring van deze installatie vindt altijd plaats door de gemeente, om de subsidie te mogen ontvangen.

[7] Environment Agency (2010), Harvesting rainwater for domestic uses: an information guide, pp. 22-23, Rio House [8] Gemeente Antwerpen, te Antwerpen, Marcello Serrao [9] www.waternet.be, Waterner, S. Deconinck, 1997-2008 [10] www.vlaanderen.be, Vlaamse overheid (www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/aansluitingen/verplichte-gescheiden-lozing-van-regenwater-en-afvalwater)


Pagina 25

Conclusie na 15 jaar [11] De strategie in Vlaanderen schijnt volgens een artikel van de Vlaamse milieumaatschappij zijn vruchten af te werpen. Bijna de helft van de Vlaamse huishoudens beschikt al over een regenwaterput of -ton. Dit is vooral te danken aan de verplichte installatie voor de nieuwbouw na 1999. Eén vierde van de Vlaamse huishoudens hergebruikt het water ook. Van dit deel hergebruikt 30% het water alleen buitenshuis en de rest ook voor doeleinden binnenshuis. De toch wel strenge regeling voor de burger werkt goed, maar er is veel controle en aandacht nodig om dit goed te begeleiden. Een risico is, wanneer er veel verantwoording bij de burger ligt, dat mensen de huisaansluiting verkeerd plaatsen of dat er ongewenste stoffen in het grondwater spoelen. Dit resultaat geldt echter enkel voor Vlaanderen. In Brussel en Wallonië zijn er andere bepalingen opgelegd aan de burger. Duitsland [12] Zoals eerder genoemd, wordt Duitsland als koploper van de wereld op het gebied van hemelwaterinstallaties gezien. Namelijk 35% van de bebouwing in Duitsland is voorzien van een regenwater opvang systeem. Doordat er in Duitsland zoveel wordt afgekoppeld, is er een geheel nieuwe markt ontstaan voor hemelwaterinstallaties. Dit heeft veel nieuwe banen opgeleverd en is in totaal zeker een investering van 340 miljoen euro waard. In Duitsland hanteren ze een strategie die meer op het financiële oogpunt is gericht. Er valt in vergelijking met andere landen veel geld te besparen op drinkwater, rioolheffing en zuiveringslasten. Deze kosten zijn gemiddeld gezien voor een Duits gezin aanzienlijk meer, dan voor een ander gezin uit West-Europa. De rioolheffing is afhankelijk van het aantal vierkante meter verhard oppervlak dat is aangesloten op het riool. Wanneer men afkoppelt scheelt dit aanzienlijk in de kosten en wordt de heffing op de afvalwaterzuivering verminderd. Zo kan men in Duitsland veel geld besparen, waardoor de stimulans groter is. Groot-Brittannië (Engeland) [13] [14] In Engeland heeft men eenzelfde soort beleid als hier in Nederland. Ze zijn wel bezig met hemelwater, waterkwaliteit en duurzaamheid, maar er is geen eenduidig landelijk beleid. Voorheen was er net als in Nederland een financiële regeling waarmee de overheid de bevolking tegemoet kwam in de kosten, wanneer men een regenwatersysteem wilde realiseren. In zowel Engeland als Nederland was dit in de vorm van een subsidie, maar is in veel gemeenten mede door de crisis afgeschaft. Er wordt te weinig gebruik van gemaakt en het is een kostenpost voor de gemeentebegroting waar makkelijk op bezuinigd kan worden. De UKRHA (United Kingdom Rainwater Harvesting Association) heeft een beleid opgesteld voor wat er gebeuren moet op het gebied van hemelwater besparing. In 2010 was er als doel gesteld om het drinkwaterverbruik van de inwoners van 150 liter per dag per persoon, naar 105 liter per dag per persoon terug te brengen. Dit wordt aan de hand van kleine bewerkingen in het huis gedaan. Bijvoorbeeld door kleinere baden of toiletten met twee spoelopties te installeren. In 2016 is het doel gesteld dit terug te gaan dringen naar 80 liter per dag per persoon. Dit doel kan alleen behaald worden door hemelwater te gaan gebruiken. Gebruiken in de vorm van het hemelwater opslaan en dit water hergebruiken voor toiletspoeling, wasmachine en nog een aantal andere toepassingen in en rondom het huis. Voor Engeland is het stellen van deze doelen erg belangrijk. Het zuidoosten van Engeland is een druk bevolkt gebied waar het minste schoon drinkwater van Groot-Brittannië aanwezig is per persoon. Sterker nog, hier is minder schoon drinkwater beschikbaar dan in de meeste andere Europese landen.

[11] www.emis.vito.be, energie- en milieu-informatiesysteem voor het Vlaamse gewest [12] [13] Environment Agency (2010), Harvesting rainwater for domestic uses: an information guide, pp. 22-23, Rio House [14] Code for sustaunable Homes, UKRHA

Pagina 26

Australië [15] Ondanks dat Australië niet in de buurt ligt, is het toch een interessant land om te behandelen. In Australië is er een tekort aan water voor de tuin en de gazons, met name in de zomer. Hemelwater speelt hier een belangrijke rol in combinatie met het bergen ervan. Daardoor hebben zij al veel meer hemelwaterinstallaties aangelegd, dan menig ander land. Huishoudens in bijvoorbeeld Sydney, gebruiken alleen al 70% van het schone drinkwater in de regio. De regering van de provincie, New South Wales heeft daardoor het Building Sustainability Index (BASIX) geïntroduceerd. Dit programma verplicht dat nieuwe woningen worden ingericht met een zuiniger systeem qua waterverbruik. BASIX stelt waterreducerende regels voor huizen en zorgt ervoor dat de hemelwaterinstallaties rendabel zijn om hieraan te kunnen voldoen. In het kort Ieder land heeft een eigen strategie. Het is daarom belangrijk om te kijken naar verschillende landen, zodat er niet dezelfde fouten gemaakt worden. Duitsland heeft op het moment gemiddeld de meeste burgers die afgekoppeld zijn. Hiermee zijn zij de koploper op dit gebied, wel is hierop te zeggen dat de meeste landen pas de afgelopen jaren zijn begonnen met afkoppelen en het stimuleren hiervan. Er is dus eigenlijk nog niet duidelijk welk land het beste beleid hiervoor heeft georganiseerd. Samengevat hebben de volgende landen de volgende strategie: • Nederland; elke gemeente heeft de zorgplicht om een gemeentelijk rioleringsplan en waterplan te maken. Het beleid is wat stroef en onoverzichtelijk, vanwege de grote verscheidenheid aan maatregelen per gemeente. Echter is dit wel een goede basis om in de toekomst verder op te kunnen borduren. • België (Vlaanderen); heeft een strategie om de bouw van een regenwaterput te verplichten bij nieuwe woningen na 1999 en bij grote verbouwingen. Bij rioolwerkzaamheden wordt er een nieuw gescheiden riool aangelegd, waar mensen verplicht gescheiden op moeten aansluiten. • Duitsland; heeft een strategie om drinkwaterkosten, riool- en zuiveringslasten duur te maken. Hierdoor wordt afkoppelen en het hergebruiken van hemelwater veel gunstiger voor de portemonnee. • Groot-Brittannië (Engeland); streeft dat elke woning in 2016 maar 80 liter, per persoon, per dag verbruikt. Hierdoor worden de burgers gelimiteerd en gestuurd een RWH-systeem aan te leggen. • Australië; heeft met de BATIX een systeem dat bij nieuwe woningen een zuiniger water beleid vereist. Deze zijn zo streng dat een RWH-systeem onvermijdelijk is. 3.3 Beleid omtrent waterzuiveringsbedrijven In veel landen past men de weten regelgeving anders toe, dan in Nederland. Daarbij is het niet ongebruikelijk in buurlanden om de waterzuiveringsbedrijven in andere organisaties onder te brengen dan binnen de overheid. Hieronder een stuk tekst afkomstig van een voortgangsrapport, van de Staatsecretaris van Volkshuisvesting. [16] De verantwoordelijkheid voor drink- en afvalwater lag van oudsher bij gemeenten. Met name vanuit het oogpunt van kwaliteit -het voldoen aan steeds strengere eisen- vond er opschaling plaats. Opschaling gaat in GrootBrittannië, Zweden en Duitsland grosso modo in gelijk tempo voor de gehele keten, dus voor zowel drinkwater als afvalwater. Er zijn nog wel grote verschillen in de omvang van de bedrijven. In Vlaanderen hebben de afgelopen jaren veel gemeenten de rioleringsactiviteiten ondergebracht bij grotere uitvoerende organisaties. In Nederland achten gemeenten het van groot belang dat de uitvoering van rioleringsactiviteiten op gemeentelijke schaal plaatsvindt in verband met een goede afstemming met het wegbeheer en de openbare ruimte in het algemeen. Deze relatie wordt natuurlijk ook in de omringende landen onderkend, maar heeft daar geen doorslaggevende rol gespeeld bij de inrichting van de waterketen.

[15] Environment Agency (2010), Harvesting rainwater for domestic uses: an information guide, pp. 22-23, Rio House [16] P.L.B.A. van Geel (2006), Voortgangsrapportage Waterketen, p.4, Ruimtelijke Ordening en milieubeheer


Pagina 27

Met het behouden van de waterzuivering binnen de overheid wordt grip gehouden op het gehele rioolstelsel, vanaf de kavelgrens bij de particulier tot en met de zuiveringsinstallatie. De overheid bepaalt de financiële lasten hiervan en kan dit geld weer gebruiken voor verschillende doeleinden binnen de riolering en aanverwante. Ook houden ze grip op de werkzaamheden omtrent de riolering. Het voordeel van het uitbesteden van de waterzuivering, is vooral de winst in tijd en geld om geen zorg te hoeven dragen voor de riolering en de zuivering. 3.4 Belastingen en heffingen Tussen de verschillende landen zijn er logischerwijs verschillende tarieven voor belastingen en heffingen. Eerder dit hoofdstuk is besproken dat Nederland achter blijft op het gebied van afkoppelen. Een reden hiervoor kan zijn dat er te weinig voordelen te behalen zijn op financieel gebied voor de particulier. In deze paragraaf worden de drie kostenposten (drinkwater, rioolheffing en afvalwaterzuivering) tussen de landen vergeleken, om te zien of dit daadwerkelijk het geval is. Drinkwater Het drinkwater in Nederland is de eerste kostenpost voor de particulier. Hieronder de gemiddelde kosten (afgerond op hele euro’s) voor huishoudens van 1 persoon (gem. 50 m³/jaar) en 4 personen (gem. 132 m3/jaar). [17] Drinkwater (2012) [17] Land/gewest €/woning 1 pers.(50 m³) €/woning 4 pers. (132 m³) Nederland 109 196 Duitsland 155 296 Vlaanderen 120 190 Brussel 130 251 Wallonië 138 345 Frankrijk 147 307 Engeland 107 224 Het drinkwater in Nederland is relatief goedkoop in vergelijking met omliggende landen. Alleen Vlaanderen en Engeland zitten qua kosten in de buurt. Wanneer deze kosten hoger zouden zijn in Nederland is er meer reden om drinkwater te besparen, zoals in Duitsland. Daarnaast zou met een hogere taks op drinkwater veel geld extra binnen komen bij de overheid. Rioolheffing en zuiveringslasten De volgende kostenposten voor de burger zijn de rioolheffing en zuiveringslasten. Deze zijn samengevoegd, omdat veel landen dit als één kostenpost benaderen. Bij Nederland en Vlaanderen zijn de respectievelijke kosten per onderdeel apart erbij benoemd. Hieronder de gemiddelde kosten (afgerond op hele euro’s) voor eenzelfde hoeveelheid kuub af te voeren water in ieder land. Ook hier is het gespecificeerd voor huishoudens van 1 persoon en 4 personen.

[18] N. van Breusegem (2012), Vergelijken kostprijs water/afvalwater/hemelwater, pp.75-76, Arcadis

Pagina 28

Rioolheffing en afvalwaterzuivering (2012) [18] Land/gewest €/woning 1 pers. €/ woning 4 pers. Nederland 219 (resp. 165 en 54) 395 (resp. 218 en 177) Duitsland 186 462 Vlaanderen 118 (resp. 62 en 56) 313 (resp. 164 en 149) Brussel 80 169 Wallonië 78 207 Frankrijk 138 291 Engeland 161 303 De prijzen hierboven lopen sterk uit één. Nederland zit hier aan de dure kant. Dit komt mede door de grote investeringen in rioolvernieuwing en het gescheiden rioolstelsel. Duitsland heeft hier ook grote investeringen in moeten doen, maar geven zij wel voordeel wanneer men afkoppelt. In Nederland doen enkele gemeenten dit, maar de meeste gemeenten doen hier niks mee. Hierdoor is het niet altijd duidelijk welke regels er gehanteerd worden binnen een gemeente en worden mensen niet gestimuleerd af te koppelen. Een dergelijke regeling als in Duitsland zou in Nederland goed toegepast kunnen worden. Op deze manier wordt de burger niet verplicht, maar wordt het wel heel aannemelijk om af te koppelen. Zo betaalt de gebruiker van het riool meer dan de mensen die wel afkoppelen en het riool ontlasten, kort gezegd: de gebruiker betaalt. Aan de andere kant kost het wel veel moeite om goed in kaart te brengen hoeveel iemand afkoppelt, dat brengt dan weer veel administratiekosten met zich mee. 3.5 Conclusie Uit een uitgebreide literatuurstudie en gesprekken met verschillende overheden is duidelijk naar voor gekomen dat het geen goede oplossing is om Nederland grootschalig af te laten koppelen. Grootschalig afkoppelen zal voor veel tegenstand van de burger zorgen en daarbij een gigantische financiële kostenpost worden. Zeker in mindere economische tijden is het erg lastig investeringen te doen en te verwachten dat de burger er geld voor over heeft. Wat nog belangrijker is, is dat er per regio gekeken moet worden naar de mogelijkheden, vanwege de bodemopbouw en grondwaterstand. Niet overal heeft het immers zin om af te koppelen. Afkoppelen is een handig middel, maar het moet wel realistisch blijven. De zorgplicht en het Bouwbesluit waar afkoppelen in is meegenomen is een goede stap. Echter heeft dit nog maar weinig vruchten afgeworpen betreft het bewustzijn van particulieren op dit gebied. Veel gemeenten kiezen ervoor om zorg te dragen voor het hemelwater en dit zelf te verwerken. Op deze manier proberen de gemeenten grip te houden op hetgeen met het water gebeurt en de kwaliteit ervan. Ook voorkomen ze een grote administratie, waarin alles moet worden opgenomen betreft het afkoppelen per huishouden. Een grootschalig beleid zoals in Duitsland en Vlaanderen toegepast wordt is een snelle en effectieve manier. Voor Nederland is dit niet de beste optie. Nederland is een dusdanig variërend land waar maatwerk per streek noodzakelijk is om effectief en doeltreffend de doelstellingen te behalen. Hiermee wordt bedoeld dat er rekening gehouden moet worden met de bodemopbouw en de grondwaterstand. Afhankelijk hiervan kan bepaald worden wat men het beste met het hemelwater kan doen. Wel is het belangrijk dat dit een richtlijn is en dat gemeenten hier hun eigen beleid op af kunnen stemmen. Samenwerking met andere gemeenten en waterschappen is hier essentieel, wil het effect hebben en duidelijk zijn voor de burger. Wanneer de gemeenten meer samen zouden werken in een soort van projectteams voor het thema water, zou er een eenduidiger beleid gecreëerd kunnen worden. Expertises en kennis kunnen meer gedeeld worden, zodat ook de wat kleinere gemeenten waar vaak minder kennis is op dit gebied, een goed en volledig plan kunnen opstellen.

[18] N. van Breusegem (2012), Vergelijken kostprijs water/afvalwater/hemelwater, pp.75-76, Arcadis


Pagina 29

Zoals gezegd hanteren ze in Duitsland een kortingssysteem. Wanneer men afkoppelt scheelt dat aanzienlijk in de kosten en wanneer men het hemelwater hergebruikt scheelt dat ook nog eens in de kosten voor het drinkwater. Dit laatste is in Nederland vanzelfsprekend ook het geval, alleen kost het water erg weinig. Hierdoor is er te weinig financieel voordeel, om het te gebruiken voor de tuin of het spoelen van het toilet. Een verhoging van de heffing op drinkwater zou een optie zijn om mensen zuiniger en bewuster te maken. Het is eigenlijk ongekend dat men, in het geval van alleen wonend, gemiddeld €109,00 betaald op jaarbasis voor het gebruiken van gemiddeld 50m³ water. Dit is €2,18 per m³ oftewel €0,00218 per liter. Wanneer de overheid zuiniger gebruik wil bereiken, zou een verhoging van deze prijs gepast zijn. Daarnaast is dit een goede aanvulling voor de inkomsten van de staat, dat weer gebruikt kan worden ten behoeve van de riolering en aanverwante onderwerpen. Een verhoging in de zuiveringslasten of de rioolheffing zou op kleinere schaal zijn vruchten kunnen afwerpen. De gemeente kan gericht te werk gaan met een goed en realistisch beleid. Gebieden waar men het hemelwater kan laten infiltreren zouden met een kortingssysteem kunnen werken. Deze zouden van kracht kunnen gaan wanneer men het hemelwater laat infiltreren in plaats van loost op het riool. Het aanvullen van het grondwater is in deze gebieden in veel gevallen van groot belang. In gebieden waar men niet kan infiltreren, daar kan men bergen en hergebruiken. Op deze manier wordt minder drinkwater verspild en wordt het hemelwater vertraagd afgevoerd.

Pagina 30


Pagina 31

Pagina 32

4. De particulier De particulier is degene die uiteindelijk de hemelwaterafvoer dient af te koppelen om het water te laten infiltreren, om het te bergen of het vertraagd af te laten voeren. Zij zijn degene die bewuster moeten omgaan met hemelwater en drinkwater. En zij zijn degene die de leefomgeving van de mens ook in de toekomst aangenaam dienen te houden. Dit klinkt erg idealistisch, maar waarom gebeurt dit niet? En waarom heeft een groot deel van de Nederlandse bevolking geen idee wat er allemaal gebeurt met het afvalwater en weten velen niet waar het schone drinkwater vandaan komt? In dit hoofdstuk wordt onderzocht in hoeverre de particulier op de hoogte is van het afkoppelen van de hemelwaterafvoer en de mogelijkheden hiervan. Ook wordt er onderzocht in hoeverre men dit al heeft toegepast bij de eigen woning en of dit in de eigen omgeving al toegepast wordt. Dit wordt onderzocht aan de hand van directe gesprekken en een online enquête die gevoerd zijn met verschillende mensen in steden en dorpen verspreid over het land. In beide gevallen is er onderscheid gemaakt in leeftijd van de mensen, koop- of huurhuis, stad of dorp, binnen of buiten de bebouwde kom en de leeftijd van de woning. Dit om te onderzoeken of bepaalde combinaties nog van belang zijn. Met die kennis zou er gerichter actie ondernomen kunnen worden. Voor de statistieken zijn er enquêtes verspreid over Nederland via een online enquête. [19] Daarnaast is er geënquêteerd in een tuincentrum in de gemeente Tiel (Life & Garden). In totaal is er een publiek van ruim 100 particulieren ondervraagd, waarvan 50 particulieren uit het tuincentrum in Tiel. De verwachtingen zijn dat de kennis bij het publiek online en het publiek bij tuincentra zullen verschillen. Immers zijn de particulieren die bij tuincentra komen vaak al geïnteresseerd in de tuin en hoeft dit bij een online enquête zeker niet zo te zijn. Hier wordt verwacht een meer uiteenlopende uitslag te krijgen. Om deze reden is er voor gekozen de resultaten van de twee groepen gescheiden te houden. Er is gekozen om de online enquête als leidend te beschouwen, om het op een zo neutraal mogelijke te benaderen. Leeswijzer Allereerst wordt de algemene kennis van de particulier over het onderwerp afkoppelen onderzocht (4.1). Vervolgens wordt hier dieper op ingegaan, om erachter te komen of zij dit zelf of mensen uit hun directe omgeving al toepassen (4.2). Daarbij wordt er gekeken naar de systemen en verdere kennis die zij hebben. Als laatst wordt er geconcludeerd waar de overheid zich nog in kan verbeteren (4.3). Voor het gemak zijn de resultaten vanuit het tuincentrum onder de noemer “interview” te lezen en de online enquêtes onder de noemer “enquête”. 4.1 Kennis van afkoppelen Om erachter te komen wat men weet over de term afkoppelen en het verwerken van hemelwater op eigen terrein is na een introducerend gesprek gevraagd of men bekend is met de term afkoppelen. Hierbij is gevraagd of men toe kan lichten wat zij er vanaf weten.

Fig. 4.1 Is de particulier bekend met de term ‘afkoppelen’

[19] www.surveymonkey.nl, Surveymonkey t.b.v. online enquête


Pagina 33

Opvallend was dat toch een groot aantal mensen wisten wat dit inhield (23 enquête en 35 interview). Echter bij de reacties kwam naar voren dat men het wist in de vorm van, het hemelwater opslaan in de regenton voor de (moes)tuin. Maar weinig kennen het afkoppelen ten behoeve van het ontlasten van het riool of het aanvullen van het grondwater. De echte reden waarom men dit zou moeten doen kwam bij weinig mensen naar voren, al werd het zuinig omgaan met drinkwater wel incidenteel genoemd. Vervolgens is hier dieper op in gegaan, om erachter te komen hoe het onderwerp leeft binnen de leefomgeving van de ondervraagden. Daarom is gevraagd of de particulier dit onderwerp weleens bespreekt met hun omgeving.

Fig. 4.2 Merkt de particulier dat het onderwerp weleens ter sprake komt?

Hierop antwoordde maar een klein deel met ja soms of regelmatig (10 enquête en 15 interview). Net als bij de vorige vraag gebeurt dit meer bij mensen die bij tuincentra komen dan willekeurig mensen door heel Nederland. Hieruit blijkt dat afkoppelen in Nederland eigenlijk nog niet leeft. Als laatste vraag om erachter te komen wat de kennis is omtrent dit onderwerp is de vraag gesteld of zij bekend zijn met het beleid van de overheid. Dit kan zowel de gemeente of waterschap zijn als de rijksoverheid.

Fig. 4.3 Is de particulier bekend met het beleid omtrent water, van de overheid (gemeente, waterschap, e.d.)?

Hierop reageerde maar een klein deel positief (6 enquête en 6 interview). Opvallend is bij de reacties, van zowel de enquêtes als de interviews, dat particulieren vooral het beleid van hun eigen wijk weten of een heel beperkt deel van het beleid. Dit laatste zijn vooral de mensen die ooit iets hebben opgevangen over een gescheiden stelsel of zelf in een ecowijk wonen.

Pagina 34

4.2 Toepassen van afkoppelen Belangrijk om te weten is in hoeverre de particulieren zelf al afkoppelen of dat zij mensen in hun omgeving kennen die afkoppelen. Op de vraag of de persoon zelf thuis al afgekoppeld (of niet aangekoppeld) is van het riool, kwam er een niet verwacht positief resultaat uit.

Fig. 4.4 Verwerkt de particulier het hemelwater zelf in de eigen tuin?

Een groot aantal particulieren is afgekoppeld van het riool (15 enquête en 31 interview). De reacties op deze vraag waren onverwacht goed uitgevallen. Bij ongeveer de helft van de personen die ja zeiden, bleek het te gaan om een schuurtje wat afgekoppeld is op een regenton en in veel gevallen een regenton met overstort op het riool. Ook zijn er een aantal particulieren die in de polder wonen en het lozen op de sloot de meest logische oplossing is. Het deels afkoppelen is misschien geen totale afkoppeling, maar het is wel een goede basis om dit meer particulieren te laten doen. Van de 15 particulieren bij de enquêtes zijn er 12 die bergen in regentonnen. De overige bergen in opslagtanks (1) en een regenput (2). Bij de interviews waren er 4 mensen die op een andere wijze bergen/verwerken dan een regenton. Hier zijn er 2 die een grindkoffer hebben om water te laten infiltreren en 2 met een regenput. Ondanks dat relatief veel mensen in zijn geheel, dan wel deels, zijn afgekoppeld is er gepeild in hoeverre de mensen zich verantwoordelijk voelen voor het verwerken van hemelwater en het zuinig omgaan met schoon drinkwater. Maar een klein deel van de mensen die afgekoppeld zijn doen het uit het oogpunt van het milieu. Verreweg het overgrote deel is afgekoppeld om daarmee de regenton te kunnen vullen en heeft verder geen milieu aspecten meegenomen in de overweging bij de aanschaf hiervan. Bij de enquêtes bleek maar bij 2 mensen het besparen van drinkwater een rol te spelen. Een veel voorkomende reactie is, waarom moeilijk doen als het drinkwater toch bijna niks kost. Het verantwoordelijkheidsgevoel om het hemelwater zelf te verwerken, is bij de meeste mensen ver te zoeken. Dit is niet alleen te wijten aan de instelling van de mensen. Vele hebben op zich wel de intentie om iets te doen, maar hebben geen idee wat ze moeten doen of hebben er niet zoveel geld voor over. Opvallend is dat ook bij de mensen met een huurhuis meer dan de helft een regenwatervoorziening heeft. Ondanks de verwachting dat deze mensen zich minder verantwoordelijk zouden voelen voor de woning en de tuin. Ze hebben allen een regenton. Een aantal van de ondervraagden gaf aan dat deze beschikbaar is gesteld vanuit de woningbouw vereniging. Als er vergeleken wordt met het percentage dat afkoppelt, zijn het vooral de mensen boven de 40 jaar die afkoppelen. Vooral de mensen boven de 60 hebben er kennis van en praten er weleens over. Uit reacties blijkt dat het vroeger normaler was dat men een regenton had voor de (moes)tuin. In de tijd dat deze mensen jong waren was het allemaal niet zo vanzelfsprekend dat er altijd maar goedkoop schoon drinkwater tot ieders beschikking was.


Pagina 35

Als laatst is er gevraagd of men in hun omgeving andere mensen kent die afkoppelen. Dit om erachter te komen of het leeft in de omgeving van mensen en of dit nog effect heeft op de mensen zelf om wel of niet af te koppelen.

Fig. 4.5 Kent de particulier anderen in hun omgeving die afkoppelen?

In tegenstelling tot de verwachtingen waren bij de enquête minder mensen die andere mensen kennen dan dat er zelf afkoppelen. Minder dan een kwart van de geënquêteerde mensen kennen andere die afkoppelen. Bij de interviews was dit aanzienlijk positiever (10 enquête en 36 interview). Dit verschil kan liggen aan het feit dat men bij tuincentra meer met de tuin bezig zijn en eerder geneigd zijn hierover te praten. Zodoende weet men eerder van elkaar dat ze het toepassen. Wanneer er doorgevraagd werd bij het interview op het afkoppelen bij mensen die dit niet doen, viel op dat veel mensen geneigd zouden zijn af te koppelen wanneer men een financiële steun zou krijgen. Wat de mensen niet weten is dat er binnen de gemeente Tiel, waar de interviews afgenomen werden, er een afkoppelsubsidie is. 4.3 Waar kunnen de particulieren zich nog verbeteren De particulier is de persoon waar het om draait. Zij zijn degene die moeten afkoppelen om het rioolstelsel te ontzien, om het grondwater aan te vullen, om het water vertraagd af te laten voeren en om schoon drinkwater te besparen. Dit gebeurt echter nog veel te weinig. Niet alleen milieutechnisch gezien, maar ook als het vergeleken wordt met buurlanden. Overal om Nederland heen gebeurt het vele male meer dan in Nederland. Wanneer men alleen al een regenton zou aanschaffen voor het bergen van water, om dit in droge periode te gebruiken, zou dit helpen. In de gebieden waar infiltreren mogelijk is, zou infiltreren een goedkope en doeltreffende oplossing zijn. Bijvoorbeeld een grindkoffer of berg bezink-kratjes passen in vrijwel elke tuin. Men zou hier meer bij stil moeten staan. In gebieden waar infiltreren moeilijk of niet mogelijk is, is een regenton of nog beter, een opslagtank een goede oplossing. Een opslagtank in combinatie met een pomp om het toilet mee door te spoelen, de was te doen, de tuin te besproeien of andere dingen te doen is een dure oplossing, maar wel erg milieuvriendelijk.

Pagina 36


Pagina 37

Pagina 38

5.

De overheid

De gehele overheid is de bepalende factor binnen dit onderwerp. Het beleid dat zij voeren is bepalend voor de hoeveelheid dat afgekoppeld wordt in Nederland. Wanneer zij bepalen dat afkoppelen verplicht wordt zoals in België, heeft dit impact op alle lagen binnen Nederland. Fabrikanten kunnen hierop inspelen door producten te produceren, voor het bergen en infiltreren van hemelwater, voor particulieren. Opleidingen hebben de taak om de uitvoerende tak op te leiden om dit aan te kunnen leggen en te adviseren. Verkopende partijen kunnen hierop inspelen door kennis te vergaren om de particulier te kunnen adviseren en particulieren zelf dienen op een manier kennis te verkrijgen van afkoppelen om te weten wat ze moeten (laten) doen. Zeker dit laatste is de overheid weer verantwoordelijk voor. Zij dienen de mensen te informeren in de mogelijkheden. Wanneer de overheid dezelfde strategie als Duitsland zou gaan toepassen, zijn deze groepen allemaal in principe nodig. Het beleid van de overheid heeft dus veel invloed op de andere partijen. Voor het onderzoek zijn alle gemeentesites in Nederland bekeken op beschikbare informatie voor de burger. Over 100 willekeurige gemeenten zijn statistieken bijgehouden, waar beoordelingen aan zijn gehangen. Zo wordt bepaald hoe toegankelijk deze informatie nu daadwerkelijk is. Om meer informatie te krijgen over de visie binnen gemeenten is er een belonderzoek verricht. Een willekeurig aantal gemeenten zijn hiervoor telefonisch benaderd. Ook is er een interview gehouden met de gemeente Nijmegen [20] voor extra verdieping. Voor de verbreding op het onderzoek zijn er interviews bij het waterservicepunt “Het groene hert” [21] gehouden en bij het waterschap Rijn en IJssel. [22] Leeswijzer Binnen dit hoofdstuk wordt onderzocht hoe de overheid de particulier bereikt (5.1). Vervolgens wordt onderzocht wat zij er nu al aan doen om de mensen te stimuleren (5.2). In de volgende paragraaf (5.3) wordt onderzocht waar particulieren voordelen kunnen hebben wanneer zij afkoppelen. Als laatst wordt er geconcludeerd waar de overheid zich nog in kan verbeteren (5.4). 5.1 De werkwijze van de overheid Op dit moment hebben de gemeenten het voor het zeggen wat de regelgeving is rondom afkoppelen. Hiervoor heeft iedere gemeente voor 2013 een Gemeentelijk Rioleringsplan (GRP) en een waterplan moeten maken in samenwerking met de waterschappen. In dit GRP wordt, grof gezegd, vermeld welk beleid de gemeente voert betreft de keuzes, maatregelen en financiering van de riolering. Hemelwaterafvoer hoort hier ook bij. In het waterplan wordt grofweg vermeld wat het beleid is omtrent al het water binnen de gemeente. Meer informatie over het beleid is te lezen in hoofdstuk 3. Tijdens het verzamelen van informatie van de gemeente websites, is bijgehouden hoeveel gemeenten deze plannen online hebben staan.

Fig. 5.1 Hoeveel gemeenten hebben een waterplan of GRP online staan, dat binnen de website te vinden is?

[20] Gemeente Nijmegen te Nijmegen, Ton Verhoeve [21] Waterservicepunt Het Groene Hert, te Nijmegen, Jos van der Lindt [22] Waterschap Rijn en IJssel, te Doetinchem, Fred Tacke


Pagina 39

Het valt op dat meer dan de helft van alle gemeenten hun plannen niet online hebben staan. Een aantal hebben deze plannen online staan, maar zijn verjaard. Deze zijn ook onder “geen” geplaatst. Daarnaast zijn er ook een aantal die aangeven dat ze ermee bezig zijn geweest, maar hebben verder niets online staan. Deze informatie is belangrijk om te delen met de burger. Eventueel in combinatie met een waterservicepunt, om de plannen te vertalen naar een leesbaar en begrijpelijk stuk tekst voor de burger. Iedere gemeente heeft een eigen idee over het afkoppelen. Het probleem is eigenlijk dat sommige gemeenten, en dan vooral de kleinere gemeenten, een te kleine groep werknemers hebben. Doordat ze zich niet meer werknemers kunnen veroorloven besteden ze eerder hun aandacht aan de voor hun essentiële onderwerpen of ontbreekt de kennis om goed maatwerk te kunnen leveren. Om dit soort redenen organiseert het waterschap Rijn en IJssel projectteams tussen gemeenten. Deze gemeenten wisselen informatie met elkaar uit om zo tot nieuwe en verbeterde inzichten te komen. Ook gebeurt het vaak dat hierdoor de gemeenten gezamenlijk een zelfde beleid/visie/beheer gaan vormen. Alles wordt hierdoor goed met elkaar afgestemd en daardoor kunnen ze ook grootschalige afkoppelprojecten gaan organiseren. Voor de particulieren binnen deze gemeenten wordt het ook overzichtelijker en begrijpen zij eerder wat er van hen verwacht wordt. Deze methode wordt nog weinig toegepast binnen gemeenten en waterschappen. Veel gemeenten doen niks met projectgroepen, omdat ze er het belang niet van inzien of er geen manschappen voor hebben. In veel gemeenten is het nu nog niet van belang dat er afgekoppeld wordt, maar met oog op de steeds meer voorkomende stortbuien gaat het in de toekomst wel degelijk belangrijk worden. 5.2 Hoe bereiken zij de particulier De overheid probeert de burger overwegend via hun website te bereiken. Daarnaast doen de kranten, sociale media en lokale blaadjes ook veel aan informatieverspreiding. Sinds de laatste jaren zijn er steeds meer gemeenten die een waterservicepunt (ook wel waterloket genoemd) oprichten. Dit is een online omgeving waar informatie verstrekt wordt over water in de gehele breedte van het woord. Bij een enkele gemeente is er ook een waterservicepunt ingericht in het gemeentehuis zelf. Veel gemeenten met een online waterservicepunt hebben wel wat foldertjes, maar niet één vast punt wat echt ten behoeve van het waterservicepunt is. Ook dit is een heel traag groeiend principe waar meer gemeenten aandacht aan gaan besteden. Op het moment heeft maar 18% van de gemeenten in Nederland een online waterservicepunt. Hierin wordt op een toegankelijke wijze uitgelegd hoe de gemeente met hun water omgaat, wat hun beleid is, wat zij verwachten van de burger en welke subsidies er eventueel zijn.

Fig. 5.2 Hoeveel gemeenten hebben een waterservicepunt/waterloket online staan, dat binnen de website te vinden is?

Het waterservicepunt is bij veel van deze gemeenten intern in de gemeente verwerkt. Een enkele gemeenten kiest er echter voor om het als een autonoom bedrijf te laten fungeren. Wanneer het autonoom is georganiseerd ontlasten ze hiermee vooral de communicatietaak van de gemeente naar de burger toe. Het voordeel van deze scheiding is dat de taak van de gemeenteambtenaar specifieker en duidelijker wordt, maar ook dat het waterservicepunt meer gerichter te werk kan gaan om de bevolking bewuster te maken met het onderwerp water. Nijmegen is zo een stad waar het waterservicepunt autonoom is geregeld. Dit waterservicepunt, genaamd “Het groene hert”, is gevestigd op een toegankelijke locatie in de binnenstad. Hier wordt niet alleen informatie verstrekt over water, maar alle milieu aspecten. Zij hebben veel aanloop van mensen die nieuwsgierig zijn naar wat zij kunnen doen voor het milieu. Als slogan heeft Het Groene Hert: “Nijmegen, waterbewust”.

Pagina 40

Het waterservicepunt (intern of extern) zorgt voor flyers en andere hulpmiddelen die als maatwerk dienen om de burger te informeren en te doen afkoppelen. Daarnaast helpen ze ook de burger met het uitwerken van een goed functionerend systeem voor hun desbetreffende afkoppelproject. Op deze manier bereiken ze nog niet meteen de burger die nog geen plannen heeft. De burger wordt geprikkeld door krantenartikelen in de buurtkrant en door de uitzendingen vanuit de regionale tv-zender waar het waterservicepunt het onderwerp afkoppelen aan de orde brengt. Daarnaast gaat het waterservicepunt lobbyen (promoten) op buurt- en wijkraden of scholen om de bevolking bewust te maken over hoe ze met water om dienen te gaan. De bevolking wordt ook geprikkeld door projecten die al reeds uitgevoerd zijn en waar eventueel extra aandacht aan wordt besteed. Tegenwoordig wordt er veel voor gekozen om het water bovengronds zichtbaar te maken in de stad. Hierdoor is het een extra bewustmaking dat men er niet omheen kan. Water is iets waar de Nederlander altijd al mee heeft samengeleefd. Dit zal in de toekomst ook altijd zo blijven, alleen moeten we er met zijn allen voor zorgen dat het plezier blijft en geen overlast. 5.3 Wat doen zij om de particulier te stimuleren Het stimuleren van de burger is altijd een lastige zaak. In Nederland is het gebruiken van een subsidie altijd een populaire manier geweest. Zelfs bij waterschappen hebben ze hiervoor ooit een subsidie opgesteld. De regels voor deze subsidie waren bij veel gemeenten anders. De volgende vormen, regelingen of combinaties van subsidies zijn nu nog te vinden op websites van gemeenten: • Men komt in aanmerking wanneer men minimaal 100m2 verhard oppervlak afkoppelt. • De subsidie is per m2 verhard oppervlak wat is afgekoppeld, zonder limiteringen. • De subsidie is gelimiteerd tot een bepaald aantal m2 verhard oppervlak. • De subsidie wordt alleen uitgekeerd voor particuliere woningen (geen bedrijfspanden). • In bepaalde gebieden is subsidie niet mogelijk i.v.m. drinkwaterwinning of een natuurgebied. Een klein percentage gemeenten hebben nog een subsidie. Deze groep wordt steeds kleiner, zeker met alle bezuinigingen. Naast de subsidiemaatregel, zijn er nog tal van andere maatregelen. Een gemeente mag bijvoorbeeld zelf de heffing op drinkwater verhogen, net zoals de rioolheffing (mits dit voor de gemeentelijke watertaken gebruikt wordt). Al doet een gemeente dit niet snel, omdat dit een grote politieke ingreep is. Verder kan er ook voor gekozen Fig. 5.3 Hoeveel gemeenten hebben een subsidieworden om de particulier te verplichten niet meer aan te koppelen regeling, dat binnen de website te vinden is? met de hemelwaterafvoer op het riool. Dit laatste is bijvoorbeeld het geval bij de gemeente Aalten binnen het waterschap Rijn en IJssel. Hier is het verplicht in de nieuwe wijken om niet te lozen op het riool. Dit is wel op gemeentelijk niveau geregeld, alles wordt verwerkt in groenstroken en dergelijke. Binnen bestaande wijken gaan zij er ook steeds verder op in, hier willen ze steeds meer huishoudens verplichten af te koppelen en het water zelf te verwerken. De gemeente Aalten gaat hier wat verder in dan de gemiddelde gemeente in Nederland. Allereerst werd het in verband gebracht met het beleid in Duitsland, omdat de gemeente Aalten direct grenst aan Duitsland grenst. Dit blijkt echter niet zo te zijn, de verschillende buurtgemeenten hebben weinig contact met elkaar. Wel heeft Aalten het resultaat in Duitsland kunnen zien en daarop hun beleid afgesteld.


Pagina 41

Wanneer een gemeente ervoor kiest om een bepaalde ingreep te doen is het belangrijk dat zij de burger goed informeren. Het is ten alle tijden goed om de burger te informeren, maar bepaalde ingrepen maken dit meer prioriteit. Om deze reden is er onderzocht hoeveel gemeenten informatie verschaffen dat niet in het waterplan of GRP staat. Dit kan gaan over het waterservicepunt, maar ook over online foldertjes of andere extra informatie omtrent water, afkoppelen en aanverwante. Het is net meer dan de helft van alle gemeenten die extra aandacht besteden, naast een eventueel waterplan of GRP. Het valt op dat maar 18% een waterservicepunt hebben, maar dat toch 54% aandacht aan het onderwerp besteden. In veel gevallen zijn een paar kleine documenten of een webpagina toegankelijk over water. Veel wordt ook verwezen naar de website www.nederlandleeftmetwater.nl, waar meer informatie staat voor de burger.

Fig. 5.4 Hebben gemeenten verder nog informatie beschikbaar over het onderwerp?

Zoals vermeld was er vroeger ook een subsidie vanuit het waterschap, deze is uiteindelijk gestopt. Dit komt doordat het te willekeurig werd aangevraagd en overal een beetje toegepast werd. Met dit soort ‘postzegelprojecten’ werd het een warboel, terwijl ze juist een robuust systeem willen creëren. Om deze reden is de subsidie geschrapt en doen ze meer projectmatige aanpassingen en zoeken ze de knelpunten op. 5.4 Wat voor voordeel bieden zij de particulier Voor de particulier is er weinig voordeel te behalen op financieel gebied wanneer zij zouden afkoppelen. Zoals in hoofdstuk 3 behandeld heeft Duitsland een systeem waar men betaald voor wat men verbruikt/loost. In Nederland is dit enkel met het drinkwater het geval. Hier betaald men voor wat men verbruikt. De kosten voor de rioolheffing zijn afhankelijk van de WOZ-waarde van het huis in combinatie met de uitgaven van de gemeente zelf voor de gemeentelijke watertaken. Een gemeente mag niet meer vragen dan dat ze zelf uitgeven aan hun gemeentelijke watertaken. [23]

Ook de zuiveringsheffing is een vaste kostenpost. Wanneer men met 2 of meer mensen in een huis woont betaald men 3 vervuilingeenheden. Wanneer men alleen woont, betaald men 1 vervuilingeenheid, ondanks de verschillen in het aantal kuub dat men moet laten zuiveren. Wanneer men niet aangekoppeld is aan het riool, betaald men verontreinigingsheffing. [24] Zoals eerder vermeld zijn er gemeenten die nog subsidie geven, alhoewel dit nog maar enkele gemeenten zijn binnen Nederland. Deze subsidie kan uiteen lopen van een korting op een regenton tot €10,00 per m² dat men afkoppelt ten behoeve van een infiltratiesysteem. Mede door de economische mindere tijd, schaffen veel gemeenten deze subsidie af. Dat is jammer, want uit gesprekken met het waterservicepunt in Nijmegen blijkt dit voor veel mensen een reden te zijn om de overweging te maken om af te koppelen. Aan de andere kant zijn veel mensen nog niet bekend met deze subsidie, ondanks dat de gemeente Nijmegen deze regeling al jaren heeft. 5.5 Waar kunnen de overheden zich nog verbeteren De bevolking wordt in Nederland altijd ontzorgt, dat is de Nederlandse tendens. In de waterwet van 2009 staat duidelijk dat de verantwoordelijkheid meer naar de burger moet gaan. Dit is lastig om in korte tijd te realiseren, maar in de toekomst zal het toch meer moeten gaan gebeuren. Deze benadering zal ten alle tijden overwogen moeten worden in de keuzes die gemaakt worden.

[23] www.riool.info, stichting RIONED (www.riool.info/rioolheffing)\ [24] www.riool.info, stichting RIONED (www.riool.info/het-waterschap)

Pagina 42

Er wordt nog weinig samengewerkt tussen verschillende gemeenten en waterschappen. Hier valt qua communicatie, informatieoverdracht, informatiedeling en samenwerking in het algemeen nog veel te behalen. Vanuit de provinciale overheid zou er meer gelobbyd moeten worden bij deze gemeenten en waterschappen om projectteams overeind te gaan zetten in alle delen van het land. Op deze manier wordt er meer een eenheid gevormd en wordt het voor iedere partij makkelijker en overzichtelijker. Uiteindelijk moet het wel de gemeente zijn die bepaald wat het lokale beleid is, om goed maatwerk te kunnen leveren. Een gezamenlijke basis is zeker goed. De subsidiegedachte in Nederland heeft niet het beoogde resultaat. Het kost de gemeente veel geld om dit soort subsidies overeind te houden en het is volgens de waterwet niet de ideale methode om het aan te pakken. Het zal meer effect hebben wanneer er in de delen waar het noodzakelijk is af te koppelen, een hemelwaterbelasting gevormd gaat worden. De rioolheffing zal dan gesplitst worden in een DWA-betaling (droogweerafvoer-betaling) en een HWA-betaling (hemelwaterafvoer-betaling). Als men voor HWA afzonderlijk betaalt, wordt men ook bewuster van het feit dat wanneer ze dit bergen of infiltreren op eigen terrein, ze hier niet meer voor hoeven te betalen. In de waterwet wordt ook verwezen naar, dat de bevolking de verantwoording zal moeten gaan nemen voor hun hemelwater. Het is van belang om dat ook zo op te pakken. Het is wel de bedoeling dat dit goed wordt uitgedacht. Niet overal hoeft afkoppelen verplicht te worden. Daarom zullen er kansenkaarten gemaakt moeten worden, waarbij de gemeente en het waterschap samenwerken. Hier kan van afgelezen worden waar infiltreren het meeste zin zal hebben en waar de gevaarlijke knelpunten zitten voor de toekomst. Bergen is ten alle tijden goed, om het vervolgens later te gebruiken in de eigen tuin, toiletspoeling of de wasmachine. Er kunnen technische problemen ontstaan doordat men te veel afkoppelt, het is van belang dat gemeenten hiermee rekening houden in hun kansenkaart. Door te weinig doorspoeling in een riool kunnen resten vastkoeken in het buizenstelsel, waardoor onderhoud vaker zal dienen te gebeuren. Daarnaast zal de ontluchting die via regenpijpen plaatsvindt ook niet meer kunnen plaatsvinden. Bij grote buien kan er vooral in hellende gebieden een enorme spanning op het riool ontstaan wat minder frisse gevolgen met zich mee kan brengen. Een gemeente dient hiermee rekening te houden, in de vorm van ontluchtingspunten, zodat problemen in de toekomst voorkomen worden. Bewoners binnen een gemeente zouden meer op de hoogte gehouden moeten worden, omtrent het thema water binnen de gemeente. Dit heeft als voordeel dat de mensen bewuster nadenken over het milieu, verstandiger met water omgaan en beter met water leren leven. Weinig mensen weten hoe ze met water samen moeten leven. Daarbij weten ze niet beter dan dat het relatief schone water gewoon het riool instroomt. Wanneer er bij aanleg of renovatieprojecten binnen een leefgebied aan de buitenruimte gewerkt wordt, kan de gemeente een grote stap zetten met het bewust maken van de mensen. Door water aan het oppervlak zichtbaar te maken en een goede communicatiestroming naar de burger toe te creëren over wat ze allemaal met het water kunnen doen, zou er een positieve ontwikkeling kunnen uitpakken betreft het afkoppelen. De communicatie vanuit de gemeente zou via het digitale medium ook nog een grote slag kunnen slaan. Bijna de helft van de gemeenten heeft geen informatie over het afkoppelen van de hemelwaterafvoer of het zuinig omgaan met water. Ook meer dan de helft van de gemeenten hebben hun waterplan en gemeentelijk rioleringsplan niet online staan, terwijl iedere gemeente deze gemaakt moet hebben. Maar 18% van de gemeenten hebben een waterservicepunt. In deze digitale omgeving kan de burger al hun informatie halen, wat eigenlijk iedere gemeente zou moeten hebben. In ieder geval zou iedere gemeente hier enige aandacht aan moeten besteden. In dit geval is nog maar de helft van de gemeenten hiermee begonnen in Nederland.


Pagina 43

Pagina 44

6.

De fabrikant

De fabrikant zorgt voor de producten die op de markt aanwezig zijn. Maar hebben zij een reden om een product op de markt te brengen speciaal voor de particulier? Wanneer dit een kleine markt is en er weinig vraag naar is, is het kostbaar om deze producten te maken. Aan de andere kant kunnen zij inspelen op een groeiende markt en hierin marktleider worden of een redelijk marktaandeel proberen te pakken. De fabrikant is ook een belangrijk element in het geheel, wanneer zij geen producten hebben, kan de overheid maar beperkte informatie delen over de toe te passen materialen en kunnen verkooppunten de producten niet aanbieden. Voor dit onderdeel zijn tien willekeurige fabrikanten telefonisch benaderd, waar er bij negen een gesprek uit voort is gevloeid. Hierbij moet vermeld worden dat er maar acht bedrijven mee zijn genomen in de statistieken, omdat één bedrijf Vlaams is en er in het gesprek duidelijk naar voren kwam dat zij enkel in België verkopen. Dit zou niet representatief zijn voor de Nederlandse markt, aangezien in Vlaanderen een geheel ander beleid gevoerd wordt. Ook is er een interview gehouden bij HTW Infiltratietechniek [25] voor de juiste aanvullingen op het onderzoek. Leeswijzer In dit hoofdstuk wordt onderzocht hoe de fabrikant de particulier bereikt (6.1) en of ze zich überhaupt op de particulier richten. Ook wordt gekeken hoe dit leeft en verkoopt bij de particulier. Vervolgens wordt onderzocht met welke producten zij zich op de markt bevinden (6.2). Als laatst wordt er geconcludeerd waar de fabrikanten zich nog in kunnen verbeteren binnen de particuliere markt (6.3). 6.1 Hoe bereiken zij de particulier Om eenmaal te kunnen verkopen aan particulieren is er marketing nodig en zijn er distributie kanalen nodig die de producten voor de fabrikant verkopen aan de particulier. Dit is voor een aantal fabrikanten totaal niet relevant, aangezien zij toch geen producten verkopen voor de particuliere sector. Om er achter te komen of de particulier de fabrikant weet te vinden is de vraag gesteld of zij wel eens vragen krijgen van mensen over afkoppelen, infiltreren en/of bergen. Opvallend is dat hier meer fabrikanten vragen van krijgen, dan dat er fabrikanten zijn die daadwerkelijk producten produceren voor de particuliere sector (zie afb 6.4). Ondanks dat er vragen gesteld worden, kiezen enkele fabrikanten er toch bewust voor om geen producten te produceren. Vervolgens is er gevraagd of de fabrikant weleens promotie maakt voor hun producten aan de particuliere sector.

Fig. 6.1 Krijgt de fabrikant weleens vragen van particulieren?

Uit de cirkeldiagram hiernaast kan geconcludeerd worden dat het maar door een klein aantal fabrikanten als interessant gezien wordt om promotie te maken in de particuliere sector. Promotie maken is misschien niet aan de fabrikant, maar meer aan de verkooppunten. Uit de gesprekken is gebleken dat ook hier niet veel mee gedaan wordt, dit blijkt niet echt interessant voor de fabrikant. Wel is er een fabrikant die in samenwerking met een gemeente promotie maakt voor zijn producten en hier een (regentonnen)actie bij heeft. Op deze manier proberen zij deze met subsidie van de gemeente aan de man te brengen.

Fig. 6.2 Maakt de fabrikant promotie voor hun producten bij particulieren?

[25] HTW Infiltratietechniek, te Enter, Carel Soer


Pagina 45

De fabrikant HTW Infiltratietechniek maakt geen directe promotie richting te particulier. Wel hebben zij in waterservicepunt “Het Groene Hert” in de gemeente Nijmegen een balie van infiltratiekratten met bijbehorende elementen en folders geleverd. Ondanks dat zij geen promotie maken voor hun producten in bladen of televisie, bouwen zij toch bekendheid op bij de particulier. Een andere fabrikant pakt dit wel weer groots aan en maakt promotie in kranten, bladen, lokale televisie en is al een aantal keer op de nationale televisie geweest met hun producten. Hierdoor hebben zij veel klandizie en is het onderwerp meer gaan leven binnen de samenleving. Daar hebben ze nu veel profijt van. Ondanks dat niet elke fabrikant bewust reclame maakt voor hun producten, hebben alle fabrikanten een website met in de meeste gevallen een productencatalogus. Hier kan iedereen op kijken en informatie inwinnen over de verschillende infiltratie- en bergtechnieken. Echter is niet elke website zo toegankelijk dat “leken” hier hun informatie vandaan kunnen halen. Om het plaatje compleet te maken is de vraag gesteld of de fabrikant merkt dat de particulier door de tijd heen bewuster is geworden in de omgang met hemelwater. Vrijwel alle fabrikanten merken hier wel iets van, alleen merken zij ook dat veel mensen van mening zijn dat dit nog niet nodig is. Dit komt deels doordat mensen het te duur vinden of gewoonweg het nut er niet van inzien. Het feit Fig. 6.3 Merkt de fabrikant dat de particulieren de dat vrijwel alle fabrikanten hier wel iets van merken en dit door de laatste jaren bewuster is geworden in de omgang jaren heen meer wordt, geeft wel weer dat men langzamerhand met hemelwater? bewuster wordt van het feit dat Nederland af moet gaan koppelen of dat men hier op ten duur geld mee kan besparen. Een fabrikant verwoorde dit mooi als antwoord op de vraag: “Ik merk zeer zeker dat mensen zich steeds meer bezig gaan houden met dit soort dingen. Dit komt doordat het water steeds duurder wordt en de overheid steeds meer druk uit gaat oefenen.” 6.2 Welke producten bieden zij aan Uit de gesprekken die zijn gevoerd met de verschillende fabrikanten kwam sterk naar voren dat de markt te klein is om hier rendabel producten voor te ontwikkelen. Een enkele heeft wel wat producten die gebruikt zouden kunnen worden door particulieren, maar het is niet speciaal voor de particulier gemaakt. Twee fabrikanten hebben producten die speciaal, voor onder andere, particulieren zijn gemaakt. Zo is er een producent van infiltratiekratten die voor particulieren een speciaal kleinere formaat kratten produceert. De andere fabrikant heeft een heel assortiment aan infiltratieputten, bergingskratten, bergingstanks, met pompen en dergelijk om aansluitingen te maken. Deze kunnen aangesloten worden op de stortbak van het toilet, op de wasmachine of kunnen er aansluitingen worden gemaakt om de tuin mee te besproeien. Op de vraag in welke mate de fabrikant bepaalde producten aan de particulieren verkoopt, zijn de volgende antwoorden (te zien in de grafiek hiernaast) naar voren gekomen. Dit geeft goed weer dat het onderwerp nog niet echt leeft bij de fabrikanten. De fabrikanten die met regelmaat hun producten verkopen aan particulieren hebben beide een assortiment speciaal voor particulieren. De fabrikanten Fig. 6.4 In welke mate verkoopt de fabrikant hun die incidenteel aan particulieren verkopen hebben een assortiment producten aan particulieren? gericht op bedrijven en overheden. Wanneer een particulier deze producten kunnen gebruiken, verkopen ze deze graag. Maar in de meeste gevallen zijn deze producten te groot. De fabrikanten die geen producten aan particulieren verkopen richten zich vooral op de overheid en grote bedrijven. Het is voor hun te duur om producten te fabriceren voor zo een kleine afzetmarkt.

Pagina 46

Als gevolg hierop is de vraag gesteld of de fabrikant weleens heeft samengewerkt met een overheidsinstantie. Met als doel de particulier een aanbieding te doen of promotie te maken voor de producten die zij zouden kunnen aanschaffen voor in de tuin. Duidelijk is dat hier nog minder mee gedaan wordt. Wel is opvallend dat hier wederom twee fabrikanten met enige regelmaat met een overheidsinstantie samengewerkt. Dit zijn dezelfde bedrijven als hiervoor besproken en deze bedrijven zijn enthousiast over de samenwerking. Op deze manier hebben zij meer omzet en kan de gemeente naar de burger toe de producten van deze fabrikanten aanraden bij het afkoppelen. Ondanks dat maar een enkele fabrikant daadwerkelijk producten voor de particulier produceert, zien fabrikanten het voor de toekomst wel positief in. Op de vraag of de fabrikant toekomst ziet in de particuliere sector, kwam dit duidelijk naar voren.

Fig. 6.5 Werkt de fabrikant wel eens samen met een overheidsinstantie?

Fig. 6.6 Ziet de fabrikant de afzet in de particuliere

De meningen zijn wel verdeeld of dit in vijf jaar zal zijn of dat dit op sector in de toekomst groeien? langere termijn is, maar duidelijk mag zijn dat alle fabrikanten deze markt wel zien groeien in de toekomst. Bij één fabrikant kwam dit erg duidelijk naar voren: “Ja, dit gaat sneller dan we denken. Binnen vijf jaar zal het vermoedelijk verplicht worden in Nederland, net als in België en Duitsland. Het is daarnaast ook erg zonde dat 60-70% van al het drinkwater niet als drinkwater gebruikt wordt.” 6.3 Waar kunnen de fabrikanten zich nog verbeteren De fabrikant zou kunnen beginnen met het maken van meer promotie voor hun producten. Ook zou de fabrikant kunnen beginnen met een webwinkel waar particulieren materialen aan kunnen schaffen. De particulier heeft nog niet door wat er allemaal op de markt is. Er komen geregeld particulieren bij de leverancier vragen naar producten die ze zouden kunnen gebruiken in de tuin. Jammer genoeg zien nog niet veel fabrikanten, in de huidige situatie, een markt voor particuliere producten. Toch moeten ze zich gaan voorbereiden op de toekomst, want ook Nederland zal geleidelijk naar een “strengere” regelgeving gaan op dit gebied. De kans dat er een nieuw beleid komt, zodat er meer particulieren zullen afkoppelen, zal zeker niet lang meer duren. De meeste bedrijven gokken dat binnen vijf jaar nieuwe strengere wetten zullen worden ingevoerd, hier moet de fabrikant op gaan anticiperen. De markt voor producten als deze is in aantocht. Uit de informatie van de grafieken is ook af te lezen dat er maar een enkele fabrikant samenwerkt met overheidsinstanties. Wanneer er een goede band wordt gecreëerd tussen de fabrikant en de overheid, kan de fabrikant sneller anticiperen op de vraag binnen een gemeente. Daarnaast zal een gemeente eerder geneigd zijn om de fabrikant die ze kennen te benaderen dan een willekeurige waar ze nog geen ervaring mee hebben. Een fabrikant had hier een bijpassende uitspraak bij: “Wij zouden graag wat meer willen verkopen aan die gemeente, alleen hebben zij zoveel ervaring met een andere fabrikant, dat ze misschien wel het telefoonnummer van de fabrikant uit hun hoofd weten. Voor ons is het bijna onmogelijk producten te slijten binnen die gemeente, laat staan dat ze onze producten voorschrijven.”


Pagina 47

Pagina 48

7.

De verkooppunten

De verkooppunten zijn wederom essentieel binnen dit onderzoek. Wat zij aanbieden, is hetgeen wat de particulier koopt. Bieden zij het niet aan, weet de klant niet dat het er is of wordt de aanschaf van een product makkelijk uitgesteld. Onder verkooppunten worden verschillende soorten bedrijven verstaan. Dit zijn de bouwmarkten, tuincentra en online shops. Veel mensen zoeken tegenwoordig eerst online, welke producten er zijn, hoeveel deze kosten en hoe deze verwerkt dienen te worden. De online shops worden niet meegenomen in de statistieken, omdat er hier gewoonweg te weinig van zijn. Voor dit hoofdstuk zijn elf willekeurige grotere bouwmarkten en tuincentra benaderd, waarvan er negen meetellen voor de statistieken. Twee verkooppunten verkochten niks betreft pvc/riolering en dergelijke, dit was hun branche niet. Leeswijzer In dit hoofdstuk worden de verkooppunten onderzocht. Allereerst wordt de wijze onderzocht waarop zij de particulier bereiken (7.1). Vervolgens wordt bekeken welke producten zij nu al aanbieden en hoe zij verwachten dat dit in de toekomst zal zijn (7.1). Als laatst wordt er geconcludeerd waar de verkooppunten zich nog in kunnen verbeteren (7.3). 7.1 Hoe bereiken zij de particulier Het eerste wat opviel tijdens de gesprekken met de verschillende bouwmarkten en tuincentra is dat er bij bijna geen enkel bedrijf een specialist aanwezig was. Bij de negen bedrijven die meegenomen zijn in de statistieken, was er maar bij één bedrijf een werknemer die veel over dit onderwerp wist. Dit geeft direct het kennisniveau aan van de gemiddelde bouwmarkt en tuincentrum op het gebied van afkoppelen. Echter zijn tuincentra meer met dit onderwerp bezig dan bouwmarkten. Zij geven ook uit zichzelf aan zich betrokken te voelen bij het milieu, terwijl dit bij bouwmarkten niet naar voren kwam. Tijdens het gesprek werd allereerst gevraagd in welke mate zij vragen krijgen vanuit de klanten over afkoppelen. Opvallend is dat het resultaat op deze vraag bijna hetzelfde oplevert als bij de fabrikanten. Daarnaast moet vermeld worden dat de bedrijven die “nooit” geantwoord hebben, allen bouwmarkten zijn. De bedrijven die “meerdere keren per maand” antwoorden, zijn allen tuincentra. Dit kan komen doordat tuincentra eerder gerefereerd worden aan het verwerken van hemelwater in de tuin. Bouwmarkten worden meer gerefereerd aan hetgeen wat Fig. 7.1 Krijgt het verkooppunt veel vragen over afbinnenshuis gebeuren moet, terwijl bijna alle bouwmarkten ook koppelen van klanten? materialen voor de tuin hebben. Als vervolg op de vraag of zij weleens vragen krijgen, is de vraag gesteld of zij weleens de klant adviseren om af te koppelen wanneer er iets aan de tuin gebeuren moet of het over riolering en waterafvoer gaat. Wederom ook op deze vraag is duidelijk het verschil tussen bouwmarkten en tuincentra te zien. De tuincentra geven geregeld en incidenteel advies over afkoppelen aan de klant. Kennis is een erg belangrijk onderdeel voor het geven van advies, dit is bij bouwmarkten duidelijk minder aanwezig als bij tuincentra. Een reden kan zijn dat uit commercieel oogpunt dit niet interessant genoeg is voor de bouwmarkten en dat dit te kostbaar is om mensen hierin een opleiding of cursus aan te bieden.


Fig. 7.2 Adviseert het verkooppunt weleens afkoppelen aan klanten?

Pagina 49

7.2 Welke producten bieden zij aan Wanneer verkooppunten geen producten verkopen die met afkoppelen te maken hebben is het vrij logisch dat zij hier ook geen kennis van hebben. Daarom is de vraag gesteld of zij producten verkopen om hemelwater op een andere manier te verwerken, dan het te lozen op het riool. Dit leverde het volgende resultaat op. Vrijwel alle ondervraagde bedrijven hebben wel een product die Fig. 7.3 Heeft het verkooppunt producten te koop om gebruikt kan worden voor het verwerken of bergen van hemelwa- hemelwater te verwerken? ter. Dit zijn vooral de regentonnen, met eventueel een overstort die weer op het riool aangesloten kan worden. Een enkel bedrijf verkoopt ook infiltratie putten. Opmerkelijk is wel dat het merendeel van de bedrijven één of meerdere producten verkoopt, terwijl maar een klein deel hier advies over geeft. Kennis en de toewijding aan het milieu ontbreekt hier. Met de volgende vraag wordt gepeild of er door de jaren heen meer vraag gekomen is voor deze producten of advies bij de particulieren. Het merendeel van de bedrijven merkt geen verbetering in de bewustwording van de klant. Dit is direct de verklaring waarom de vragen over het onderwerp uit blijven vanuit de klanten. Blijkbaar krijgen de particulieren hier geen informatie over of is het niet interessant genoeg voor hen. Ook hier valt op dat de bedrijven Fig. 7.4 Merkt het verkooppunt dat de klant door de die “nooit” hebben geantwoord vrijwel allemaal bouwmarkten zijn. jaren heen bewuster met water om gaat? Het bedrijf dat geregeld merkt dat de klant bewuster om gaat met hemelwater maakt zelf veel reclame voor regentonnen in verschillende designs en haakt op media aandacht in. Hun reactie op deze vraag was als volgt: “Vooral na publicaties van tijdschriften of wanneer een tuinprogramma er aandacht aan besteed merken we dat men hier bewuster mee om wilt gaan. Media aandacht heeft hier zeker invloed op.” Hiermee zegt de verkoper eigenlijk twee dingen. Allereerst dat men hier wel bewuster mee om wilt gaan, maar dat ze geen idee hebben wat ze kunnen doen. Ten tweede zegt de verkoper dat media in de bewustwording een grote rol kan spelen. Een andere verkoper zag het ook wel positief in voor de toekomst, doordat mensen ook steeds meer zonnepanelen aanschaffen. Of dit te maken heeft met het milieu of de financiële voordelen werd in het midden gelaten. Eenzelfde manier van het promoten van de financiële voordelen, is voor het afkoppelen van de regenpijp mogelijk. De laatste vraag die gesteld werd haakt hier goed op in. Hier werd gevraagd of de verkoper dit binnen vijf jaar ziet verbeteren of dat dit langer duurt. De antwoorden op deze vraag zijn niet echt veelbelovend wat be- Fig. 7.5 Ziet het verkooppunt de aandacht voor het treft het afkoppelen op particulier niveau. Wel moet hierbij opge- afkoppelen binnen vijf jaar verbeteren? merkt worden dat het de bedrijven zijn die er weinig kennis van hebben en hier weinig mee doen, die dit niet positief inzien. De bedrijven die hier meer kennis van hebben en/of wat actiever mee werken zien de toekomst ook positiever in.

Pagina 50

Een aantal reacties die een goede weerspiegeling geven over de gedachtegang van de verkoper: “Wanneer er meer publiciteit aan gegeven wordt, zie ik de vraag zeker wel groeien.” “Ja zeker, niet perse uit het oogpunt van milieu. Maar je hoort steeds meer dat er lange droogtes zijn en dat er niet meer gesproeid mag worden met kraanwater. In de loop van de jaren zullen mensen zich hier op gaan voorbereiden met bijvoorbeeld een regenton of iets dergelijks.” “Nee niet echt, misschien dat water gewoon niet duur genoeg is in Nederland. Bij de verlichting zie je wel verschil, hier komen mensen echt LED halen omdat het op den duur goedkoper is. Dit zie je direct terug op de rekening, bij water is dat niet zo.” “Ja zeker. We verwachten dat in de toekomst bergingstanks ook tot ons assortiment gaan behoren en eventueel andere materialen. Maar eerst moet de vraag wel groter worden, wil het rendabel zijn.” In deze uitspraken zitten wederom een aantal tips en wensen verstopt. Zo wordt er gezegd dat wanneer er meer publiciteit aan gegeven zou worden, de mensen vanzelf meer gaan afkoppelen. Dat is een stukje bewustwording. Verder wordt er gezegd dat er promotie gemaakt zou kunnen worden in de zin van dat de particulier zich moet gaan voorbereiden, om vervelende situaties te voorkomen. Wederom een stukje bewustwording en het vooraf bedenken van eventuele toekomstige gebreken. Vervolgens wordt er gezegd dat wanneer het drinkwater duurder zou worden de mensen bewuster worden. Direct wordt er ook gezegd dat wanneer niet alleen de drinkwater kosten, maar ook de HWA kosten en DWA kosten apart gerekend worden, dat de mensen zien wat ze uitgeven en eventueel kunnen besparen wanneer ze actie ondernemen. Dit kan wel op één factuur, maar dan wel gesplitste posten voor het stukje bewustwording. Bij voorkeur zou dit op één jaarlijkse afrekening moeten komen, zodat men concreet voor ogen heeft wat diegene voor wat betaald. De laatste uitspraak zegt indirect de intentie te hebben meer te verkopen, maar dat de vraag eerst groter moet zijn. 7.3 Waar kunnen de verkooppunten zich nog verbeteren Opvallend is dat de verkooppunten zoals tuincentra veel meer gericht zijn op de particulier met dit soort producten en bouwmarkten zich er niet echt mee bezig houden. Een verschil was te verwachten, omdat deze bedrijven niet volledig gericht zijn op de inrichting buitenshuis. Het geeft wel aan dat er nog geen grote markt voor aanwezig is. Opvallend is dat fabrikanten vaker vragen krijgen dan de bouwmarkten. Particulieren verwachten hier meer informatie te kunnen krijgen dan bij bouwmarkten. De bouwmarkten worden op deze manier gepasseerd terwijl zij juist degene moeten zijn waar de producten aan de particulier verkocht dienen te worden. Er moet een betere samenwerking komen tussen het verkooppunt en de fabrikant. De fabrikant neemt op het moment een beetje de positie van het verkooppunt over. Veel verkooppunten wachten totdat het beleid van Nederland verandert, voordat ze in gaan grijpen in hun assortiment. Ze zien nu nog niet het nut om meer producten dan alleen regentonnen te gaan verkopen. Er is dus wel potentie voor verandering in de toekomst, maar wel wanneer het beleid goed mee verandert, zodat deze markt meer aantrekt.De twee bovenstaande punten van aandacht geven direct aan hoe de verkooppunten binnen de markt staan. Zij verkopen pas producten als er een markt voor is en wanneer zij kunnen ‘meeliften’ met het succes van een product. Er zijn maar enkele verkooppunten die promotie maken voor producten ten behoeve van het afkoppelen en zij merken direct dat er mensen op af komen. Wanneer meer verkooppunten en dan vooral de grotere bouwmarkten en tuincentra promotie gaan maken voor deze materialen, zal de markt voor deze producten gaan groeien. Bijvoorbeeld een marketing campagne waar niet alleen op de klusser of de tuinliefhebber wordt ingehaakt, maar dit in combinatie met milieubewustzijn en de toekomst relateert.


Pagina 51

Pagina 52

8.

De adviseur

De adviseur, oftewel de hovenier of aannemer, is ook belangrijk, omdat zij de adviserende partij is naar de particulier die professionele hulp vraagt voor in de tuin. Van hen wordt verwacht dat ze kennis hebben van de mogelijkheden en dat ze weten wat het beste is voor de tuin en de bewoners. Ontbreekt deze kennis bij de adviseur, zal er bij de klant geen infiltratie- of bergingsvoorziening komen. Ook kan het zijn dat men wel geïnteresseerd is in het onderwerp, maar door gebrek aan kennis verkeerde of incomplete informatie krijgt. Dit is mede de reden dat het belangrijk is de adviserende partij mee te nemen in het onderzoek. Voor het onderzoek zijn tien bedrijven benaderd. Hier is bewust gekozen om uit verschillende provincies grotere en minder grote bedrijven te benaderen om zo een totaal plaatje te genereren. Uiteindelijk zijn er acht bedrijven meegenomen in de statistieken, omdat twee bedrijven zich richten op de overheid. Echter is er met deze bedrijven wel gesproken en is dit wel meegenomen in de toelichtingen, mocht dit aanvullende informatie opleveren. Leeswijzer In dit hoofdstuk worden de adviseurs onderzocht, in hoeverre zij bekend zijn met afkoppelen (8.1). Vervolgens wordt onderzocht hoe interessant het eigenlijk is om hier kennis van te hebben, op financieel gebied en of het werk voor hen oplevert (8.2). Ook wordt er onderzocht welke systemen geadviseerd of gebruikt worden en waar de voorkeur ligt (8.3). Als laatst wordt er geconcludeerd waar de adviseurs zich nog in kunnen verbeteren (8.4). 8.1 In hoeverre zijn zij bekend met afkoppelen De adviseur wordt door de meeste mensen gezien als de specialist, die alles weet over de tuin en de mensen het beste advies kan geven. Dankzij toewijding voor het vak en de opleiding die speciaal gericht is op de tuin, dienen zij alles te weten en het juiste advies te geven. Zo zien veel mensen de hovenier en aannemer, maar is dit ook daadwerkelijk zo? Om hierachter te komen zijn er een aantal vragen gesteld aan deze bedrijven. Allereerst is er gevraagd of de adviseur überhaupt het afkoppelen van de regenpijp wel eens adviseert aan klanten. Vrijwel elk bedrijf beweert dit te adviseren of te bespreken met de klant wanneer zij op gesprek zijn. Wel zijn het vooral de grotere bedrijven, die dit als standaard onderwerp hebben tijdens een ge- Fig. 8.1 Adviseert de adviseur afkoppelen aan sprek met de klant en uiteraard moet het passen in de situatie. De klanten? kleinere bedrijven zijn eerder geneigd dit niet te adviseren of alleen wanneer de situatie niet anders toelaat. Na door te vragen waarom zij dit niet adviseren, komt het er eigenlijk op neer dat ze niet heel erg goed weten wat er allemaal mogelijk is. Ook moet bij het advies niet alleen het bergen of infiltreren gezien worden, maar ook het lozen op een sloot bijvoorbeeld. Daarnaast geven vrijwel alle bedrijven aan, dat vanuit de opleidingen weinig informatie over dit onderwerp wordt meegegeven aan de studenten. Hierdoor zal zeker bij de kleinere bedrijven deze kennis achterwege blijven. De volgende vraag is het vervolg op het adviseren. Hier wordt gevraagd of zij het ook daadwerkelijk toepassen. Ook hier zijn het vooral positieve geluiden. Wederom de grotere bedrijven die dit meer toepassen dan de kleinere bedrijven. Hierin wordt door meerdere bedrijven toegevoegd dat mensen het afkoppelen van de regenpijp en het verwerken van water in eigen tuin als een stukje exclusiviteit zien. Het afkoppelen is zoals gezegd niet overal mogelijk en op veel locaties zijn andere mogelijkheden.

Fig. 8.2 Past de adviseur afkoppelen toe in ontwerpen/plannen?


Pagina 53

Zo reageerde een hoveniersbedrijf met een verhelderend reactie: “Ja, we passen het steeds meer toe. Het is maatwerk, dus overal weer wat anders. Het ligt aan de ruimte, grondslag, grondwaterstand en dergelijke, wat mogelijk is. Met het water doen we veel verschillende dingen zoals lozen op vijvers, sloten, drainageslangen, infiltratieputten, bergkratjes enzovoorts.” 8.2 Hoe interessant is afkoppelen voor hen Een ander belangrijk onderdeel voor de adviseur is de vraag of het wel interessant genoeg is voor de adviseur. Voor hen is het belangrijk te weten of ze er extra werk door kunnen krijgen en of ze er extra winst mee kunnen genereren. Zodoende is de vraag gesteld of de adviseur weleens vragen krijgt vanuit de klant over dit onderwerp. Hieruit blijkt dat de adviseur in de meeste gevallen hier zelf mee moet komen. Het zijn vooral algemene vragen van mensen over afkoppelen en wat de kosten hiervan zijn. Echter moet hierbij wel opgemerkt worden dat op geen enkele website van de ondervraagde bedrijven over afkoppelen wordt gesproken. Wanneer zij hier meer informatie over op de website zouden zetten, is de mogelijkheid er dat mensen bij voorbaat al op het idee komen dit toe te willen passen. Vervolgens is de vraag gesteld of de adviseur merkt dat de klanten door de jaren heen bewuster met hemelwater omgaan.

Fig. 8.3 Krijgt de adviseur hier wel eens vragen over vanuit de klant?

Het valt op dat veel bedrijven antwoorden dat dit een beetje is. Dit geeft goed de uitslagen van de vorige grafieken weer. Er wordt weinig vanuit de klant zelf over gevraagd aan de adviseur. Wanneer de adviseur het adviseert, zijn er best wat klanten bereid hier iets mee te doen. Een andere reden waarom men er een beetje bewuster van wordt is dat het in sommige situaties/ Fig. 8.4 Merkt de adviseur dat klanten de laatste jagebieden verplicht wordt gesteld om af te koppelen. Uiteindelijk ren bewuster omgaan met hemelwater? kan er gesteld worden dat hier wel meer werk uit voort komt, doordat er meer werk per project is bij totale tuinrenovatie en dergelijke. Of zij er meer projecten door krijgen is (nog) niet het geval. 8.3 Voorkeur voor een systeem Iedere adviseur heeft zo zijn eigen ervaring met systemen, maar geen van hen heeft echt een duidelijke voorkeur. Naar voren komt dat er echt per situatie afgewogen moet worden welk systeem het beste past. Wel merken ze een langzame verschuiving in de wens van de klant. Vooral in grensgebieden aan Vlaanderen of Duitsland wordt de berging van hemelwater voor hergebruik steeds meer toegepast. Dit komt mede doordat de mensen hier zien wat de voordelen van deze systemen zijn, doordat het in de buurlanden meer wordt toegepast. De volgende Fig. 8.5 Zit er volgens de adviseur toekomst in? vraag die gesteld is aan de adviseur, is hoe zij de toekomst zien. Of zij de markt in de komende vijf jaar zien groeien.

Pagina 54

De adviseurs zijn erg zeker dat de markt hiervoor binnen vijf jaar sterk zal gaan groeien. Opmerkelijk is dat 4 bedrijven in hun antwoord de overheid betrekken. Een bedrijf antwoordde het volgende: “Ja zeker. De overheid gaat steeds meer pushen om mensen te laten afkoppelen. Waterschappen en dergelijke beginnen zich er steeds drukker om te maken.” De bedrijven zien het positief in, maar dan moet de overheid hier ook meer actie in gaan ondernemen. Doen zij dit niet, zal de markt niet of heel traag verder groeien. Vanuit de gesprekken met de adviseurs blijkt dat de particulieren bereid zijn iets te doen, maar zelf niet goed weten wat. Een adviseur speelt hier een belangrijke rol in. Niet iedereen huurt een bedrijf in voor de tuin en krijgt deze kennis in dat geval niet mee. Deze mensen zouden op een andere manier aan kennis moeten komen. Adviseurs gebruiken het afkoppelen nu als iets exclusiefs in de tuin, wanneer de overheid dit gaat verplichten of meer gaat stimuleren gaat de exclusiviteit er af. Aan de andere kant levert dit meer werk op, omdat bij het afkoppelen kennis nodig is. Voor de adviseur zou het een goede stap zijn om zich hierin te verdiepen. 8.4 Waar kunnen de adviseurs zich nog verbeteren Belangrijk is, zeker voor de kleinere hoveniers die over het algemeen minder kennis hebben over dit onderwerp, dat zij deze kennis gaan bijschaven. Op deze manier kunnen zij de particulier adviseren en werken zij direct aan duurzaamheid, wat ten alle tijden goede marketing is. Op het moment kunnen de adviseurs meeliften in het idee van exclusiviteit. Wanneer afkoppelen meer gaat gebeuren of het zelfs verplicht wordt hebben zij de juiste kennis en ervaring en kunnen zij dit in grote hoeveelheden toepassen. De adviseurs zouden bij de opleidingen van de toekomstige hovenier/aannemer, meer duidelijk moeten maken dat dit soort kennis verlangd wordt vanuit het bedrijfsleven. Een opleiding past de lesstof aan, volgens de vraag die uit het werkveld komt. Blijft deze vraag achterwege, zal de opleiding hier geen tijd aan besteden. Vrijwel geen adviseur besteed aandacht aan dit onderwerp op de website. Tegenwoordig kijken particulieren toch eerst op de website voor ze een adviseur bellen. Wanneer meer aandacht besteed zou worden aan afkoppelen op de website, zou dit de particulier nieuwsgierig maken.


Pagina 55

Pagina 56

9. De opleidingen De opleidingen zorgen voor de basis van de kennis, die de adviserende partijen dienen te hebben. Zo wordt er op verschillende opleidingsniveaus onderzocht in hoeverre kennis wordt overgedragen naar de leerlingen. Dit hoofdstuk is gericht op de mbo opleidingen, omdat deze leerlingen degene zijn die het dienen te realiseren. Daarbij hebben de mensen met dit opleidingsniveau het meest contact met de particulier tijdens het werk. Er zijn vier verschillende grote mbo instellingen telefonisch geïnterviewd voor dit hoofdstuk. Voor de volledigheid zijn ook een aantal hbo opleidingen geïnterviewd. Leeswijzer In dit hoofdstuk worden de opleidingen onderzocht in hoeverre zij afkoppelen toepassen in hun lesstof (9.1). Vervolgens wordt onderzocht hoe de communicatie tussen de opleidingen en het bedrijfsleven is (9.2). Belangrijk hierin is in hoeverre zij vanuit het bedrijfsleven merken hoe dit onderwerp zich ontwikkeld. De toekomstverwachtingen van de opleiding omtrent dit onderwerp zullen ook besproken worden, om een idee te krijgen in hoeverre de opleidingen op dit moment zijn gevorderd binnen dit onderwerp (9.3). Als laatst wordt er geconcludeerd waar de opleidingen zich nog in kunnen verbeteren (9.4). 9.1 Afkoppelen als onderdeel van het lesprogramma Het afkoppelen van de hemelwaterafvoer is een thema waar alle leraren, die zijn geïnterviewd, bekend mee zijn. Dat de kennis bij de leraar aanwezig is, is sowieso goed. Wat belangrijker is, is dat deze kennis gedeeld wordt met de leerlingen. De eerste vraag ging hierop in. Hier werd gevraagd of er binnen de opleiding lesstof behandeld wordt, dat over afkoppelen gaat. Duidelijk is dat ondanks dat de leraren er kennis van hebben, hier weinig mee wordt gedaan. Hier werd door meerdere opleidingen bij verteld dat de “stof” door de organisatie wordt gemaakt en dat dit vaak nogal lang duurt voor deze nieuwe onderwerpen verwerkt zijn in het lesprogramma. Een opleiding vertelde er duidelijk bij dat zij niet zozeer lesstof hadden, maar dat ze het onderwerp wel een keer bespreken aan de hand van andere bronnen. Als gevolg op de vraag over de theorie van het afkoppelen, is de vraag gesteld of zij dit in praktijklessen weleens toepassen. Dit is al wel wat positiever dan de vraag of de theorie behandeld wordt. Het is begrijpelijk dat het niet geregeld wordt toegepast. Met een enkele keer moet gedacht worden aan één tot drie keer tijdens de opleiding. Hier zijn twee opleidingen die het daadwerkelijk in een opdracht of een proeve van bekwaamheid hebben verwerkt. De ander die het een enkele keer had toegepast, deed dit niet vanuit verplichte lesstof uit de organisatie zelf. Deze zei het volgende:

Fig. 9.1 Behandeld de opleiding lesstof waarin het afkoppelen/bergen/infiltreren van hemelwater besproken wordt?

Fig. 9.2 Past de opleiding afkoppelen/bergen/infiltreren toe in praktijk lessen?

“Nee, vanuit de opleiding wordt dit niet gedaan, maar ik adviseer het wel een keer toe te passen in een ontwerp om het eens te proberen. Eigenlijk is dit dus niet verplicht.” Duidelijk wordt vanuit deze vragen dat het onderwerp nog niet leeft binnen de organisatie van de opleidingen. Het is echter wel opvallend dat drie opleidingen het rapport willen ontvangen wanneer dit verschijnt. Twee daarvan hebben het idee om hier misschien iets mee te gaan doen in de vorm van een lesprogramma. De wil is er dus duidelijk wel.


Pagina 57

9.2 Communicatie met het bedrijfsleven Opleidingen zijn vaak nauw betrokken bij het bedrijfsleven. Deels stemmen zij hun lesprogramma af op de vraag vanuit het werkveld. Alle opleidingen, die ondervraagt zijn, hebben contact met het werkveld. Op de vraag of zij merken dat er vraag is vanuit het bedrijfsleven of de overheid, werd het volgende geantwoord. Bijna alle opleidingen hebben weleens over afkoppelen gesproken met het bedrijfsleven. Via de stagebedrijven van de leerlingen krijgen ze hier weinig over te horen. Een reactie vanuit de opleiding was als volgt:

Fig. 9.3 Merkt de opleiding vanuit het bedrijfsleven of de overheid dat er meer behoefte komt naar deze kennis?

“De hoveniersbedrijven zelf doen hier nog te weinig mee. De vraag moet meer bij de particulier vandaan komen, alvorens hier meer mee gedaan gaat worden.” In dit antwoord wordt duidelijk dat het nog geen ‘key activity’ is binnen de hoveniersbranche. Hierin wordt gesuggereerd dat de klant met de vraag moet komen. Wanneer deze klant de kennis niet heeft, zal de vraag ook niet komen. Dat driekwart van de ondervraagde opleidingen hier weleens over spreekt met het bedrijfsleven, is al wel een goede stap. Men heeft kennis genomen van afkoppelen, alleen moet hier nog iets mee gedaan worden. 9.3 De toekomstverwachtingen Opleidingen veranderen en verbeteren continu, een uitgelezen kans om in de toekomst afkoppelen in het lesprogramma te verwerken. De vraag is of de opleidingen hier ook zo over denken, daarom is de vraag gesteld of de opleidingen dit binnen vijf jaar zien gebeuren. De resultaten van deze vraag zijn erg positief. Eigenlijk beseffen bijna alle opleidingen dat hier snel iets mee moet gebeuren. Het is een kwestie van tijd voor de eerste hier een aanzet aan geeft. Ook positief is de belangstelling van leraren naar dit onderzoek zoals eerder in dit hoofdstuk genoemd. Een heldere reactie van een leraar:

Fig. 9.4 Gaat de opleiding binnen vijf jaar meer met afkoppelen doen?

“Ja, waarschijnlijk wordt de behoefte groter, dus wordt de noodzaak ook groter dat hier voldoende aandacht aan besteed wordt.” 9.4 Waar kunnen de opleidingen zich nog verbeteren Afkoppelen moet meer in het lesprogramma meegenomen worden. Hierdoor wordt voorkomen dat de bedrijven geen of te weinig kennis beschikken over dit onderwerp. Hier is misschien nu nog weinig vraag naar vanuit de particulier, maar de vraag ligt wel bij het waterschap en de gemeente. De lessen die met ontwerpen te maken hebben kunnen dit soort elementen als eis integreren, zodat de student leert nadenken over de verschillende oplossingen. Ook worden zij zich bewuster van de verschillende grondsoorten en grondwaterstanden, waaraan de keuze om te gaan infiltreren of te gaan bergen er van af hangt. De lessen die met wiskunde of constructies te maken hebben kunnen dit soort elementen integreren, door berekeningen te maken omtrent het dakoppervlak. Daarnaast is ook de regenintensiteit, buisdiameter, infiltrerend vermogen, bergcapaciteit

Pagina 58

en dergelijke, belangrijk voor studenten om kennis van genomen te hebben. Pas dan wordt de aanleg van deze elementen logisch. Hier kan de opleiding zelfs nog verder in gaan, door bijvoorbeeld een pomp hieraan toe te voegen, waardoor de pompcapaciteit berekend moet worden en er elektra verwerkt dient te worden. De praktijklessen waarin de aanleg van dit soort elementen kan wordt geoefend, is een goede les voor de student. Hier leert de student hoe een hemelwaterafvoer werkt, wat voor materialen er allemaal zijn, waar ze op moeten letten en ga zo maar door. Ook de verschillende manieren van bergen en infiltreren zijn erg interessant voor de studenten in de aanleg. Het geheel zou een verbreding van de opleiding zijn, wat zeker een aanvulling is voor het uiteindelijke behaalde diploma en het werkveld.


Pagina 59

Pagina 60

10. Conclusie Nadat alle benodigde onderdelen zijn onderzocht en er bij elk onderdeel een conclusie uit is gekomen, is in dit hoofdstuk de conclusie over het gehele onderzoek beschreven. Hier zijn alle hoofdstukken met elkaar vergeleken en met elkaar afgewogen om de juiste conclusie te kunnen maken. Allereerst wordt er antwoord gegeven op de hoofdvraag, gevolgd door de antwoorden per subvraag. Hoofdvraag De hoofdvraag luidt als volgt: Hoe kan het zijn dat particulieren zo weinig hemelwater afkoppelen in Nederland en hoe kan dit effectiever gestimuleerd worden? De particulier ontbreekt het aan kennis en motivatie om te gaan afkoppelen. Financieel gezien is het een kostbare ingreep en hetgeen wat zij ervoor terugkrijgen is erg minimaal. Vanuit de overheid en het bedrijfsleven wordt de particulier weinig gemotiveerd om af te gaan koppelen. Het bedrijfsleven dat er verstand van heeft, maakt er geen reclame voor en de bedrijven waar veel particulieren contact mee hebben, hebben er weinig verstand van. Vanuit de overheid wordt er weinig informatie gedeeld met de burger. Zelfs wanneer er subsidies zijn, zijn veel burgers hier niet bekend mee. Voor veel particulieren is het ook niet duidelijk wat de overheid van hen verlangt. Veel verschillende soorten beleid zorgen hier voor onduidelijkheid. Dit kan beter gestimuleerd gaan worden door vanuit de overheid een overzichtelijk en begrijpelijk beleid te voeren. Waarin duidelijk kenbaar gemaakt wordt wat er van de burger verwacht wordt en wat de gemeente zelf onderneemt. Vanuit het bedrijfsleven dient er meer kennis te komen over dit onderwerp om de particulier de juiste informatie te verschaffen. Samenwerking tussen verschillende niveaus binnen het bedrijfsleven is essentieel, om de kennis te delen en een uitbreiding van het assortiment te kunnen realiseren. Een samenwerking van het bedrijfsleven en de overheid kan de communicatie naar de particulier vergemakkelijken. Hierdoor kunnen er gerichter adviezen gegeven worden. Als slot dient het onderwerp afkoppelen de komende jaren meer ingeburgerd te raken, zodat het normaler wordt om hier iets mee te doen. Subvragen De antwoorden op de volgende subvragen onderbouwen de hoofdvraag. • Wat doet de overheid om informatie te verstrekken aan de burger? Via de websites van de verschillende overheden wordt informatie over dit soort onderwerpen verstrekt. Wanneer op gemeentelijk niveau wordt gekeken, heeft iets meer dan de helft van alle gemeenten informatie over hemelwater. Dit is te weinig om Nederland in het geheel bewuster te maken van hemelwater en hetgeen wat erbij komt kijken. • In hoeverre voldoet het Nederlandse beleid aan de moderne eisen en toekomstvisies? Doordat iedere gemeente een eigen beleid heeft, is het voor veel burgers onduidelijk wat de gemeente doet en wat de gemeente van hen verwacht. Met dit in het achterhoofd en het doel om in 2030 een groot deel van Nederland afgekoppeld te hebben, schiet het beleid nog te kort (bij hergebruik van hemelwater). Doordat de gemeenten inmiddels verplicht een waterplan en gemeentelijk rioleringsplan dienen te hebben, is het al wel een stuk inzichtelijker gemaakt welk beleid iedere gemeente hanteert.


Pagina 61

• Hoe verantwoordelijk voelt de particulier zich om af te koppelen? De particulier voelt zich maar heel beperkt verantwoordelijk. Veel particulieren zijn nog niet bekend met afkoppelen, wat bij velen komt doordat het ze eigenlijk ook niet interesseert. Vaak is de particulier niet meer gewend om samen met water te leven en dragen dus liever zo weinig mogelijk verantwoordelijkheid voor het afkoppelen. Er is wel een kleine, maar steeds groter wordende groep die zich verantwoordelijk voelt voor de verwerking van hemelwater in de eigen tuin. Een deel van deze groep geeft echter wel aan, dat het voor hen financieel niet haalbaar is om een dergelijke constructie in de tuin te plaatsen. • Wat kunnen de fabrikanten betekenen in het proces om de particulier meer af te laten koppelen? Voor de fabrikanten is de particuliere markt nog niet interessant. Een enkeling produceert producten voor de particulier. Zij maken ook reclame voor deze producten en hebben zo nu en dan samenwerkingsverbanden met overheden om producten tegen een gereduceerd tarief aan de man te brengen. Dit helpt zeker mee om de particulieren bekender te maken met de mogelijkheden voor het verwerken van hemelwater. • Over welke kennis beschikken bouwmarkten en tuincentra, en welke producten verkopen zij? Hoewel de kennis en betrokkenheid omtrent het onderwerp bij tuincentra meer aanwezig is dan bij bouwmarkten, wordt hier nog te weinig mee gedaan. Velen hebben wel een regenton staan, om het maar te kunnen verkopen. Weinig van hen kunnen een gericht advies geven over oplossingen en mogelijkheden in verschillende situaties. Wanneer men meer gaat afkoppelen is het een must dat zij de kennis (en het materiaal) in huis hebben. Anders kunnen er fouten gemaakt gaan worden bij de aanschaf en realisatie. • In hoeverre zijn adviserende bedrijven bekend met afkoppelen en wat doen zij hiermee? Het zijn vooral de grotere adviserende bedrijven die over de kennis beschikken om te kunnen adviseren en realiseren. De kleinere bedrijven ontbreekt het regelmatig aan deze kennis, waardoor zij dit ook niet kunnen adviseren. Meerdere grotere bedrijven zeggen dit standaard mee te nemen in een eerste gesprek om zo te peilen of de klant hier behoefte aan heeft. Hier krijgen zij regelmatig positieve reacties op. • Wat doen opleidingen aan scholing voor de toekomstige professionals? Afkoppelen wordt niet meegenomen in het lesprogramma van opleidingen, wat een gemis is voor de breedte aan kennis voor de aankomende professionals. Weinig opleidingen krijgen hier echter vragen over vanuit het werkveld, terwijl het werkveld aangeeft dat studenten deze kennis missen. De studenten dienen deze kennis in de praktijk op te doen.

Pagina 62


Pagina 63

Pagina 64

11. Aanbevelingen Aan de hand van de conclusie zijn er aanbevelingen gedaan, die bijdragen aan het bereiken van het gestelde doel. De aanbevelingen zijn puntsgewijs en opgedeeld per groep. Beleid • Er moet serieus gekeken worden of de kosten voor drinkwater kunnen stijgen. Hier zal meer belasting over geheven kunnen worden. Wanneer de burger in de portemonnee geraakt wordt zal men er serieus mee omgaan. Een optie is om deze extra inkomsten te gebruiken voor subsidies. Dit kan naast een afkoppelsubsidie ook subsidie zijn voor producten welke zuiniger zijn met schoon drinkwater. Hiermee wordt de burger bewuster en wanneer men zuiniger omgaat met water, zullen er nog voldoende inkomsten zijn aan belasting over drinkwater. Hier zal echter vanuit de overheid verder onderzoek naar gedaan moeten worden. • Het is een gemiste kans dat subsidies wegvallen bij veel gemeenten. Door uitbreidingen van dorpen en steden dienen de waterzuiveringsinstallaties ook uitgebreid te worden. Wanneer men meer afkoppelt bij bestaande bebouwing kan dit voorkomen worden. Een subsidie verstrekken en dit bekend maken bij de burger kan hier een groot aandeel in zijn, zodat een noodzakelijke uitbreiding voorkomen kan worden. Investeren in subsidies kan grote kostenposten in de toekomst vermijden. Ook hier moet verder onderzoek naar gedaan worden op financieel gebied om het break-even point te kunnen bepalen en hiermee te bekijken wanneer het rendabel wordt Overheid • Gemeenten onderling moeten meer samenwerken in werkgroep verband. Dit kan in samenwerking met de waterschappen, om zo kennis te delen en een wat eenduidiger beleid te vormen. Niet alleen voor de burger is dit overzichtelijker, maar ook voor de gemeenten zelf. • Gemeenten moeten (in samenwerking met het waterschap) een kansenkaart opstellen, die begrijpelijk is voor de burger. Hierop moet duidelijk te zien zijn waar wat verlangd wordt van de burger, qua bergen, infiltreren of geen van beide. Ook dienen er knelpunten, gevaren en kansen op aangegeven te worden. • Bewoners binnen een gemeente zouden meer op de hoogte gehouden moeten worden omtrent het thema water binnen de gemeente. Dit heeft als voordeel dat de mensen bewuster nadenken over het milieu, verstandiger met water omgaan en beter met water leren leven. Hier kan bij veel gemeenten op hun website nog een grote slag geslagen worden. • Wanneer er een gemeentelijk afkoppelproject is, kan de gemeente een grote stap zetten in de bewustmaking van de mensen. Door goede communicatie vanuit de gemeente waarom zij dit doen en wat de burger allemaal met het water kan doen, pakt dit positief uit qua bewustzijn van mensen. • De overheid zou meer verantwoordelijkheid bij de burger moeten leggen. Dan zal men zich bewuster worden van de noodzaak van afkoppelen en eerder inzien dat iedereen kan bijdragen in de oplossing. Het hemelwater dat op het terrein van de burger valt is tenslotte van de burger. • Wanneer een gemeente kiest voor grootschalige afkoppelprojecten, dient deze wel rekening te houden met eventuele problemen. Er kunnen technische problemen ontstaan wanneer men te veel afkoppelt, het is van belang dat gemeenten hiermee rekening houden in hun kansenkaart. Ook dienen zij rekening te houden met het vastkoeken van vuiligheid in de riolering en de chemische aantasting, doordat er minder spoeling plaatsvindt. Fabrikant • De fabrikant zou meer contacten moeten leggen bij gemeenten. Hiermee kunnen ze een samenwerking aangaan ten behoeve van het afkoppelen. De gemeente kan met de informatie van de fabrikant gerichter advies geven aan de particulier. • De websites van fabrikanten zijn vaak interessante websites, alleen zijn deze voor de “leek” (particulier) lastig te lezen. Websites met goede uitleg over de producten kan de interesse vergroten van de particulier. Dit kan ook veel vragen via telefoon schelen.


Pagina 65

•

Een fabrikant heeft er een groot belang bij dat adviseurs en verkooppunten de juiste producten voorschrijven. Het is wel belangrijk dat een fabrikant ook bereid is de producten toe te lichten op gebruik, aanleg en onderhoud. Dit heeft een positieve werking op de bekendheid van de verschillende producten, maar ook de werking en levensduur van de verschillende producten.

Verkooppunt • Een marketing campagne voor bouwmarkten en tuincentra waar niet alleen op de klusser of de tuinliefhebber wordt ingehaakt, maar dit in combinatie met milieubewustzijn en toekomst gerelateerd. Dat zou een mogelijkheid kunnen zijn om dit onderwerp aan het licht te brengen en particulieren te verleiden zich hierin te willen verdiepen. • Verkooppunten kunnen meer doen met (online)informatiebladen waarin de mogelijkheden staan. Zelf de producten in de winkel hebben is nog beter, zodat particulieren een goed beeld erbij hebben. Wanneer er meerdere producten in de winkels aanwezig zijn, wekt dit interesse op bij de klant. • Het personeel dat in de winkels aanwezig is moet een betere (interne) opleiding hebben. De kennis over water en de producten is zeker bij bouwmarkten niet aanwezig. Zonder kennis zullen zij geen producten kunnen voorschrijven met onderbouwing. Daarbij zullen zij ook de klant niet kunnen motiveren om zo een product aan te schaffen. Opgeleid personeel is een must. • Interne opleiding van een verkooppunt kan in samenwerking met de fabrikant. Een fabrikant heeft er een groot belang bij dat zij de juiste producten voorschrijven, dan zal een fabrikant ook bereid zijn de producten toe te lichten. Adviseur • Vanuit het werkveld moet beter gecommuniceerd worden richting de opleiding over dingen die in de toekomst gaan spelen. Zoals afkoppelen een steeds grotere rol gaat spelen. De opleidingen kunnen hier op tijd op inspelen en de kennis bijbrengen. • Een benadering naar de particulier toe met visuele voordelen kan bijdragen aan de bekendheid van het onderwerp. Een bergings- of infiltratiesysteem hoeft geen regenton of ondergrondse opslagtank te zijn, maar kan in allerlei speelse, strakke, natuurvriendelijke manieren verwerkt worden in de grote en kleine tuin. • Op de websites van de adviseurs kan er aandacht aan besteed worden. Hiermee zijn mensen direct ingelicht en mogelijk nieuwsgierig geworden naar de mogelijkheden. Wanneer de particulier niet van het bestaan weet, zal deze er ook nooit naar vragen. • Interne opleiding van een adviseur kan in combinatie met een samenwerking met een fabriek. Een fabrikant heeft er een groot belang bij dat de adviseur de juiste producten voorschrijven. De fabrikanten zullen hierdoor ten alle tijden bereid zijn om hun producten toe te lichten. Opleiding • De opleidingen dienen hun studenten voor te bereiden op de toekomst. Het afkoppelen van de regenpijp wordt steeds belangrijker, opleidingen dienen hier aandacht aan te besteden. Hierbij zijn het ontwerpen, berekenen, aanleggen en onderhouden van de verschillende systemen van belang. • De adviseur dient kennis bijgebracht te worden over de producten en de werkwijze voor de aanleg, indien zij hier nog geen kennis van hebben. Willen zij het in de toekomst kunnen adviseren, dienen ze wel precies te weten hoe het berekend en aangelegd moet worden.

Pagina 66


Pagina 67

Pagina 68

Literatuurlijst Boeken en rapporten - N. van Dooren (2009), Regenwater in de tuin? Mooi Wel!, Stichting RIONED en STOWA - P.J.J.G. Geudens (2012), Drinkwater statistieken, pp. 24-27, VeWIN - Kremers, A.H.M. en F.C. van Geer (2003). Grondwaterstijghoogte, 1950-1999 (indicator 0281, versie 03, 2 december 2003). www.compendiumvoordeleefomgeving.nl. CBS, Den Haag; Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag/Bilthoven en Wageningen UR, Wageningen. - G. de Vries (2008), Watergerelateerde plannen en wetten januari 2008, p.1, Gemeente Harderwijk - Environment Agency (2010), Harvesting rainwater for domestic uses: an information guide, pp. 22-23, Rio House - Code for sustaunable Homes, UKRHA - J. Blommers, B. van Breugel, 2012, Infiltratievoorzieningen, Hogeschool van Hall-Larenstein - Algemene informatie afkoppelen regenwater, Gemeente Bergen (LB) - Rijksvisie waterketen april 2003, verschillende ministeries binnen de Nederlandse overheid - P. D’Hondt, 2012, Drinkwaterprijsvergelijking 2012, p. 6, Vlaams Milieumaatschappij (VMM) - P.L.B.A. van Geel (2006), Voortgangsrapportage Waterketen, p.4, Ruimtelijke Ordening en milieubeheer - N. van Breusegem (2012), Vergelijken kostprijs water/afvalwater/hemelwater, pp.75-76, Arcadis - Kremers, A.H.M. en F.C. van Geer, 2000, Trendontwikkeling Grondwater Analyseperiode 1955-2000. TNO-rapport: NITG 00-184-B, Delft. - Dominicus L. (2013), Gescheiden riool sneller verstopt. De Gelderlander, Delft. Elektronische bronnen - www.rotterdam.nl, wat doet de gemeente om wateroverlast te voorkomen?, gemeente Rotterdam - www.compendiumvoordeleefomgeving.nl, CBS, Planbureau voor de Leefomgeving, Wageningen UR - www.rijksoverheid.nl, Rijksoverheid Nederland - www.riool.info, stichting RIONED (www.riool.info/rioolheffing)(www.riool.info/het-waterschap) - www.stowa.nl, STOWA - www.waternet.be, Waterner, S. Deconinck, 1997-2008 - www.cbs.nl, centraal bureau voor de Statistiek - www.waterbewust.nl, waterservicepunt gemeente Nijmegen (www.waterbewust.nl/afkoppelen) - www.vlaanderen.be, Vlaamse overheid (www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/aansluitingen/verplichte-gescheiden-lozing-van-regenwater-en-afvalwater) - www.emis.vito.be, energie- en milieu-informatiesysteem voor het Vlaamse gewest (www.emis.vito.be/artikel/wereldwaterdag-regenwatergebruik-de-lift) - www.waterwerkmagazine.nl Waterwerk magazine (www.waterwerkmagazine.nl/nummer3/content3) - www.surveymonkey.nl, Surveymonkey t.b.v. online enquête - Alle gemeentesites binnen Nederland - Alle provinciesites binnen Nederland - Alle waterschapsites binnen Nederland Menselijke bronnen d.m.v. persoonlijke interviews - Gemeente Antwerpen, Marcello Serrao - Gemeente Nijmegen, Ton Verhoeve - Waterschap Rijn en IJssel, Fred Tacke - Waterservicepunt Het Groene Hert, Jos van der Lindt - HTW Infiltratietechniek, Carel Soer


Pagina 69

Verklarende woordenlijst DWA : Droogweerafvoer (vuilwater afvoer) HWA : Hemelwaterafvoer (regenwater afvoer) Gemend riool : een rioolstelsel waar hemelwater en vuilwater gemengd wordt afgevoerd Hemelwater : een verzamelnaam voor regenwater, sneeuw en hagel Infiltreren : het weg laten zakken van regenwater in de bodem Kansenkaart : een kaart die weergeeft waar wel en niet afgekoppeld mag worden

Pagina 70


Pagina 71

Pagina 72

Bijlagen Bijlage I Bijlage II Bijlage III Bijlage IV Bijlage V Bijlage VI

: Statistieken particulier, met voorbeeld vragenlijst : Statistieken overheid, met voorbeeld vragenlijst : Statistieken fabrikanten, met voorbeeld vragenlijst : Statistieken verkooppunten, met voorbeeld vragenlijst : Statistieken adviseurs, met voorbeeld vragenlijst : Statistieken opleidingen, met voorbeeld vragenlijst


Pagina 73

Bijlage I

Pagina 74

: Statistieken particulier

Bijlage II

: Statistieken overheid


Pagina 75

Bijlage III

Pagina 76

: Statistieken fabrikanten

Bijlage IV

: Statistieken verkooppunten


Pagina 77

Bijlage V

Pagina 78

: Statistieken adviseurs

Bijlage VI

: Statistieken opleidingen


Pagina 79

Afkoppelen. Omdat regenwater ieders zorg is. Velp, 14 juni : Tuin- en landschapsinrichting : Planuitwerking en realisatie

Recommend Documents