Advies Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninksrijksrelaties inzake isamenleving 2030 Yvette Jeuken namens Netwerk Democratie

Advies Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninksrijksrelaties inzake iSamenleving 2030 Yvette Jeuken namens Netwerk Democratie Inleiding Dit verslag is tot stand gekomen op basis van de bijeenkomst iSamenleving 2030 die op 14 februari 2013 plaatsvond in het EYE Filmmuseum te Amsterdam. De organisatie van de bijeenkomst is een samenwerking tussen Netwerk Democratie en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Aanleiding voor de bijeenkomst is dat er een fundamentele verandering in de samenleving plaatsvindt. We worden een iSamenleving; een samenleving waarin nieuwe informatietechnologie in toenemende mate bepaalt hoe mensen elkaar vinden, ideeën uitwisselen en samenwerken. Daarmee verandert de relatie tussen burgers onderling, en tussen burgers en de overheid. Deze verandering wordt ook wel geduid als een horizontalisering. Burgers organiseren zich in toenemende mate zelf, maar zijn ook meer op elkaar aangewezen door een terugtredende overheid. De onderlinge verhoudingen veranderen daardoor. Dit vraagt om een kritische reflectie waarin de verschillende partijen met elkaar in gesprek gaan over wat de consequenties van deze veranderingen zijn en hoe zij zich tot elkaar willen verhouden. Het doel van de iSamenleving 2030 bijeenkomst was om de dialoog op gang te brengen met de verschillende betrokken partijen. Het ministerie heeft Netwerk Democratie gevraagd de organisatie op zich te nemen vanwege het netwerk dat de organisatie heeft in het maatschappelijke veld. Het uitgangspunt was het organiseren van een bijeenkomst van experts op het gebied van informatisering, afkomstig uit het openbaar bestuur, de wetenschap, het bedrijfsleven en het maatschappelijk middenveld. Gezamenlijk zijn toekomstscenario’s geformuleerd voor de iSamenleving 2030. Omdat de iSamenleving impact heeft op de onderlinge verhoudingen tussen de overheid, het bedrijfsleven en maatschappelijke partijen zijn er vijf vragen geformuleerd om richting te geven aan het gesprek: Wat is het effect van de technologische en maatschappelijke trends voor de dienstverlening van onze organisaties? Wat betekenen deze trends voor de informatiehuishouding van onze organisaties? Hoe verschuift de grens tussen publieke en private verantwoordelijkheden en taken? Welke ruimte moet geboden worden en welke juridische kaders zijn wenselijk in 2030? Wat hebben de verschillende partijen nodig om in de toekomst te kunnen functioneren en floreren? Het doel van deze vragen was om ruimte te bieden aan de verschillende partijen om hun visie, behoeften en ideeën ter sprake te brengen. Een enkele bijeenkomst kan niet voldoende recht doen aan zoveel verschillende visies en ideeën, om die reden heeft Netwerk Democratie geadviseerd om in het vervolgtraject het gesprek met deze partijen te blijven aangaan.

Netwerk Democratie | Tolhuisweg 2 | 1031 CL Amsterdam tel: 020. 7630494 | mob 06.50839185 | [email protected] |

www.netdem.nl | twitter @netwerkdem

De opzet van het verslag Tijdens de bijeenkomst hebben Dimitri Tokmetzis, Floortje Daemen, Mijke Slot en Tessel Renzenbrink de verslaglegging verzorgd. 1 Cas Bool zorgde voor de videoregistratie. Ook heeft hij samen met Josien Pieterse vier deelnemers van de bijeenkomst geïnterviewd: Francesca Bria, Jos Huijgen, Geert Munnichs en Bart Schermer. Deze interviews zullen online beschikbaar gemaakt worden. Al deze activiteiten hebben bijgedragen aan het advies zoals het nu voor u ligt. Dit beleidsadvies is als volgt opgezet: allereerst wordt een context geschetst over de problemen die ten grondslag liggen aan de iSamenleving.Vervolgens wordt uiteengezet welke mogelijkheden en beperkingen het werken met toekomstscenario's biedt. Een scenario wordt opgebouwd uit een x-as en een y-as die beiden tegenstellingen representeren. In de bijeenkomst hebben de deelnemers in twee groepen ieder een assenstelsel samengesteld. Deze assenstelsels worden uiteengezet en gevolgd door een verkenning van de kwadranten die hier uit voortkomen. Ieder kwadrant geeft aldus aanleiding voor het formuleren van een toekomstscenario. Tenslotte worden de vier samenhangende scenario's die aan deze assenstelsels zijn verbonden uitgewerkt. Dit verslag wordt afgesloten met een schets wat deze toekomstscenario's betekenen voor de iOverheid, waarbij ingegaan wordt op de belangrijkste kansen en uitdagingen. De daaruit voortkomende aanbevelingen zullen uitgewerkt worden in de vervolgbijeenkomst. Dit advies is dan ook de aanzet tot een verdere verkenning van de vraag hoe de overheid zich voor kan bereiden op de toekomstige uitdagingen die de iSamenleving biedt, en hoe zij haar organisatie kan inrichten tot een iOverheid. Een team van (jonge) onderzoekers werkt in maart/april aan de hand van de toekomstscenario's een paar schetsen van de iOverheid 2030 uit. Deze zullen worden gepresenteerd op de Avond van de iSamenleving op 24 juni a.s. Deze schetsen vormen de basis voor de toekomstige beleidsagenda voor de overheid op het gebied van informatie.

1 Enkele gedeeltes in de tekst komen uit deze verslagen. Om het een lopend verhaal te houden heb ik deze teksten niet geciteerd. Dit document is feitelijk een co-creatie.



Inhoudsopgave 1.

De iSamenleving

2.

Werken met toekomstscenario's

3.

De opzet van de scenario's

4.

5.

3.1

Assenstelsel groep I

3.1I

Assenstelsel groep II

De scenario's 4.1

Scenario's groep I

4.2

Het meest waarschijnlijke scenario

4.3

Aanbevelingen voor de overheid vanuit de vier scenario's

4.4

Scenario's groep II

4.5


4.6


4.7

Scenario Francesca Bria

Conclusie en reflectie

Bijlage I

De Tegenstellingen

Bijlage II

Deelnemerslijst



1.

De iSamenleving

Onze samenleving is een iSamenleving, een samenleving waarin informatie- en communicatietechnologie (ICT) alom vertegenwoordigd zijn. Dit beïnvloedt niet alleen onze persoonlijke levenssfeer, maar ook de verhoudingen tussen maatschappelijke partijen, de overheid en het bedrijfsleven. De opkomst van sociale media hebben een fundamentele verandering veroorzaakt in de manier waarop burgers zich tot elkaar en de overheid verhouden, en ook de grote hoeveelheid datastromen en informatienetwerken die zijn ontstaan hebben een enorme impact op de samenleving. Er heeft een fundamentele verandering plaats gevonden waarin nieuwe technologie in toenemende mate bepaalt hoe mensen elkaar vinden, ideeën uitwisselen en samenwerken. Tegelijkertijd brokkelt de verzorgingsstaat ten gevolge van de economische crisis verder af. De verzorgingsstaat faciliteerde een groot aantal dingen voor haar burgers, van kinderopvang en scholing tot werkloosheidsuitkeringen en ouderenzorg. De overheid richtte zich hierbij zowel op het empoweren van haar burgers als het creëren van een sociaal vangnet voor mensen met een hulpvraag. Nu die 'verzorging' deels wegvalt zijn burgers onderling niet alleen meer op elkaar aangewezen, maar verandert ook de relatie tussen burgers, bedrijfsleven en de overheid. Er wordt afgestevend op een zogeheten 'doe-democratie', waarin de traditionele rol van de overheid verandert. Het rapport iOverheid van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) van maart 2011 verkent naar aanleiding van de geschetste ontwikkelingen, de huidige stand van zaken op het gebied van informatisering. Het rapport schetst een overheid waarvoor dienstverlening en efficiëntie centraal staan, en die vanuit een traditionele visie op haar overheidsrol steeds meer gebruik maakt van databanken en - stromen. De overheid dreigt daarbij uit het oog te verliezen dat door de toenemende informatiesering de rol van de overheid fundamenteel is veranderd. Wil de overheid aansluiting blijven houden met de burger en de samenleving als geheel dan moet zij zich ook realiseren dat ze getransformeerd is van een traditionele overheid naar een iOverheid, met alle consequenties van dien, aldus de WRR. Tijdens de iSamenleving 2030-bijeenkomst is een stap in de toekomst gezet om te kijken wat de consequenties zijn van de fundamentele ontwikkelingen op het gebied van informatisering, en horizontalisering. Door hypothetische werkelijkheden uit te vergroten worden valkuilen en obstakels zichtbaar voor verschillende beleidslijnen.



2.

Werken met toekomstscenario's

De iSamenleving 2030-bijeenkomst werd ingeleid door Francesca Bria. 2 Naar aanleiding van de vraag een toekomstscenario voor 2030 te beschrijven, reageerde zij in eerste instantie aarzelend, alvorens een toekomstschets te formuleren. Deze aarzeling kwam voort uit de gedachte dat het werken met een toekomstscenario tot tunnelvisie kan leiden. Bria stelt dat bij het formuleren van een toekomstscenario met twee belangrijke dingen rekening gehouden moet worden: 1) Lineair vooruitkijken levert niet de beste voorspelling op. Daarvoor is de werkelijkheid te grillig. Durf terug te kijken, maar let ook op kleine, concrete en succesvolle projecten die nu lopen. Die kunnen uitgroeien tot meer. 2) Technologie is belangrijk, maar nog belangrijker is hoe technologie gebruikt wordt. Het design bepaalt deels hoe mensen ermee omgaan, maar in de praktijk vinden gebruikers nieuwe toepassingen die de ontwerpers niet hadden voorzien. Hiermee komt een belangrijke valkuil aan het licht: als men uitgaat van één scenario, dan kan men zich blindstaren en loopt men het risico een strategisch plan te volgen dat te weinig rekening houdt met andere mogelijke toekomsten; het genoemde risico van tunnelvisie. De kern van het scenariodenken is het verbreden van het blikveld en het uitwerken van een strategisch plan voor de toekomst dat rekening houdt met meerdere ontwikkelingen.Voorspellen hoe de toekomst eruit ziet is dus niet mogelijk, maar het nadenken over toekomstscenario's in zowel positieve als negatieve zin leidt tot een zinnige reflectie op huidige maatschappelijke ontwikkelingen en trends, en geeft kaders voor de voorbereiding op wat mogelijk komen gaat. Het WRR-rapport iOverheid biedt een diepgaande analyse van de huidige stand van zaken omtrent de belangrijkste ontwikkelingen op het gebied van informatisering binnen de overheid. De aanbevelingen in dit rapport zijn zorgvuldig afgewogen. De iSamenleving 2030-bijeenkomst borduurt voort op dit rapport, maar hanteert een andere werkwijze. De scenario's die tijdens de bijeenkomst zijn uitgewerkt geven ieder een belangrijke maatschappelijke ontwikkeling weer. Deze scenario's zijn per assenstelsel samenhangend, dat wil zeggen dat deze scenario's niet los van elkaar gezien kunnen worden. In het scenario-denken worden de ontwikkelingen per kwadrant uitgewerkt, wat betekent dat de implicaties van een bepaalde maatschappelijke ontwikkeling of een rol die een bepaalde actor hierin vervuld wordt uitvergroot. Er wordt niet gesteld dat een dergelijk scenario in de toekomst werkelijkheid zal worden. De werkelijkheid is te complex en te versnipperd om op basis van één toekomstscenario een voorspelling te kunnen doen.Verschillende trends en ontwikkelingen kunnen tegelijkertijd naast elkaar ontstaan in het veld. Dit benadrukt het belang om je als overheid voor te bereiden op meerdere mogelijke ontwikkelingen. De uitkomst van het scenario-denken resulteert dus niet een dichtgetimmerd plan. Het scenario-denken wijst op de mogelijkheden en maakt de dynamiek met de omgeving inzichtelijk. Het biedt als het ware een kompas dat meegenomen kan worden en waar je op gezette tijden naar kijkt vanuit de vraag: waar staan we, wat zou ons te wachten kunnen staan en hoe willen we nu verder? 2 Francesca Bria is momenteel PhD-onderzoeker aan de Imperial College Business School in London. Daarnaast is Bria werkzaam bij Nesta en werkt ze als consultant 'Media and the Information Society' voor de Lazio regio en de provincie van Rome. Ook werkt Bria als consultant voor de Europese Commissie op het gebied van innovatief beleid en Smart Cities. Ze houdt zich o.a. bezig met digitale economie, 'future cities' en 'collaborative design'. Ook is Bria werkzaam voor de Europese denktank 'The Internet of Things'.



Tenslotte wijst Hugo Greeven 3 nog op een belangrijk aspect van het scenario-denken. Als inzet voor deze methode is er een belangrijk kader dat de randvoorwaarden van het handelen bepaalt, te weten: de missie en de visie van een organisatie. De missie is het fundament van de organisatie waaruit het bestaansrecht wordt ontleend. De visie is datgene wat de organisatie wil bereiken. Tijdens de iSamenleving 2030 bijeenkomst is niet gewerkt vanuit de ratio van de overheid of één organisatie, maar zijn verschillende partijen betrokken bij het uitdenken van scenario's. In dit advies wordt ingegaan op de verschillende scenario's die tijdens de iSamenleving 2030 bijeenkomst zijn ontwikkeld. Hierbij wordt ingegaan op de maatschappelijke ontwikkelingen die de basis vormen voor de verschillende scenario, de rollen van de verschillende actoren en welke tegenstellingen centraal staan. Het is een bewuste keuze geweest om het denken over de scenario's zo vrij en open mogelijk vorm te geven. Het ministerie organiseert een vervolgbijeenkomst in het kader van het iSamenleving 2030 project. In deze bijeenkomst zal een team van jonge onderzoekers op basis van de ontwikkelde scenario's uitwerken hoe de specifieke inrichting en organisatie van de iOverheid eruit moet komen te zien om zich voor te bereiden op de toekomst. Om hier invulling aan te geven is het van belang dat zij hierbij een heldere omschrijving van de missie en visie van de overheid krijgen, die zij kunnen gebruiken om de beleidsopties vanuit specifieke randvoorwaarden uit te werken.

3 Greeven, H. (Greeven & van der Ven advies), Werken met toekomstscenario’s. Handreiking voor een duurzaam wonenwelzijn-zorgbeleid, Movisie, maart 2012.



3.

De opzet van de scenario's

Volgens Francesca Bria zijn de belangrijkste trends/ontwikkelingen tot 2030: 1) Ecologische veranderingen en nieuwe verhouding met natuurlijke hulpbronnen. 2) Demografische veranderingen. In Europa gaat de 'vergrijzing' een steeds groter probleem vormen. 3) ‘The end of work as we know it’: de aard van werk verandert.Veel traditionele banen verdwijnen, en de cruciale vraag is wat voor nieuwe soort banen we kunnen creëren. Hoe kun je ervoor zorgen dat mens en machine optimaal samenwerken in plaats van elkaar tegenwerken? 4) Exponentiële wetenschappelijke innovatie/vooruitgang zal in een zeer snel tempo nieuwe oplossingen en uitdagingen aandragen. Trends en ontwikkelingen worden grotendeels door de omgeving bepaald. Actoren, zoals de overheid, hebben hier slechts in beperkte mate invloed op. Wel kan de overheid zich voorbereiden op de gevolgen van deze ontwikkelingen, of er juist op inspringen en specifieke ontwikkelingen stimuleren. Belangrijker nog is dat de overheid reflecteert op haar eigen rol hierin en indien nodig de eigen missie en visie herziet. De deelnemers van de iSamenleving 2030 bijeenkomst zijn opgedeeld in vier werkgroepen. Per werkgroep hebben zij een lijst van tegenstellingen geformuleerd en deze in rangorde van belang gezet.Vervolgens zijn de groepen per twee samengevoegd, zodat twee groepen overbleven. 4 Deze twee groepen hebben ieder een assenstelsel samengesteld. In bijlage I is de volledige lijst opgenomen van tegenstellingen en afwegingen. Francesca Bria schetste zelf ook een toekomstscenario. Dit scenario is gebaseerd op de tegenstelling hiërarchie (top down besturen) versus zelforganisatie van burgers (bottom up processen) enerzijds, en collectieve intelligentie versus een monopolie op informatie anderzijds. Bria's scenario bouwt voort op ontwikkelingen in het hier en nu. Zo signaleert zij dat het voor overheden momenteel lastig is om met fenomenen als de Arabische Lente, internet-activisme en WikiLeaks - als zijnde uitingen van collectieve intelligentie - om te gaan. Overheden moeten hier in toekomstige beleidsontwikkeling rekening mee houden. Deze problemen zijn niet top down op te lossen of in te dammen, wel kan de overheid de collectieve intelligentie mobiliseren. Hoe dit in een scenario verder tot uiting komt, wordt in hoofdstuk 4 uitgewerkt.

4 Waarbij groep 1 samengesteld is uit werkgroep 1+2, en groep II samengesteld uit werkgroep 3+4



3.1. Assenstelsel groep I Het assenstelsel van groep I is samengesteld uit de volgende twee variabelen: 1. Niet-institutioneel versus institutioneel: waarbij niet-institutioneel refereert aan burgers en institutioneel aan overheid en het bedrijfsleven. Deze variabele gaat over de beschikbaarheid van informatie.Van wie is de informatie, van de burger zelf, of van de 'instituties' die het vergaren en bewerken. In essentie draait het om de vraag wie de regie in handen heeft in de toekomstige samenleving. Is technologie een middel dat burgers zal empoweren of raken zij verstrikt in een web waarin technologieën surveillance en (overheids-)controle de overhand nemen. 2. Coöperatief versus individualistisch: deze variabele gaat in op de manier waarop mensen in de toekomstige samenleving zich organiseren. Coöperatief betekent dat er veel in groepen wordt samengewerkt in de samenleving. Daar tegenover staat individualistisch, waarbij het ieder voor zich is. Coöperatief versus individualistisch zijn waarden die in belangrijke mate invulling geven aan zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid 5. De groep refereert ook naar Bria's lezing waarin zij stelt dat in een coöperatieve samenleving collectieve intelligentie benut wordt, ook wel de 'wisdom of the crowd' genoemd. In een individualistische samenleving geldt daarentegen het recht van de sterkste, want in deze samenleving is er geen groter goed dan het individu. De selectie van de bovenstaande variabelen levert vier kwadranten over twee assen op: 1) Niet-institutioneel coöperatief: de Crowdsourcing Society 2) Coöperatief institutioneel: Raboland 3) Individualistisch niet-institutioneel: Do It Yourself 4) Institutioneel individualistisch: Ikeapolis Schematische weergave: Coöperatief

Crowsourcing

Raboland

Society Institutioneel Overheden/bedrijfsleven

Niet-institutioneel Burgers/consumenten

Do it Yourself

Ikeapolis

Individualistisch 5 Zie (ook): Greeven, H. (Greeven & van der Ven advies), Werken met toekomstscenario’s. Handreiking voor een duurzaam wonen-welzijn-zorgbeleid, Movisie, maart 2012.



3.2. Assenstelsel groep II Het assenstelsel van groep II is samengesteld uit de volgende twee variabelen: 1. Oost versus West6: oftewel, de groep versus het individu. Dit onderscheid is geënt op culturele verschillen tussen Oosterse en Westerse interpretaties van privacy. Gaan we naar een toekomst waarin de omgeving omgeven is met sensoren en er geen privacy meer in de publieke ruimte is, of gaan we naar een toekomst waarin we wel anoniem in publieke ruimte kunnen verkeren. De Westerse cultuur legt meer nadruk op het belang van het individu, tegenover Oosters georiënteerd modellen, met een andere privacy cultuur. Niet alleen de inzet van technologie zal verschillend zijn, ook datgene wat er daadwerkelijk ontwikkeld wordt is afhankelijk van cultuur: waarde-neutrale technologie bestaat niet. Als China en India het leiderschap hebben in de ontwikkeling van technologieën dan zullen er andere soorten producten ontwikkeld worden dan wanneer landen uit het westen leider zijn. 2. Hulp nodig versus geen hulp nodig in nieuwe digitale samenleving: dit onderscheid wordt ook wel verwoord als digitale bovenklasse versus digitale onderklasse. Enerzijds wordt een bovenlaag gevormd door een elite die bestuurt, anderzijds is er een digitale onderklasse die minder middelen en kennis heeft en dus bestuurd wordt. De achterliggende vraag hierbij is: wil de burger überhaupt hulp hebben? In 2030 is een grote groep die zichzelf prima redt en die de regie over hun eigen leven hebben buiten de overheid om. Er is ook een groep burgers die moeilijk haar weg vindt in de digitale samenleving, voor deze groep zijn voorzieningen nodig. De selectie van de bovenstaande variabelen levert vier kwadranten over twee assen op: 1) Westen geen hulp nodig: Digital by Nature 2) Oosten geen hulp nodig: Hackers and Hyves 3) Westen hulp nodig: i-verzorgingsstaat 4) Oosten hulp nodig: Samen voor ons eigen Schematische weergave: Geen hulp nodig

Westen Individueel

Digital by

Hackers and

Nature

Hyves

i-verzorgings-

Samen voor

staat

ons eigen

Oosten Groep

Hulp nodig 6 Een van de deelnemers merkt overigens op dat het onderscheid Oost/West in 2030 een verouderd begrip zal zijn. Door technologische ontwikkeling ontstaat er (opnieuw) een ander begrip van afstand en nabijheid.



4.

De Scenario's

Op basis van de assenstelsel hebben beide werkgroepen vier kwadranten uitgewerkt. Ieder kwadrant is een scenario. Doordat beide groepen individu versus collectief / groep als variabele hebben gekozen zit er een zekere overlap in de scenario's. De overeenkomsten zullen aan het einde van dit deel verder uitgewerkt worden. 4.1 Scenario's groep I Het eerste assenstelsel van groep I is gebaseerd op de variabelen niet-institutioneel versus institutioneel en coöperatief versus individualistisch. Dit assenstelsel resulteert in de volgende vier scenario's: de Crowdsourcing Society, Raboland, Do it Yourself en Ikeapolis. Scenario 1: de Crowdsourcing Society Het Crowdsourcing Society scenario kenmerkt zich doordat het een samenleving voorstelt die coöperatief en niet-institutioneel is. Er zijn geen instituties die in deze samenleving de wetten en regels bepalen, maar mensen organiseren zich samen. De regie alsmede de verantwoordelijkheid ligt in dit scenario bij de burgers. Er zijn steeds wisselende coalities van groepen mensen en organisaties die dingen met elkaar organiseren. De 'crowd' kan de samenleving steeds in een andere richting sturen. De Crowdsourcing Society is daarom een energieke en creatieve samenleving.Vanuit bottom up initiatieven ontstaan veel mooie, nieuwe dingen. In dit scenario zijn mensen zowel consument als producent. Door de grote waaier aan kleine initiatieven die binnen kleine gemeenschappen ontstaan is het onderlinge vertrouwen hoog. Mensen kennen elkaar. Sommige gemeenschappen zijn geografisch van elkaar verwijderd, maar staan via netwerken met elkaar in verbinding. Oude dorpsstructuren krijgen als het ware een nieuwe vorm op het internet. Er bestaan kleinschalige netwerken van bijvoorbeeld 100 mensen, maar ook grootschalige van bijvoorbeeld 1 miljoen mensen of meer. De rol van de overheid in de Crowdsourcing Society is klein en faciliterend. Taken en functies worden uitbesteed. Dit levert een herziene vorm van democratie op; een samenleving als deze heeft geen parlement. De overheid vertrouwt erop dat burgers hun eigen leven vorm geven. In die zin is de Crowdsourcing Society dus een optimistisch scenario waarbij het idee van de maakbaarheid van de samenleving voorop staat. "Wij de overheid" lijkt een goede slogan. De overheid stelt slechts een aantal algemene kaders door een minimale belastingdienst, en behoudt de monopolie op geweld door het instellen van politie en het leger.Verder zorgt de overheid voor de basale infrastructuur, standaarden en netwerken. De overheid in Crowdsourcing Society is feitelijk een nachtwakerstaat in het digitale tijdperk. De uitdaging voor de overheid is om transparant te zijn en open data te leveren. Het maakbaarheidsideaal kan echter doorslaan in een negatief scenario. Het dystopische alternatief voor 'wij de overheid' is een scenario van Balkanisering, waarbij minderheden onder de voet worden gelopen. Door een beperkte overheid vind er een krachtmeting plaats in de samenleving. Burgers die goed zijn in netwerken verwerven makkelijk betere posities. Mensen die niet mee kunnen komen en niet over een groot netwerk beschikken hebben het zwaar. De kans dat er een oligarchische samenleving ontstaat is zeer aanwezig.



Een tweede risico is dat het sociaal kapitaal van de samenleving afhangt van de initiatieven die mensen nemen. Niet iedereen zal even actief zijn binnen deze Crowdsourcing Society; er kan een onverschillige en niet-participerende massa ontstaan. Dit is niet per definitie problematisch want burgers zijn vrij om zich te organiseren rondom onderwerpen waarvoor zij zich interesseren. · Burger = prosumer · High trust · Delen informatie - transparantie · Kleine, faciliterende overheid · Dynamisch/onrustig · Kernuitdagingen overheid: transparantie en open data Scenario 2: Raboland Raboland is een coöperatief georganiseerde samenleving, waarin de overheid een sturende rol heeft. In tegenstelling tot Crowdsourcing Society zorgt de overheid voor uitgebreide regelgeving en goede voorzieningen.Veiligheid, kwaliteit en andere kernwaarden worden door de overheid geformuleerd en overgedragen aan georganiseerde groepen. In Raboland wordt het handhaven van veiligheid op elk schaalniveau vervolgens zelf georganiseerd, coöperatief. Samen gereguleerd = Raboland. In Raboland organiseren burgers bijvoorbeeld hun eigen wijkagenten die de regelgeving vanuit overheidswege handhaven. De overheid heeft een controlerende, overziende functie. Zelforganisatie gaat niet boven alles. Bepaalde zaken moeten wel op nationaal niveau georganiseerd worden, zoals bijvoorbeeld een recherche die zich bezighoudt met internationale criminaliteit. Een dergelijke samenleving vereist een aantal voorwaarden: informatie, kennis en financiën moeten vrij beschikbaar zijn zodat men op lokaal niveau zichzelf kan redden. Benchmarking is erg belangrijk – hoe presteert een lokaliteit en hoe kan de kwaliteit beter worden? Als er op lokaal niveau iets niet gefaciliteerd kan worden dan kan dit eventueel gezamenlijk ingekocht worden. De essentie van coöperatieve aanpak in Raboland is gebaseerd op de lokale behoefte en is gestoeld op een diversiteit aan stakeholders. Het handhaven van kwaliteit is belangrijk. Dit mag niet ten koste gaan van decentralisatie. Standaardiseren en flexibel herinrichtingen zijn daarom het devies. Een permanente dialoog met alle betrokken partijen is van groot belang. De overheid fungeert als een platform in Raboland. Zij beheert haar data ook anders, informatie moet namelijk vrij beschikbaar zijn - zowel inhoudelijke informatie als de geldstromen. De informatiehuishouding wordt op overheidsniveau (centraal) georganiseerd en gestandaardiseerd, coöperatieve eenheden dragen bij aan de informatieopbouw. Zo kunnen burgers bijvoorbeeld zelf aanklachten uittypen, en komt de politie slechts opdagen als het nodig is. In de meest ideale uitwerking van dit scenario worden informatiestromen op internationaal niveau gestandaardiseerd en kan men 'best practices' van waar ook ter wereld kopiëren. De backlash van Raboland is dat het moet vertrouwen op het zelforganiserend vermogen van burgers. Als een trust wegvalt dan klapt het systeem ineen. In die zin is het een onrustig scenario. Een tweede probleem is dat een hoogwaardig georganiseerde informatievoorziening vraagt om centralisatie. Hierdoor ontstaat een spanningsveld met de lokale initiatieven. De overheid moet laag bij de grond blijven en op de behoeften uit de samenleving blijven aansluiten. De grote uitdaging voor de overheid is om op het juiste schaalniveau te faciliteren. Er is behoefte aan een



taxonomie: welke taak moet op welk schaalniveau uitgevoerd? · · · · · · ·

Veiligheid zelf georganiseerd rond lokale behoeften Samen gereguleerd Voorwaarde: informatie, kennis en financiën beschikbaar en transparant Benchmarking voor inkopen Essentie coöperatieve aanpak Dialoog tussen stakeholders Kernuitdagingen: schaalniveau realiseren, taxonomie taken, kwaliteit compenseren, permanente dialoog

Scenario 3: Do it yourself Dit scenario is een ware dystopie. 7 Het Do it Yourself-scenario wordt ook wel 'the maker society' genoemd. Deze samenleving kenmerkt zich door een grote mate van individualisme en het ontbreken van sterke instituties. Doordat instituties slechts een marginale rol spelen is er nauwelijks of zelfs geen belastinginning. Hierdoor heeft een overheid geen geld voor collectieve voorzieningen. Men is daarom zelf verantwoordelijk voor veiligheid, inkomen, zorg en andere basisvoorzieningen. De publieke ruimte is zo goed als geprivatiseerd. Er zal in grote mate sprake zijn van een ruilcultuur. Wetten gelden minder dan contracten en de naleving daarvan wordt met geweld afgedwongen. Oog om oog, tand om tand. Een innovatieve digitale sector kan niet goed gedijen in zo’n scenario. Het online domein is verbrokkeld en onbetrouwbaar. Cybercrime is schering en inslag en de enige manier om data veilig te bewaren is op een los te koppelen server in het eigen huis. In dit scenario is er weinig privacy want iedereen kan iedereen in de gaten houden, enige vorm van regulering ontbreekt. De grens tussen publiek en privaat is verdwenen. De ruimte waarin de overheid nog kan opereren is klein. Mensen kunnen hun eigen domein afbakenen al naar gelang de middelen en mogelijkheden die zij hiervoor hebben. Daar heerst men. Daarbuiten helemaal niet. Op de vraag wat de verschillende partijen en burgers nodig hebben kan slecht worden geantwoord dat die hulp er niet zal zijn. Dit scenario tendeert naar een post-apocalyptisch scenario. De kernuitdaging voor de overheid is daarom om te zorgen dat dit scenario geen werkelijkheid wordt. Dit scenario is zo dynamisch en destructief dat de mens geneigd zal zijn om toch samen te werken. Een dergelijke samenwerking zal daarom snel tenderen naar een coöperatieve, nietinstitutionele samenleving. · · · · · · ·

Apocalyps now Alle instituties zijn uit den boze, mensen moeten het zelf doen Zelfvoorzienend, maar ook gevaarlijk Wapenwedloop beveiligers en hackers Informatiehuishouding beperkt tot wat je op je eigen computer doet Als het kan, ga je van het net af. Dat is veiliger Wetten vervangen contracten, iedereen is freelancer en er ontstaat weer een ruileconomie

7 De positieve variant van dit scenario is niet uitgewerkt door de werkgroep



· · · ·

Privacy is slecht gewaarborgd, alom aanwezige controle (sousveillance) Privébezit is het belangrijkste Vanaf dit scenario (na een Apocalypse) is er weer een beweging naar meer coöperatie en overheidsinmenging Kernuitdagingen: overheid zou dit scenario moeten voorkomen. Als het gebeurt, bepaalde basis infrastructuur en moraal stimuleren

Scenario 4: Ikeapolis In de Ikeapolis heeft de overheid de regie in de informatievoorziening. Er is een hoge mate van institutionalisering en de overheid heeft informatie over de burger tot in detail. Op basis van de informatie levert de overheid een pakket op maat voor iedere burger. Dit stelt burgers erg tevreden want de overheid sluit nauwgezet aan op de behoefte van de burger. De overheid biedt in feite een a la carte menu waar burgers uit kunnen kiezen. Ikeapolis is een goed georganiseerde en rationeel georganiseerde verzorgingsstaat. Het gros van de mensen vindt dit prettig. Ikeapolis is een waarborgstaat. De overheid is ontworpen naar rationeel logische principes: u krijgt waar u recht op heeft. Dit kan doorslaan in 'minority report' want de overheid is alwetend en geeft de opties. Het is een 'nanny state' in overdrive. De Ikeapolis is een door de staat gecreëerde illusie van vrije keus. Hij arresteert je alvast omdat je straks crimineel wordt. U krijgt omdat u dood gaat alvast wat pensioen vooruit. Het begrip privacy is betrekkelijk, de overheid geeft de kaders waarbinnen burgers 'vrij' kunnen bewegen. De overheid kan zich geen schaarste permitteren. Burgers kunnen kiezen of ze bij de overheid gaan 'shoppen' of dat ze naar de markt gaan: of ik regel de gezondheidszorg via de overheid of ik ga zelf inkopen op de markt (maar dan mag je ook geen gebruik maken van voorzieningen van de overheid). Informatiestromen worden hierdoor dynamisch doordat informatie ingezet kan worden als ruilmiddel. Als ik informatie geef dan krijg ik dienstverlening. Als je over voldoende financiële middelen beschikt dan kies je voor de opt-out, en dit zal in grote mate gebeuren want burgers willen meer te kiezen hebben dan de door de staat voorgeschotelde opties. De backlash van dit scenario is dan ook dat er een tweedeling ontstaat van mensen die noodgedwongen op de overheid zijn aangewezen en van mensen die zichzelf privaat organiseren. Er ontstaat een grote spanning tussen het individualisme en collectivisme. De kernuitdaging voor de overheid is om de menukaart zo op te stellen dat er een compleet aanbod is waaruit burgers kunnen kiezen. Dit vereist het vermogen van de overheid om de burgervraag te snappen. · · · · · · ·

Overheid à la carte Bepaald menu dat aan de ene kant beperkt is, maar aan de andere kant een zo groot mogelijke groep burgers tevreden stelt Opt out model Spanning tussen individualisme en de overheid Estlands model; burger is eigenaar van informatie Dubai scenario; geen schaarste Kernuitdagingen: de vraag vanuit de burger snappen en daar op inspelen. De overheid moet



een menukaart kunnen opstellen waar zoveel mogelijk burgers zich in kunnen vinden. 4.2


De groep kwam tot de conclusie dat de vier scenario's niet los van elkaar te zien zijn. Samenlevingen zijn altijd in beweging en ontwikkelen door. Groep I verwoordde het als volgt: de Do it Yourself wereld is een post-apocalyptische samenleving. Het nieuwe begin. Een samenleving die chaotisch is en waarin veel onzekerheid is. Mensen voelen zich in een dergelijke samenleving bedreigd en onveilig. Dit leidt tot een een drang om met elkaar dingen te gaan organiseren. Het behoedt mensen voor onzekerheden maar biedt vooral een zekere mate van bescherming. Een beweging naar zelforganisatie verandert de samenleving in een Crowdsourcing Society. Doordat mensen zich gaan organiseren worden langzamerhand allerlei instituties in het leven geroepen en komt men van Crowdsourcing Society in Raboland terecht. Raboland is ook een onzeker scenario omdat veel afhangt van de inzet van burgers. Langzaam maar zeker neemt de overheid meer over en krijgt de burger steeds minder keuzes. De burgers kan kiezen uit een beperkt aantal opties die het beste zijn gegeven de informatie over deze persoon; de Ikeapolis. Een paradijselijke samenleving maar uiteindelijk zeer instabiel want de overheid moet concurreren met de markt. Dan klapt de boel in elkaar en komen we weer terecht in een Do it Yourself samenleving. 4.3

Aanbevelingen voor de overheid vanuit de vier scenario's8

De conclusie dat een samenleving geen statisch gegeven is, maar continu in beweging blijft, sluit ook aan bij de stelling van Francesca Bria dat een lineair toekomstscenario niet de beste voorspelling oplevert. Een cyclisch scenario is niet per definitie de oplossing, maar het geeft wel inzicht in oorzaak en gevolg relaties en duidt daarmee bepaalde tendensen in een samenleving. Een goed voorbeeld hiervan is de hoge mate van institutionalisering, iets wat in de huidige samenleving aan de orde is. De huidige ontwikkelingen tonen enige overeenkomst met de Ikeapolis die langzaam veranderd in Raboland - de 'doe democratie'. Doordat een groot deel van de uitvoering van beleid bij mensen komt te liggen in Raboland is het evengoed denkbaar dat de onrust in de samenleving leidt tot mobilisatie. Burgers die niet alleen beleid van de overheid uit willen voeren maar zelf bedenker willen zijn. De samenleving kan zich in dat geval door ontwikkelen tot een Crowdsourcing Society, een samenleving waarin de overheid slechts een beperkte rol speelt. In alle vier de scenario's komt naar voren dat er in een samenleving altijd de neiging bestaat om zich te organiseren, in meer of mindere mate. De overheid moet zich er bewust van zijn hoe zij zich tot deze organistiedrang verhoudt. In de Ikeapolis is er bijvoorbeeld sprake van een grote groep burgers die geniet van de vruchten die de verzorgingsstaat werpt, maar de overheid moet zich ook verhouden tot groepen mensen die zich privaat organiseren. In het Do it Yourself scenario is er geen overheid meer, maar heerst absolute chaos. Dit scenario is vooral een waarschuwingsscenario: overheid, laat het niet zover komen! De cruciale taak van de overheid is om de maatschappelijke cohesie in stand te houden zodat dit scenario geen werkelijkheid wordt. 8 Deze aanbeveling zijn voortgekomen uit de werkgroep en op basis van de opmerkingen die deelnemers met postits op de scenario's hebben geplakt. Dit geldt ook voor de aanbevelingen die in paragraaf 4.6 zijn geformuleerd.



De Crowdsourcing Society komt voor een heel ander type vragen te staan, zoals: hoeveel mensen heb je nodig voor een crowdsourcing-oplossing om te weten dat het goed genoeg is voor heel NL? Een vergelijkbare vraag die in Raboland ook speelt. In Raboland vraagt de overheid zich namelijk steeds af op welk schaalniveau oplossingen moeten worden gezocht, en met welke groep burgers het gesprek moet worden aangegaan. De overheid moet zich niet alleen tot haar burgers verhouden, in drie van de vier scenario's komt ook naar voren dat marktpartijen concurreren met de overheid. De terugkerende vraag in alle scenario's is: met welke partijen wil de overheid interactie? en welke rol neemt de overheid aan in relatie tot de verschillende partijen? Het is dan ook noodzakelijk dat de overheid zich over deze vragen beraad.Vandaag de dag is een beleidslijn richting de 'doe democratie' ingezet, maar wat de consequenties hiervan op de lange termijn kunnen zijn is niet te voorspellen. De vier scenario's bieden wel een perspectief op de richting waarin de samenleving zich zouden kunnen ontwikkelen. Momenteel speelt de discussie omtrent transparantie van de overheid. De WRR en de Raad voor Openbaar bestuur stellen in hun rapporten 9 dat dit belangrijk is om het vertrouwen van burgers in de overheid te vergroten. In Raboland en Crowdsourcing Society is er een hoge mate van transparantie van gegevens. In deze scenario's vormt open data en transparantie de basis voor een goed georganiseerde samenleving. Wie informatie heeft, heeft regie is de gedachte. De positieve versies van beide samenlevingen gaan samen met een grote mate van vertrouwen in de overheid en in elkaar. In de Ikeapolis krijgen burgers slechts beperkt inzicht in informatie. De overheid wordt in dit scenario vooral als dienstverlener gezien, en daarom hoeft dit niet problematisch te zijn zolang burgers maar tevreden zijn. Zodra burgers ontevreden zijn ontstaat er niet per definitie een vertrouwensbreuk maar kiezen burgers voor een opt-out door met marktpartijen in zee te gaan. De overheid verliest in dat geval aan betekenis. Enerzijds heeft de overheid de regie, maar ze moet wel concurreren met marktpartijen. De Do it Yourself samenleving tenslotte, is te diffuus en chaotisch om te weten waar informatie zich bevindt. Individuen trachten krampachtig hun informatie te beschermen door servers in huis te plaatsen maar doordat cybercrime niet ingedamd wordt, is het moeilijk om jezelf veilig te stellen.Vertrouwen in de overheid is al helemaal niet relevant want er is geen overheid of instantie die deze rol op zich neemt. De cruciale vraag hier is in welke richting de overheid zich zou willen ontwikkelen? Raboland vertoont overeenkomsten met de 'doe democratie', maar dan moet er hard gewerkt worden aan het vergoten van de transparantie van de overheid. Of streeft de overheid er naar om in 2030 slechts een beperkte rol te spelen zoals in de Crowdsourcings Society? Die stap vraagt een nog grotere transformatie van de overheid (en de samenleving). Interessant gegeven is dat in drie van de vier scenario's 10 het eigenaarschap van persoonlijke data bij burgers ligt. In de Do it Yourself samenleving is dit omdat er geen overheid is die de informatie vergaard. In Crowdsourcing Society kiest de burger er zelf voor om bepaalde informatie in zelfgekozen samenwerkingsverbanden te delen. In de Ikeapolis is persoonlijke data verworden tot een soort ruilmiddel, en wordt data 'vrijwillig' overgedragen aan de overheid in ruil voor de 9 WRR rapport Vertrouwen in Burgers, Rob rapport Gij zult openbaar maken. 10 Hoe dit in Raboland werkt is niet uitgewerkt in het scenario.



vervulling van behoeften. Dit laatste scenario refereert hierbij aan de ' Quantified Self', het monitoren en inventariseren van alle gegevens over je dagelijkse activiteiten. Momenteel zijn er mensen die vrijwillig deze data verzamelen, soms georganiseerd in groepen. Het laat zien dat persoonlijke data waardevolle gegevens zijn die, afhankelijk van de eigenaar, een impact kunnen hebben op de organisatie van de samenleving. Het WRR rapport toont aan dat persoonsgegevens nu vrij willekeurig worden verzameld en voor andere doeleinden worden ingezet dan aanvankelijk bedoeld. Burgers hebben geen zicht op wat er met hun persoonlijke informatie gebeurt en in welke databases dit terecht komt. Wanneer je dit radicaal doordenkt kan dit doorslaan in een Ikeapolis, een samenleving waarin de overheid eigenaar is van persoonlijke gegevens. Hierdoor wordt duidelijk dat er moet worden gezocht naar een evenwicht tussen beheer en gebruik van informatie in relatie tot eigenaarschap van persoonlijke gegevens. Tenslotte komt in alle scenario's naar voren dat de rol van de overheid verandert. De dynamiek van de samenleving neemt in alle vier de scenario's toe, en de overheid zal ook moeten veranderen. Een rigide, starre overheid verliest in belang. In alle vier de scenario's moet de overheid in hogere mate participeren in de samenleving. Zoals gezegd zal de overheid in het Do it Yourself scenario moeten interveniëren om de negatieve uitkomsten van dit scenario te voorkomen. Lukt dit niet dan verdwijnt het de overheid in de chaos. In Crowdsourcing Society is de overheid an sich slechts beperkt tot een nachtwakerstaat, maar in een horizontaal georganiseerde samenleving is het ondenkbaar dat de overheid haar beperkt aantal taken top down uitvoert. Ook in deze samenleving kan de overheid in belang verliezen door onvoldoende aan te sluiten op wat er in de samenleving speelt. In Raboland loopt de overheid in feite hetzelfde risico als in Crowdsourcing Society. Opvattingen over kwaliteit van beleidsuitvoering zijn lastig van bovenaf te besturen omdat de overheid hierbij het risico loopt dat burgers zich afkeren. Dit is een lastige spagaat waarin de overheid terecht komt, enerzijds zet zij de grote lijnen uit maar anderzijds is ze afhankelijk van decentraal uitvoerende partijen. De burger krijgt een belangrijke rol in de uitvoering van taken en de overheid zal de monopolie op kwaliteit los moeten laten om dit in goede banen te leiden. Er wordt vanuit groep I gesuggereerd dat de overheid aan trendwatching zal moeten doen om goed in te spelen op datgene wat er in de samenleving speelt. Met name in de Ikeapolis is dit van belang, omdat de overheid concurreert met marktpartijen, maar het gaat in zekere zin voor alle vier de scenario's op. Belangrijker nog is dat de overheid haar rol herdefinieert en reflecteert op de vraag hoe zij het beste kan aansluiten op de behoeften en wensen van de andere partijen maatschappelijke partijen, burgers en het bedrijfsleven.



4.4

Scenario's groep II

Het assenstelsel van groep II is gebaseerd op de variabelen: Westen versus Oosten en hulp nodig versus geen hulp nodig. Dit assenstelsel resulteert in de volgende vier scenario's: Digital by Nature, Hackers and Hyves, de i-verzorgingsstaat en Samen voor ons eigen. Scenario I: Digital by nature In dit scenario is er geen monopolie op informatie in de samenleving. De samenleving is georganiseerd door zelforganisatie op basis van gezag en niet op basis van macht. De overheid schept randvoorwaarden als zijnde een nachtwakerstaat. Haar voornaamste rol is er op toe te zien dat informatie open is en voor iedereen toegankelijk blijft. In dit scenario kan men bijvoorbeeld denken aan de oprichting van een soort van NMA die het voorkomen van informatiemonopolies handhaaft. De overheid is in deze samenleving niet geïnstitutionaliseerd maar door de maatschappij zelf georganiseerd. Men kan dit bijvoorbeeld vormgeven middels een roulerend systeem. Een belangrijk aspect van de Digital by Nature samenleving is dat er in de aanloop naar 2030 veel geïnvesteerd is in goed onderwijs zodat burgers over de nodige digitale vaardigheden beschikken. Dit wordt gecontinueerd door een continuering van top onderwijs - dit is de basis van de samenleving. Belangrijkste uitdagingen voor de overheid zijn het faciliteren van open data uitwisseling en het voorkomen van informatiemonopolies. · · · · ·

Iedereen digitaal vaardig en digitaal bewust Constant top-onderwijs Volledige toegang tot informatie Geen monopolie op informatie Overheid: nachtwakersstaat

Scenario 2: Hackers en Hyves In het scenario 'Hackers en Hyves' heeft de technologische ontwikkeling in het Oosten (China) de overhand gekregen. Doordat vanuit China een type technologie is ontwikkelt vanuit de visie dat de samenleving een eenheid is die bestuurd moet worden, vormen controle en censuur de kern. In deze samenleving overstijgt het belang van de groep het belang van het individu. Zelfredzaamheid is een westers idee, vanuit oosters perspectief zorgt de overheid voor haar burgers. De overheid heeft in dit scenario volledige grip op de toegang tot informatie en een sterk controlerende rol. Dissidenten, oftewel Hackers die zichzelf toegang tot deze informatie verschaffen, verstoren de eenheid van de samenleving. Via profielmanagement beheert de overheid de digi-id van haar burgers. Deze digi-id is weer gekoppeld aan een toegangsprofiel waarmee de burger (beperkte) toegang tot informatie heeft. Tegelijkertijd kan toegangsprofiel gebruikt worden om de eigen behoeften te laten registreren zodat de overheid hierin kan voorzien. Dit relateert aan het eerder genoemde 'Quantified Self'. In deze samenleving is de overheid een soort van marktplaats: de overheid doet waar vraag naar is,



als zijnde een waarborgstaat. Maar wel een waarborgstaat die een ijzeren greep heeft op haar burgers. De overheid stimuleert ook geen zelfredzaamheid maar gedijt bij volgzaamheid. Ondanks de globale mogelijkheden van netwerken is er geen geglobaliseerde samenleving omdat alles door de overheid gecontroleerd en gecensureerd wordt - in het belang van de groep uiteraard. Om controle te houden over de 'groep' is het noodzakelijk om deze groep af te bakenen. In de 'Hackers en Hyves' samenleving ontstaat een ondergrondse cultuur van hackers die zich verzet en zich aan de controle van de overheid wil onttrekken. Dit vormt een tegenmacht tegen de overheid gestoeld op oosterse waarden. Door zichzelf toegang tot informatie te verschaffen doorbreken zij de macht van de overheid. De kernuitdaging voor de overheid is het vrijwaren van de publieke ruimte van hackers teneinde de stabiliteit in de samenleving in stand te houden. Echter, wanneer de overheid het tij wil keren en in opstand wil komen tegen de overheersing van het oosten dan heeft zij hackersgemeenschappen nodig. Hackers zijn immers de sleutel tot instabiliteit in het oosterse systeem. · · · ·

alle software en alle systemen geschoold op basis van macht censuur en controle het systeem wordt overheersend geen transparantie, geen openheid

Om dit scenario te voorkomen: · ·

overheid beschermt tegen overheersende controlerende, surveillerende omgeving zet kennis van hackers in

Scenario 3: Samen voor ons eigen In het scenario 'Samen voor ons eigen' overstijgt het belang de groep het belang van het individu zoals in het Hackers en Hyves scenario. In tegenstelling tot Hackers en Hyves, domineren in dit scenario de positieve oosterse waarden zoals de zorg voor elkaar en zorg voor de gemeenschap. Deze samenleving is cultuur-gedreven maar maakt optimaal gebruik van alle digitale middelen en mogelijkheden. Lokale gemeenschappen zorgen voor elkaar in nabuurschap of door buurthulp. Er wordt uitgegaan van de eigen kracht van burgers en het zelforganiserend vermogen. Het sociale netwerk wordt de belangrijkste moleculaire eenheid. Ondanks de verregaande digitalisering is het in deze samenleving geen probleem om digibeet te zijn.De groep zorgt voor een sociale vangnet. ZZP-ers organiseren zich bijvoorbeeld in groepen en als iemand ziek is, betaalt iedereen wat mee. In dit denken wordt privacy vanzelf steeds minder belangrijk. Ook in dit scenario stijgt het belang van de groep boven dat van het individu uit, maar wel vanuit het principe van 'zorg voor elkaar'. De gemeenschap waakt ervoor dat iedereen krijgt wat hij nodig heeft. Deze vorm van samenleven is niet gebonden aan landsgrenzen of geografische grenzen. Een overheid is niet nodig want mensen organiseren zich in zelfverkozen groepen. Het monopolie op geweld wordt door de groepen zelf bepaald. Kernuitdaging voor de overheid: het behouden van een nachtwakersstaat om de democratie te



beschermen en om rechtspraak niet van groepen alleen af te laten hangen. De overheid kan in dit scenario ook de ondergrens van de samenleving bewaken, namelijk door mensen op te vangen die buiten groepen vallen en ervoor te zorgen dat mensen niet dood gaan van de honger. · · · ·

groep als kracht overheid hoeder van de democratie sociale vangnetten collectief georganiseerd Vertrouwen prevaleert boven privacy

Scenario 4: i-Verzorgingsstaat De i-verzorgingsstaat is een samenleving die demografisch niet meer lijkt op de samenleving zoals hij er 20 jaar ervoor uitzag. Iedereen die digi-vaardig en productief is heeft het land verlaten om elders geld te verdienen. De achterblijvers zijn voor het grootste gedeelte 75+.Veel van hen hebben medische- of huishoudelijke zorg nodig. De overheid neemt deze taak op zich. Omdat arbeidskosten hoog zijn wordt de meeste medische zorg uitgevoerd met technologische middelen. Het dan florerende 'Internet of Things' maakt het mogelijk dat sensoren die de hulpbehoevenden op hun lichaam dragen en die in hun omgeving zijn geplaatst op afstand kunnen worden gemonitord. Ook diagnoses worden voornamelijk door apparaten gesteld. De artificieel intelligente computer Watson van IBM is inmiddels in staat om betere zorg te verlenen dan een menselijke dokter. De succesvolle ontwikkeling van robotica maakt het mogelijk dat mensenhanden worden vervangen door techniek. De robots zijn de handen en voeten van het monitorsysteem die de noodzakelijke ingrepen uitvoeren. Het monitoren van de hulpbehoevenden is echter zeer invasief. Het meten van de hartslag bijvoorbeeld onthult of iemand seks heeft. Maar de behoefte aan zorg overstijgt de behoefte aan privacy. Alle medische gegevens van mensen zullen bij veel partijen bekend zijn om efficiëntie te bevorderen. Ook zullen verzekeraars het als voorwaarde stellen dat mensen zich overgeven aan bepaalde systemen. Wie niet mee doet raakt zijn verzekering kwijt. De sociale kant van zorg wordt eveneens overgenomen door robots. Hulpbehoevenden krijgen 'knuffelrobots' om hun behoefte aan contact te bevredigen. De kleine hoeveelheid menselijke medische verplegers komt niet persoonlijk bij ouderen langs maar consulteert middels hologramtechniek. Deze hulpbehoevenden zullen voor een groot gedeelte digi-beet zijn maar dat is geen probleem. De systemen zijn simpel in de omgang met makkelijke pictografische interfaces. Dit betekent wel dat mensen nauwelijks begrijpen wat er allemaal in en om hun heen gebeurt omdat ze de reikwijdte van de medische systemen niet kunnen overzien. Deze groep leidt een leven achter de digitale geraniums De enorme overvloed aan digitale media en entertainment zal hen bedienen. In wezen zit elke oudere op zijn eigen eiland. Hij kan alle digitale wensen die hij heeft in vervulling laten gaan maar daarbuiten staat hij er alleen voor. In het i-verzorgingsstaat scenario stelt de overheid de randvoorwaarden en daarbinnen moet de burger zichzelf redden. Het is een uitruil van levensstijlkeuze tegenover zorg. Het is een Westers model dus je zult er ook wat voor moeten inleveren. Al deze systemen zijn beschikbaar voor elke oudere zolang het pensioen strekt. Er loopt een meter mee die bijhoud hoeveel de verzorging de oudere geconsumeerd heeft. Als het pensioen op is, gaat de digitale stekker eruit en komt de



persoon waarschijnlijk te overlijden. Eigen verantwoordelijkheid speelt hierin een belangrijke rol. Bij diegene met een ongezonde levensstijl zal de meter sneller lopen. De kernuitdaging voor de overheid: voorkomen dat dit scenario werkelijkheid wordt. In deze samenleving zijn weinig mensen nodig die produceren en kundig zijn. Feitelijk is een overheid niet eens nodig, een bedrijf kan dezelfde taken uitvoeren. · · · · · · · · · ·

Demografie: iedereen is 75+ grote hulpbehoevende groep, ‘ knoppenkundig’ maar niet digi-vaardig maatschappij is sterk individualistisch Robotica ondersteunen de bevolking Remote monitoring, quantified self, e-health Burgers zitten achter “de digitale geraniums” Overheid faciliteert deze groep in plaats van sociale structuren zoals gezin, familie, dorp Zolang mensen hun eigen verzorging betalen (vermogen) blijft de meter lopen Slechte levenspatronen zorgen dat de meter sneller loopt (eigen verantwoordelijkheid) Kerntaak van de overheid valt weg 4.5


In het groepsgesprek kwam de groep overeen dat het scenario 'Digital by Nature' het meest waarschijnlijke scenario is. Het Digital by Nature scenario kan gezien worden als een resultaat van een ver door ontwikkelde vorm van de 'doe democratie'. Een samenleving waarin zelforganisatie centraal staat en waarin op basis van gezagsrelaties samengewerkt wordt. De overheid speelt hierin slechts een kleine, maar niet onbelangrijke rol. Dit scenario komt in grote lijnen overeen met het Crowdsourcing Society scenario dat door groep I uitgewerkt is. Tijdens het stemmen werd de groep ertoe aangezet om 'out of the box' te denken en niet te kiezen voor het meest wenselijke/waarschijnlijke scenario, maar voor een mogelijke realiteit die misschien minder voor de hand liggend is. De groep stemde uiteindelijk in grote meerderheid voor het scenario i-verzorgingsstaat vanuit de gedachte dat de samenleving misschien wel radicaal verandert. Drie ontwikkelingen die Francesca Bria noemde in haar lezing liggen ten grondslag aan de mogelijkheid van een i-verzorgingsstaat scenario. Ten eerste de demografische verandering 'vergrijzing' die een zware zorgplicht legt op de jonge generatie. Tegelijkertijd ontwikkelt de medische wetenschap zich voort en zijn er zorgtechnieken ontwikkelt die menselijke zorg kunnen vervangen. Dit is, ten derde, één van de belangrijkste oorzaken van het verdwijnen van banen. Artsen en verpleegster zijn nauwelijks nodig. Nieuwe vormen van arbeid ontwikkelen nauwelijks in een 'vergrijsde' samenleving. De dynamiek is verdwenen. De jonge generatie zoekt haar geluk elders, daar waar werk is en kansen liggen. Door te opteren voor dit scenario wil de groep vooral een signaal afgeven richting de overheid. Dit is een 'worst case scenario' dat we moeten voorkomen.



4.6


Opvallend is dat in drie van de vier scenario's in groep II ook een hang naar samenwerking in groepen kenschetst. Een compleet op het individu georiënteerde samenleving is nauwelijks denkbaar. De i-verzorgingsstaat vormt hierop een uitzondering. Dit scenario wordt door de groep ook als zeer onwenselijk gezien. In de scenario's van groep II ligt meer nadruk op de gevolgen van digitalisering voor de samenleving dan in de scenario's van groep I. De gevolgen van de digitaliserende samenleving heeft grote gevolgen voor de traditionele manier waarop de huidige samenleving georganiseerd is. Het meest interessante van de scenario's is dat drie van de vier horizontaal georganiseerde samenlevingen zijn waarin de overheid gemarginaliseerd is of zelfs vervangen door een bedrijf. Een overheid die zich aanpast aan de nieuwe verhouding is een lang gepasseerd station. Uitzondering hierop is het 'Hackers en Hyves' scenario dat een alomtegenwoordige overheid kent die de samenleving volledige in haar greep heeft. Dit scenario schetst als enige een samenleving waarin de verticale hiërarchie in stand is gebleven en de overheid top down bestuurt. In de Oost-zijde van het assenstelsel bevinden zich de scenario's waarin 'Het Oosten' een dominante rol speelt in de ontwikkeling van technologie. In beide scenario's worden de 'westerse' waarden overheerst door 'oosterse' waarden. Dit pakt in het Hackers en Hyves scenario niet zo positief uit. Dit is een samenleving waarin het belang van eenheid belangrijker is dan de belangen van het individu. Controle en censuur krijgen de overhand. Het Hackers en Hyves scenario vormt net als de i-verzorgingsstaat een waarschuwing voor de overheid. Vanuit de groep wordt dan ook geadviseerd om een pro-actieve rol in te nemen in de ontwikkeling van technologie anders blijven we achterlopen op het oosten. Informatiseringsbeleid moet daarom expliciet onderdeel uitmaken van onze handelspolitiek. Het scenario 'Samen voor ons eigen' spiegelt een andere werkelijkheid voor. Een ander positiever aspect van 'oosterse' waarden krijgt de overhand, namelijk de zorg voor elkaar. Het scenario vertoont ook overeenkomsten met het Crowdsourcing Society Scenario uit groep I, met als grote verschil dat in 'Samen voor ons eigen' de zorg voor elkaar dieper verankerd is in het culturele waardensysteem. Een aanbeveling die vanuit de groep wordt opgeworpen is dan ook te anticiperen op 'oosterse' normen en waarden. Met name als blijkt dat in de aanloop naar 2030 dat het Oosten de overhand krijgt. Het doceren van Boeddhisme in het basisonderwijs wordt genoemd als waardevolle voorbereiding op deze ontwikkelingen. In het 'Digital by Nature' scenario is het belang van goed onderwijs, en dan met name op digitaal vlak, al opgenomen. Doordat er in de Digital by Nature flink geïnvesteerd is, heeft de samenleving hoogwaardige technologische kennis waardoor ze op globaal niveau voortrekker zijn geworden. Open data en transparantie vormen de belangrijkste pijler van deze samenleving. De kerntaak van de overheid is het bewaken van openheid en het voorkomen van een monopolie op kennis. Interessant is dat in de scenario's die door deze groep uitgewerkt zijn, open data en transparantie worden gezien als belangrijke bron van kennis en daarmee een bron van macht. Waar in de Digital by Nature machtsrelaties uitgebannen worden, vormt in de Hackers en Hyves de strijd om de macht een centrale rol. Hiermee samenhangend, ligt het eigenaarschap van digitale persoonsgegevens in het Digital



by Nature scenario bij de burger. Net als in het Crowdsourcing Society delen burgers informatie op vrijwillige basis en in formaties die zij zelf kiezen. De andere drie scenario's van groep II gaan echter alledrie uit van een eigenaarschap dat niet bij de burger ligt maar bij een overheid of marktpartij. In de i-verzorgingsstaat wordt je zelfs volledig doorgelicht, en krijg je slechts de zorg die je 'verdient'. In het Ikeapolis loont het om informatie te delen, want hoe meer je deelt, hoe beter de overheid op jouw behoeften inspeelt. In de i-verzorgingsstaat is deze informatie geen ruilmiddel maar kan het eerder ongunstig werken. Hoe meer informatie de overheid heeft, hoe specifieker men weet of je wel gezond hebt geleefd en dus meer of minder recht op zorg hebt. Tenslotte is het scenario 'Samen voor ons eigen' het enige scenario waarin de mogelijkheid verkent wordt wat de gevolgen zijn van het wegvallen van geografische grenzen door technologie. In alle andere scenario's wordt er vanuit gegaan dat de fysieke, geografische ruimte dominant blijft. Het is interessant om dit punt verder te verkennen want als de digitale ruimte dominant wordt dan kan dit in de andere scenario's ook grote gevolgen hebben voor de samenlevingen die in deze scenario's geschetst worden. 4.7

Francesca Bria's scenario

Francesca Bria stelt in haar lezing dat het scenario wat zij 'het Internet der Dingen' als het meest waarschijnlijke ziet. 'Het Internet der Dingen' is een samenleving waarin het virtuele domein en de echte wereld met elkaar verknoopt raken. Het internet is in dit scenario niet slechts een domein waar je informatie kunt opzoeken of delen, maar het maakt onderdeel uit van de fysieke, alledaagse realiteit. Sensoren meten onze gesteldheid, onze sporen zijn volledig te volgen door de gps in de telefoon, een digitaal horloge meet onze hartslag tijdens het hardlopen en houdt deze gegevens op het net bij, enzovoort. Door al deze informatie wordt het net een waardevolle bron van informatie. Op dit moment beweegt de overheid zich te beperkt en statisch op het net. Marktpartijen weten de consument echter wel te vinden en burgers onderling ook. Hierdoor hebben zij een dermate grote voorsprong gemaakt op de overheid dat er een grote ontwrichting zal ontstaan. Huidige instituties zullen niet in staat zijn om moderne crises het hoofd te bieden. De overheid loopt achter de feiten aan en reageert met top down oplossingen die niet door burgers geaccepteerd worden, en de kern van het probleem niet raken. Gedacht kan bijvoorbeeld worden aan de het falen van de overheid om auteursrechten op muziek te beschermen in het file-sharing tijdperk. Er is een groot spanningsveld ontstaan tussen de traditioneel hiërarchisch georganiseerde overheid en zelforganisatie van burgers. Het sociale contract verandert, en wil de overheid nog bestaansrecht ontlenen dan moet zij op zoek gaan naar nieuwe spelregels. De overheid moet zich inspannen om collectieve intelligentie mobiliseren zodat de waarde van de informatie op het net niet onevenredig is verdeeld over marktpartijen. Volgens Bria is de smart city is het boegbeeld van het Internet der Dingen. Die smart cities worden nu vaak voorgesteld als hygiënische paradijzen, maar dat is bedrog. De modellen die er nu zijn, zijn vanuit het niets opgebouwd en worden doorgaans niet bewoond. Een stad is echter geen black box waarvan je zomaar even het ‘operating system’ kan wijzigen. In de echte wereld staan steden voor heel andere uitdagingen, vaak hele alledaagse, waarbij het leven makkelijk ontwricht kan worden



door criminaliteit, vervuiling en extreem weer. Dit zijn uitdagingen die voortkomen uit de grote mondiale crises. De echte uitdaging is dus hoe je een smart city bouwt die het echte leven aankan. Deze vraag kan uiteraard omgevormd worden naar de overheid: hoe kan een overheid de ‘agents of change’ zodanig mobiliseren dat de dystopie geen werkelijkheid wordt? Bria antwoordt hierop: het zijn niet de machines maar de collectieve intelligentie. Intelligentie bestaat in een netwerk van relaties dat het individu met zijn omgeving en met andere mensen heeft. De overheid moet haar eigen rol in dit netwerk herdefiniëren en ervoor zorgen dat collectieve intelligentie gemobiliseerd wordt. Bria stelt dan ook dat je een ‘data-driven open infrastructure’ nodig hebt om crowdsourcing toe te passen. Er is een platform nodig waarop informatie van overheden en burgers bij elkaar kan komen. De data die hierop verzameld wordt kan gebruikt worden voor coördinatie en kennisontwikkeling (in real time). Het risico van balkanisering van het web blijft echter wel bestaan; dat data opgesloten raakt in data silo’s. Collectieve innovatie kan veel nieuwe banen scheppen, collaborative consumption is duurzamer dan huidige consumptiepatronen, open data initiatieven kunnen mensen empoweren en informeren, en er ontstaat meer ruimte voor het ontwikkelen van nieuwe best practices, door dynamische uitwisseling van informatie. Bria pleit ervoor dat we toegroeien naar de ‘relation state’: de overheid moet vaardig worden in het onderhouden van relaties. De overheid is meer een ‘platform orchestrator’ dan een overheid die ‘maar te leveren heeft’. De overheid moet engagement stimuleren, evenals feedback, co-design en dergelijke. Daarbij is belangrijk succes aan andere factoren af te meten, zoals burgertevredenheid, welzijn, maar ook nog steeds aan GDP, sociale zekerheid en economische welvaart. Het scenario van Francesca Bria toont overeenkomsten met de Ikeapolis en de i-verzorgingsstaat. Digitalisering gaat steeds dieper ingrijpen op het dagelijks leven van mensen. Het 'Internet of Things' scenario biedt echter geen maakbare, mooie wereld, die alsmaar beter wordt. Criminaliteit, milieurampen en werkloosheid blijft aan de orde blijven bestaande problemen. In Bria's scenario zit dan ook een waarschuwing richting de overheid. Het is noodzakelijk dat de overheid kritisch reflecteert op haar rol in de samenleving omdat ze anders betekenisloos kan worden. Als de overheid niet alert genoeg is dan verwordt het 'Internet of Things' een Ikeapols waarin de markt de overhand heeft gekregen. Dit scenario is het gevolg van een overheid die teveel vast zit in het traditionele patroon, en te veel reageert vanuit haar traditionele rol als 'machthebber'. De digitale revolutie heeft echter met zich gebracht dat de overheid haar rol als 'machthebber' is kwijtgeraakt aan marktpartijen die feilloos op de dynamiek van de digitale markt wisten in te spelen. De overheid is op het digitale vlak geen partij boven burger en markt, maar een partij die op gelijk niveau, sterker nog, op achterstand, moet concurreren met bedrijven en partijen die de gunst van de burger al lang hebben verworven. Dit terrein is niet terug te winnen door meer 'eenzijdig' overheidsingrijpen. Alleen door zich open op te stellen als partner voor de eigen behoeften en initiatieven van burgers, kan de overheid genoeg legitimiteit verdienen om een sturende rol te kunnen blijven spelen in de maatschappij, en de uitwassen van de digitale ontwikkelingen te voorkomen.



5.

Conclusie en reflectie

Reflectie op het proces In de uitgewerkte scenario's ligt de focus grotendeels op de overheid.De eigenlijke opzet van de iSamenleving 2030 bijeenkomst ging uit van een evenwichtige deelname van verschillende partijen. Netwerk Democratie en het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninksrijksrelaties vonden dat de deelnemerslijst uit mensen vanuit maatschappelijke organisaties, het bedrijfsleven, openbaar bestuur en de wetenschap moest bestaan. Tijdens de bijeenkomst lag het aandeel van ambtenaren echter aanzienlijk hoger dan in eerste instantie de bedoeling was. De organisatie had graag een meer gelijke verdeling gezien, met name het betrekken van meer maatschappelijke partijen, wat mogelijk tot andere uitkomsten had geleid. De tijdsplanning voor het uitwerken van de scenario's was vrij kort. In de vervolgbijeenkomst is het daarom interessant om de scenario's verder uit te diepen en de twee assenstelsel verder met elkaar in verband te brengen. Met name het verder uitwerken van de maatschappelijke en economische aspecten van de scenario's levert interessante informatie op. Reflectie op de inhoud Wat opvalt is dat in de meerderheid van de scenario's de rol van de overheid drastisch verandert. In een deel van de scenario's worden traditionele taken van de overheid overgenomen door groepen burgers of marktpartijen; 'Samen voor ons eigen', 'Digital by Nature', de i-verzorgingsstaat, Crowdsourcing Society en de Ikeapolis. In een aantal andere scenario's heeft de overheid slechts een beperkte rol als nachtwakerstaat of als waarborgstaat; Raboland (en de i-verzorgingsstaat). De overheid is dan verworden tot een 'hoeder van de democratie' in de meest beperkte zin van het woord. Het Do it Yourself scenario en de Hackers en Hyves vormen de uitzondering. In de Do it Yourself samenleving is er helemaal geen overheid meer, en in het Hackers en Hyves scenario is de overheid de absolute 'machthebber'.Dat deze laatste twee scenario's onwenselijk zijn is vanzelfsprekend. Dat de rol van de overheid drastisch verandert wordt ook bevestigd door Francesca Bria. Als de overheid op korte termijn haar eigen rol niet herziet dan loopt zij het gevaar dat een van de minder wenselijke scenario's uitkomt. Deze conclusie sluit eveneens aan op de aanbevelingen uit het WRR-rapport iOverheid. De cruciale vraag voor de overheid is dan ook hoe zij haar rol in een toekomstige samenleving voor zich ziet. Deze vraag vormde voor het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de aanleiding voor het organiseren van de iSamenleving 2030 bijeenkomst. De scenario's die zijn voortgekomen uit de bijeenkomst leggen valkuilen bloot maar bieden ook aanknopingspunten voor het uitstippelen van beleid waardoor er meer aangestuurd kan worden op een wenselijk toekomstscenario. Zolang technologische ontwikkelingen doorgaan en de 'doe democratie' definitief haar intrede doet, dan is het mogelijk dat de overheid er op een gegeven moment achter komt dat zij ofwel achter de feiten aan heeft gelopen en buiten spel staat, of dat er zeer onwenselijke uitkomsten zijn voortgekomen uit incrementele beleidskeuzes uit het verleden. Het formuleren van een antwoord op de vraag hoe de overheid haar rol in een toekomstige samenleving voor zich ziet, is daarom van groot belang. De reikwijdte van het advies dat uit dit traject voortkomt is daarom ook breder dan het beleidsterrein van het Ministerie van BZK zelf.



Tenslotte is het van belang dat wanneer een beleidsagenda voor de toekomst uitgewerkt wordt, er niet alleen vanuit de traditionele visie op overheidshandelen wordt gekeken naar de toekomst, maar dat ook de kaders van de missie en visie van het Ministerie van BZK (en de overheid als geheel) opnieuw worden geijkt 11. Deze kwestie speelt op dit moment op de achtergrond, maar om een koers uit te zetten moet dit deze kwestie naar de voorgrond komen. Het is het namelijk niet alleen noodzakelijk om te weten wat er in de toekomst zou kunnen gebeuren, maar vooral ook om te bepalen of, en in hoeverre, dit binnen de opvattingen van de overheid past, en in welke richting zij zelf wenst te transformeren. Dit schept namelijk een kader voor het uitdenken van de beleidsopties en de beantwoording van de vijf centrale vragen van dit project.

11 Zie hiervoor ook: Greeven, H. (Greeven & van der Ven advies), Werken met toekomstscenario’s. Handreiking voor een duurzaam wonen-welzijn-zorgbeleid, Movisie, maart 2012.



Verantwoording Greeven, H. (Greeven & van der Ven advies), Werken met toekomstscenario’s. Handreiking voor een duurzaam wonen-welzijn-zorgbeleid, Movisie, maart 2012. WRR rapport iOverheid, maart 2011. WRR rapport Vertrouwen in Burgers, mei 2012.



Bijlage I

De tegenstellingen12

De tegenstellingen zijn in vier groepen uitgewerkt; groep A, B, C en D. Deze tegenstellingen zijn in volgorde van belang geplaatst en de drie belangrijkste tegenstellingen benoemd.Vervolgens zijn de groepen samengevoegd tot twee groepen; groep I en II. Groep A De groep A formuleert de volgende stellingen die zij relevant vinden voor de iSamenleving 2030: 1. Niet-institutioneel versus institutioneel 2. Inflexibele overheid versus flexibele markt 3. Ik versus wij 4. Geen privacy versus wel privacy 5. Gepersonaliseerd versus gestandaardiseerd 6. Centraal versus decentraal 7. Kopiëren versus herontwerp, in hoeverre moeten we opnieuw beginnen? De geponeerde tegenstellingen verschillen maar licht van elkaar. Ze hebben gemeen dat het over de machtsrelatie handelt tussen burgers, bedrijven en overheden en dan vooral over wie zeggenschap heeft over data(stromen). De burger wordt hierbij duidelijk afgezet tegen de instituties. Daarnaast komt de relatie tussen burgers onderling sterk terug: individualisme tegenover collectivisme. De drie tegenstellingen die door groep A in een 'top drie' zijn geplaatst zijn: 1. Niet-institutioneel versus institutioneel: deze as gaat over de beschikbaarheid van informatie. Is de informatie van de burger zelf, of kom je er als burger helemaal niet bij? De grote vraag is wie de regie heeft in de toekomstige samenleving. We zouden in de toekomst verstrikt kunnen raken in een web van controle, waarbij technologieën surveillance en controle in de hand werken. Aan de andere kant kan technologie burgers ook empoweren. 2. Een wereld zonder privacy versus een wereld waar privacy de hoeksteen van het beleid is: deze as stelt aan de ene kant een wereld voor zoals geschetst in 1948 door George Orwell. Het idee van privacy is in de ene kant van deze as in de loop der tijd zo ver geërodeerd dat het een lege huls is. Aan de andere kant van de as staat een samenleving waarbinnen privacy nog steeds sterk verankerd is in de samenleving. We hebben nog steeds "the right to be left alone". 3. Centraal versus decentraal: deze as gaat over informatiebeveiliging en ligt in het verlengde van institutioneel versus niet-institutioneel. Groep B Groep B komt met de volgende tegenstellingen: 1. High trust versus low trust 2. Orde versus disruptie 3. Coöperatie versus liberaal (later wordt liberaal vervangen door individualistisch) 4. Controle mens versus controle machine 12 Deze tekst is samengesteld uit de verslagen van Dimitri Tokmetzis, Floortje Daemen, Mijke Slot en Tessel Renzenbrink.



5. Eigenaarschap informatie bij de burger versus eigenaarschap informatie bij de overheid 6. Regels en afspraken globaal/mondiaal versus regels en afspraken op individueel niveau 7. Alle regels komen van het ministerie van defensie in de VS versus het wilde westen Na het formuleren van deze zeven tegenstellingen, wordt er gediscussieerd welke tegenstellingen het meeste zullen opleveren voor een toekomstscenario voor 2030. Daarbij is er discussie over de vraag waar de scenario's precies voor bedoeld zijn. Het is immers een groot verschil of scenario's voor Nederland worden gemaakt of voor de wereld. Met in het achterhoofd dat het Ministerie van Binnenlandse Zaken de scenario's wil gaan gebruiken, is besloten dat de scenario's zo moeten worden opgesteld dat de Nederlandse overheid er wat mee moet kunnen. De volgende drie tegenstellingen worden vervolgens geselecteerd: 1. High trust versus low trust: dit gaat over het vertrouwen van de burger in de overheid. Hoewel het vertrouwen van de Nederlandse burger in de overheid, in vergelijking met andere landen, relatief hoog is, is er ook wel wantrouwen te bespeuren in de maatschappij. 2. Mondiaal versus individuaal: deze tegenstelling zegt iets over het niveau waarop regels en afspraken worden gemaakt. Dit kan eventueel ook breder worden getrokken. Het gaat dan om een krachtenveld van instituties en wie de regels bepaalt. Dat kan de overheid zijn, maar ook bedrijven zoals Google en Facebook, of kleine bedrijfjes (meer bottom-up). Deze as is aantrekkelijk omdat de overheid op verschillende niveaus kan insteken (verschillende handelingsperspectieven). 3. Coöperatie versus individualistisch: deze as zegt iets over de manier waarop mensen in de toekomstige samenleving met elkaar omgaan. Coöperatief betekent dat er veel samen wordt gedaan, terwijl individualistisch ieder voor zich betekent. Dus groepen in de samenleving streven naar samenwerking, of er geldt het recht van de sterkste. Deze as is ook interessant omdat Francesca Bria in haar lezing het ontstaan van collectieve intelligentie en de wisdom of the crowds ook heeft genoemd. Er zit een overlap tussen de tegenstelling mondiaal niveau versus individueel niveau en institutioneel versus niet-institutioneel, dit kan namelijk op alle niveaus doorwerken. Na twee stemrondes blijven de volgende twee tegenstellingen over: institutioneel versus niet-institutioneel en coöperatief versus individualistisch. Groep I komen daarom op de volgende vier kwadranten over twee assen: 1. Niet-institutioneel coöperatief: de Crowdsourcing Society 2. Coöperatief institutioneel: Raboland 3. Individualistisch niet-institutioneel: Do it Yourself 4. Institutioneel individualistisch: Ikeapolis Groep C Groep C en D hebben in tweetallen tegenstellingen geformuleerd. In groep C hebben de tweetallen daarin ook onderscheid gemaakt tussen actoren en trends. Dit resulteerde in de volgende tegenstellingen: 1. Actoren: Zelfredzaam versus Niet-zelfredzaam Trend: Betaald werk versus Collectief zelfvoorzienend: de definitie van werk. Er verdwijnt werk maar er komt ook nieuw werk bij dat misschien niet onder ons huidige begrip van werk valt.



2. Actoren: Burgers Tegen de Overheid versus Burgers met de Overheid: gaan burgers het informatiseringsproces met of tegen de overheid aan. Wordt het 'hack de overheid' of wordt het co-creatie? Trend: iEconomie versus Niet-iEconomie: wordt informatisering de drijvende kracht achter arbeidsdeling? Leidt de digitalisering tot een iEconomie waarin je je als land of groep kan specialiseren zodat je daar geld mee kan verdienen? Er ontstaat dan een scheiding tussen de iEconomie en de Niet-iEconomie. 3. Actoren: Regie bij Individu versus Regie bij Anderen: wie beheert straks het netwerkproces? Ben je dat zelf of zijn dat anderen? Trends:Vuilnisbelt aan Data versus Zuivere Data: er is een exponentieel groeiende hoeveelheid data en dat levert een kwaliteitsissue op. Hebben we straks een enorme vuilnisbelt aan data waarvan niemand kan zeggen welke betrouwbaar zijn? Of zijn we in staat om een mechanisme te verzinnen waardoor duidelijk is wat de kwaliteit van de data is. 4. Actoren: Eigenaarschap: wie is eigenaar van de informatie? Eigenaarschap bepaalt de mate van invloed op het beleid van de overheid. [Van deze tegenstelling wordt vastgesteld dat zij overeenkomt met 3. en daar onder gebracht.] Trend: Relationeel Contact versus Functioneel Contact: de burger wil een relationeel contact hebben met de overheid maar op dit moment heeft de overheid vooral een functioneel contact met de burger. (Deze begrippen worden in de discussie verder uitgediept.) 5. Actoren: Hiërarchische Structuren versus Fluïde Structuren: in het eerste geval is er een statische, hiërarchische manier van organiseren. In het tweede geval organiseert men zich rondom thema’s. Trend: Territoriaal versus Virtueel: de overheid is nog sterk verbonden aan een territoriaal perspectief in haar manier van functioneren. Maar voor de samenleving zijn grenzen veel minder bepalend voor relaties en interacties. Er vindt discussie plaats over het herdefiniëren van de tegenstellingen en het groeperen ervan. Uiteindelijk worden, in overleg, de negen tegenstellingen terug gebracht tot drie. Deze zijn: 1. Vuilnisbelt aan Data versus Zuivere Data Vrije: uitwisseling van Data versus Reguleren Uitwisseling van Data 2. Co-creatie versus Uitbesteding: gebruik je de iSamenleving om samen met anderen tot verrassende co-creatie te komen of wil je iedereen duidelijk taken toewijzen. 3. Zelfredzaam versus Niet-zelfredzaam: ben je in de iSamenleving zelfredzaam of juist niet. In 2030 is een grote groep die zichzelf prima redt en waar je als overheid geen zorgen meer aan hebt. Maar er is ook een groep die niet meekomt en daar zullen voorzieningen voor getroffen moeten worden. Een belangrijk onderscheidt om in het oog te houden is dat zelfredzaamheid niet gelijkgeschakeld staat aan hulpbehoevend zijn. Groep D: Deze groep heeft ook in tweetallen tegenstellingen geformuleerd. Op basis daarvan komen de volgende zes tegenstellingen naar voren:



1. Hiërarchisch versus Plat: tegenstelling in maatschappelijke ontwikkeling waarbij technologie leidt tot een volledig plat-hiërarchische maatschappij waarbij iedereen gelijke toegang tot informatie heeft. Tegenover een toekomstbeeld waarbij grote verschillen zijn: hiërarchisch. 2. Privacy versus Gebruiksgemak: wij zijn vertrokken vanuit gegeven van privacy: wel privacy in feitelijke zin, toekomst waarmee wel anoniem in publieke ruimte kunt zijn, versus omgeving met sensoren waar geen privacy is. 3. Westen versus Oosten: overheid vind het lastig met alle trends mee te gaan. Westerse cultuur met nadruk op individu. Tegenover Oosterse georiënteerd modellen, met een andere privacy cultuur. Zijn wij in lead als iSamenleving of het Oosten in de lead? 4. Gesloten overheid versus Open overheid 5. Lokaal versus Centraal: we verwachten veel van lokale initiatieven, er is nog wel een rol voor de overheid maar veel beperkter. Overheid richt zich op het creëren van mogelijkheden en faciliteert lokale initiatieven. 6. Organisch versus Sturend: samenleving werkt veel spontaner dan overheid die wil controleren Bij de terugkoppeling is de groep het erover een dat de tegenstellingen scherper moeten worden geformuleerd. Dit resulteert in de volgende tegenstellingen: 1. Oost versus West: de ontwikkeling van technologie is niet centraal.Verschillende partijen werken hier aan en geven eigen invulling aan het soort technologie dat ontwikkelt wordt 2. Bottom up versus Top down: wantrouwen in de politiek, opstand van burgers tegen overheid. 3. Participerende democratie versus autoritaire overheid 4. Vaardig versus Niet-vaardig: digitale onderklasse die geen invloed heeft, qua middelen en kennis versus een digitale elite die in de bestuurslaag vertegenwoordigt is 5. Menselijke controles versus algoritmes. Niet de overheid trekt zich terug, maar zij kan zich afhankelijk maken van algoritmes die geschreven worden. 6. Empowerment door info versus Controle door informatie verwerking / Transparantie door info versus beslotenheid wegens het niet geven van info. In groep D is geen top drie samengesteld, maar heeft men nog enige tijd verder gediscussieerd over de inhoud en scherpte van de tegenstellingen. Groep C en D hebben na een stemmingsronde voor de tegenstelling ‘Oost versus West’ gestemd. Oost versus West vormt de X-as, de actoren in het assenstelsel. Oost versus West draait om de tegenstelling tussen verschillende culturen. West staat voor individu, Oost staat voor groep. Voor de Y-as wordt de tegenstelling Hulp nodig versus geen hulp nodig in nieuwe digitale samenleving gekozen. Dit gaat om het bestaan van een digitale onderklasse versus Bovenklasse. De achterliggende vraag die hierbij geformuleerd wordt is: wil de burger überhaupt hulp hebben? Deze X- en Y-as leveren de volgende kwadranten op: 1. Westen (individu) geen hulp nodig: Digital by Nature 2. Oosten (groep) geen hulp nodig: Hackers en Hyves 3. Westen (individu) hulp nodig: i-verzoringsstaat 4. Oosten (groep) hulp nodig: Samen voor ons eigen



Bijlage II

Deelnemerslijst

In deze bijlage zijn de deelnemerslijsten per groep opgenomen. Deze lijsten zijn op basis van de aanmeldingen samengesteld. Groep 1 Dagmoderator en gespreksleider: Joeri van den Steenhoven: is oprichter van YINK, een adviesbureau voor organisatieverandering. Daarnaast is hij werkzaam voor Actal (Adviescollege toetsing administratieve lasten) en Nuffic. Joeri van den Steenhoven was eerder o.a. oprichter en bestuurslid van Kennisland en directeur van The Young Foundation, een Britse Denktank op het gebied van onderzoek, beleidsbeïnvloeding en nieuwe technologie. Verslaglegging: Dimitri Tokmetzis: is hoofdredacteur van weblog Sargasso. Dimitri Tokmetzis is als datajournalist gespecialiseerd in open data, FOIA-requests en technologie. Dimitri is schrijver van De Digitale Schaduw, een blog over hoe risicoprofielen ons leven steeds meer vorm geven. Eerder was hij freelance Journalist in New York en werkte als freelance Journalist voor o.a. NRC Handelsblad, nrc.next, Algemeen Dagblad, Intermediair, Onze Wereld, Medisch Contact, PM, Kennislink, Rathenau Instituut. Deelnemers: Anne Helmond: is promovenda en docent Nieuwe Media bij de afdeling Mediastudies van de Universiteit van Amsterdam. Ze doet onderzoek naar sociale media en schreef o.a. artikelen over het opvragen van haar eigen Twitter data en de Facebook Like button. Bertine Steenbergen: is directeur Burgerschap en Informatiebeleid van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. In eerdere functies is Bertine Steenbergen programmadirecteur 'Krachtig Bestuur' bij het Ministerie van BZK geweest, projectleider Dienst Stedelijke Ontwikkeling bij de Gemeente Den Haag, programmamedewerker bij het Programma Andere Overheid (Overheids-moderniseringsprogramma). Dennis Broeders: is senior wetenschappelijk medewerker / projectcoördinator bij de WRR en als coördinator van het project 'beleid, informatie en technologie' betrokken bij het rapport iOverheid. Broeders werkt als onderzoeker aan de vakgroep Sociologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam op het gebied van technologie, ICT in beleid en op vraagstukken van internet regulering. Tenslotte is hij als visiting research fellow verbonden geweest aan het Oxford Internet Institute.



Jan Duijghuisen: is werkzaam als programmadirecteur i Belastingdienst voor het Ministerie van Financiën. Jan Duighuisen is gespecialiseerd in ICT en is reeds lange tijd werkzaam bij de Belastingdienst waar Duijghuisen in diverse functies heeft gewerkt. i Belastingdienst richt zich op het vernetwerken en verrijken van informatiestromen binnen de overheid. Jesper Harmes: is werkzaam bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties binnen de directie Informatiseringsbeleid Rijk. Eerder was Harmes werkzaam bij Peak & Valley, afdeling defensie bij de provincie Noord-Holland Jos Huigen: is directeur Europese Zaken KPN en verantwoordelijk voor het uitdragen van de integrale, regelgevende en strategische positie van KPN in Brussel. Jos Huigen heeft een lange carrière in de IT, en is onder meer plaatsvervangend directeur ICT en Toepassing, DGET, bij het Ministerie van Economische Zaken geweest. Tevens is Huigen in de telecommunicatiesector werkzaam geweest, onder meer bij OPTA. Marga Groothuis: is universitair docent Staats- en Bestuursrecht, gespecialiseerd in ICT en bestuursrecht, mensenrechten en communicatierecht aan de universiteit Leiden. Eerder was Groothuis werkzaam als stafjurist bij de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State. Als onderzoeker en docent was Groothuis verbonden aan eLaw@Leiden, waar zij promoveerde op een proefschrift over juridische aspecten van de digitale overheid. Milica Antic: is intellectuele eigendomsrechten (IE) advocaat en als juridisch adviseur werkzaam bij Google. Milica Antic is gespecialiseerd in auteursrecht, e-commerce, mediarecht en privacyrecht als ook in samenwerkings- en licentie-overeenkomsten. Antic adviseert en procedeert voor internet service providers, mediabedrijven en webwinkels.  Ze heeft speciale interesse voor het spanningsveld tussen internet, informatievrijheid en intellectuele eigendomsrechten. Ot van Daalen: directeur van Bits of Freedom, een digitale burgerrechtenbeweging. Ot van Daalen heeft bij het Instituut voor Informatierecht onderzoek gedaan naar open source software en de telecommarkt. van Daalen is voormalig advocaat bij advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek, gespecialiseerd in technologie and mededingingsrecht. Daarnaast is van Daalen coauteur van een boek over telecommunicatie en recht, en een boek over open source licenties. Peter de Baat: is wethouder / Loco Burgemeester van de Gemeente Alkmaar. In deze functie houdt hij zich o.a. bezig met het project Doorbraak in Dienstverlening, ICT en personeel en organisatie. Eerder was hij werkzaam voor de Gemeente Amsterdam, de Gemeente Alkmaar (Schiphol e.o.) Roxane Daniels: is senior beleidsmedewerker informatiebeleid bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en als projectleider betrokken bij de iSamenlevingbijeenkomst. Eerder was Daniels organisatieadviseur en procesbegeleider bij het Ministerie van BZK. Sanne Muijser: is directeur van de Klantenservice Federatie, (KSF). De KSF is onstaan uit de WGCC (Werkgeversvereniging Contactcenters), waarvan Sanne Muijer directeur was, en het VCN



(Vereniging Contactcenters Nederland). Muijer is verantwoordelijk geweest voor de fusie tussen beide organisaties. Het KSF heeft als doel de kwaliteit en professionaliteit van klantenservice in Nederland te verhogen. Willemijn van Helden: is projectleider 'groot onderzoek' bij de Nationale ombudsman, afdeling Strategie en Beleid.Van Helden is als teamleider/beleidscoördinator team arbeid, sociale zekerheid en gezondheidszorg werkzaam geweest bij het College bescherming persoonsgegevens. Als projectleider was van Helden projectleider van het onderzoek 'Het DigiNotarincident: waarom digitale veiligheid de bestuurstafel te weinig bereikt', bij Onderzoeksraad voor Veiligheid. van Helden is geregistreerd mediator bij het Nederlands Mediation Institute. Groep 2 Gespreksleider: Patrick van der Heijden: is onderzoeksjournalist daarnaast ontwerpt hij communicatiestrategieën en campagnes, voor overheden, NGO's en bedrijven. Patrick programmeert conferenties, debatten, seminars en andere ontmoetingen. Hij is ervaren en breed georiënteerde gespreksleider, voor debatten, interviews, congressen en workshops, o.a. op het gebied van politiek & bestuur , economie & ondernemerschap en generaties & metatrends.   Verslaglegging: Mijke Slot: werkt als onderzoeker en docent aan de Erasmus universiteit Rotterdam, waar ze ook promoveerde op de relatie tusen gebruiker - producent in online media. Eerder werkte Mijke als onderzoeker bij TNO. Ze heeft een achtergrond in (nieuwe) media en journalistiek. Deelnemers: Alexander Dalenoort: is senior beleidsmedewerker bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en is binnen de afdeling Identiteit verantwoordelijk voor onder andere dossier privacy Bart Jacobs: is professor op het gebied 'Software Security and Correctness Digital Security' (DS) Group, aan het 'Institute for Computing and Information Sciences' aan de Radboud Universiteit Nijmegen. In september 2013 start het bachelor programma 'Cyber Security', de eerste in Nederland. Jacobs onderzoekt anonimiteit en privacy van elektronisch stemmen en chipkaarten. Tenslotte is hij lid van de Cyber Security Raad van het Ministerie van Veiligheid en Justitie. (aanwezig vanaf 14.00) Bob Overbeeke: is innovatie manager bij Oxfam Novib op het gebied van internet en internet campagnes. Bob Overbeeke is als zelfstandige werkzaam geweest als internet-strateeg o.a. op het gebied van sociale media, web 2.0, en co-creatie.



Cornelis van der Werf: is senior adviseur bij PBLQ HEC. Als adviseur en docent is van der Werf gespecialiseerd in de iOverheid, de informatiepositie van burgers, governance en de rol van de CIO (Chief Information Officer). Eerder was van der Werf voorzitter Rekenkamercommissie bij de Gemeente Leiden, directeur bij Research voor Beleid en wetenschappelijk medewerker bij de Gemeente Rotterdam. Dagmar Winkelhorst: is lid van het dagelijks bestuur van de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVVB) en hoofd van de afdeling Dienstverlening & Communicatie bij de gemeente Midden-Delfland als projectleider/manager Klant Contact Centrum. In het verleden is Winkelhorst werkzaam geweest als projectleider/manager bij het Klant Contact Centrum, en als coördinator/beleidsmedewerker juridische zaken bij de gemeente Midden-Delfland. Erik Jonker: is senior coördinator informatiebeleid bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en onder andere werkzaam binnen het dossier i-NUP. Daarnaast is Jonker bestuurslid bij Stichting Ambtenaar 2.0 Henk Duinkerken: is interim-manager en management adviseur. Als beleidsmanager is Duinkerken werkzaam bij de Rijksoverheid. Daarnaast is Duinkerken bestuurder bij een woningcorporatie, en werkzaam bij een internationaal organisatorisch adviesbureau. Duinkerken is gespecialiseerd in e-advies, ICT en informatiemanagement. Imke Arts: is beleidsmedewerker bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en is daar onder andere verantwoordelijk voor het dossier open data en beleid omtrent het beschikbaar stellen van overheidsdata voor hergebruik. Ineke Bussemaker: directeur Betalen & Sparen, Rabobank Nederland met als aandachtsgebied het nationaal en Europees beleid van het betalingsverkeer. Ineke Bussemaker is voorzitter van de Commissie Betalingsverkeer van de Nederlandse Vereniging van Banken en lid van de European Payments Council. Bussemaker heeft 12 jaar gewerkt voor Citigroup/Citibank in Nederland, Denemarken, Engeland en Ierland, in management functies in corporate banking en e-commerce. Janine Jongepier: is afdelingshoofd Informatie bij de directie Burgerschap en Informatiebeleid van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Eerder was Jongepier afdelingshoofd arbeidsvoorwaarden overleg publieke sectoren bij het Ministrie van BZK, nationaal expert bij de Europese Commissie, manager Collectieve Belangen Behartiging bij de Abvakabo FNV en econoom Fiza bij de sociale verzekeringsraad. Marjolein Quené: is strategisch adviseur bij de Sociale Verzekeringsbank, bestuurslid van de Stichting Pensioenregister en werkzaam bij Bascole. Marjolein Quené was beleidsmedewerker voor het Europees Parlement op het gebied van technologie & onderzoek.Voor een energiebedrijf was zij verantwoordelijk voor nieuwe samenwerkingsverbanden, met o.a. Nederlandse gemeenten en samenwerkingsverbanden in het buitenland voor het realiseren van een Europese markt voor duurzame energie.



Groep 3 Gespreksleiding: Marjan Slob: is zelfstandig publicist met een filosofische achtergrond. In haar eigen werk vertaalt ze complexe en kennisintensieve onderwerpen naar een breder publiek. Marjan Slob werkt onder andere voor het Rathenau Instituut en voor NRC Handelsblad. Marjan was debatprogrammeur bij Tumult en hoofdredacteur van Humanist, het blad van het Humanistisch Verbond. Ze studeerde filosofie aan de Universiteit Utrecht en volgde een postdoctorale opleiding Journalistiek aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Verslaglegging: Tessel Renzebrink: is multimedia journalist en webredacteur voor techthefuture.com. Tessel Renzebrink is daarnaast ook camera/multimedia journalist, blogger en redactieassistent bij Beleid en Maatschappij. Eerder was ze notulist bij de Gemeente Amsterdam voor de Bestuursdienst bij Integrale Bedrijf Metingen. Deelnemers: Annelice Kluin: directeur Vereniging Directeuren Publieksdiensten (VDP) en redacteur inGovernment at Sdu Uitgevers. Annelice Kluin heeft een lange loopbaan in gemeentelijke dienstverlening en communicatie, ze is o.a. werkzaam geweest als projectleider in de gemeente Zoetermeer met de modernisering en professionalisering van de dienstverlening. Als sectorhoofd Publiekszaken bij de gemeente Arnhem heeft Kluin zich beziggehouden met de ontwikkeling van de dienstverlening tot het huidige KCC. Carl Lens: is oprichter en e-participatie specialist van Verbeterdebuurt.nl, daarnaast is Carl Lens digitaal strateeg bij C-Flux.Verbeterdebuurt.nl is een prijswinnend e-participatie initiatief waarbij iedereen uit wordt genodigd om ideeën en problemen in de buurt te delen en op te lossen. Eric Loe: is verantwoordelijk voor de implementatie van 'Network City' in de Gemeente Alkmaar en werkt aan 20x20 Movement. Eerder was Loe hoofd van de HR-afdeling in de Gemeente Alkmaar. Eric Loe schreef het boek 'Klantocratie' en is mede-oprichter van het project Doorbraak in Dienstverlening. Esther Keymolen: is onderzoeker bij de faculteit filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op het gebied van de impact van ICT op het openbaar bestuur en burgers. In het bijzonder richt zij zich hierin op 'online vertrouwen', wie men vertrouwt en waarom. Eerder was Keymolen werkzaam bij de WRR bij het onderzoeksproject Beleid, Informatie en Technologie. Frans Haverkamp: is Chief Information Officer (CIO) het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV). In het verleden heeft Frans Haverkamp diverse directiefuncties bekleedt op het gebied van ICT, o.a. voor CSC, Getronics, Atos Origin en Eneco. Haverkamp is



verantwoordelijk voor de omschakeling naar volledige e-dienstverlening van het contact met klanten vanuit het UWV. Lieke Sjerps: is juridisch adviseur op het terrein van onder andere de Wet Bescherming Persoonsgegevens en de Wet Openbaarheid van Bestuur.Voorheen was Lieke werkzaam bij Oxfam Novib als projectcoördinator. Leon van de Ven: senior beleidsmedewerker bij de directie burgerschap en informatiebeleid van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en is hier onder ander verantwoordelijk voor dossier webrichtlijnen. Mark Vermeer: is hoofd Informatiemanagement bij de Gemeente Rotterdam.Vermeer is gepromoveerd in computer science en is gespecialiseerd in ICT-governance bij de overheid. Michiel Leenaars: is strategisch directeur van NLnet en directeur van Internet Society Netherlands (Isoc). Daarnaast is Leenaars onder meer actief als vice-voorzitter bij OpenDoc Society en Accessibility.nl. Leenaars is lange tijd werkzaam geweest het NWO binnen de subsidieafdeling 'National Computing Facilities Foundation' (NCF) als adviseur op het gebied van einfrastructuur, e-science en coördinator Software Engineering. Hij is oprichter van Gridforum Nederland. Nicole Donkers: is senior beleidsmedewerker Identiteitbeleid bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en behandelt binnen het programma Identiteit op Orde beleidsvraagstukken omtrent identiteitsmanagement. Pim van Loon: is consultant bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, waar hij onder andere verantwoordelijk is voor het dossier MijnOverheid.nl. Saam de Mooij: is binnen het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties werkzaam bij de directie Informatiseringsbeleid Rijk als adviseur van Maarten Hillenaar, CIO van het Rijk.Voorheen was hij onder implementatiemanager van de Digitale Werkomgeving Rijksdienst. Simon Hania: is werkzaam als Directeur Data Protection & Privacy verantwoordelijk voor privacy- en informatie beveiligingsaspecten van de producten en diensten die TomTom wereldwijd levert. Simon Hania is ook voorzitter van de commissie privacy van brancheorganisatie ICT-Office. Eerder is Hania werkzaam geweest bij XS4all als technisch-operationeel directeur. Mildo van Staden: is adviseur bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties op het gebied van innovatie van de publieke sector. Zijn expertise ligt op het gebied van de sociale impact van ICT op de publieke sector. Eerder is van Staden als onderzoeker werkzaam geweest bij TNO op het terrein van ICT. Stefan de Konink: is oprichter van Kinkrsoftware (software ontwikkeling en advisering), gericht op open source implementaties. de Konink is bestuurslid van Stichting OpenGeo. Stichting OpenGeo



is een groep digitale pioniers die lucht- en omgevingsfoto's onder een Creative Commons Licence wil brengen. Stefan de Konink is daarnaast betrokken bij vele, uiteenlopende ICT-projecten. Simone van der Hof: is hoogleraar aan de afdeling eLaw@Leiden. van der Hof onderzoekt de invloed van technologie op de rechtspositie van het individu (bijvoorbeeld burger, kind, patiënt en consument) en de wisselwerking tussen juridische, technische en sociale regulering in het waarborgen en verstevigen van diens positie. Daarnaast onderzoekt van der Hof de werking van digitale identiteiten in relatie tot elektronische dossiers (burger-overheid), alsmede ‘privacy policies’ (consumenten en bedrijven). Groep 4 Gespreksleider: Frank Kresin: is als research director bij Waag Society en verantwoordelijk voor het onderzoeksprogramma. Frank Kresin heeft een achtergrond als filmmaker, een master diploma Kunstmatige Intelligentie van de UvA en was vijf jaar programmamanager bij de Digitale Universiteit. Momenteel werkt Frank aan Creative Care, Future Internet en Open Data. Daarnaast is hij mede-initiatiefnemer van CineGrid Amsterdam, Apps for Amsterdam, Nederland Opent Data, Kies op Maat en het Geheugen van Almere. Verslaglegging: Floortje Daemen: is onderzoeker op het gebied van technologie en robots. Floortje Daemen is werkzaam geweest bij het Rathenau Instituut als onderzoeker en projectleider. Eerder verrichte ze onderzoek naar de maatschappelijke evaluatie van wetenschappelijke vakgebieden en schreef ze o.a. het boek 'Overal robots: automatisering van de liefde tot de dood' met Rinie van Est, en is ze mede-auteur van 'Check in / Check uit De digitalisering van de openbare ruimte'. Deelnemers: Anne Fleur van Veenstra: is als onderzoeker verbonden aan TNO, waar zij onder andere onderzoek doet naar open data en privacy. Ze is gepromoveerd aan de TU Delft op onderzoek over IT-geïnduceerde transformatie van de overheid. Arie van Bellen: directeur en oprichter van ECP-EPN, het Platform voor de InformatieSamenleving. ECP-EPN is organisator van het programma Digivaardig & Digibewust, een publiek-privaat partnerschap gericht op het creëren van bewustzijn t.a.v. digitale veiligheid en digitale vaardigheden. Arie van Bellen is betrokken bij het EU-beleid ten aanzien van de Digitale Agenda en hoofd van de Nederlandse delegatie in de VN. Bart Drewes: is werkzaam als coördinator informatiebeleid bij de Vereniging voor Nederlandse Gemeenten (VNG).Voorheen was Bart Drewes werkzaam bij het Ministerie van Economische



zaken en daarvoor het Ministerie van Binnenlandse zaken, beiden op het gebied van informatiebeleid. Bart Schermer: is als universitair docent verbonden aan eLaw@Leiden. Schermer doet onderzoek naar internetregulering en internet governance; de verhouding tussen grondrechten en (strafrechtelijke) handhaving van de rechtsorde op internet.  Schermer is mede-oprichter en partner bij Considerati, een juridisch adviesbureau gespecialiseerd in internetregulering en digitaal vertrouwen, redacteur van het Tijdschrift voor Internetrecht en lid van het Kenniscentrum Cybercrime van het Gerechtshof Den Haag. Davied van Berlo: is oprichter en programmaleider bij Ambtenaar 2.0. Daarnaast is hij initiatiefnemer en voorzitter van de Stichting Pleio. Eerder was van Berlo consultant bij Ambtenaar van de Toekomst bij het Ministerie van BZK en senior beleidsmedewerker informatievoorziening bij het Ministerie van LNV. Recentelijk bracht van Berlo zijn derde boek uit 'Wij, de overheid. Cocreatie in de netwerksamenleving'. Hans Nijman: is als CIO van Rotterdam verantwoordelijk voor de controle en aansturing op het gebied van ICT van de gemeente. Eerder was Nijman werkzaam bij Gemeentewerken Rotterdam als ICT-manager. Jeroen Terstegge: privacy strateeg en uitvoerend directeur bij PrivaSense. Daarnaast is Jeroen Terstegge voorzitter van Privacy Comité van de VNO-NCW / MKB Nederland, hoofdredacteur bij Privacy & Compliance en bestuurslid bij de Dutch Privacy Law Association. Michiel Stal: is plaatsvervangend directeur van de Directie Regeldruk en ICT-beleid van het ministerie van Economische Zaken. Hiervoor was Michiel Stal werkzaam op andere functies binnen het ministerie van Economische Zaken en het ministerie van Financiën. Linda van de Fliert: is werkzaam bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties binnen de directie Burgerschap en Informatiebeleid. Als projectleider is van de Fliert betrokken bij de organisatie van de iSamenlevingbijeenkomst. Eerder gaf van de Fliert trainingen op het gebied van nieuwe media en motivatiebeleid en heeft als eventcoördinator bij SETUP gewerkt. Paul de Goede: is adviseur bij de Raad voor het openbaar bestuur (Rob) en lid van de raadscommissie Algemene Zaken bij de Gemeente Leidschendam-Voorburg. Paul de Goede houdt zich binnen het Rob in het bijzonder bezig met vraagstukken betreffende de iOverheid. In het verleden is de Goede werkzaam geweest voor de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) en de Algemene Rekenkamer. Paul Keller: is vicevoorzitter van Kennisland, ontwikkelt auteursrechtenbeleid, en adviseert de overheid, culturele instellingen en andere organisaties over auteursrecht, nieuwe media en open innovatie in de kennissamenleving. Paul Keller is tevens public project lead voor Creative Commons Nederland, Collecting Societies Liaison voor Creative Commons en Board member van



iCommons, een organisatie die zich inzet voor interoperabiliteit van open content, open data en open kennis. Peter van Essen: is plaatsvervangend directeur bij Dimpact, een coöperatieve vereniging voor en door gemeenten. Dimpact verbindt dienstverlening aan bedrijfsvoering waardoor alle lidgemeenten gebruik kunnen maken van dezelfde oplossing voor hun dienstverlening en bedrijfsvoering, zoals gezamenlijke hosting, samenwerken bij beheer, innovatie en implementatie. Rob Nijman: is directeur (Rijks-)overheid en 'Client Executive for Central Government' bij IBM. Rob Nijman heeft een achtergrond in de bestuurskunde en biologie, en is werkzaam in de ICT. Nijman heeft lange tijd met de publieke sector samengewerkt in het sluiten van contracten op het gebied van IT. In zijn werk brengt Nijman kennis van ondernemen, IT en beleidsontwikkeling samen. Rogier Besemer: is programma-manager Cybercrime bij het Ministerie van Veiligheid en Justitie. Eerder was Besemer werkzaam bij Deloitte.



Advies Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninksrijksrelaties inzake isamenleving 2030 Yvette Jeuken namens Netwerk Democratie

Recommend Documents