Adnominaal en pronominaal genus bij Zuid- Nederlandse vier- en vijfjarigen

Adnominaal en pronominaal genus bij ZuidNederlandse vieren vijfjarigen

Jessie De Paepe Master Nederlands-Latijn Academiejaar: 2007-2008

Jessie De Paepe

Masterscriptie Universiteit Gent Promotor: Dr. Gunther De Vogelaer Copromotor: Lic. Katrien De Valck

Masterscriptie 2007-2008

1

Inhoudsopgave 1 Probleemstelling: aanleiding................................................................................................. 4 2 Literatuuroverzicht ...............................................................................................................6 2.1 Het genus: variatie in de standaardtaal en de dialecten.........................................................6 2.2 Het adnominale en pronominale genussysteem.................................................................... 9 2.3 De genusdragers en hun verwerving................................................................................... 10 2.3.1 Het lidwoord.................................................................................................................... 11 2.3.2 Het adjectief..................................................................................................................... 13 2.3.3 Het persoonlijke voornaamwoord.................................................................................... 15 2.3.3.1 Verschillende indelingswijzen ..................................................................................... 15 2.3.3.2 Het pronominale genus: semantische regels................................................................. 16 2.3.4 Het aanwijzende voornaamwoord....................................................................................18 2.3.5 Het bezittelijke voornaamwoord...................................................................................... 20 2.3.6 Het betrekkelijke voornaamwoord...................................................................................21 3 Onderzoeksopzet.................................................................................................................. 23 3.1 Proefpersonen......................................................................................................................23 3.2 Procedure en gegevensverwerking......................................................................................25 3.3 Genusvragenlijst..................................................................................................................27 4 Dialect in Merelbeke............................................................................................................ 29 4.1 Vlaamse en Oost-Vlaamse dialecten: dialectverlies, nivellering en de gevolgen...............29 4.2 Dialect in Merelbeke: resultaten van een enquête...............................................................31 4.2.1 Vragen uit de enquête...................................................................................................... 31 4.2.2 Dialectkennis van de vieren vijfjarigen en hun ouders..................................................32 4.2.2.1 Dialectkennis van vieren vijfjarigen........................................................................... 32 4.2.2.2 Dialectkennis van de ouders: een vergelijking............................................................. 33 4.2.2.3 Dialectkennis: beïnvloedende factoren......................................................................... 34 4.2.3 Taalgebruik van ouders gericht tot familie en vrienden...................................................35 4.2.4 Taalgebruik van ouders gericht tot kinderen....................................................................36 4.3 Selectiecriteria toegepast op vieren vijfjarigen.................................................................37 4.3.1 Dialectkennis van de vieren vijfjarige proefpersonen................................................... 38 4.3.2 Dialectkennis en -gebruik van de ouders......................................................................... 39 4.3.3 Afkomst en woonplaats van de kinderen en hun ouders..................................................40 4.3.4 Andere mogelijke selectiecriteria: sekse, attitude en thuistaal.........................................42 4.3.5 Totaaloverzicht: het profiel van de proefpersonen...........................................................43 4.4 Tot slot: dialectverlies in Merelbeke...................................................................................45

Jessie De Paepe


2

5 Genusverwerving per domein............................................................................................. 47 5.1 Het lidwoord...................................................................................................................... 47 5.1.1 De mannelijke substantieven.......................................................................................... 47 5.1.2 De vrouwelijke substantieven......................................................................................... 49 5.1.3 De onzijdige substantieven............................................................................................. 51 5.1.4 Lidwoorden en verwerving van het genus...................................................................... 52 5.2 Het adjectief....................................................................................................................... 53 5.2.1 De mannelijke substantieven.......................................................................................... 54 5.2.2 De vrouwelijke substantieven......................................................................................... 55 5.2.3 De onzijdige substantieven............................................................................................. 56 5.2.4 Adjectivale flexie en verwerving van het genus............................................................. 57 5.3 Het aanwijzende voornaamwoord......................................................................................59 5.3.1 De mannelijke substantieven.......................................................................................... 59 5.3.2 De vrouwelijke substantieven......................................................................................... 60 5.3.3 De onzijdige substantieven............................................................................................. 62 5.3.4 Aanwijzende voornaamwoorden en verwerving van het genus......................................63 5.4 Het bezittelijke voornaamwoord........................................................................................ 64 5.4.1 De mannelijke substantieven.......................................................................................... 65 5.4.2 De vrouwelijke substantieven......................................................................................... 66 5.4.3 De onzijdige substantieven............................................................................................. 67 5.4.4 Bezittelijke voornaamwoorden en verwerving van het genus........................................ 67 5.5 Het betrekkelijke voornaamwoord.....................................................................................67 5.6 Het persoonlijke voornaamwoord...................................................................................... 69 5.6.1 De mannelijke substantieven.......................................................................................... 69 5.6.2 De vrouwelijke substantieven......................................................................................... 71 5.6.3 De onzijdige substantieven............................................................................................. 72 5.6.4 Persoonlijke voornaamwoorden en verwerving van het genus.......................................73 5.7 Het adnominale en pronominale systeem: een vergelijking.............................................. 75 6 Invloed van de dialectkennis op het pronominale genus.................................................. 79 6.1 Beschrijving van de methode.............................................................................................. 79 6.2 Resultaten: dialectkennis en behoud van het grammaticale genus..................................... 80 6.2.1 Individuele resultaten....................................................................................................... 81 6.2.2 Resultaten per groep.........................................................................................................83 6.2.3 Mogelijke beïnvloedende factoren...................................................................................84 6.3 Dialectkennis en grammaticaal genus: enkele conclusies...................................................85 7 Conclusie............................................................................................................................... 87 7.1 Adnominale en pronominale genustoekenning...................................................................87 7.2 Dialectkennis en haar invloed op de genustoekenning....................................................... 90 Jessie De Paepe


3

7.3 Reikwijdte van het onderzoek en mogelijke aanvullingen................................................. 92 Bibliografie.............................................................................................................................. 94 Bijlage 1: Vragenlijst over dialectkennis en -gebruik..........................................................97 Bijlage 2: Transcripties van de opgenomen gesprekken................................................... 101 Interview 1: Ranie................................................................................................................... 101 Interview 2: Jonathan.............................................................................................................. 105 Interview 3: Elien....................................................................................................................113 Interview 4: Batist................................................................................................................... 119 Interview 5: Thibeau............................................................................................................... 127 Interview 6: Emily.................................................................................................................. 136 Interview 7: Brecht..................................................................................................................143 Interview 8: Marte en Lore..................................................................................................... 151 Interview 9: Delphine en Felien..............................................................................................158 Interview 10: Robbe en Saar .................................................................................................. 168 Interview 11: Margaux en Jules.............................................................................................. 178

Jessie De Paepe


4

1 Probleemstelling: aanleiding Wie een kijkje neemt in bijvoorbeeld de ANS en op zoek gaat naar hoe het Nederlandse genussysteem precies in elkaar zit wordt onvermijdelijk geconfronteerd met de complexiteit van het systeem. Zo gaat de ANS uit van het onderscheid tussen deen het-woorden waarbij de de-woorden vooral in de schrijftaal en in mindere mate ook in de spreektaal nog verder worden onderverdeeld in vrouwelijke en mannelijke woorden. Maar net op dat punt bestaat tussen het noordelijke en het zuidelijke Nederlands enkel overeenstemming ten aanzien van persoonsnamen (E-ANS § 3.3.3). Met betrekking tot diernamen en onbezielde substantieven verschillen de noordelijke en de zuidelijke standaardtaal grondig, zo stelt de ANS (E-ANS § 3.3.3). Ondermeer op deze punten laat het Nederlandse genussysteem dus heel wat ruimte voor variatie. Deze variatie is in de realiteit zelfs nog wat uitgebreider dan normerende werken zoals de ANS uit laten schijnen. Zo kan in bepaalde gevallen met het neuter pronomen het worden verwezen naar de-woorden: 'Is de tandpasta leeg? Ja, het is op.' (Siemund 2002: 216). Naast de verschillen tussen de noordelijke en zuidelijke variant van het Standaardnederlands treedt er ten tweede variatie op tussen het genussysteem van het Belgische Nederlands en dat van de zuidelijke dialecten. Deze dialecten met driegenerasysteem zijn erg conservatief en verschillen bijgevolg sterk van het noordelijke Nederlands. Hoewel het Belgische Nederlands wel een aantal aspecten van de noordelijke variant van de standaardtaal overneemt, behoudt het daarnaast het pronominale genus van de zuidelijke dialecten. Onderzoek wijst uit dat het Standaardnederlandse genus vooral in het noorden van het taalgebied volop in beweging is. (o.a. Audring 2006a en b). Recent is bovendien gewezen op het feit dat allerlei ontwikkelingen in volwassen Nederlands zich ook in versterkte vorm voordoen tijdens de taalontwikkeling (De Vogelaer 2006). Het is met andere woorden niet uit te sluiten dat al deze bewegingen van concurrerende systemen ook invloed hebben op de genusverwerving van Zuid-Nederlandse taalverwervers. Deze studie zal daarom inzoomen op de verwerving van het Zuid-Nederlandse genussysteem, meer bepaald door vieren vijfjarigen uit het Oost-Vlaamse Merelbeke. Om een breed en genuanceerd inzicht te krijgen in de verwerving van het genus worden in dit onderzoek het adnominale en pronominale systeem samen behandeld waardoor een vergelijking van beide systemen mogelijk is. Beide aspecten van het genussysteem zijn tot op vandaag niet in één en dezelfde studie behandeld, maar komen elk afzonderlijk aan bod in een aantal studies. Als voorbeelden van studies over de acquisitie van het adnominale genussysteem gelden o.a. Blom, Polišenská & Weerman (2006); Weerman, Punt & Bisschop (2006); Cornips, van der Hoek & Verwer (2006), Van der Velde (2003) ... Deze literatuur onderzoekt de verwerving van het genus zoals dat te identificeren is aan de hand van bepalingen (lidwoord, adjectief, ...) die bij het zelfstandig naamwoord horen. De verwerving van het pronominale genus door Zuid-Nederlandse taalverwervers komt aan bod in de studie van De Houwer (1987) en De Vogelaer (2006). In deze studies wordt onderzocht met welke persoonlijke voornaamwoorden een driejarige (De Houwer

Jessie De Paepe


5

1987) en zes- en zevenjarigen (De Vogelaer 2006) verwijzen naar mannelijke, vrouwelijke en onzijdige substantieven. De verwerving van het Nederlandse genus door vieren vijfjarigen is niet los te zien van de volwassen systemen. Om die reden besteedt dit onderzoek eveneens wat aandacht aan het adnominale en pronominale genussysteem van volwassenen. Vooral de regionale variatie en de verschillen tussen het Noorden en het Zuiden komen hierbij iets uitgebreider aan bod. De resultaten hier kunnen dan ook gecontrasteerd worden met de bevindingen van Hoppenbrouwers (1983) over het adnominale genus in een Brabants regiolect en met die van Audring (2006a en b) en Siemund (2002) wat de verschillen met het Noord-Nederlandse pronominale genus betreft. Temeer omdat deze studie net als die van Audring (2006a en b) en Siemund (2002) rekening houdt met de invloed van de semantiek op de pronominale genustoekenning. Anders dan de meeste studies heeft dit onderzoek de genusverwerving van Zuid-Nederlandse taalverwervers als onderwerp. In tegenstelling tot Noord-Nederlandse kinderen verwerven kinderen uit het Zuiden een pronominaal driegenerasysteem. Terwijl in het Noorden voor de verwijzing naar niet-personen enkel mannelijke en onzijdige pronomina worden gehanteerd, wordt in het zuidelijke Nederlands ook nog het vrouwelijke pronomen gebruikt. Kinderen uit het Noorden leren aan dewoorden als auto, bank, tafel, ... te refereren met het mannelijke pronomen hij/hem. Daartegenover staat dat Zuid-Nederlandse taalverwervers moeten leren dat mannelijke de-woorden zoals auto met hij/hem worden aangeduid terwijl de vrouwelijke de-woorden als bank en tafel ze en haar krijgen. Dit wordt traditioneel gezien als een gevolg van de aanwezigheid van een driegenerasysteem in de zuidelijke dialecten. Aangezien zich vandaag in Vlaanderen dialectverlies en -nivellering voordoen, is het niet uit te sluiten dat deze processen een aantal gevolgen zullen hebben voor de verwerving van het pronominale driegenerasysteem van het zuidelijke Nederlands. Deze studie gaat na wat de invloed is van een goede of slechte dialectkennis op de verwerving van het pronominale driegenerasysteem. Daartoe wordt onderzocht in welke mate vieren vijfjarige kinderen uit Merelbeke en hun ouders het Merelbeekse dialect nog kennen en gebruiken. Een aantal factoren zoals schaalvergroting, en een negatieve waardering van het dialect, ... maken dat het dialect in Merelbeke zoals in de rest van Oost-Vlaanderen sneller dan in andere gebieden aan terrein verliest. Op die manier biedt deze studie tot slot ook een zicht op de dialectvastheid van een jonge generatie in een minder traditioneel dialectgebied van Vlaanderen.

Jessie De Paepe


6

2 Literatuuroverzicht 2.1 Het genus: variatie in de standaardtaal en de dialecten Het Nederlandse genussysteem vertoont op twee vlakken variatie. Een eerste type variatie doet zich voor binnen de standaardtaal. Het is van belang een duidelijk onderscheid te maken tussen het systeem van het noordelijke Nederlands en dat van de zuidelijke variant. Het genussysteem van het Belgische Nederlands wijkt op een aantal punten af van dat van het Nederlands Nederlands omdat het Belgisch Nederlandse genus wordt beïnvloed door het driegenerasysteem van de zuidelijke dialecten. In het Noord-Nederlandse deel van het taalgebied (gebied ten noorden van de grote rivieren) zijn dialecten met zo'n onderscheid in drie geslachten afwezig. Dit weerspiegelt zich in het genussysteem van het Noord-Nederlands. Een tweede type variatie heeft betrekking op de verschillen tussen het genussysteem van de zuidelijke dialecten en de zuidelijke variant van het Standaardnederlands. Het is nuttig de genussystemen van de zuidelijke dialecten en van de noordelijke en zuidelijke variant van het Nederlands kort te vergelijken. Ten eerste is er sprake van variatie tussen de zuidelijke dialecten en de standaardtaal. In de meeste dialecten van het zuidelijke taalgebied is het traditionele driegenerasysteem met onderscheid tussen mannelijk, vrouwelijk en onzijdig genus bewaard (zie Taeldeman 1980). Dit wordt bevestigd door de studie van Hoppenbrouwers (1983: 3) over het genus in een Brabants dialect: “In de zuidelijke dialecten worden nog altijd drie woordgeslachten onderscheiden, ook waar het de zaaknamen betreft”. Dit driegenerasysteem manifesteert zich in de dialecten zowel op het adnominale als op het pronominale domein. Op het adnominale domein kennen de meeste zuidelijke dialecten nog traditioneel drie genera: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig. Zo krijgen het onbepaalde en het bepaalde lidwoord eigen vormen voor elk van de drie geslachten. Ook het adjectief ondergaat vormverandering naargelang van het geslacht van het substantief waar het bijhoort. Mannelijke substantieven worden in de dialecten gecombineerd met nen als onbepaald lidwoord en den als bepaalde determinator. Het adjectief bij mannelijke nomina krijgt een flectie -n. De vrouwelijke substantieven doen daarentegen geen flectie -n verschijnen en krijgen als determinatoren de (bepaald) en een (onbepaald) (De Vogelaer 2006: 92). Voor de onzijdige substantieven is het bepaalde lidwoord hetzelfde als in het Standaardnederlands. Voor het onbepaalde lidwoord gaat men bij de onzijdige substantieven uit van de onderliggende vorm een waarvan de -n vaak niet wordt gerealiseerd zoals in e varken (Taeldeman 1980).1 Het adjectief vertoont in het onzijdig enkelvoud geen suffix: “In the 1 Hoppenbrouwers (1983: 3-4) gaat voor het Noord-Brabantse dialect uit van een onzijdige vorm e waaraan in bepaalde gevallen (voor een klinker) een eufonische n kan worden toegevoegd. Voor Oost-Vlaanderen is de theorie van Taeldeman wellicht aannemelijker aangezien een in net dezelfde omgevingen verschijnt als het mannelijke nen.

Jessie De Paepe


7

neuter singular, the dialects of the Southern Netherlands show no suffix whatsoever” (Taeldeman 1980: 228). Mannelijk

Vrouwelijk

Onzijdig

Adnominaal Nen/den bangen hond

Een/de losse lamp

Een/het ouw mes

Pronominaal (H)ij/hem/zijn

Ze/haar/haar

(H)et/het/zijn

Tabel 1: Het traditionele driegenerasysteem in de zuidelijke dialecten.

Het pronominale genussysteem van de meeste zuidelijke dialecten maakt eveneens een onderscheid tussen de drie geslachten: mannelijk (h)ij/(h)em, vrouwelijk ze/(h)aar en onzijdig (h)et. Anders dan in het Standaardnederlands van het Noorden kan een feminien pronomen ook verwijzen naar vrouwelijke substantieven die een zaak aanduiden. “In de zuidelijke dialecten wordt het genusonderscheid (m)-(f) ook gehanteerd om de anaforische relatie aan te geven. Het genusonderscheid wordt dus niet alleen gemaakt op het niveau van lidwoord, adjectief en pronomen, d.w.z. binnen de NP, maar werkt door op zinsniveau waar het gaat om anaforische elementen.” (Hoppenbrouwers 1983: 7). Zo is het in de meeste zuidelijke dialecten heel goed mogelijk het persoonlijke voornaamwoord ze in een wending als de volgende te gebruiken: “Past die broek es ân dan kan ik zien of ze te lang is”. Naast de lidwoorden, adjectieven en persoonlijke voornaamwoorden komen in het dialect en de standaardtaal nog andere genusmarkerende elementen voor zoals aanwijzende en bezittelijke voornaamwoorden. De pronomina uit het dialect maken net als de lidwoorden naar vorm onderscheid tussen de drie genera. De dialectische vormen van de demonstrativa en posssessiva hebben met de lidwoorden gemeen dat de mannelijke vormen van deze pronomina uitgaan op -n zoals in dezen hond, dienen hond, den dienen, mijnen auto, zijnen beer, onzen boot, ... De vrouwelijke varianten zijn, net als bij het bepaalde en onbepaalde lidwoord (de/een) gelijk aan die van het Standaardnederlands: die vrouw, de die, mijn deur, zijn kat, haar school, ... Ook de onzijdige dialectische vormen verschillen nauwelijks van de standaardtalige: da(t) plein, da(t), mijn paard, zijn schaap, ons huis, ... In de standaardtaal wordt bij het aanwijzende voornaamwoord nog enkel onderscheid gemaakt tussen commuun (deze, die) en neuter genus (dit, dat). Dit tweegenerasysteem vervangt dus het driegenerasysteem uit de dialecten. Voor het bezittelijke voornaamwoord geldt dat de meeste vormen (mijn, uw, ...) ervan in de standaardtaal niet langer functioneren als genusmarkeerder; het onderscheid zijn/haar/zijn en onze/ons blijft wel behouden. Voor meer uitleg hierover, verwijs ik naar paragraaf 2.3.5 (p.20). Naast deze aanwijzende en bezittelijke voornaamwoorden geven ook betrekkelijke voornaamwoorden het genus aan van het substantief waarbij ze horen. Hoewel de vormen uit het Oost-Vlaamse dialect (die, dat) uiterlijk niet verschillen van de standaardtalige varianten (die/dat) verschilt het achterliggende dialectische systeem toch in aanzienlijke mate van dat in de standaardtaal. Op deze verschillen ga ik dieper in bij

Jessie De Paepe


8

de bespreking van het betrekkelijke voornaamwoord (2.3.6 p.21). Het genussysteem van de zuidelijke dialecten en dat van het Standaardnederlands wijken wat het adnominale genus aangaat in een aantal opzichten van elkaar af. In het Standaardnederlands functioneert het onbepaalde lidwoord niet langer als drager van genusinformatie. Elk substantief, ongeacht het woordgeslacht, wordt voorafgegaan door een. Voor het bepaalde lidwoord zijn de mogelijke vormen in de standaardtaal eveneens beperkt. In plaats van den, de of het in de dialecten is er, ook in de zuidelijke standaardtaal, slechts de keuze tussen de en het. Het Standaardnederlands kent adnominaal twee genera en maakt onderscheid tussen het commune genus (de de-woorden, waarin de voormalige masculiene en feminiene woorden vervat zijn) en het neuter (de het-woorden) (De Vogelaer 2006: 91). Voor de adjectieven wordt steeds de verbogen vorm op -e gebruikt, behalve wanneer het bijvoeglijk naamwoord hoort bij een onzijdig substantief dat voorafgegaan wordt door het onbepaalde lidwoord een. Voor een beschrijving van het pronominale genus van het Nederlands is het noodzakelijk het Noord-Nederlandse systeem te onderscheiden van het Zuid-Nederlandse2. “In het Nederlands is er (immers) regionale variatie met betrekking tot het pronominale genus voor niet-personen: het noordelijke Nederlands gebruikt nog vrijwel uitsluitend hij en het; in het zuiden komt naast het masculiene hij en het neutrale het ook het feminiene ze voor” (De Vogelaer 2006: 89). Voor de pronominale verwijzing in het zuidelijke Nederlands heeft zich dus het oorspronkelijke driegenerasysteem van de dialecten tot nu toe gehandhaafd. Het noordelijke Nederlands daarentegen, evolueert veel meer in de richting van een systeem met twee genera (zonder vrouwelijk genus) (cf. Audring 2006a en b). Bovendien wijst recent onderzoek uit dat er alvast voor het noordelijke Nederlands een 'hersemantisering' van het pronominale genus aan de gang is (Audring 2006a en b). Siemund (2002) bevestigt dit door aan te tonen dat in het Noord-Nederlands de keuze van het pronomen als volgt wordt bepaald door het semantische onderscheid 'mass' versus 'count'3: het mannelijke hij verwijst naar alle concrete telbare substantieven terwijl het neuter pronomen het wordt gebruikt om te verwijzen naar niet-telbare en abstracte referenten (Siemund 2002: 231). Zo kan in het volgende voorbeeld naar de 'mass noun' tandpasta worden verwezen met het neuter pronomen het: 'Is de tandpasta op? Ja, het is op.' tegenover 'Is de tube tandpasta leeg? Ja, hij is leeg. De verschillen tussen het Nederlandse genus van het Noorden en dat van het Zuiden doen vermoeden dat de zuidelijke dialecten het Zuid-Nederlandse genussysteem en de verwerving ervan tot op vandaag grondig beïnvloeden. Waar de dialecten nog een traditioneel driegenerasysteem 2 Deze noord-zuidtegenstelling moet evenwel wat genuanceerd worden. De Belgische provincie West-Vlaanderen lijkt wat het genus betreft immers op weg naar aansluiting bij het Noorden terwijl de Nederlandse provincie NoordBrabant op dat vlak aansluit bij het Zuiden (De Vogelaer 2006: 93; Hoppenbrouwers 1983). 3 Met de term 'count nouns' bedoelt Siemund telbare, concrete substantieven. De 'mass nouns' zijn dan die substantieven die niet-telbaar of abstract zijn (Siemund 2002: 214).

Jessie De Paepe


9

bezitten, worden immers ook pronominaal drie genera onderscheiden. De Vogelaer (2006: 92) stelt voor het pronominale genus dat het erop lijkt “alsof het traditionele driegenerasysteem zich het beste handhaaft bij die sprekers die nog over een behoorlijke dialectcompetentie beschikken”. Deze uitspraak impliceert dat het dan ook bijzonder waardevol is om na te gaan hoe het dan wel met de dialectkennis van onze proefpersonen is gesteld. Onderzoek naar de factoren die de kennis van het dialect als tweede taal (naast het Algemeen Nederlands of de tussentaal) beïnvloeden, komt aan bod in de studie van Rys (2007) (zie hoofdstuk 3 p.22 en hoofdstuk 4 p.28). Op die manier kunnen nadien gemakkelijk besluiten worden geformuleerd over hoe dialectkennis zich vertaalt naar genustoekenning en -verwerving. Daarbij mag niet a priori worden aangenomen dat alle zuidelijke taalverwervers nog over een goede kennis van het dialect beschikken. De laatste decennia wijzen er immers een aantal tekenen in de richting van dialectverlies en -nivellering in Vlaanderen (bijvoorbeeld: Devos 2000, Hagen 1991, Taeldeman 1991, ...). Het kan dus zijn dat jonge kinderen het dialect en zijn driegenerasysteem maar matig of niet beheersen. In dat geval zal dit systeem in de toekomst waarschijnlijk steeds minder invloed uitoefenen op de zuidelijke variant van het Standaardnederlands, waardoor een evolutie zoals die zich momenteel in het Noorden voordoet ook in het Zuiden niet mag worden uitgesloten (cf. De Vogelaer 2006).

2.2 Het adnominale en het pronominale genussysteem Bij onderzoek naar genusverwerving wordt er traditioneel een onderscheid gemaakt tussen het adnominale en het pronominale genussysteem. Op die manier maken lidwoorden (de, het), adjectieven (met of zonder -e) en bijvoeglijk gebruikte aanwijzende voornaamwoorden (deze, dit, die en dat) het adnominale systeem uit. Op adnominaal vlak moet een kind leren welke vormen te combineren zijn met substantieven met een commuun of neuter genus. Het pronominale genussysteem wordt grotendeels gedragen door de persoonlijke voornaamwoorden die verschillende vormen aannemen naargelang het antecedent een mannelijk (hij, hem), vrouwelijk (zij, haar) of onzijdig substantief (het) is. Het zelfstandig gebruikte demonstrativum (deze, dit, die en dat) zou men ook tot het pronominale genussysteem kunnen rekenen omdat het hier eveneens om een verwijzend element gaat. Toch heeft dit type pronomen met de adnominale genusmarkeerders gemeen dat er maar twee genera (commuun en neuter) worden onderscheiden in de standaardtaal. Bijgevolg valt het als het ware tussen het adnominale en het pronominale systeem in (zie hiervoor 2.3.4 p.18). In deze studie zal onderzocht worden of bij de genustoekenning en -verwerving verschillen optreden tussen dit adnominale en pronominale systeem. Dit verschil zou immers veroorzaakt kunnen worden door een aantal factoren. Ten eerste worden bepaalde genusmarkeerders vroeger verworven dan andere. Zo kan het zijn dat onze proefpersonen bij het bepaalde lidwoord al goed het onderscheid tussen de en het onder de knie hebben maar dat ze bij het persoonlijke voornaamwoord wel nog veel meer moeilijkheden ondervinden. In plaats van een tweedeling is hier een driedeling Jessie De Paepe


10

aan de orde. Terwijl naar het-woorden altijd met het wordt verwezen, is dit niet het geval voor de de-woorden. Die laatste krijgen soms hij/hem als persoonlijk voornaamwoord, soms ze/haar. Dit in beschouwing genomen ligt het voor de hand dat de verwerving van het pronominale genus veel meer tijd in beslag zal nemen dan de acquisitie van het adnominale systeem. Een tweede factor die verschillen tussen het adnominale en het pronominale genus aannemelijk maakt is het onderscheid tussen het grammaticale en het semantische genus. We hebben met een grammaticaal genus te maken wanneer het geslacht van het substantief niet te voorspellen is op grond van de semantische eigenschappen van de referent. Dit type genus komt bijvoorbeeld in het Duits zowel in het adnominale als het pronominale domein voor. In het Engels daarentegen is het genus wel voorspelbaar op basis van de referentiële betekenis van het substantief in kwestie. “Enkele uitzonderingen daargelaten krijgen nomina met mannelijke en vrouwelijke personen als referent respectievelijk de pronomina he en she, alle andere nomina it” (De Vogelaer 2006: 91). Er is bijgevolg sprake van een semantisch genus. In het Nederlands is de situatie wat complexer doordat adnominaal het grammaticale genus voorkomt en pronominaal vooral het semantische genus overheerst. “In het Nederlands congrueert de keuze van het lidwoord en de flexie van de adnominale bepaling in principe met het grammaticale genus van het kernnomen, zoals in het Duits. De keuze van het pronomen daarentegen gebeurt in sommige variëteiten van het Nederlands (…), net zoals in het Engels, bijna volledig op semantische gronden” (De Vogelaer 2006: 91).

In het Nederlands zijn er bovendien heel wat semantische regels die het pronominale genus van de zelfstandige naamwoorden bepalen (zie 2.3.3.2 p.16). Het kind moet bijgevolg in staat zijn om deze regels stuk voor stuk onder de knie te krijgen. Verder moet de taalverwerver ook leren wat het bereik van de regel is. Hij moet bepalen welke categorieën woorden onder die regel vallen en welke niet. Uiteraard is dit een taak die een aantal jaren in beslag neemt. Slechts geleidelijk aan zal het kind semantische overgeneraliseringen kunnen vermijden.

2.3 De genusdragers en hun verwerving Gedurende de eerste levensjaren leert een kind per dag een heel aantal nieuwe woorden. Maar hoe weet het kind of deze woorden een mannelijk, vrouwelijk of onzijdig geslacht hebben? Anders dan in het Duits zijn er in het Nederlands op het eerste zicht maar weinig formele regels die aanduiden wat het lexicale genus van een substantief is. Er is voor het Nederlands wel een formele regel die zegt dat substantieven op -de/-te, -heid, -ij, -ing, -nis, -st, ... vrouwelijk zijn. Verder zijn er in de meeste woorden geen aanwijzingen 'verstopt' over het lexicale geslacht van deze substantieven. Anders gezegd is er aan woorden als tafel, boek, bal, ... niets dat je vertelt dat tafel, boek en bal respectievelijk vrouwelijk, onzijdig en mannelijk zijn. Net omdat het genus van substantieven

Jessie De Paepe


11

arbitrair is, hebben taalverwervers nood aan genusmarkeerders om het geslacht te leren. Het gaat in dit geval om woorden zoals bijvoorbeeld lidwoorden en aanwijzende voornaamwoorden die in het Nederlands de informatie over het genus van substantieven dragen. De verwerving van deze taalelementen vraagt behoorlijk wat tijd omdat dit betrekking heeft op de acquisitie van de grammatica. In een eerste stadium duiken de genusmarkerende woordjes nu en dan op in de taal van het kind, zonder dat dit al echt 'systematisch' het geval is. Later zal het kind geleidelijk aan leren de genusmarkeerders adequaat te gebruiken. Dit impliceert dat het intussen ook het 'systeem' achter de woorden heeft verworven. Als het kind bijvoorbeeld iets zegt als: 'De lieve hond zit aan de deur. Hij blaft.' moet het eerst al tot heel wat in staat zijn. Het kind moet onder andere leren dat er mannelijke, vrouwelijke en onzijdige substantieven bestaan en dat hond masculien is. Ten tweede moet de taalverwerver weten dat mannelijke substantieven de krijgen als lidwoord en dat het bijhorende adjectief verbogen wordt. Het persoonlijke voornaamwoord dat je gebruikt om naar hond te verwijzen is hij. Daarbij is het noodzakelijk te weten dat hij verwijst naar hond en dus in de plaats komt van het zelfstandige naamwoord terwijl de en lieve in combinatie met het substantief voorkomen. Het kind moet eveneens leren dat de adnominale en pronominale genussystemen zich in het Standaardnederlands van elkaar onderscheiden doordat er adnominaal slechts twee genera (commuun en neuter) zijn en het pronominale systeem drie genera bewaart. Om een gedetailleerd beeld te krijgen van wanneer en hoe dit verwervingsproces verloopt, worden een aantal bevindingen uit de literatuur voor elk van de genusdragers afzonderlijk op een rijtje gezet. Op grond van de beschikbare informatie zal het vervolgens mogelijk zijn een aantal onderzoeksvragen te formuleren. Deze vragen dienen dan als uitgangspunt voor een onderzoeksontwerp dat de bedoeling heeft een preciezer beeld te schetsen van de genusverwerving bij jonge kinderen. Het onderzoek maakt het met andere woorden mogelijk vragen te beantwoorden en vermoedens te bevestigen of te weerleggen. Bij het overzicht van de verwerving van de verschillende genusmarkeerders komen eerst het lidwoord (2.3.1 p.11) en de verbuiging van het adjectief (2.3.2 p.12) aan bod. Nadien is het de beurt aan de pronomina. Persoonlijke voornaamwoorden van de derde persoon als subject (hij, ze, het) of als object (hem, haar, het) en bezittelijke (zijn, haar, zijn en ons/onze), aanwijzende (deze/dit, die/dat) en betrekkelijke voornaamwoorden (die/dat) 'verraden' immers het geslacht van substantieven (zie respectievelijk 2.3.3 p.15, 2.3.5 p.20, 2.3.4 p.18 en 2.3.6 p.21).

2.3.1 Het lidwoord De eerste lidwoorden van het kind verschijnen tussen de leeftijd van 1,6 en 2 jaar, tijdens de zogenaamde 'differentiatieperiode'. Voor de verwerving van het echte lidwoord is er een periode waarin een sjwa of een andere 'vulklank' aan het naamwoord voorafgaat. Gillis & Scharlaekens (2000: 272) beklemtonen dat deze klank niet zomaar gelijk te stellen is aan het onbepaalde lidwoord een aangezien de oppositie van een tegenover de ontbreekt. Als eerste echte lidwoord wordt het Jessie De Paepe


12

onbepaalde lidwoord een verworven. Nadat het onbepaalde lidwoord is verworven, volgen ook de bepaalde determinatoren de en het. In eerste instantie wordt het lidwoord de voor het commune genus overgegeneraliseerd ten nadele van het en gaat de dus ook vooraf aan onzijdige substantieven. Deze lidwoorden gecombineerd met nomina verschijnen wanneer het kind tussen 2,6 en 3,0 jaar oud is (Gillis & Scharlaekens 2000: 272, Bol & Kuiken 1988). De leeftijd waarop de meeste kinderen de bepaalde lidwoorden de en het verwerven kan volgens Goorhuis & Scharlaekens (2000: 71) variëren van 2,5 tot 3,5 jaar. Toch betekent dit niet dat de peuter vanaf dan altijd een zelfstandig naamwoord laat voorafgaan door een lidwoord. Het kind gebruikt immers nog geregeld naamwoorden zonder lidwoord. In zo'n 53% van de naamwoordgroepen (meervouden niet meegerekend) in de objectspositie laten kinderen van twee jaar oud de lidwoorden weg. Een jaar later is dat percentage gedaald tot 22% (Schaeffer 2000). Na de derde verjaardag waagt het kind zich aan steeds meer complexe NP's met een determinator, adjectief en substantief (Gillis & De Houwer 1998: 37). Een belangrijke complicatie bij de verwerving van de bepaalde lidwoorden is het onderscheid tussen neuter en commuun (voormalig mannelijk en vrouwelijk) genus. Het kind moet gaandeweg leren dat masculiene en feminiene nomina de als determinator krijgen terwijl de onzijdige woorden met het worden gecombineerd. In dit verband zegt De Houwer (1987) dat het onderscheid neuter/non-neuter, gemarkeerd door bepaalde lidwoorden en demonstratieven, niet volledig is verworven bij de leeftijd van 3,4. Ook Goorhuis & Scharlaekens (2000: 71) geven aan dat kinderen het precieze onderscheid in grammaticaal geslacht pas na de leeftijd van 3,5 jaar onder de knie krijgen. Deze vaststelling wordt bevestigd door Van der Velde (2003). Zij onderzocht voor het Nederlands en het Frans de syntaxis en de verwerving van determinatoren en voornaamwoorden bij kinderen van drie, vier en zes jaar oud. Uit haar studie blijkt voor het Nederlands dat fouten tegen het genus ook bij zesjarigen nog voorkomen (Van der Velde 2003: 129). Voor het Frans is dit echter niet het geval: kinderen van die leeftijd maken bij het lidwoord geen fouten meer tegen het genus (Van der Velde 2003: 355). Verder valt op dat er meer fouten worden gemaakt bij de hetwoorden dan bij de de-woorden: “l'erreur de genre n'atteint pas les 6% sur l'article défini de, il atteint 25% sur l'article défini het chez les enfants de 4 ans” (Van der Velde 2003: 126). Bij de zesjarigen lijkt dit verschil wel al veel minder groot: 2,8% genusfouten bij de de-woorden tegenover 5,6% bij de het-woorden. Deze genusfouten kunnen volgens Van der Velde (2003: 166) verklaard worden door aan te nemen dat Nederlandstalige kinderen het bepaalde lidwoord de als 'forme défaut' gebruiken. Dit is te wijten aan de frequentie van de de-woorden die drie maal zo vaak voorkomen als het-woorden. Een tweede vaststelling van Van der Velde (2003: 126) is de volgende: “force est de constater que les enfants produisent plus fréquemment les articles définis dans les DP avec un mot-de qu'avec un mot-het”. Dit gaat volgens de auteur enkel op voor drie- en vierjarigen. Kinderen van drie en vier jaar oud laten de-woorden dus veel vaker voorafgaan door een bepaald lidwoord dan het-woorden.

Jessie De Paepe


13

Bovenstaande bevindingen verdienen in deze studie beslist onze aandacht en worden hier verder getoetst. De verwachting is dat de vieren vijfjarige respondenten wellicht nog af en toe het bepaalde lidwoord de overgeneraliseren ten nadele van het lidwoord het voor het neuter. Wat de bepaalde determinator betreft maken ze dus waarschijnlijk meer genusfouten bij de onzijdige substantieven dan bij de vrouwelijke of mannelijke zelfstandige naamwoorden. Het is mogelijk dat de vieren vijfjarigen uit het onderzoek het adnominale driegenerasysteem uit hun zuidelijke dialect hanteren. Anders dan in de standaardtaal vervult de onbepaalde determinator in het dialect de functie van genusmarkeerder. Het onbepaalde lidwoord neemt er verschillende vormen aan naargelang het genus van het bijhorende substantief mannelijk (nen), vrouwelijk (een) of onzijdig (een) is (zie 2.1 p.6). Daarnaast verschijnt ook het bepaalde lidwoord in verschillende vormen. In plaats van de tweeledige oppositie de/het komt dan het drieledige systeem met den voor de masculiene woorden, de voor de vrouwelijke en (h)et voor het onzijdig. De vermelde verhouding van drie op één voor de-woorden tegenover het-woorden is in het adnominale driegenerasysteem van het dialect niet langer geldig. De vraag rijst of zich in dit geval nog steeds een overgeneralisering van de tegenover het voordoet. Al blijft het uiteraard wel mogelijk dat de standaardtaal op dit vlak invloed uitoefent op het dialect.

2.3.2 Het adjectief In het Nederlands kan het adjectief op twee manieren in de zin voorkomen: predicatief en attributief. Het predicatief gebruikte bijvoeglijke naamwoord kan in tegenstelling tot het attributief gebruikte adjectief nooit verbogen worden en is bijgevolg geen drager van genusinformatie. Daarom wordt het hier verder niet uitgebreid behandeld. Wanneer het bijvoeglijke naamwoord bij het substantief is geplaatst (attributief gebruik), kan men het zonder of met uitgang -e aantreffen. Het adjectief krijgt uitgang -e behalve als het voorafgaat aan een onzijdig enkelvoudig substantief, gecombineerd met het onbepaalde lidwoord een (Blom, Polišenská & Weerman 2006: 7). Ter illustratie: • • •

predicatief: 'De liefde is lenig.' attributief – verbogen: 'De lenige liefde' attributief – onverbogen: 'Een lenig meisje'

Gillis & Scharlaekens (2000: 272-273) beschrijven hoe dergelijke combinaties van lidwoord, adjectief en substantief worden verworven door kinderen tussen de leeftijd van 2,6 en 3 jaar. Het adjectief bij een naamwoord van het neutrale geslacht krijgt in eerste instantie een -e, ook wanneer er een onbepaald woord aan voorafgaat, als in:

Jessie De Paepe


14

• •

grote jongetje (Laura 3;3) een gevaarlijke mes, een scherpe mes (Sarah 2;10,4).

Dit beeld wordt elders bevestigd (Blom, Polišenská & Weerman 2006; Cornips, van der Hoek & Verwer 2006; Weerman, Punt & Bisschop 2006). Dit verschijnsel van overgeneralisering kan niet worden verklaard door ervan uit te gaan dat kinderen de neiging hebben om in alle gevallen de vorm met uitgang -e te produceren. Kinderen gebruiken de vorm met -e immers niet voor een predicatief gebruikt adjectief: “Interestingly, this cannot be due to some general tendency that L1 learners simply prefer a schwa on adjectives, since they hardly ever use a schwa in predicative position” (Weerman, Punt & Bisschop 2006: 16). Welke factoren spelen dan wel een rol in de overgeneralisering van de vorm met -e? Bij kleuters tussen drie en vijf jaar zijn twee factoren aanwijsbaar. Ten eerste beheersen deze kinderen het geslacht van woorden nog onvoldoende. Ze beschouwen onzijdige het-woorden dan ook dikwijls als de-woorden (zie 2.3.1 p.11) en zeggen bijvoorbeeld de huis in plaats van het huis. Weerman, Punt & Bisschop (2006: 16-17) stellen dat het commune genus in het Nederlands als 'default' moet worden beschouwd (zie ook bijvoorbeeld Don e.a. 1994). Bijgevolg verbuigen kinderen het attributieve adjectief zoals ze dat behoren te doen bij de combinatie van adjectief en commuun substantief. Ten tweede zijn kinderen van deze leeftijd geneigd om ook het adjectief in de combinatie van het onbepaalde lidwoord een, een adjectief en een onzijdig substantief te verbuigen m.a.w. “children tend to add a suffix to the adjective, saying things like een grote huis ‘a bigSUFFIX house’, even if they classify a word correctly as <+neutral>” (Weerman, Punt & Bisschop 2006: 17). De oudere kinderen hebben het standaardtalige Nederlandse genussysteem en het systeem van de adjectivale flexie wel min of meer verworven, zo lijkt het. Kinderen zullen de vorm van het adjectief op -e als default nog overgeneraliseren tot ongeveer zes jaar (Weerman, Punt & Bisschop 2006). Met betrekking tot die overgeneralisering wordt elders vooral nadruk gelegd op de gebrekkige kennis van het woordgeslacht. De overgeneralisering van de uitgang -e is te wijten aan fouten tegen het genus van (vooral onzijdige) substantieven: “Children's errors with adjectival inflection turn out to be errors in gender by overattribution of common gender. For adjectival inflection this results in -e substitutions” (Blom, Polišenská & Weerman 2006: 22). Op basis van deze vaststellingen uit de literatuur is het alvast interessant om in dit onderzoek na te gaan wanneer de proefpersonen welke vorm van het bijvoeglijke naamwoord gebruiken. Geven zij bij alle attributief gebruikte adjectieven de voorkeur aan de verbogen vorm op -e, of hebben zij het systeem al grotendeels onder de knie? Zijn hun fouten tegen de regels van de adjectivale flexie inderdaad voornamelijk fouten tegen het onzijdige geslacht van woorden? Of laten onze vieren vijfjarigen uit het onderzoek zich leiden door het systeem van de adjectivale flexie uit hun dialect? Dit zou dan kunnen betekenen dat ze onzijdige substantieven voorafgegaan door een bepaald lidwoord of door een bijvoeglijk gebruikt voornaamwoord, combineren met de Jessie De Paepe


15

onverbogen vorm van het bijvoeglijke naamwoord. Het systeem van het Zuiden verschilt in dat opzicht immers grondig van dat van het Noorden. In het Zuiden komt geen ə-suffix voor na een bepaalde determinator en voor een onzijdig substantief, in het Noorden (gebied ten noorden van de grote rivieren) treedt de verbogen vorm wel op in deze omgeving (Taeldeman 1980: 224). Voor een uitgebreidere beschrijving van de adjectivale flexie in de zuidelijke dialecten verwijs ik naar $ 2.1.

2.3.3 Het persoonlijke voornaamwoord 2.3.3.1 Verschillende indelingswijzen De klasse van de persoonlijke voornaamwoorden kan op verschillende wijzen worden onderverdeeld. Ik bespreek er hier twee van. Een eerste mogelijke indeling van de persoonlijke voornaamwoorden is die in deictische en anaforische pronomina. Dit onderscheid is gebaseerd op de twee verschillende manieren waarop de persoonlijke voornaamwoorden naar een zaak of persoon verwijzen. Een eerste manier van verwijzen is de zogenaamde 'buitentekstelijke verwijzing' waarbij het pronomen de referent rechtstreeks aanduidt. In dit verband spreekt men over 'deixis'. Omdat de persoonlijke voornaamwoorden van de eerste (ik, wij) en de tweede persoon (jij, u, jullie) enkel op die wijze worden gebruikt, noemen we ze deictische pronomina. De voornaamwoorden van de derde persoon (hij, ze, het en ze) kunnen eveneens deictisch zijn; vooral als ze refereren aan mensen. De verwerving van deictische voornaamwoorden start al rond de tweede verjaardag (Gillis & Scharlaekens 2000: 280; Bol & Kuiken 1986). Het eerste pronomen dat wordt geleerd is dat van de eerste persoon enkelvoud (ik). Vlak daarna worden de voornaamwoorden van de tweede (jij) en de derde persoon enkelvoud (hij) verworven (Gillis & Scharlaekens 2000: 280). Channe (2 jaar, 2 maanden en 29 dagen oud) bijvoorbeeld produceert al volgende zinnen met een pronomen als subject (Childes, Bol & Kuiken: CHA 20229.cha): • •

'Ik maken.' Ze vraagt aan haar pop: 'Ben je vallen?'

De deictische persoonlijke voornaamwoorden van het meervoud, namelijk wij/we en jullie worden maar weinig gebruikt door erg jonge kinderen (Gillis & De Houwer 1998: 39). Deze pronomina zijn geen dragers van genusinformatie en worden hier verder buiten beschouwing gelaten. Een tweede manier om te refereren aan een zaak of een persoon is de 'binnentekstelijke verwijzing' (E-ANS: § 5.1.2). Alleen de voornaamwoorden van de derde persoon (hij, ze, het en ze) kunnen als dergelijke 'anaforen' worden gebruikt. Het pronomen krijgt dan een interpretatie doordat het verwijst naar een voorafgaand taalelement (antecedent) dat een zelfstandige betekenis heeft” (Gillis Jessie De Paepe


16

& Scharlaekens 2000: 278). De context waarin de anafoor gebruikt wordt, geeft de betekenis van het pronomen aan. Zo verschilt de betekenis van hij in de volgende voorbeelden afhankelijk van de context: • •

De bus heeft een ongeval gehad. Hij komt later. (hij = de bus) Jonas heeft een ongeval gehad. Hij komt later. (hij = Jonas)

Taalverwervers moeten dit anaforensysteem uiteraard leren gebruiken. Volgens Gillis & Scharlaekens (2000: 278) wordt het door kinderen vanaf drie jaar automatisch opgenomen. Bloom (2000: 123-126) toont aan dat kinderen voor de verwerving van anaforische pronomina beroep doen op een aantal hulpmiddelen waaronder syntaxis. De enkelvoudige persoonlijke voornaamwoorden wordt iets later verworven dan ik en jij die niet als anaforen optreden. De meervoudsvorm zij/ze komt pas in latere fasen van de taalontwikkeling aan bod (cf. Verhulst-Schlichting 1988: 81-82). Dit is eveneens het geval voor het vrouwelijke ze aangezien het voornaamwoord hij/hem wordt overgegeneraliseerd ten koste van het vrouwelijke zij/haar : • •

Thomas (2;7,1): 'hij ligt de bed' (hij = een meisje) (Gillis & Scharlaekens 2000: 280). Jelle (3;5,28): 'hij kan niet' (hij = de pen) (Childes, Bol & Kuiken: JEL 30528.cha)

Naast een eerste indeling in deictische en anaforische pronomina is ook een tweede indelingswijze mogelijk. De persoonlijke voornaamwoorden worden in dit geval ingedeeld in twee groepen naargelang van de functie die deze pronomina in de zin op zich nemen. Op die manier onderscheiden we subjectsvormen (pronomen als subject) en objectsvormen (in andere functies). Dit verschil in functie heeft duidelijke gevolgen voor het tijdstip waarop de persoonlijke voornaamwoorden worden verworven. De pronomina in de functie van subject verschijnen immers vroeger dan de objectsvormen. Als subject duiken de persoonlijke voornaamwoorden al rond de tweede verjaardag op, later duiken ze ook in andere functies op (Gillis & Scharlaekens 2000: 280; Bol & Kuiken 1986). Doordat de objectsvormen pas later worden geleerd, komen ze bij jonge kinderen van twee en drie jaar oud veel minder voor dan de subjectsvormen (cf. Bol & Kuiken 1986; De Houwer 1987).

2.3.3.2 Het pronominale genus: semantische regels De verwerving van het pronominale genus hangt in het Nederlands, zoals in het Duits en het Engels (Mills 1986), samen met de acquisitie van een aantal semantische regels. Het belang van dat soort regels voor de genustoekenning kan worden afgemeten aan de snelheid en de leeftijd waarop de regels worden geleerd. De regels die het vaakst van toepassing zijn en het minste uitzonderingen kennen, worden immers het eerst verworven (Mills 1986: 85). Omdat deze regels ook in het Nederlands behoorlijk vroeg worden geleerd is hun belang voor het pronominale genussysteem en Jessie De Paepe


17

de verwerving ervan groot. Een eerste cruciale regel die al zeer vroeg een prominente rol speelt in het pronominale genus van taalverwervers is de zogenoemde 'natural gender rule'. Volgens deze regel zijn substantieven die naar mannen verwijzen mannelijk terwijl nomina die vrouwen aanduiden een vrouwelijk genus hebben. Uit onderzoek van De Houwer (1987) blijkt dat de driejarige Kate deze 'natural gender rule' al toepast in haar pronominale verwijzing naar substantieven. De driejarige kiest immers het mannelijke persoonlijke voornaamwoord hij om te refereren aan mannelijke personen; de vrouwelijke personen worden aangeduid met het feminiene ze (De Houwer 1987: 65). Ook vieren vijfjarigen lijken deze regel al min of meer te hebben verworven. De Vogelaer (2006: 94) stelt immers vast dat “van de 26 aangetroffen verwijzingen naar mannelijke of vrouwelijke personen (...) een meerderheid van 18 met het juiste pronomen” gebeurt. Een tweede semantische factor die invloed heeft op de verwerving van het pronominale genus is het onderscheid bezield/onbezield waaraan ook de term 'animacy'4 refereert. Deze regel houdt in dat naar bezielde referenten, nl. dieren en mensen, anders wordt verwezen dan naar onbezielde referenten (nl. zaaknamen). Dit semantisch onderscheid werkt, net als de 'natural gender rule', in op de pronominale aanduiding van de driejarige Kate. Voor de verwijzing naar personen en nietmenselijke entiteiten gebruikt Kate het mannelijke (hij) of het vrouwelijke persoonlijke voornaamwoord (ze). Het onzijdige pronomen het hanteert de driejarige vooral om onbezielde referenten aan te duiden waardoor het zowel verwijst naar onzijdige als naar 'non-neuter' substantieven (De Houwer 1987: 65). De verwerving van het pronominale genus wordt verder nog door andere semantische factoren gestuurd. Eén van deze factoren is het onderscheid tussen telbare en niet-telbare substantieven 5. De Vogelaer (2006) stelt vast dat zes- en zevenjarigen de neiging hebben om niet-telbare nomina aan te duiden met het neuter pronomen het. Daarnaast heeft ook het onderscheid tussen concrete en abstracte6 zelfstandige naamwoorden een invloed op het pronominale genus van zes- en zevenjarigen. Onderzoek naar de invloed van de semantische parameters concreet/abstract en telbaar/niet-telbaar toont aan dat naar concrete telbare substantieven vooral met hij en in mindere mate ook met ze wordt verwezen. Het pronomen het komt maar zelden voor om te refereren aan substantieven met een grammaticaal mannelijk of vrouwelijk geslacht. Bij abstracte en ontelbare substantieven komt het neuter pronomen het integendeel wel frequent voor (De Paepe 2007).

4 Ook in het Engelse en het Duitse genussysteem speelt deze semantische factor al vroeg een belangrijke rol (cf. Mills 1986). 5 Niet-telbare substantieven zijn zelfstandige naamwoorden die zich onderscheiden van de telbare nomina doordat ze alleen in het enkelvoud of alleen in het meervoud voorkomen (E-ANS § 3.2.2). Als voorbeelden van niet-telbare nomina gelden zand, koffie, melk, kou, sneeuw, ... 6 “Tot de concreta rekenen we benamingen van mensen, dieren, dingen en stoffen, alsmede van denkbeeldige personen of zaken. Tot de abstracte substantieven worden de benamingen gerekend van alles wat over het algemeen als zintuiglijk waarneembaar kan worden voorgesteld” (E-ANS § 3.2.1).Abstracta zijn bijvoorbeeld: jaar, liefde, kracht, ontmoeting, val, duw, vreugde, haat, koude, ... (E-ANS § 3.2.1).

Jessie De Paepe


18

In welke mate deze semantische regels ('natural gender rule', bezield/onbezield, telbaar/ontelbaar en concreet/abstract) invloed uitoefenen op het pronominale genus van vieren vijfjarigen zal naar alle waarschijnlijkheid uit de resultaten van dit onderzoek blijken. Wat kunnen we nu op basis van bovenstaande vaststellingen verwachten voor het pronominale genus van vier en vijfjarigen? Wellicht zijn de proefpersonen toch al min of meer in staat de 'natural gender rule' toe te passen waardoor ze met mannelijke/vrouwelijke pronomina verwijzen naar substantieven die mannelijke/vrouwelijke personen aanduiden. Het is mogelijk de kinderen zich bij hun keuze van het persoonlijke voornaamwoord laten leiden door de semantische onderscheidingen bezield/onbezield, telbaar/niet-telbaar en concreet/abstract. Dit zou betekenen dat het neuter pronomen het vooral verwijst naar abstracte en niet-telbare substantieven. Niettemin kan het wel zo zijn dat sommige proefpersonen het grammaticale geslacht van bepaalde substantieven zoals deur, stoel, tafel, ... al hebben geleerd.

2.3.4 Het aanwijzende voornaamwoord De term 'aanwijzend voornaamwoord' is een verzamelnaam voor zeer verscheiden vormen van pronomina die een verwijzende of aanwijzende functie hebben. Sommige van hen zijn zelfstandig terwijl andere dan weer niet-zelfstandig zijn. Een overzicht van de demonstratieven uit de ANS (EANS § 5.6.2): enkelvoud

m.b.t. het -woorden

dit, dat; ginds; zulk, zo'n, zulk een

m.b.t. de-woorden

deze, die; gene, gindse; zulke, zo'n, zulk een

meervoud

deze, die; gene, gindse; zulke

Tabel 2: De niet-zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden.

enkelvoud m.b.t. het -woorden m.b.t. de-woorden meervoud

dit (ditte), dat (datte); ginds; datgene; zulk, zo'n; zulks deze, die; gene, gindse; degene, diegene deze, die; gene(n); degene(n), diegene(n); zulke(n)

Tabel 3: De zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden.

Hoewel er heel veel verschillende demonstrativa bestaan, beperk ik mij in wat volgt tot de vormen dit, dat, deze en die omdat deze vormen al vroeg in de taalverwerving prominent aanwezig zijn. Het aanwijzende voornaamwoord bekleedt als leverancier van genusinformatie een speciale positie en vormt als het ware een brug tussen het adnominale en het pronominale genussysteem. De bijvoeglijke variant van dit pronomen hoort bij een ander substantief waarbij het de functie van

Jessie De Paepe


19

bepaalde determinator kan uitoefenen. Zo kan men het gebruiken als alternatief voor het bepaalde lidwoord. Zoals bij het lidwoord het geval is, zijn er afzonderlijke vormen voorbehouden voor deen het-woorden. Zo zijn de niet-zelfstandige demonstratieven deze en die determinator bij dewoorden en bij alle woorden in het meervoud. Dit en dat zijn de vormen voor het neuter en kunnen hierdoor enkel gecombineerd worden met het-woorden. Het zelfstandige voornaamwoord daarentegen kan niet samen met een substantief voorkomen, maar kan er wel naar verwijzen. Op die wijze kan het het persoonlijke voornaamwoord vervangen. Het aanwijzende voornaamwoord verschilt wel in belangrijke mate van het persoonlijke doordat het maar twee genera (commuun en neuter) kent in plaats van drie. Dit en dat refereren aan een neuter substantief, deze en die aan masculiene en feminiene zelfstandige naamwoorden. De aanwijzende voornaamwoorden die/dat en deze/dit gecombineerd met een nomen komen ongeveer gelijktijdig met de bepaalde lidwoorden voor. Ze worden al in het derde levensjaar verworven en komen net als bepaalde lidwoorden voor in combinatie met een naamwoord (Gillis & De Houwer 1998: 37). Net als bij de bepaalde lidwoorden worden de vormen voor het commune genus die en deze eerst verworven, snel nadien volgen ook de onzijdige pronomina dit en dat (Bol & Kuiken 1986). In het corpus van De Houwer (1987) komen de vormen die en dat eveneens voor, zij het dan wel veel minder frequent dan de bepaalde lidwoorden. In een vierde van de gevallen worden ze 'foutief' gecombineerd met respectievelijk een neuter en een commuun substantief. Verder komt die als determinator vooral voor bij substantieven met een onbezielde referent (De Houwer 1987: 67). Anders dan die treedt het onzijdige demonstrativum dat in het corpus van De Houwer (1987) maar zelden bijvoeglijk op. De vorm dat wordt door Kate wel frequent gebruikt als zelfstandig pronomen. Voor dit onderzoek houden we er rekening mee dat de zelfstandig gebruikte demonstrativa kunnen optreden als alternatieven voor de persoonlijke pronomina. De lidwoorden kunnen op hun beurt dan weer vervangen worden door de bijvoeglijk gebruikte aanwijzende voornaamwoorden. Als onze proefpersonen deze demonstratieven adequaat willen gebruiken moeten ze in ieder geval in staat zijn die mannelijke en vrouwelijke substantieven te onderscheiden van de onzijdige. Het is mogelijk dat onze proefpersonen de commune vorm die overgeneraliseren, zoals dat ook wordt verwacht voor het lidwoord de voor het commune genus. Het is ook denkbaar dat de vieren vijfjarigen uit dit onderzoek de aanwijzende voornaamwoorden uit het dialect hanteren. In plaats van het onderscheid tussen het commune (deze, die) en het neuter genus (dit, dat) in de standaardtaal, maakt het dialect voor het bijvoeglijk gebruikte demonstrativum onderscheid tussen de drie geslachten. Net als bij de lidwoorden hebben de mannelijke vormen deze(n) en diene(n) een uitgang op -n die enkel bewaard blijft als het volgende woord begint met een klinker, een t-, een d- of een b- (Taeldeman 2005: 62) zoals in 'dezen dag' en 'dienen auto', maar niet in 'deze jager' en 'diene stoel'. In combinatie met vrouwelijke en onzijdige substantieven komt

Jessie De Paepe


20

deze n-uitgang niet voor: dees mand, dees mes, die tafel, da mes7. Het zelfstandige aanwijzende voornaamwoord verschilt in het dialect (dees, die en da) niet veel van de standaardtaal.

2.3.5 Het bezittelijke voornaamwoord Een aantal vormen van het possessivum vervullen eveneens de rol van genusmarkeerder. Dit kan op twee manieren. In het eerste geval gaat het om de alternerende vormen van het bezittelijk voornaamwoord voor de eerste persoon meervoud: ons en onze. Deze vormen van het possessivum komen in geslacht overeen met het substantief waarbij ze determinator zijn. Een onzijdig substantief in het enkelvoud wordt gecombineerd met de vorm ons, terwijl onze determinator is van dewoorden. Onze is overigens ook de enige mogelijke vorm voor substantieven in het meervoud. De Algemeen Nederlandse Spraakkunst (E-ANS § 5.5.5.1) geeft hiervan volgend overzicht: ons paard

-

onze hond

ons Marietje

-

onze Marie

ons Kareltje

-

onze Karel

ons kind

-

onze kinderen

Tabel 4: Overzicht van de vormvarianten ons/onze.

In het tweede geval wordt naar het genus van substantieven verwezen met de possessiva van de derde persoon enkelvoud zijn/z'n en haar/(d)'r. Hier is het het genus van het antecedent dat de vorm van het bezittelijke voornaamwoord bepaalt en niet het geslacht van het substantief waarbij het bezittelijke voornaamwoord determinator is (cf. E-ANS § 5.5.4). Ter illustratie: • •

Die mevrouw is te laat gekomen. Haar horloge is stuk. Het varken zit in een mand. Zijn mand is bruin.

In tegenstelling tot het bezittelijke voornaamwoord mijn zijn de vormen voor de derde persoon minder frequent in het taalgebruik van erg jonge kinderen. De vorm zijn die verwijst naar mannelijke en onzijdige antecedenten duikt af en toe op onder de leeftijd van vier. Vrouwelijke vormen en meervoudsvormen daarentegen komen bijna niet voor (Gillis & De Houwer 1998, Bol & Kuiken 1986). De verwerving van het possessivum vertoont op dit vlak gelijkenissen met de acquisitie van de persoonlijke voornaamwoorden ($ zie 2.3.3.1 p.15). Vroeg in de verwerving komen het vrouwelijke ze en de meervoudsvormen van het persoonlijke voornaamwoord immers maar weinig voor. 7 De vorm da is niet alleen beperkt tot het dialect maar komt ook in tussentaal frequent voor.

Jessie De Paepe


21

Waarschijnlijk hebben onze vieren vijfjarige proefpersonen nog niet alle vormen van het bezittelijke voornaamwoord volledig verworven. Hierdoor zullen de feminiene vorm haar/(d)'r voor de derde persoon enkelvoud en de vorm ons/onze voor de eerste persoon meervoud waarschijnlijk niet frequent voorkomen in het opgenomen taalgebruik van onze proefpersonen. Het is bijgevolg mogelijk dat zijn, dat normaal wordt gecombineerd met mannelijke en onzijdige antecedenten, wordt overgeneraliseerd en eveneens wordt gehanteerd om te refereren aan feminiene substantieven. We moeten er rekening mee houden dat een aantal vieren vijfjarigen misschien wel gebruik maken van de bezittelijke voornaamwoorden zoals die in hun dialect voorkomen. Omdat deze genusmarkeerders erg afwijken van die in de standaardtaal gaan we er hier even dieper op in. In tegenstelling tot de standaardtalige vormen functioneren alle dialectische vormen van het possessivum als genusmarkeerders. Het bezittelijke voornaamwoord heeft voor elke persoon verschillende vormen naargelang van het genus van het substantief waar het bijhoort. De mannelijke substantieven worden voorafgegaan door een vorm op -n zoals in mijne(n), uwe(n), zijne(n), hare(n), zijne(n), onze(n), uldere(n), hunne(n) hond. De -n valt wel meestal weg, behalve voor een klinker, een -t, een -d of een -b. Voor vrouwelijke en onzijdige substantieven komen in het Merelbeekse dialect de volgende vormen voor: mijn, uw, zijn, haar, zijn, ons, ulder, hun (Taeldeman 2005: 62).

2.3.6 Het betrekkelijke voornaamwoord Het betrekkelijke voornaamwoord komt net als andere genusmarkeerders voor in verschillende vormen naargelang van het genus van het substantief waar het bijhoort. Voor een volledig overzicht van de verschillende vormen van het relativum, verwijs ik naar de ANS (E-ANS § 5.8.2). Hier wordt enkel de verwerving van de zelfstandige vormen die en dat behandeld. Deze betrekkelijke voornaamwoorden komen in geslacht (en getal) overeen met hun antecedent.8 De vorm die heeft een zogenoemd 'de-antecedent' en staat met andere woorden bij substantieven met een commuun genus en bij nomina in het meervoud. Dat verwijst telkens naar onzijdige zelfstandige naamwoorden. Vanaf welke leeftijd het betrekkelijke voornaamwoord wordt verworven wordt in de literatuur over taalverwerving (o.a. Gillis & De Houwer 1998; Gillis & Scharlaekens 2000; Goorhuis & Scharlaekens 2000) niet vermeld, wel staat vast dat de commune vorm die heel lang wordt overgegeneraliseerd. Uit de studie van Cornips, van der Hoek en Verwer (2006: 6) over de verwerving van het grammaticale genus in het Standaardnederlands blijkt dat zelfs tien- en 8 In sommige gevallen wordt van deze algemene regel afgeweken. Zo vermeldt de ANS (E-ANS § 5.8.3.2) onder andere de volgende uitzondering: “Bij het-woorden die personen aanduiden, wordt soms het betrekkelijk voornaamwoord gebruikt dat congrueert met het genus van het antecedent, soms met een betrekkelijk voornaamwoord dat naar de-woorden verwijst. Vergelijk: 'Weet jij hoe het meisje heet dat daar loopt?' en 'Zijn meisje, die bij ons op kantoor werkt, is met vakantie'.”

Jessie De Paepe


22

twaalfjarigen nog geregeld 'fouten' maken. In maar liefst 77,1% van de gevallen combineren deze kinderen een neuter antecedent met die. Het relatief pronomen dat wordt integendeel slechts in 12,5% van de gevallen verbonden aan een antecedent met een commuun genus. Deze resultaten tonen hoe voor het betrekkelijke voornaamwoord net zoals voor het adjectief (vorm met -e) en het lidwoord (de) de commune vorm als default geldt. (Voor meer details over de verwerving van het bepaalde lidwoord en het adjectief als genusmarkeerders zie 2.3.1 p.11 en 2.3.2. p.12.) Aangezien veel oudere kinderen van 10 en 12 jaar nog volop het betrekkelijke voornaamwoord die overgeneraliseren ten koste van het neuter dat, kunnen we dit eveneens verwachten voor onze vieren vijfjarige proefpersonen. In plaats van de standaardtalige vormen (die, dat) kunnen ook de dialectische vormen (die, dat) van het relativum voorkomen. In het dialect is er behoorlijk wat variatie met betrekking tot de vorm van het betrekkelijke voornaamwoord. De vorm van het relatiefpronomen hangt er onder andere af van de grammaticale functie van het 'gerelativiseerde' zinsdeel (SAND 2005: commentaar p.66). Hierdoor moet een onderscheid gemaakt worden tussen zogenoemde 'subjectrelatieven' en 'objectrelatieven' naargelang het betrekkelijke voornaamwoord voorkomt bij een antecedent in subjects- of objectspositie. Daarnaast is er voor de vorm van het pronomen heel wat geografische variatie waar te nemen. In Merelbeke en andere delen van Oost-Vlaanderen treedt als subsjectsrelativum de vorm die op in omgevingen zoals in 'Dat is de man die het verhaal heeft verteld' (SAND 2005: kaart p.82). Deze vorm krijgt concurrentie van het subjectsrelativum dat waarvan het kerngebied zich uitstrekt langs de grens tussen Oost-Vlaanderen en Antwerpen. In de objectspositie komt in het Merelbeekse dialect eveneens de vorm die voor: 'Dat is de man die ze geroepen hebben'. In de rest van Oost-Vlaanderen duikt in deze positie ook het betrekkelijke voornaamwoord dat erg frequent op (SAND 2005: kaart p.82). Bij de bespreking van de resultaten van onze vieren vijfjarigen gaan we na of zij deze vormen uit hun Merelbeekse dialect hanteren.

Jessie De Paepe


23

3 Onderzoeksopzet Om een beeld te kunnen schetsen van de genusverwerving door vieren vijfjarige ZuidNederlandse taalverwervers is het van belang een passend onderzoek op te zetten. Het onderzoek hier maakt gebruik van de zogenaamde 'participerende observatie'. Het belangrijkste voordeel van die methode is dat ze ons in staat stelt om op een niet-schoolse wijze toch systematisch gegevens te verzamelen. Hoe dit onderzoek er precies uit ziet en aan welke vereisten het voldoet zal in dit hoofdstuk worden behandeld. In 3.1 (p.23) wordt dieper ingegaan op de proefpersonen die aan dit onderzoek deelnemen. Er komt een antwoord op vragen zoals 'Wie nam deel en waarom?' en 'Hoe representatief is deze groep?'. In een tweede deel leg ik uit wat er tijdens het onderzoek zoal is gebeurd en beargumenteer ik waarom ik bepaalde beslissingen heb genomen. Tot slot ga ik in datzelfde deel ook kort in op de analyse van de gegevens (zie 3.2 p.25). In het laatste gedeelte (3.3 p.27) worden de genusvragenlijst en de selectie van de onderzochte substantieven beschreven.

3.1 Proefpersonen Als proefpersonen dienden 15 kinderen van vier en vijf jaar oud. Zes proefpersonen waren vier jaar oud, acht anderen waren vijf jaar en één kind was net zes geworden. Om een aantal redenen werden kinderen van precies deze leeftijd uitgekozen. Ten eerste is het belangrijk dat de proefpersonen al in staat waren om met de onderzoeker een gesprek van ongeveer 20 minuten te voeren. Tijdens dat gesprek werd hen gevraagd een aantal vragen te beantwoorden, wat voor jongere kinderen niet evident is. Bovendien is een vergelijking van het adnominale en pronominale genus pas echt interessant als de kinderen al voldoende persoonlijke voornaamwoorden produceren om te verwijzen naar substantieven. Bij jongere kinderen bestaat de mogelijkheid dat ze nog maar zelden pronomina gebruiken om te refereren aan niet-mensen. Ze kunnen de pronomina daarenboven 'omzeilen' en vervangen door demonstratieven die ze al vroeger hebben verworven. Als derde reden voor de keuze geldt dat deze leeftijdsgroep tot nog toe niet behandeld is in de literatuur over genusverwerving. De Houwer (1987) gaat immers in op het genus van een driejarige terwijl De Vogelaer (2006) het heeft over de genusverwerving van zes- en zevenjarigen. Een studie over het genus van vieren vijfjarigen vult de lacune in de literatuur op en maakt een vollediger overzicht van de genusverwerving op verschillende leeftijden mogelijk. Onze proefpersonen komen allemaal uit de provincie Oost-Vlaanderen, gelegen in het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied. Op het moment van het onderzoek zaten zij in de tweede of de derde kleuterklas van de Sint-Elooischool in het Oost-Vlaamse Merelbeke. In deze regio spreekt een aanzienlijk deel van de volwassen bevolking nog geregeld dialect of 'dialectisch-gekleurde' tussentaal. Dit Merelbeekse dialect heeft zoals de meeste andere zuidelijke dialecten adnominaal en

Jessie De Paepe


24

pronominaal nog een traditioneel driegenerasysteem behouden. Om na te gaan wat de invloed is van het dialect op het Zuid-Nederlandse genussysteem van de standaardtaal is het noodzakelijk de dialectkennis van de proefpersonen te onderzoeken. Het is dan ook denkbaar dat de beste dialectsprekers nog veel meer dan de anderen vasthouden aan het pronominale driegenerasysteem en het grammaticale genus nog het meest respecteren (De Vogelaer 2006: 92; Hoppenbrouwers 1983). Om een idee te hebben van de dialectkennis van onze vieren vijfjarigen wordt gebruik gemaakt van een enquête. De vragenlijst peilt naar de kennis van het Merelbeekse dialect en het gebruik ervan bij ouders en kinderen. Dit gebeurt aan de hand van vragen naar afkomst en woonplaats van ouders en kind, taalgebruik gericht tot familie, vrienden en kinderen. Op deze manier is het vooral aan de ouders om zelf in te schatten hoezeer zij het Merelbeekse dialect beheersen en welke taalvariant (dialect, tussentaal of Algemeen Nederlands) zij en hun kind het vaakst hanteren. Deze enquête is met inbegrip van een aantal kleine aanpassingen overgenomen van Rys (2007) en wordt hier toegevoegd als bijlage 1 (zie p.97). De resultaten hiervan worden aandachtiger bekeken in paragraaf 4.2 (p.31). Op basis van de vragenlijst werden uit 41 vieren vijfjarigen 15 proefpersonen geselecteerd om deel te nemen aan het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving. Daarbij ging ik op zoek naar die kinderen die volgens de resultaten van de enquête het Merelbeekse dialect het beste beheersen. Aangezien geen enkel kind het dialect nog zeer goed of goed spreekt worden acht kinderen geselecteerd die het volgens hun ouders niet zo goed of slecht spreken. De andere kinderen hebben volgens hun ouders geen kennis van het Merelbeekse dialect. Deze zeven informanten hebben wel de volgende zaken met de meeste andere proefpersonen gemeen: ze worden thuis opgevoed in tussentaal, wonen in Merelbeke en gaan er eveneens naar school. Bij de selectie van de proefpersonen werd erover gewaakt dat alle ouders van de 15 vieren vijfjarigen uit Merelbeke of althans uit Oost-Vlaanderen afkomstig zijn. Op die manier werd zo veel mogelijk voorkomen dat andere dialectinvloeden op de resultaten van dit onderzoek in zouden werken. Voor een uitvoeriger beschrijving van de selectiecriteria voor onze vijftien vieren vijfjarige proefpersonen verwijs ik naar paragraaf 4.3 (p.37). Hoe representatief kan deze groep van proefpersonen worden geacht? Via de vieren vijfjarigen uit het onderzoek moet het mogelijk zijn een globaal beeld op te hangen van de genusverwerving van leeftijdgenoten uit het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied, althans voor regio's waar nog dialecten met een traditioneel driegenerasysteem worden aangetroffen. Deze studie is gebaseerd op onderzoek bij vijftien kinderen en is in dit opzicht goed te vergelijken met andere studies zoals Hulk & Cornips (2006a, b) waar ongeveer evenveel proefpersonen werden verzameld. Wat het aantal proefpersonen betreft, overtreft deze studie in ieder geval die van De Houwer (1987) die op de resultaten van slechts één kind is gebaseerd. Verder doen zich bij deze proefpersonen onderling nauwelijks grote verschillen in genustoekenning en -verwerving voor (zie o.a. Hoofdstuk 6 p.79 e.v.). We kunnen er dan ook vanuit gaan dat de genusverwerving van kinderen met een vergelijkbare achtergrond ongeveer hetzelfde zal verlopen. De genusverwerving van kinderen die Jessie De Paepe


25

evenwel over een veel betere of juist geen dialectkennis beschikken kan wel in zekere mate afwijken van dit patroon. De resultaten van deze kinderen zijn eveneens niet representatief voor de genustoekenning van Noord-Nederlandse taalverwervers. Zij hanteren immers zowel adnominaal als pronominaal een tweegenerasysteem in plaats van het pronominale driegenerasysteem dat wij in het Zuiden kennen.

3.2 Procedure en gegevensverwerking Vooraleer de genustoekenning van onze vieren vijfjarigen kon worden onderzocht werd eerst contact opgenomen met de ouders van alle kinderen uit de tweede en derde kleuterklas van de SintElooischool. Eenenveertig ouderparen waren bereid hun kinderen aan het onderzoek te laten deelnemen. Zij vulden de vragenlijst in die kort zal worden beschreven onder 3.3 (p.27). De antwoorden, die een beeld gaven van hun dialectkennis en -gebruik werden verwerkt met SPSS. Op basis van deze bevraging werden uiteindelijk 15 proefpersonen geselecteerd. De kans is reëel dat de dialectkennis van deze vieren vijfjarige proefpersonen hun toekenning van het Standaardnederlandse genus enigszins zal beïnvloeden. Hoewel geen enkel kind exclusief in het Merelbeekse dialect is grootgebracht zijn alle geselecteerde vieren vijfjarigen wel min of meer vertrouwd met het dialect omdat ze ermee in contact komen via familie, vrienden, onthaalmoeder, school, ... Uiteraard beheersen deze kinderen ook de Belgische variant van de standaardtaal of een soort tussentaal die dicht bij het Algemeen Nederlands aanleunt. Voor het eigenlijke onderzoek worden de vijftien geselecteerde vieren vijfjarigen gedurende ongeveer 20 minuten onderworpen aan een gesprek met de onderzoeker. In het totaal vonden er elf vraaggesprekken plaats, waarvan vier in duo-vorm. De beslissing om bij een aantal interviews twee kinderen aan het woord te laten, nam ik nadat al een aantal andere vraaggesprekken waren afgewerkt. Vooral voor vierjarigen bleek dit voordelig omdat zij zich duidelijk meer op hun gemak voelden als ze in paren werden 'ondervraagd'. Een ander voordeel was dat de kinderen spontaner met elkaar omgingen dan met een onbekende onderzoeker. Dit weerspiegelde zich ook in hun taalgebruik dat op die manier kon variëren van een redelijk formele variant naar een meer informele. Het taalgebruik gericht tot de onderzoeker was in alle gesprekken redelijk formeel terwijl de kinderen onderling een losser taalgebruik hanteerden waaraan iets meer dialect te pas kwam. Dat kinderen al op jonge leeftijd gevoelig zijn voor deze zogenaamde registervariatie wordt bevestigd door Elaine Slosberg Andersen (1990). Omdat in duo-interviews het taalgebruik tegenover de onderzoeker niet verschilt van dat in de vraaggesprekken met één kind heeft dit geen verstrekkende gevolgen voor het onderzoek. Bovendien wijken de kinderen in hun taalgebruik niet erg af van het taalgebruik dat in de vragenlijst werd gerapporteerd. Via deze methode van de 'participerende observatie' werd het met andere woorden mogelijk om op een relatief snelle manier een corpus van gesproken taal van vieren vijfjarigen aan te leggen. Uiteraard zou het ook mogelijk geweest zijn om de genusverwerving van onze vieren vijfjarigen te onderzoeken door bij hen thuis gesprekken Jessie De Paepe


26

met hun ouders, broers of zussen, ... op te nemen. Hoewel dit soort taalgebruik nog spontaner is, heeft deze methode een groot nadeel. Het zou immers niet mogelijk zijn om in dezelfde korte tijdsspanne behoorlijk wat 'tokens' te verzamelen voor vooraf uitgekozen substantieven. Hoe waren deze gesprekken opgebouwd? Tijdens het vraaggesprek werden een aantal zaken (verscheidene knuffels, prenten en een speelgoedhuis) aan de proefpersonen getoond en werden bepaalde onderwerpen ter sprake gebracht. Hierbij werd indien mogelijk geprobeerd om per item of onderwerp antwoord te krijgen op drie types vragen. Het eerste type was een 'benoemingsvraag' en had tot doel het onbepaalde lidwoord (een, ne(n)) te eliciteren, een tweede vraag refereerde aan het al benoemde concept met de bedoeling het kind een bepaalde determinator (de, het, die, dat) te laten gebruiken. Het derde type was een vraag die aan het kind een persoonlijk voornaamwoord (hij/hem, ze/haar, het) wilde ontlokken door in de vraag zelf de bepaalde determinator in te lassen. Ik illustreer deze werkwijze even aan de hand van een voorbeeld. Het vier- of vijfjarige kind kreeg een foto te zien waarop een man een auto wast. De eerste vraag die werd gesteld moest het kind ertoe aanzetten de objecten op de foto te benoemen. De onderzoeker wees dan bijvoorbeeld naar de auto en vroeg: 'Wat is dat?'. Het kind kon dan antwoorden dat dat een auto is. In tweede instantie vroeg de onderzoeker naar het al benoemde item met de bedoeling dat het kind het substantief combineerde met een bepaald lidwoord of met een aanwijzend voornaamwoord. Een voorbeeld hiervan was de vraag: 'Wat doet de meneer?'. Het kind antwoordde op zijn beurt iets dergelijks als: 'Hij wast de/die auto.'. Een laatste vraag zoals 'Waarom wast de meneer de auto?' wilde aan de proefpersoon een persoonlijk voornaamwoord of een zelfstandig demonstrativum ontlokken. 'Omdat hij vuil is.' was hierop een mogelijk antwoord. Via deze werkwijze konden voor een aantal opgevraagde substantieven genusmarkerende elementen (lidwoorden, adjectieven, aanwijzende en verwijzende voornaamwoorden, ...) worden verzameld. De elf opnames werden na afloop volledig getranscribeerd. In de transcripties werd zoveel mogelijk het reële taalgebruik weergegeven. Dit betekent dat ook afbrekingen, versprekingen, aarzelingen, enz. werden aangegeven. Deze transcripties (zie bijlage 2 p.101 e.v.) dienden vervolgens als basis voor tal van tabellen. Naast de informatie over 'opgevraagde' substantieven werden genusmarkeerders van niet-opgevraagde substantieven in de tabellen opgenomen. (In de tabellen worden deze zelfstandige naamwoorden voorzien van een sterretje.) Omdat het hier gaat om een studie over de genustoekenning en -verwerving van substantieven werden alleen gegevens voor enkelvoudige zelfstandige naamwoorden in de tabellen opgenomen. Wanneer de toewijzing van een genusmarkeerder aan een substantief heel onzeker was, werd deze drager van genusinformatie niet opgenomen in de tabellen. Dit kon het geval zijn wanneer de kwaliteit van het geluidsfragment het niet toeliet uit te maken om welke genusmarkeerder het ging. Soms gebeurde het dat de combinatie van een bepaalde genusmarkeerder met een bepaald substantief al eerder voorkwam in het gesprek. In dat geval werd het genusmarkerende element niet nog een keer in de gegevensverzameling opgenomen.

Jessie De Paepe


27

3.3 Genusvragenlijst De eigenlijke genusvragenlijst diende als basis voor het interview met de vieren vijfjarige proefpersonen die aan het onderzoek deelnamen. Deze vragenlijst functioneerde eigenlijk meer als een soort leidraad voor de 'opvraging' van een aantal vooraf geselecteerde substantieven. In het totaal werden er 29 zelfstandige naamwoorden gekozen om de genustoewijzing van de proefpersonen te onderzoeken. Deze nomina moesten aan drie criteria voldoen. Een eerste vereiste was dat elk opgevraagd substantief voorkomt op de 'unaniemenlijst van België en Nederland' die deel uit maakt van de Streeflijst woordenschat voor Zesjarigen (Scharlaekens, Kohnstamm & Lejaegere 1999: 151-165). Over de woorden die in deze lijst voorkomen oordeelde 90 tot 100% van de ondervraagde leerkrachten in België en Nederland dat zesjarigen ze kennen. Hoogstwaarschijnlijk zullen deze woorden ook door de meeste vieren vijfjarigen zijn geleerd. Voor alle zekerheid werden de substantieven die in aanmerking kwamen nog aan een tweede selectie onderworpen. Er werd immers nagegaan of deze zelfstandige naamwoorden ook in een woordenlijst voor twee- tot vierjarigen (van Ooyen 1997) voorkomen. De woordenlijst bevat substantieven die kinderen volgens Arnhemse peuterleidsters op de vierde verjaardag receptief en productief zouden moeten kennen. Dit wil evenwel niet zeggen dat de kinderen deze woorden ook effectief kenden, al gaf het toch een goede indicatie van welke woorden konden worden opgevraagd. Een tweede criterium hield verband met het genus van de substantieven. Er werd geprobeerd om ongeveer evenveel mannelijke, vrouwelijke en onzijdige zelfstandige naamwoorden te selecteren. Om te bepalen welk grammaticaal geslacht een woord bezat, liet ik mij in eerste instantie leiden door mijn eigen intuïtie en dialectkennis. In tweede instantie zocht ik het genus van de woorden op in de Van Dale (2005) om mijn intuïties hierover te bevestigen. Het woordgeslacht van sommige substantieven verschilt immers in het Algemeen Nederlands en de Oost-Vlaamse dialecten (waaronder het Merelbeekse dialect). Een aantal zelfstandige naamwoorden met een onzijdig genus in het Algemeen Nederlands zijn in het Oost-Vlaams mannelijk of vrouwelijk (Taeldeman 2005: 59-60). Zo hebben boek, nest, album, plafond, bureau, ... in het Merelbeekse dialect een mannelijk genus en substantieven als oog (oge), valies (valieze) en gas (gazze) zijn er feminien. Om die reden ging ik na of dit voor de geselecteerde substantieven eveneens zo was. Dit bleek, althans op basis van mijn intuïties, niet het geval te zijn. We verwachtten dat bij vieren vijfjarigen de verwijzing naar substantieven met het persoonlijke voornaamwoord zou worden bepaald door een aantal semantische regels zoals dat ook bij jongere (De Houwer 1987) en oudere Zuid-Nederlandse taalverwervers (De Paepe 2007; De Vogelaer 2006) het geval is. Om relatief gemakkelijk te onderzoeken volgens welke semantische regels de pronominale genustoekenning door vieren vijfjarigen is verlopen moesten alle substantieven voldoen aan een aantal semantische kenmerken. Hiertoe werden alle 29 substantieven ingedeeld in vijf semantische categorieën: [concreet telbaar bezield], [concreet telbaar onbezield], [concreet nietJessie De Paepe


28

telbaar], [abstract telbaar] en [abstract niet-telbaar] (zie tabel 5). Hierbij moet men voor ogen houden dat zo'n indeling een gedeeltelijke miskenning is van een veel minder eenduidige werkelijkheid. Zo wordt hier geen rekening gehouden met mogelijke verschillen in de 'graad van abstractheid'. Iemand kan bijgevolg opmerken dat feest toch minder abstract is dan bijvoorbeeld grap omdat je je een feest veel makkelijker kan voorstellen dan een grap. Naar dit soort verschillen werd tot nog toe zo goed als geen onderzoek gedaan. Hierdoor was het niet mogelijk veel meer aandacht te besteden aan deze intuïtief aan te voelen semantische nuances. Temeer omdat deze studie zich niet hierop wenst te focussen. Onderzochte substantieven, per genus en semantische categorie Masculien: Concreet telbaar bezield: meneer, man, hond Concreet telbaar onbezield: auto, stoel Concreet ontelbaar: cola, lijm Abstract telbaar: / Abstract ontelbaar: kou, pijn, nacht Feminien: Concreet telbaar bezield: (me)vrouw, poes, vlieg Concreet telbaar onbezield: deur, tafel, maan, zon Concreet ontelbaar: sneeuw, soep Abstract telbaar: grap Abstract ontelbaar: / Neuter: Concreet telbaar bezield: schaap, varken, Concreet telbaar onbezield: huis, raam, bed Concreet ontelbaar: water, bloed Abstract telbaar: feest, geheim Abstract ontelbaar: / Tabel 5: Geselecteerde substantieven ingedeeld naar genus en semantische categorie.

Jessie De Paepe


29

4 Dialect in Merelbeke Als proefpersonen voor het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving dienen vieren vijfjarigen uit het Oost-Vlaamse Merelbeke. Omdat het genussysteem van het zuidelijke Nederlands niet volledig los te zien is van het genussysteem in de dialecten is het van belang aandacht te besteden aan de dialectkennis van onze proefpersonen. Daarom wil dit hoofdstuk eerst en vooral een beeld schetsen van de positie van het Merelbeekse dialect. In de gemeente wordt zoals in de rest van Vlaanderen nog behoorlijk wat dialect gesproken. Toch is de kans groot dat dit voor de jongere generatie niet langer in dezelfde mate het geval is aangezien zich in Vlaanderen dialectverlies en -nivellering voordoen. De situatie van de Vlaamse dialecten komt aan bod in 4.1 (p.29). Of dezelfde veranderingen ook in het Merelbeekse dialect aan de gang zijn wordt vervolgens onderzocht in 4.2 (p.31). Om hiervan een beeld te krijgen zijn 41 ouderparen bevraagd over hun eigen kennis en gebruik van het Merelbeekse dialect en dat van hun kinderen. Deze resultaten vormen dan in een volgend stadium van het onderzoek de basis voor de selectie van een aantal vier en vijf jaar oude proefpersonen. In 4.3 (p.37) wordt dieper ingegaan op deze selectievoorwaarden. Tot slot worden een aantal conclusies geformuleerd over het dialectverlies in Merelbeke (zie 4.4 p.45).

4.1 Vlaamse en Oost-Vlaamse dialecten: dialectverlies, nivellering en de gevolgen De meeste Vlaamse dialecten zijn onderhevig aan de recente processen van dialectverlies en nivellering. Wat houdt dit nu precies in? Dialectverlies doet zich voor als steeds minder mensen in almaar minder omstandigheden dialect gebruiken. Heel wat mensen drukken zich om een aantal redenen niet langer in het dialect uit. Als objectieve redenen noemt men de schaalvergroting van het leven en het stijgend contact met formele situaties (Taeldeman 1991: 37-38). Een subjectieve factor is de negatieve reputatie van de dialecten tegenover de steeds positievere waardering van de standaardtaal (Taeldeman 1991: 37-38). De term 'nivellering' duidt aan dat de Vlaamse dialecten geleidelijk aan hun authenticiteit verliezen en evolueren in de richting van de Nederlandse standaardtaal en/of andere dialecten. Uiteraard zullen bepaalde elementen van het dialect sneller verdwijnen dan andere. Om die reden zal het verlies op het gebied van de woordenschat zich sneller voordoen dan op het vlak van de klankleer of de grammatica, al kan dit ook nog intern variëren (Taeldeman 2005: 97). Bovendien voltrekken deze processen van dialectverlies en nivellering zich niet in alle Vlaamse dialecten even snel. Het tempo varieert vooral onder invloed van de regio, de sekse, de sociale klasse en de leeftijd van de sprekers. Onderzoekers hebben in het verleden al vastgesteld dat het dialect het snelste achteruitgaat in de verstedelijkte gebieden van OostVlaanderen en Brabant. Oudere mannen met een lage sociale status zijn daarenboven gemiddeld betere dialectsprekers dan jongere vrouwen die een sociaal hogere positie bekleden (Devos 2000).

Jessie De Paepe


30

Laten we dan nu even onze aandacht specifiek richten op de Oost-Vlaamse dialecten. Deze streektalen zijn net als alle andere Vlaamse dialecten onderhevig aan de processen van dialectverlies en nivellering. Sterker nog: de scores voor dialectkennis en -gebruik liggen in OostVlaanderen (veel) lager dan elders in Vlaanderen (Taeldeman 2005: 95-96). Niettemin varieert de mate waarin nog dialect wordt gesproken van de ene gemeente tot de andere. Het dialectgebruik hangt immers erg af van het sociale profiel van de gemeente in kwestie. Zo wordt in de landelijke gemeenten van Oost-Vlaanderen (bv. Gijzenzele) nog veel meer dialect gesproken dan in meer verstedelijkte gebieden en randgemeenten rond Gent met een hoger sociaal profiel (bv. De Pinte) (Taeldeman 2005: 97). Ook een hoog aantal inwijkelingen uit andere regio's doet het dialectgebruik afnemen, zo blijkt verder uit de studie van Taeldeman (2005: 97). De meeste Oost-Vlamingen schatten hun dialect niet erg hoog in waardoor ze het bij formelere situaties vervangen door standaardtaal of tussentaal. Ook voor de opvoeding van de kinderen achtten veel Oost-Vlaamse ouders hun dialect niet geschikt. Zij gaan er immers van uit dat een opvoeding in het dialect hun kinderen zal benadelen. Op die manier vervangen de standaardtaal en de tussentaal het dialect als opvoedingstaal. Hierbij is het van belang voor ogen te houden dat tussentaal als variëteit tussen het dialect en de standaardtaal een grote 'variatiebreedte' vertoont (De Caluwe 2000). Tussentaal heeft dus afhankelijk van de situatie en de spreker heel wat kenmerken gemeen met het Algemeen Nederlands of leunt net dichter aan bij het dialect9. Het Oost-Vlaamse dialect is bijgevolg niet langer de taal waarin kinderen van jongsaf aan worden opgevoed. Een aantal van deze kinderen leert het dialect wel nog op iets latere leeftijd als een soort tweede taal. Deze acquisitie vindt plaats als jonge kinderen dagelijks met het dialect in contact komen doordat ze het anderen (familieleden, vrienden, ....) horen praten. De verwerving van het dialect als tweede taal vormt het onderwerp van studies zoals die van Rys (2007) en Vousten (1995). Zij onderzoeken de talige en buitentalige aspecten van deze verwerving. Vousten (1995) heeft het in dit verband onder andere kort over de verwerving van het Noord-Limburgse genussysteem door standaardtalige kinderen. Rys (2007) behandelt dan weer het Maldegemse dialect zoals kinderen, opgevoed in de standaardtaal of de tussentaal dit verwerven. Dit Maldegemse dialect behoort overigens net zoals het Merelbeekse tot de Oost-Vlaamse streektalen. In deze studie zet Rys (2007) uiteen welke factoren bepalen of iemand succesvol is in de verwerving van het dialect als tweede taal. De factoren die van belang zijn voor de verwerving van het dialect als tweede taal verschillen van die eigenschappen die een rol spelen bij de verwerving van het dialect als moedertaal. Zo constateert Rys (2007: 276) bijvoorbeeld dat het geslacht van de kinderen een duidelijk effect heeft op de mate waarin zij het dialect als tweede taal verwerven. Dit effect is echter afwezig bij diegenen die het dialect als moedertaal leren. Een aantal van deze factoren komen ook in dit hoofdstuk nog verder aan bod bij de bespreking van de enquête en de selectie van de proefpersonen zoals deze thema's worden behandeld in 4.2. (p.31 e.v.) en 4.3 (p.37). 9 Strikt genomen kunnen we om die reden niet spreken van 'de tussentaal'. In de tekst combineer ik deze term gemakshalve nu en dan toch met het bepaalde lidwoord zonder dat ik daarmee de variatiebreedte van tussentaal wens te ontkennen.

Jessie De Paepe


31

4.2 Dialect in Merelbeke: resultaten van een enquête Wat is de positie van het dialect in een gemeente als Merelbeke? Deze Oost-Vlaamse fusiegemeente telt in het totaal 22 734 inwoners en omvat naast Merelbeke zelf nog een aantal kleinere deelgemeenten. De laatste jaren hebben bepaalde delen van deze plaats een meer stedelijk karakter gekregen. De vestiging van een stijgend aantal appartementsgebouwen, bedrijfscomplexen en warenhuisketens zoals ‘Zeeman’ en ‘Kruitvat’ illustreren dit. Voor andere voorzieningen zoals bioscoop, ziekenhuis, theater,... zijn de inwoners wel in sterke mate aangewezen op de stad Gent. Het centrum van deze stad ligt ongeveer zo’n 7 kilometer van het centrum van Merelbeke verwijderd. Om het dialectgebruik van deze gemeente na te gaan heb ik 41 ouderparen uit Merelbeke en hun kinderen via een enquête bevraagd over hun kennis en het gebruik van het Merelbeekse dialect. Deze ouders hebben allemaal kinderen van vier of vijf jaar oud die naar school gaan in Merelbeke. De vragenlijst die ik voor het onderzoek heb gebruikt heb ik grotendeels overgenomen van Rys (2007) aangezien zij eveneens de dialectkennis van ouders en hun kinderen onderzoekt. In wat volgt wordt een overzicht gegeven van de voornaamste resultaten die deze vragenlijst oplevert. Vooraleer dieper wordt ingegaan op die bevindingen worden in 4.2.1 (p.31) eerst de vragen van de enquête nader belicht. Het eigenlijke overzicht van de resultaten start met een bespreking van de dialectkennis van ouders en kinderen (4.2.2 p.32). Hierbij wordt de kennis van beide groepen met elkaar gecontrasteerd. In het derde deel wordt nagegaan welke variëteit ouders meestal praten wanneer zij zich tot hun vrienden, familieleden en kinderen richten (4.2.3 p.35 en 4.2.4 p.36). Hoe vaak gebruiken zij in deze situatie het dialect? Op basis van deze bevindingen wordt duidelijk of de situatie van het Merelbeekse dialect gelijkenissen vertoont met die van de andere Oost-Vlaamse en Vlaamse dialecten. Zo is het mogelijk een genuanceerd beeld op te hangen van de positie van het Merelbeekse dialect bij de jongere generatie van ouders en hun kinderen.

4.2.1 Vragen uit de enquête De vragenlijst is opgebouwd uit drie delen: een eerste deel bevat vragen gericht aan de vader van het kind, het tweede deel bevat dezelfde vragen als deel 1 die nu aan de moeder gericht zijn. In een derde en laatste deel worden een aantal gegevens van het kind gevraagd. Verder wordt aan de ouders gevraagd een aantal personialia in te vullen zoals de naam van hun kind, het geslacht, de geboortedatum en de klas. Met de vragen 'Vanwaar bent u afkomstig?' en 'In welk dorp of welke gemeente woont u?' wordt bij het begin van de enquête meteen gevraagd naar de afkomst en de woonplaats van de vader en de moeder. Ook de derde vraag 'Indien u nog niet altijd in Merelbeke hebt gewoond, wanneer bent u hier dan komen wonen en waar woonde u voordien?' heeft betrekking op de (vroegere) woonplaats van beide ouders. Hierna wordt in vier vragen geïnformeerd naar het taalgebruik van de ouders. Ten eerste wordt aan de vader en de moeder gevraagd hoe zij hun kennis van het Merelbeekse dialect inschatten. Ze hebben hierbij de Jessie De Paepe


32

mogelijkheid hun dialectkennis aan te duiden als zeer goed, goed, niet zo goed of slecht. Vervolgens informeert de vragenlijst naar het gebruik van het Merelbeekse dialect gericht tot kinderen. De ouders krijgen eveneens de vraag aan te duiden hoe vaak ze het dialect spreken met hun kinderen en kunnen aangeven dat het altijd, meestal, niet zo vaak of nooit gebeurt. Een voorlaatste vraag verzoekt de ouders aan te duiden welke taalvariëteit (Merelbeeks dialect, Algemeen Nederlands10, tussentaal11 of een ander dialect) ze spreken als ze tot hun kinderen praten. In een laatste open vraag wordt aan de ouders gevraagd aan te geven of zij het Merelbeekse dialect spreken tegen hun echtgenoot/echtgenote, familie en vrienden. Het derde deel van de vragenlijst zoomt in op het kind en vraagt ten eerste naar de huidige en vroegere woonplaatsen van het kind. Als tweede wordt gevraagd of het kind al altijd naar Merelbeke naar school gaat. Als dit niet het geval is worden de ouders verzocht aan te geven waar het kind vroeger naar school ging en vanaf welke leeftijd het kind dan in Merelbeke naar school gaat. De enquête informeert in een voorlaatste vraag naar de kennis van het Merelbeekse dialect en wil dat de ouders aangeven of zij de dialectkennis van hun kind zouden omschrijven als zeer goed, goed, niet zo goed of slecht. Tot slot wordt ook gevraagd langs welke kanalen de kinderen het dialect hebben geleerd als ze het niet thuis hebben verworven. Deze vraag wordt door de ouders maar zelden beantwoord en is daarom niet opgenomen in de onderstaande bespreking van de resultaten (zie 4.2.2 en volgende paragrafen p.32 e.v.).

4.2.2 Dialectkennis van de vieren vijfjarigen en hun ouders 4.2.2.1 Dialectkennis van de vieren vijfjarigen Aan 41 ouderparen wordt in de enquête gevraagd in te schatten hoezeer hun vier- of vijfjarige kinderen het Merelbeekse dialect beheersen. Er wordt hen gevraagd aan te duiden of de kennis 'zeer goed', 'goed', 'niet zo goed', 'slecht' of nihil ('geen') is. Onderstaande tabel geeft voor deze vraag het aantal antwoorden per mogelijkheid weer. Meteen valt op dat de overgrote meerderheid of 31 van de 41 ouderparen zeggen dat hun kind het Merelbeekse dialect helemaal niet beheerst. Tien andere kinderen zijn volgens hun ouders wel enigszins vertrouwd met dit dialect. Zes van de 41 kinderen kennen het dialect blijkbaar niet zo goed terwijl vier anderen over een slechte kennis van deze streektaal beschikken. Geen enkel kind beheerst het dialect goed of zeer goed. Deze resultaten wijzen er met andere woorden op dat de meeste jonge kinderen het Merelbeekse dialect niet goed spreken. Of dit wordt veroorzaakt doordat deze kinderen niet in het dialect worden opgevoed, wordt verderop in deze paragraaf bekeken (zie 4.2.2 p.33 e.v.). 10 Algemeen Nederlands wordt hier uitgelegd als 'het Nederlands zoals u dat bijvoorbeeld hoort bij presentatoren van het journaal'. 11 De term tussentaal wordt niet gehanteerd maar wordt als volgt omschreven: 'Iets wat een poging is om Algemeen Nederlands te spreken, maar waarin er toch veel streektaalelementen aanwezig zijn. U zegt bijvoorbeeld 'gij' in plaats van 'jij' of 'meiske' in plaats van 'meisje'. Het is meer een tussenvorm tussen Algemeen Nederlands en dialect'.

Jessie De Paepe


33

Dialectkennis van het kind: Zeer goed Aantal kinderen 0

Goed 0

Niet zo goed 6

Slecht 4

Geen 31

Tabel 6: De kennis van het Merelbeekse dialect van 41 vieren vijfjarigen (zoals ingeschat door de ouders).

4.2.2.2 Dialectkennis van de ouders: een vergelijking De enquête peilt eveneens naar de dialectkennis van de ouders zelf. Tabel 6 geeft aan dat ruim de helft van alle vaders het Merelbeekse dialect niet beheerst. Van de 40 vaders duiden er immers 27 aan dat ze over geen enkele kennis van dit dialect beschikken. Bij de moeders ligt het aantal 'dialectlozen' ongeveer even hoog: 30 van de 41 moeders kennen het Merelbeekse dialect niet. Van de 40 vaders zijn er 13 wel enigszins vertrouwd met het lokale dialect. Twee van hen kennen het dialect zeer goed en drie zeggen dat ze over een goede kennis van het dialect beschikken. Nog drie anderen spreken deze variëteit niet zo goed terwijl vijf vaders het slecht beheersen. Als we dan even de resultaten voor de moeders bekijken, valt op hoe hun antwoorden op de vraag duidelijk in dezelfde lijn liggen als die van de vaders. Een moeder spreekt het Merelbeekse dialect zeer goed. Verder zijn er net als bij de vaders drie moeders die een goede dialectkennis bezitten. Van de zeven anderen zijn er vijf niet zo goede dialectsprekers en twee slechte. Op basis van deze gegevens kunnen we concluderen dat de overgrote meerderheid van de ouders het Merelbeekse dialect niet meer spreekt. Deze vaststelling geldt zowel voor de vaders als voor de moeders van onze vieren vijfjarigen.

Jessie De Paepe


34

Dialectkennis van de ouders: Zeer goed Vader 2 Moeder 1

Goed 3 3

Niet zo goed 3 5

Slecht 5 2

Geen 27 30

Tabel 7: De kennis van het Merelbeekse dialect bij 40 vaders en 41 moeders.

De cijfers voor de dialectkennis van ouders en kinderen roepen de vraag op of kinderen het dialect nu echt slechter beheersen dan hun ouders. Een vergelijking van de dialectcompetentie van beide groepen resulteert alvast in een aantal interessante vaststellingen. Eerst en vooral is het aantal kinderen, vaders en moeders dat het Merelbeekse dialect niet spreekt erg vergelijkbaar: 31 kinderen, 27 vaders en 30 moeders kennen deze variëteit niet. Een wat groter verschil doet zich voor bij het aantal zeer goede en goede dialectsprekers. Terwijl 5 vaders en 4 moeders het dialect (zeer) goed spreken, beheerst geen enkel kind het in diezelfde mate. Uit de toepassing van de statistische 'Fisher Exact'-test blijkt dat het verschil tussen de dialectkennis van de ouders en de kinderen wel degelijk significant is (p-waarde = 0,02). Het aantal ouders met een goede en zeer goede dialectkennis (9 vaders en moeders) is verhoudingsgewijs dan ook beduidend groter dan het aantal kinderen (geen) dat over een vergelijkbare kennis beschikt. Terwijl de kennis van alle 41 kinderen kan worden bestempeld als niet zo goed, slecht of nihil zijn er toch heel wat minder ouders (71) van wie de dialectkennis op die wijze kan worden omschreven. Een vergelijking van de resultaten bevestigt dat de dialectkennis van de jongere generatie er vergeleken met die van hun ouders op achteruitgaat. Dit is althans zo voor de dialectkennis zoals die door de ouders is ingeschat.

4.2.2.3 Dialectkennis: beïnvloedende factoren Waarom kennen de meeste ouders en hun kinderen het Merelbeekse dialect dan zo slecht? Een aantal factoren kunnen hiervoor als mogelijke redenen worden aangehaald. Een eerste reden vormt de afkomst van onze proefpersonen. Slechts zes van de 40 vaders en vijf van de 41 moeders wonen al hun hele leven in Merelbeke. De meerderheid van de vaders (24) en de moeders (29) is in een andere Oost-Vlaamse gemeente opgegroeid en is pas op latere leeftijd naar Merelbeke gekomen. Nog eens negen vaders en zes moeders zijn van buiten Oost-Vlaanderen. Eén koppel is in WitRusland opgegroeid en is pas sinds een aantal jaar naar België geëmigreerd. In het totaal wonen 70 van de 81 vaders en moeders nog niet hun hele leven in Merelbeke. Als een aantal van deze mensen al dialect beheersen zullen zij vooral het dialect van hun eigen gemeente spreken. Voor de meerderheid van de ouders is dit dan een of ander Oost-Vlaams dialect. Sommigen beheersen evenwel geen enkel dialect en kunnen zich alleen uitdrukken in standaardtaal of tussentaal. Bijgevolg geven deze ouders geen dialectkennis door aan hun kinderen. In de plaats daarvan functioneren Algemeen Nederlands en tussentaal als thuistalen van deze kinderen (zie 4.2.4 p.36). Een tweede factor die het lage cijfer voor de kennis van het Merelbeekse dialect in de hand zou Jessie De Paepe


35

kunnen werken houdt verband met de sociale status van Merelbeke als Oost-Vlaamse gemeente. In 4.1 (p.29) heb ik al opgemerkt dat het dialectgebruik in Oost-Vlaanderen en elders in Vlaanderen varieert naargelang van het sociale profiel van de gemeente. Merelbeke ligt niet heel ver van de stad Gent. Sommige delen van de gemeente krijgen als gevolg daarvan een meer stedelijk karakter. Dit geldt evenwel niet voor de kleine deelgemeenten van Merelbeke die hun landelijk karakter voorlopig nog redelijk konden bewaren. De school waar de ouders hun kinderen naartoe sturen ligt niet in zo'n landelijke deelgemeente maar bevindt zich in een omgeving met heel wat recente verkavelingen. Hier wonen vooral jongere gezinnen die vaak niet in Merelbeke opgroeiden. Als we deze bedenking combineren met het grote aantal inwijkelingen onder onze proefpersonen is een dergelijk laag cijfer voor de kennis van het dialect dus helemaal niet zo verwonderlijk.

4.2.3 Taalgebruik van ouders gericht tot familie en vrienden Via de enquête wordt nagegaan of de ondervraagde ouders het Merelbeekse dialect gebruiken met familie en vrienden. Het aantal ouders dat deze vraag negatief beantwoordt is hier net als bij de vragen naar dialectkennis (4.2.2.2 p.33) en dialectgebruik tot kinderen (4.2.4 p.36) bijzonder groot. Van de 40 vaders die zijn bevraagd antwoorden er 34 dat zij het Merelbeekse dialect niet gebruiken met familie en vrienden. Vier anderen geven aan dat zij het soms praten en nog twee andere vaders vermelden expliciet dat zij een ander dialect dan het Merelbeekse spreken. Bij de moeders ligt het aantal dat het dialect niet gebruikt iets hoger dan bij de vaders. Van de 41 moeders spreken er 38 geen Merelbeeks dialect met familie of vrienden, van de 40 vaders zijn dat er 34. Een moeder zegt het wel te praten terwijl twee anderen het soms wel eens hanteren. Bij de interpretatie van deze gegevens moet men evenwel rekening houden met de aard van de vraagstelling. In de enquête is de vraag 'Spreekt u het Merelbeekse dialect met vrienden of familie?' een open vraag. Zoals ik al heb opgemerkt komt hierbij twee keer het antwoord 'ander dialect' voor. Maar het is eveneens mogelijk dat er onder die 34 moeders en 38 vaders nog zijn die bij familie en vrienden in plaats van het Merelbeekse dialect een andere streektaal gebruiken. Temeer omdat velen van hen uit andere gemeenten afkomstig zijn en met hun ouders wellicht het dialect van die gemeente gebruiken. Gebruik van het Merelbeekse dialect met familie en vrienden: Ja Soms Nee Ander dialect Vader 1 3 34 2 Moeder 1 2 38 0

Tabel 8: Een overzicht van de mate waarin ouders het Merelbeekse dialect spreken met familie en vrienden.

Hoe ziet het taalgebruik eruit van die ouders die al hun hele leven in Merelbeke wonen? Spreken zij Jessie De Paepe


36

het Merelbeekse dialect met vrienden en familie? Elf van de 81 vaders en moeders zijn in Merelbeke opgegroeid. We kunnen dus verwachten dat ze het Merelbeekse dialect behoorlijk beheersen en dat ze het gebruiken in een aantal informele situaties zoals in het gezelschap van vrienden en familieleden. Toch wijzen de resultaten uit dat dit voor de meerderheid of zeven van de elf ouders uit Merelbeke niet het geval is. Bekijken we eerst even de resultaten voor de vaders. In het totaal zijn er zes van de 40 vaders uit Merelbeke afkomstig. Een van hen spreekt het Merelbeekse dialect in aanwezigheid van vrienden of familie terwijl een andere vader dit dialect soms hanteert. De resterende vier gebruiken het dialect niet wanneer ze zich richten tot familieleden of vrienden. Zij kennen het dialect niet zo goed of slecht. Deze resultaten zijn vergelijkbaar met die voor de moeders, zo blijkt. Van de moeders zijn er vijf opgegroeid in Merelbeke. Van hen gebruikt een moeder het dialect van deze gemeente in het gezelschap van vrienden en familie. Zij kent het Merelbeekse dialect goed. Nog een andere moeder uit Merelbeke gebruikt het soms. De drie anderen drukken zich bij familie en vrienden niet in het dialect uit. Zij kennen het dialect goed, slecht of beheersen het helemaal niet. Deze cijfers tonen met andere woorden aan dat deze Merelbeekse ouders zelfs in de meest informele situaties nog maar weinig dialect spreken. 4.2.4 Het taalgebruik van ouders gericht tot hun kinderen Welke taalvariëteit hanteren ouders wanneer ze tot hun kinderen spreken? Uit de resultaten van de enquête (zie tabel 9) blijkt dat de meeste ouders in deze situatie het Merelbeekse dialect niet gebruiken. Maar een vader en een moeder zeggen dat ze hun kinderen meestal in het Merelbeekse dialect toespreken. Twee andere vaders gebruiken het dialect van de streek niet zo vaak. In het totaal beweren 37 van de 40 ondervraagde vaders en 40 van de 41 moeders dat ze het Merelbeekse dialect nooit spreken met hun kinderen. Dialectgebruik: Vader Moeder

Altijd 0 0

Meestal 1 1

Niet zo vaak 2 0

Nooit 37 40

Tabel 9: Een overzicht van de mate waarin de ouders dialect praten tot hun kinderen.

Op welke taalvariëteit doen deze ouders dan wel beroep om met hun kinderen te praten? De antwoorden op deze vraag zijn opnieuw redelijk eenduidig en wijzen overtuigend in de richting van de tussentaal. Van de 40 vaders zeggen er 28 dat zij meestal deze tussenvorm tussen Algemeen Nederlands en dialect spreken als ze tot hun kind praten. Het aantal vaders dat tussentaal spreekt is vergelijkbaar met het aantal moeders dat deze variëteit hanteert. Dertig van de 41 moeders die aan de enquête deelnemen spreken eveneens tussentaal, zo toont $ tabel 9. Daarnaast spreekt een redelijk groot aantal ouders, nl. 10 vaders en 10 moeders, vooral Algemeen Nederlands als ze zich tot hun kinderen richten. Ouders konden bij deze vraag ook antwoorden dat zij meestal een ander dialect dan het Merelbeekse hanteren als zij tot hun kinderen praten. Uit de resultaten blijkt echter dat geen enkele vader of moeder dit als antwoord heeft gegeven. Om die reden is de mogelijkheid Jessie De Paepe


37

'ander dialect' niet opgenomen in tabel 10.

Ouders praten tot kinderen meestal: Dialect Tussentaal Vader 1 28 Moeder 0 30

AN 10 10

Andere taal 1 1

Tabel 10: Een overzicht van de taalvariëteiten die ouders meestal gebruiken als ze tot hun kinderen praten.

Deze lage resultaten voor dialect enerzijds en de hoge cijfers voor tussentaal anderzijds maken het een en ander duidelijk. Een terugblik op de dialectkennis van de ouders zoals ze is behandeld in $ 4.2.2.2 leert dat er van alle ouders 13 vaders en 11 moeders zijn die het Merelbeekse dialect zeer goed, goed, niet zo goed of slecht beheersen. Van deze ouders zijn er 3 vaders en 1 moeder die het dialect meestal of niet zo vaak spreken als ze tot hun kinderen praten. Dit wil zeggen dat zo'n twintigtal ouders het dialect wel in zekere mate beheersen maar het niet wensen te gebruiken voor de opvoeding van hun kinderen. De toepassing van de statistische 'Fisher Exact'-test laat zien dat het verschil in dialectkennis en het gebruik ervan tot kinderen zeer significant is (p-waarde < 0,001). Deze vaststelling sluit aan bij wat in paragraaf 4.1 (p.29) is gezegd over de Oost-Vlaamse dialecten als opvoedingstaal. Het lijkt inderdaad zo te zijn dat de meeste Oost-Vlaamse ouders de Oost-Vlaamse dialecten niet langer als geschikte opvoedingstalen voor hun kinderen beschouwen. Ook de ouders uit deze enquête denken blijkbaar dat een opvoeding in het Merelbeekse dialect voor hun kinderen meer nadelen oplevert dan een opvoeding in tussentaal of Standaardnederlands (Taeldeman 2005: 95). Bij tal van deze jonge kinderen neemt tussentaal dus de plaats in van dialect als thuistaal. Zij kunnen het dialect wel nog op iets latere leeftijd verwerven als een soort tweede taal (cf. Rys 2007). Aangezien tussentaal een erg grote variatiebreedte vertoont (De Caluwe 2000), kan deze Nederlandse taalvariëteit soms erg regionaal gekleurd zijn. Daartegenover staat dat tussentaal in andere gevallen erg nauw kan aanleunen bij de Nederlandse standaardtaal. Om die reden kan het waardevol zijn na te gaan welke tussentaal de ouders waarschijnlijk hanteren als zij tot hun kinderen praten. Om hierop zicht te krijgen, wordt dieper ingezoomd op die 28 vaders en 30 moeders die hun kind in tussentaal opvoeden. Onderzoek naar de dialectkennis van deze ouders wijst uit dat 10 vaders en 8 moeders onder hen het dialect nog beheersen. Het is aannemelijk dat die ouders zij door hun dialectkennis nog een aantal dialectische taalelementen transponeren naar hun tussentaal. Hierdoor spreken deze 10 vaders en 8 moeders wellicht een meer regionaal gekleurde tussentaal dan de anderen die het dialect niet meer kennen. Bekeken vanuit het perspectief van de vieren vijfjarigen betekent dit zes van hen door beide ouders in dat soort tussentaal worden opgevoed. Vier kinderen worden door hun vader in deze taalvariëteit grootgebracht; twee anderen door hun moeder.

Jessie De Paepe


38

4.3 Selectiecriteria toegepast op vieren vijfjarigen Voor het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving worden uit 41 vieren vijfjarigen 15 proefpersonen geselecteerd. De resultaten van de vragenlijst naar dialectkennis en -gebruik doen hierbij dienst als selectiecriteria. Op basis van deze cijfers heb ik geprobeerd die kinderen te selecteren waarvan kan worden verwacht dat zij het dialect nog spreken of toch nog in zekere mate vertrouwd zijn met het Merelbeekse dialect. Op die manier kan immers worden nagegaan welke invloed hun kennis van dit dialect heeft op hun toewijzing van het genus in de zuidelijke variant van het Standaardnederlands. Hoewel de belangrijkste resultaten in verband met de dialectkennis van de 41 kinderen en hun ouders al zijn beschreven in paragraaf 4.2 (p.31) worden ze hier toch nog kort toegelicht in functie van hun waarde als selectiecriteria. Telkens wordt onder andere vermeld wie van de 15 geselecteerde proefpersonen voldoet aan het criterium en wie niet. Als iemand niet aan het profiel beantwoordt wordt uitgelegd waarom hij/zij dan toch wordt uitgekozen. Als eerste komt de dialectkennis van de kinderen (4.3.1 p.38) en hun ouders (4.3.2 p.39) aan bod. In een derde deel worden criteria als de afkomst en de woonplaats van onze 15 proefpersonen en hun ouders behandeld (4.3.3 p.40). Paragraaf 4.3.4 (p.42) gaat in op andere mogelijke selectievoorwaarden zoals de sekse, de attitude tegenover dialect en de thuistaal van de vieren vijfjarigen die aan het onderzoek deelnemen. Paragraaf 4.3.5 (p.43) biedt tot slot een totaaloverzicht van de proefpersonen en de selectiecriteria waaraan ze voldoen. In paragraaf 4.4 (p.45) worden de belangrijkste bevindingen voor het dialect in Merelbeke nog even snel op een rijtje gezet. In dat deel wordt de positie van het Merelbeekse dialect bovendien gezien in de bredere context van dialectverlies en -nivellering in Vlaanderen. De dialectkennis van de vieren vijfjarige proefpersonen en hun ouders sluit hier bij aan, zo zal blijken.

4.3.1 Dialectkennis van de vieren vijfjarige proefpersonen Een eerste belangrijk criterium voor de deelname aan het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving is de dialectkennis van de proefpersonen. Omdat het de bedoeling is kinderen uit te zoeken die toch enigszins met het Merelbeekse dialect vertrouwd zijn, heb ik kinderen met een zo goed mogelijke kennis van dit dialect geselecteerd. Volgens de ouders spreekt geen enkel van de 41 kinderen het dialect goed of zeer goed. Er zijn wel zes kinderen die het dialect niet zo goed beheersen. Zij werden net als de vier kinderen die over een slechte kennis van het Merelbeekse dialect beschikken geselecteerd voor het verdere onderzoek. Van die 10 geselecteerden namen er twee niet deel aan het eigenlijke interview. Timothy, die over een niet zo goede dialectkennis beschikt, was immers ziek op het moment van de opnames. Het andere kind, Jente, wenste niet deel te nemen aan het interview. Omdat deze twee kleuters uiteindelijk niet aan het onderzoek hebben meegewerkt worden hun namen in tabel 11 tussen haakjes geplaatst. Jessie De Paepe


39

De proefpersonen ingedeeld naar hun kennis van het Merelbeekse dialect: Een niet zo goede kennis: Brecht, Elien, Delphine, Lore, Marte (Timothy) Een slechte kennis: Batist, Robbe, Ranie (Jente) Geen kennis: Jonathan, Thibeau, Emily, Felien, Saar, Jules, Margaux Tabel 11: Een overzicht van de proefpersonen, ingedeeld naar hun dialectkennis.

Omdat een onderzoek op basis van een grotere groep kinderen altijd wenselijk is, koos ik naast deze acht proefpersonen nog zeven andere uit. Die zeven kennen volgens hun ouders het Merelbeekse dialect niet, maar voldoen in de meeste gevallen wel aan heel wat andere selectiecriteria (zie 4.3.5 p.43). Bij de selectie wordt erover gewaakt dat de ouders van de zeven proefpersonen uit Merelbeke of op zijn minst uit Oost-Vlaanderen komen. Kinderen die niet aan deze eis voldoen worden niet geselecteerd om invloeden van andere dialecten dan het Merelbeekse zoveel mogelijk te voorkomen. De zeven vieren vijfjarigen hebben met de meeste geselecteerden gemeen dat ze door hun ouders worden opgevoed in tussentaal, in Merelbeke wonen en in diezelfde gemeente naar school gaan.

4.3.2 Dialectkennis en -gebruik van de ouders De dialectkennis van de ouders wordt hier beschouwd als een tweede selectievoorwaarde. Kinderen kunnen het dialect immers maar leren als ze er frequent mee in contact komen. Als de ouders het dialect kennen en het eveneens gebruiken, is de kans groot dat hun kinderen op die manier toch enigszins met het dialect vertrouwd raken. Daarom ga ik eerst en vooral na welke vaders en moeders het Merelbeekse dialect in een bepaalde mate beheersen. Alle kinderen van wie de vader en/of de moeder het dialect kennen/kent worden geselecteerd. Onderzoek naar de dialectkennis van de vaders wijst uit dat de vaders van Batist en Ranie beschikken over een zeer goede kennis van het Merelbeekse dialect. Een goede dialectkennis treffen we aan bij de vaders van Elien en Delphine (en Timothy). De vaders van Lore, Marte en Margaux spreken het dialect dan weer niet zo goed terwijl de vaders van Jonathan, Robbe, Emily en Felien het slecht kennen. De vaders van de andere kinderen beschikken over geen enkele kennis van dit lokale dialect. Als we dan vervolgens de dialectkennis van de moeders beschouwen valt op hoe enkel de moeder van de afwezige Timothy een zeer goede kennis van het Merelbeekse dialect rapporteert. De moeders van Lore, Marte en Emily omschrijven hun dialectkennis als goed. Van de vijftien proefpersonen spreken alleen de mama's van Delphine, Batist en Elien het dialect niet zo goed. Eén mama, die van Robbe, beheerst Jessie De Paepe


40

het Merelbeekse dialect slecht. De andere proefpersonen hebben een moeder die deze lokale taalvariëteit niet kent. Tabel 12 (p.40) geeft per kind een overzicht van de dialectkennis van de ouders. De kinderen waarvan beide ouders het Merelbeekse dialect niet beheersen zijn niet in deze tabel opgenomen. De namen van de kinderen die zelf een niet zo goede of slechte kennis van het Merelbeekse dialect hebben, worden hier vetjes weergegeven om het onderscheid met diegenen die het dialect niet beheersen duidelijk te maken.

Jessie De Paepe


41

Kinderen wiens vader en/of moeder het Merelbeekse dialect min of meer beheersen/beheerst: Kennis vader Batist Ranie Elien Delphine Lore en Marte Robbe Emily Jonathan Felien Margaux

zeer goed zeer goed goed goed niet zo goed slecht slecht slecht slecht niet zo goed

Kennis moeder niet zo goed geen niet zo goed niet zo goed goed slecht goed geen geen geen

Tabel 12: Een overzicht van de kinderen van wie de beide ouders dialect kennen.

Nu de dialectkennis is onderzocht, is het eveneens nuttig na te gaan welke ouders dit dialect gebruiken als ze met hun kinderen praten. Een kleine doorlichting van het dialectgebruik van de vaders leert dat de meesten onder hen geen dialect spreken met hun kinderen. De vaders van Ranie, Batist en Elien vormen hierop een uitzondering. Ranies vader hanteert immers meestal dialect als hij zich tot zijn dochter richt. De papa's van Batist en Elien zeggen dat ze het dialect niet zo vaak spreken met hun kinderen. De moeders van onze vijftien proefpersonen gebruiken het dialect nog minder frequent. Van hen geeft alleen Timothy's moeder toe dat ze meestal dialect spreekt met haar kind. Alle anderen zeggen het dialect niet te gebruiken als ze zich tot hun kinderen richten. Alle vaders en moeders, behalve Ranies vader, kiezen er dus voor het dialect niet te spreken met hun kinderen. Zij wensen met andere woorden hun eigen kennis van het Merelbeekse dialect niet door te geven aan hun kinderen en spreken in de plaats daarvan tussentaal (of standaardtaal in het geval van Delphine). Deze proefpersonen kunnen het Merelbeekse dialect bijgevolg enkel onrechtstreeks leren. Van de 15 vieren vijfjarigen worden er wellicht zes door beide ouders in een meer regionaal gekleurde tussentaal opgevoed. Concreet gaat het hier om Batist, Elien, Robbe, Emily, Lore en Marte. Drie anderen, nl. Jonathan, Felien en Margaux, komen enkel via de vader met dit type tussentaal in aanraking. Brecht, Thibeau, Saar en Jules worden door hun ouders grootgebracht in een meer standaardtalige tussentaal.

4.3.3 Afkomst en woonplaats van de kinderen en hun ouders Een derde groep van selectiecriteria houdt verband met de afkomst en de woonplaats van de vijftien vieren vijfjarigen en hun ouders. Rys (2007) stelt vast dat de plaats waar de vader en de moeder

Jessie De Paepe


42

vandaan komen een rol speelt in de dialectverwerving van kinderen. Het gaat in haar studie om kinderen die door hun ouders worden opgevoed in het Standaardnederlands of in de Nederlandse tussentaal. Het succes waarmee zij het Maldegemse dialect als tweede taal verwerven wordt onder andere bepaald door de afkomst van hun ouders. Kinderen wiens ouders uit Maldegem komen zijn dan ook succesvoller in de acquisitie van dit dialect dan anderen. Om die reden heb ik uit het totale aantal kinderen eerst en vooral die vieren vijfjarigen geselecteerd wiens vader en/of moeder van Merelbeke afkomstig zijn/is. Omdat ik op die manier over te weinig proefpersonen beschikte heb ik ook andere kinderen geselecteerd. Het volgende overzicht moet dit duidelijk maken welke ouders waar vandaan komen. Zowel de vaders als de moeders van Batist, Emily en Margaux zijn uit Merelbeke afkomstig. Van een aantal andere kinderen komt alleen de vader uit Merelbeke. Dit is van toepassing op Jonathan, Robbe en Ranie. Hun moeders zijn niet hier, maar wel in een andere Oost-Vlaamse gemeente opgegroeid. De moeder van de tweeling Marte en Lore is dan weer wel afkomstig van Merelbeke terwijl hun vader elders in Oost-Vlaanderen is opgegroeid. Ook de ouders van Brecht, Thibeau, Delphine, Felien, Saar en Jules zijn allemaal van deze provincie vandaan, alleen de vader van Elien komt uit West-Vlaanderen. Hij woont evenwel al een hele tijd in OostVlaanderen en zegt over zichzelf dat hij het Merelbeekse dialect behoorlijk goed spreekt. Bij de selectie van de proefpersonen wordt vervolgens niet enkel rekening gehouden met de afkomst van de ouders, maar ook met die van de kinderen zelf. Het ligt immers voor de hand dat kinderen die (al hun hele leven) in Merelbeke wonen en er naar school gaan al op jonge leeftijd frequent met het Merelbeekse dialect in contact komen. Op die manier kunnen zij deze taalvariëteit al op erg jonge leeftijd leren. Al onze 41 vieren vijfjarigen voldoen al in zekere zin aan deze voorwaarde aangezien zij allemaal naar school gaan in de gemeente Merelbeke. Toch is er ook op dit vlak variatie tussen de kinderen onderling. Sommigen van hen gaan al hun hele leven naar school in deze Oost-Vlaamse gemeente terwijl dit voor anderen niet het geval is. Van de 15 geselecteerde proefpersonen gaat enkel Saar nog niet altijd in Merelbeke naar school. Tot vijf maanden voor het moment van het interview bezocht ze een school in Gent, waar ze tot dat moment samen met haar ouders woonde. Hoewel het denkbaar is dat zij het Merelbeekse dialect niet kent, is het best mogelijk dat zij wel enigszins vertrouwd is met het Gentse dialect. Dit vormt geen bezwaar voor het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving omdat het Gentse dialect net als het Merelbeekse een Oost-Vlaams dialect is. Deze beide dialecten hebben adnominaal en pronominaal een traditioneel driegenerasysteem bewaard. Verder voldoen de meeste proefpersonen aan het criterium 'woonplaats = Merelbeke'. Dit geldt evenwel niet voor Delphine aangezien zij in de buurgemeente Vurste woont. Toch is zij geselecteerd om aan het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving deel te nemen omdat haar vader het Merelbeekse dialect naar eigen zeggen goed kent. Ook Delphine zelf beheerst het Merelbeekse dialect volgens haar ouders toch een beetje (zie 4.3.1 p.38). Bovendien gaat ze zoals de meeste andere proefpersonen in deze gemeente naar school. Naast Delphine en Saar wonen ook een drietal andere vieren vijfjarige proefpersonen nog niet hun hele leven in Merelbeke. Een van Jessie De Paepe


43

deze drie is Jules. Hij woonde tot de leeftijd van drie jaar oud in Zwijnaarde, een buurgemeente van Merelbeke. De ouders van de tweeling Marte en Lore zijn naar Merelbeke komen wonen toen de meisjes anderhalf jaar oud waren. Hun moeder is trouwens oorspronkelijk van Merelbeke afkomstig en beschikt over een goede kennis van het lokale dialect (zie 4.3.2 p.39). Omdat de drie kinderen Jules, Marte en Lore allemaal al een tijdje in Merelbeke wonen en er ook naar school gaan vormt dit geen bezwaar voor een verdere deelname aan het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving.

4.3.4 Andere mogelijke selectiecriteria: sekse, attitude en thuistaal Een andere factor die mogelijk een rol speelt bij de verwerving van het dialect is de sekse van onze vieren vijfjarige proefpersonen. Rys (2007: 354) stelt in haar studie vast dat jongens succesvoller zijn dan meisjes in de verwerving van het Maldegemse dialect als tweede taal. Volgens Rys (2007: 354) is de vermoedelijke reden daarvoor dat meisjes het prestige van de standaardtaal belangrijker achten dan jongens. Meisjes die het lokale dialect niet van thuis uit meekrijgen zijn daarom minder geneigd om het alsnog via andere kanalen te verwerven. Bovendien is het niet uit te sluiten dat ouders een verzorgder taalgebruik hanteren tegenover hun dochter dan tegenover hun zoon. Vousten (1995: 124) bevestigt deze vaststelling niet en ziet in zijn onderzoek geen verschil in dialectkennis tussen jongens en meisjes. Beide studies spreken elkaar dus in dit opzicht tegen. Omdat het dialectgebruik op de leeftijd van vieren vijf jaar naar alle waarschijnlijkheid nog niet zozeer aan prestige wordt gekoppeld, heb ik beslist om kinderen van beide seksen aan het onderzoek naar genustoekenning en -verwerving te laten deelnemen. Andere eigenschappen zoals de dialectkennis van het kind en de ouders (zie 4.3.1 p.38 en 4.3.2 p.39), de afkomst en de woonplaats van onze proefpersonen (zie 4.3.3 p.40),... worden hier dan ook als belangrijkere voorwaarden voor selectie beschouwd. Een factor die eveneens een rol speelt bij de verwerving van het dialect door oudere kinderen en jongeren heeft te maken met de attitudes van kinderen tegenover dat dialect (Rys 2007 en Vousten 1995). Deze factor wordt hier in deze studie niet als selectievoorwaarde gezien. Aangezien onze proefpersonen nog amper vier of vijf jaar oud zijn, zijn ze te jong om al dergelijke postieve of negatieve attitudes tegenover het Merelbeekse dialect te hebben ontwikkeld. Een laatste factor die hier niet als selectiecriterium op zich wordt gehanteerd is de thuistaal van de proefpersonen. Van alle 81 ouders voeden er 78 vaders en moeders hun kinderen op in tussentaal of standaardtaal. Eén kind heeft het Frans als thuistaal waardoor het kind niet wordt geselecteerd. Alle geselecteerde proefpersonen, behalve Ranie en Delphine, worden opgevoed in tussentaal. De thuistaal van Ranie wijkt hier af van die van de anderen aangezien zij als enige door haar vader wordt opgevoed in het Merelbeekse dialect. Ranies moeder verkiest net zoals een heel aantal andere moeders het Standaardnederlands voor de opvoeding van haar kind. Ook Delphine heeft de Nederlandse tussentaal niet als thuistaal en wordt in de plaats daarvan opgevoed in het Algemeen Nederlands. Omdat onze vijftien proefpersonen bijna allemaal ongeveer dezelfde thuistaal hebben, vormt dit Jessie De Paepe


44

geen selectiecriterium op zich.

4.3.5 Totaaloverzicht: het profiel van de proefpersonen Omdat dit gedeelte vooral een beeld wil schetsen van de mate waarin onze proefpersonen nog vertrouwd zijn met het Merelbeekse dialect, is het waardevol een totaaloverzicht te bieden van alle selectiecriteria per proefpersoon. Op basis van deze selectievoorwaarden kan dan een dialectscore worden berekend. Deze dialectscore geeft aan hoezeer de proefpersoon in kwestie voldoet aan het profiel van een 'dialectspreker' (zie tabel 13 p.44). Een hoge score betekent met andere woorden dat het kind als succesvol kan worden beschouwd in de verwerving van het Merelbeekse dialect. Dankzij deze methode is een snelle vergelijking tussen de verschillende proefpersonen onderling mogelijk. Op basis hiervan kunnen de resultaten van de proefpersonen ook gemakkelijk worden vergeleken. Dit geldt in het bijzonder voor de vaststellingen in verband met het behoud van het grammaticale genus zoals dat in het zesde hoofdstuk van deze studie aan bod komt (zie hoofdstuk 6 p.79). Deze werkwijze negeert wel in zekere mate dat bepaalde omstandigheden en eigenschappen zoals de dialectkennis van het kind meer dan andere factoren van belang zijn voor het profiel van dialectspreker.12 Hoe wordt de dialectscore per proefpersoon nu precies samengesteld? Tabel 13 (p.40) laat zien dat dit gebeurt op basis van de selectiecriteria zoals die eerder in paragraaf 4.3 (p.37) aan bod zijn gekomen (zie 4.3.1 p.38, 4.3.2 p.39 en 4.3.3 p.40). Concreet gaat het hier om de dialectkennis van het kind en zijn ouders, het dialectgebruik van de ouders, de woonplaats, de plaats van de school, de afkomst en de thuistaal. Een eerste gegevenskolom van de tabel geeft de dialectkennis weer: de drie cijfers representeren respectievelijk de dialectkennis van de proefpersonen en die van hun vader en moeder. De toegekende scores variëren (voor dit onderdeel) van 0 tot 4 waarbij nul aangeeft dat de persoon in kwestie geen dialect kent, 1 geeft een slechte kennis weer en 2 duidt op een niet zo goede kennis van het Merelbeekse dialect. De waarden 3 en 4 symboliseren een goede en zeer goede dialectkennis. De tweede gegevenskolom geeft vervolgens aan hoe frequent ouders het Merelbeekse dialect hanteren als zij tot hun kinderen spreken. Omdat geen enkele moeder in die omstandigheid het dialect gebruikt worden hier enkel de gegevens voor de vaders van de proefpersonen weergegeven. De cijfers 0, 1 en 2 geven weer dat de vader in kwestie het dialect nooit, soms of meestal hanteert. In de derde gegevenskolom is de woonplaats van onze vieren vijfjarigen aan de orde. Het eerste cijfer in de kolom geeft aan of de kinderen vandaag in Merelbeke wonen (waarde 1) of niet (waarde 0). De tweede waarde maakt duidelijk of het kind al zijn hele leven in deze gemeente woont. Daarbij geeft de waarde 1 weer dat dit inderdaad het geval is terwijl 12 In hoofdstuk 6 zal duidelijk worden dat dit nadeel kan worden gerelativeerd. De indeling in twee groepen ('dialectsprekers' en 'dialectlozen') op basis van deze dialectscore levert voor het behoud van het grammaticale genus immers ongeveer dezelfde resulaten op als een indeling (enkel) op basis van de dialectkennis van de kinderen (zie hiervoor 6.1).

Jessie De Paepe


45

een 0 op deze plaats meedeelt dat het kind vroeger in een andere gemeente woonde. In de kolom 'school' representeert het cijfer 1 dat het kind al zijn hele leven in Merelbeke naar school gaat; de nul toont dat dit niet het geval is. Als voorlaatste komt de afkomst van de vader (= eerste cijfer) en de moeder (= tweede cijfer) aan bod. De waarden 0, 1 en 2 symboliseren dat de vader/moeder van buiten Oost-Vlaanderen, van Oost-Vlaanderen en van Merelbeke afkomstig is. Als laatste wordt de thuistaal van de kinderen omgezet in de score 0, 1 of 2 naargelang het kind thuis in AN, tussentaal of dialect wordt opgevoed door de vader (= eerste cijfer) en de moeder (= tweede cijfer). Hoewel de thuistaal niet als selectiecriterium op zich is gehanteerd, wordt het hier toch gebruikt om de dialectscore van de kinderen te bepalen. Iemand die regionaal gekleurde tussentaal als thuistaal heeft, kan immers via deze taalvariëteit vertrouwd raken met de adnominale genusmarkeerders zoals die ook in het dialect voorkomen (voor meer uitleg hierover, zie 6.2.3 p.84). dialectkennis dialectgebruik woonplaats

school

afkomst

thuistaal

totaalscore

Brecht Elien Delphine Lore Marte Batist Robbe Ranie Jonathan Thibeau Emily Felien Saar Jules Margaux

2/0/0 2/3/2 2/3/2 2/2/3 2/2/3 1/4/2 1/1/1 1/4/0 0/1/0 0/0/0 0/1/3 0/1/0 0/0/0 0/0/0 0/2/0

0 1 0 0 0 1 0 2 0 0 0 0 0 0 0

1/1 1/1 0/0 1/0 1/0 1/1 1/1 1/1 1/1 1/1 1/1 1/1 1/0 1/0 1/1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1

1/1 0/1 1/1 1/2 1/2 2/2 2/1 2/1 2/1 1/1 2/2 1/1 1/1 1/1 2/2

1/0 1/1 0/0 1/1 1/1 1/1 1/1 2/0 1/1 1/1 1/1 1/1 1/1 1/1 1/1

8 14 10 14 14 17 11 15 9 7 13 8 5 6 11

Maximum

4/4/4

2

1/1

1

2/2

2/2

25

Tabel 13: Een totaaloverzicht van de dialectscores per proefpersoon, samengesteld volgens de selectiecriteria.

Tabel 13 vat via de dialectscores per proefpersoon samen hoezeer de proefpersonen voldoen aan het profiel van dialectspreker. De ideale spreker van het Merelbeekse dialect zou op basis van de criteria een dialectscore van 25 behalen. Een vergelijking van de maximumscore en de individuele scores van onze proefpersonen toont aan dat de ideale spreker van het Merelbeekse dialect zich niet onder onze proefpersonen bevindt. Over het algemeen behalen de vijftien proefpersonen een behoorlijk lage score. Ze voldoen met andere woorden maar in een aantal opzichten aan het profiel van de ideale dialectspreker. Van alle vieren vijfjarigen beantwoordt Batist nog het meest aan dat

Jessie De Paepe


46

profiel aangezien hij met een score van 17 het beste resultaat bereikt. Saar daarentegen behaalt met haar score van 5 het laagste resultaat en scoort heel wat lager dan het gemiddelde resultaat van 10,8. In het totaal behaalt ongeveer de helft (zeven) van de kinderen een dialectscore onder het gemiddelde van 10,8. De kinderen met een hogere score zijn voornamelijk die kinderen die zelf nog over enige dialectkennis beschikken zoals Batist, Ranie, Elien, Lore, Marte en Robbe. In vergelijking met de anderen beantwoorden ook Margaux en Emily nog redelijk aan het profiel van dialectspreker. Hun score wordt vooral bepaald door de dialectkennis van hun ouders.

4.4 Tot slot: dialectverlies in Merelbeke De resultaten van de enquête, uitgevoerd bij 41 ouderparen van vieren vijfjarigen uit Merelbeke stellen ons in staat het een en ander te besluiten. Op basis van deze vragenlijst kunnen we in het algemeen stellen dat de situatie van het Merelbeekse dialect een goede illustratie vormt van het dialectverlies dat zich ook elders in Vlaanderen voltrekt (o.a. Taeldeman 1995). Zoals in de rest van Oost-Vlaanderen (Taeldeman 2005) bereikt het dialectgebruik er, althans bij de jonge generatie, een echt dieptepunt. De meeste jonge ouders van de in het totaal 41 koppels die zijn bevraagd kennen het dialect helemaal niet. Hoe kan dit gebrek aan kennis van het Merelbeekse dialect worden verklaard? Naar alle waarschijnlijkheid is het grote aantal inwijkelingen onder onze ondervraagden hiervoor mee verantwoordelijk. Veel jonge gezinnen wonen nog niet hun hele leven in Merelbeke en kennen het lokale dialect bijgevolg niet. Een aantal anderen kennen het nog wel maar gebruiken het zelfs niet in erg informele situaties zoals in het gezelschap van vrienden of familieleden. Ouders uit Merelbeke kiezen er bovendien net als andere Oost-Vlaamse ouders (Taeldeman 2005) voor deze kennis niet door te geven aan hun kinderen. In de plaats daarvan voeden bijna alle ondervraagden hun kinderen op in de standaardtaal of de tussentaal. Als resultaat daarvan spreekt geen enkel kind van vier of vijf het Merelbeekse dialect nog goed of zeer goed. De meeste kinderen kennen het zelfs helemaal niet en slechts een kleine minderheid beheerst het nog een klein beetje. Volgens de criteria ziet de ideale verwerver van het Merelbeekse dialect er als volgt uit: het kind, de vader en de moeder kennen het dialect goed. De ouders gebruiken deze lokale taalvariëteit zowel als ze tot hun kinderen praten als wanneer ze bij familie en vrienden zijn. Idealiter woont het kind, net als zijn ouders al zijn hele leven in Merelbeke. Hij of zij gaat bovendien al altijd in deze gemeente naar school. Bij de 41 proefpersonen kan niemand worden gevonden die volledig aan dit profiel beantwoordt. Want hoewel alle kinderen aan heel wat criteria voldoen, wijken ze hier toch in aanzienlijke mate van af. Dit heeft uiteraard enkele gevolgen voor de selectie van onze proefpersonen. Omdat geen enkel kind het dialect nog (heel) goed spreekt, worden in de eerste plaats kinderen met een niet zo goede of slechte kennis van het Merelbeekse dialect geselecteerd. We hopen dat zij het genussysteem van hun dialect nog voldoende goed beheersen. Op die manier kunnen we immers nagaan hoe deze kennis zich vertaalt naar de pronominale genustoekenning van het standaardtalige systeem. De resultaten hiervan komen aan bod in hoofdstuk 6 (p.79 e.v.). Om de Jessie De Paepe


47

selectie tot een goed einde te brengen moeten onze proefpersonen aan aantal voorwaarden voldoen. Zo kan ik die kleuters selecteren waarvan ik verwacht dat ze redelijk succesvol zijn in de verwerving van het dialect. Andere criteria dan de dialectkennis van het kind en de ouders zijn de afkomst en de woonplaats van ouders en kind. Factoren zoals sekse, attitude en thuistaal worden hier om diverse redenen niet als dergelijke vereisten voor selectie beschouwd.

Jessie De Paepe


48

5 Genusverwerving per domein Dit onderzoek heeft tot doel een ruimer beeld te krijgen van de genusverwerving bij ZuidNederlandse vieren vijfjarigen. Hiervoor is het nuttig de genustoewijzing van de opgevraagde substantieven per domein te belichten. Eerst wordt bekeken welke vormen van het lidwoord onze proefpersonen combineerden met de mannelijke, vrouwelijke en onzijdige nomina (zie 5.1 p.47). Vervolgens wordt voor de drie geslachten nagegaan wanneer het adjectief al dan niet verbogen wordt (zie 5.2 p.53). In paragraaf 5.3 (p.59) komt dan het aanwijzende voornaamwoord als genusmarkerend element aan bod. De volgende twee hoofdstukken handelen over de genustoewijzing via andere genusmarkeerders zoals het bezittelijke (zie 5.4 p.64) en het betrekkelijke voornaamwoord (zie 5.5 p.67). Hierna wordt nagegaan hoe kinderen met persoonlijke voornaamwoorden verwijzen naar de masculiene, feminiene en neuter substantieven in kwestie (zie 5.6 p.69). In 5.7 (p.75) wordt het hoofdstuk afgesloten met een vergelijking van het adnominale en het pronominale genussysteem van onze vieren vijfjarige taalverwervers.

5.1 Het lidwoord Op het domein van het lidwoord verschillen de genussystemen van dialect en standaardtaal grondig (zie 2.1 p.6). Aangezien het onbepaalde lidwoord in het Merelbeekse dialect ook genusinformatie bevat, wordt het hier behandeld naast het bepaalde lidwoord. Telkens wordt voor alle items met een grammaticaal mannelijk (5.1.1 p.47), vrouwelijk (5.1.2 p.49) en onzijdig geslacht (5.1.3 p.51) nagegaan met welke vorm van het onbepaalde en bepaalde lidwoord ze worden verbonden. We onderzoeken hierbij eveneens of de proefpersonen gebruik maken van het traditionele driegenerasysteem uit het dialect dan wel of ze het standaardtalige tweegenerasysteem hanteren. Aangezien we op basis van de literatuur een overgeneralisering van het commune lidwoord de tegenover het neuter het mogen verwachten (cf. Van der Velde 2003), kijken we onze resultaten hierop na. (Voor meer uitleg over de te verwachten vaststellingen bij het lidwoord, zie 2.3.1 p.11).

5.1.1 De mannelijke substantieven Mannelijke substantieven worden door de vieren vijfjarigen uit het onderzoek in het totaal 38 keer gecombineerd met het nullidwoord en 48 keer met een onbepaald lidwoord. De bepaalde lidwoorden worden 57 keer aangetroffen. De hoge aantallen geven aan dat deze onbepaalde en bepaalde determinatoren gemakkelijk op te vragen zijn. Als onbepaalde en bepaalde lidwoorden komen vormen uit de standaardtaal en het dialect voor. Voor het onbepaalde lidwoord zijn dit het standaardtalige een en e en de dialectische vormen ne(n) en e. Als bepaalde lidwoorden gelden de

Jessie De Paepe


49

en het uit de standaardtaal en de(n) en het uit het dialect. Meestal worden de substantieven gecombineerd met de (onbepaalde en bepaalde) lidwoorden uit het Standaardnederlands. Alleen de items meneer, hond en auto krijgen een mannelijk lidwoord uit het dialect aangemeten. Wat de toewijzing van het onbepaalde lidwoord betreft hebben onze proefpersonen hebben al geleerd dat de ontelbare substantieven13 cola, lijm, nacht, pijn en room geen onbepaald lidwoord krijgen, en de telbare wel. Alleen bij lijm wordt hiervan afgeweken in 1 van de 14 gevallen. Het telbare substantief stoel krijgt in 1 van de 11 gevallen een nullidwoord. Het dialectische ne(n) komt in 1 van de 9 gevallen voor bij meneer, bij hond is dat in 2 van de 13 gevallen zo (zie tabel 14). Drie maal treft men ook ə aan bij een mannelijk substantief. Deze ə kan op twee manieren worden geïnterpreteerd: ofwel gaat het om het onzijdige onbepaalde lidwoord uit het dialect, ofwel gaat het om de swja als 'alternatieve vorm' voor een in de standaardtaal. De tweede mogelijkheid ligt hier het meest voor de hand. Immers, als ə het onzijdige lidwoord is, dan zouden de items in kwestie toch veeleer het krijgen als bepaald lidwoord en als persoonlijk voornaamwoord. Uit de resultaten blijkt dat dit niet het geval is (zie 5.6.1 p.68 voor het persoonlijke voornaamwoord). In het taalgebruik van de kinderen valt verder het frequente gebruik van ne keer op. Anders dan de andere combinaties van dialectisch lidwoord en substantief treedt deze combinatie duidelijk veel frequenter op, ook bij kinderen die geen dialect hanteren. Een reden hiervoor kan zijn dat ne keer niet wordt gezien als de samenvoeging van twee afzonderlijke woorden, nl. ne en keer, maar dat het wordt gezien als een vaste verbinding waarbij de 'segmenteerbaarheid' niet langer voor de hand ligt.

Meneer Man Bakker* Hond Vogel* Auto Stoel Muur* Strik* Nek* Micro* Cola (NT) Lijm (NT) Room* (NT) Winter* (A,T) Nacht (A,NT) Pijn (A, NT) Totaal

Nul 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 11 13 1 0 8 4 38

Het onbepaalde lidwoord Een Ne(n) 7 1 4 0 0 0 10 2 0 0 10 0 9 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 42 4

Ə 1 0 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3

De 1 0 1 0 1 8 8 1 1 0 1 10 10 0 2 5 3 52

Het bepaalde lidwoord Den Het 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 3 2

Tabel 14: Het onbepaalde en bepaalde lidwoord bij mannelijke substantieven.

13 Ontelbare substantieven worden in de tabel gevolgd door de aanduiding (NT), abstracte telbare substantieven worden aangeduid met de letters (A,T) en abstracte ontelbare substantieven krijgen het label (A, NT). De substantieven zonder label zijn concrete telbare items met een bezielde of onbezielde referent.

Jessie De Paepe


50

Uit de resultaten voor het bepaalde lidwoord blijkt dat onze proefpersonen de mannelijke substantieven verbinden met het bepaalde lidwoord de voor het commune genus. Alleen lijm en room worden ieder één keer foutief gecombineerd met het. Naast deze standaardtalige vormen komt ook het mannelijke de(n) uit het dialect voor. Deze dialectische vorm treedt drie keer op in combinatie met het masculiene substantief auto. Geen enkel ander substantief wordt met den gecombineerd. Bij auto is de verbinding met den wellicht in de hand gewerkt doordat auto met een klinker begint. De n vormt met andere woorden een soort verbinding tussen de twee vocalen van de en auto. Hetzelfde kan worden vastgesteld voor hond waarbij het onbepaalde lidwoord nen uit het dialect twee keer wordt geattesteerd.

5.1.2 De vrouwelijke substantieven De vrouwelijke substantieven uit het onderzoek worden in het totaal 23 keer aangetroffen met het nullidwoord, 65 keer met het standaardtalige of dialectische een en twee keer met een swja. Het grote aantal attestaties toont aan dat de feminiene substantieven heel gemakkelijk met het nullidwoord of een van de vormen van het onbepaalde lidwoord worden gecombineerd. De substantieven worden vooral heel frequent verbonden met de determinator een (zie tabel 15 p.50). In deze vorm vallen zowel het vrouwelijke een uit het dialect als het standaardtalige een samen. Om die reden is het moeilijk om uit te maken of de proefpersonen nu het adnominale driegenerasysteem uit het dialect toepassen, dan wel of ze het standaardtalige een hanteren. In ieder geval wordt geen enkel feminien nomen gecombineerd met het mannelijke ne(n). Dit kan misschien een argument zijn om aan te nemen dat de meeste proefpersonen het standaardtalige een voor ogen hadden toen ze uitingen als een poes, een vlieg en een tafel produceerden. Zoals bij de mannelijke substantieven weten onze vieren vierjarige kinderen dat soep, sneeuw (en kou) als niet-telbare nomina niet worden voorafgegaan door het onbepaalde lidwoord een. Deze vaststelling valt af te leiden uit de hoge resultaten voor het 'nullidwoord' bij deze items. Zo worden soep en sneeuw respectievelijk acht en vijf keer met een nullidwoord gecombineerd. Bij kou treedt het nullidwoord 1 keer op. Toch komen ook andere, wel telbare, vrouwelijke substantieven ook af en toe voor zonder het onbepaalde lidwoord. Dit is vooral zo bij maan en zon die elk drie keer zonder onbepaald lidwoord gebruikt worden. Het lijkt er met andere woorden op dat kinderen van vier en vijf jaar nog af en toe de onbepaalde determinator weglaten op plaatsen waar volwassenen dit niet zouden doen. Ter illustratie: •

•

De onderzoeker geeft een doos aan Saar (5 jaar en 2 maanden). Zij vraagt vervolgens wat er in die doos zit: “Wat denk je dat dit is?” Saar antwoordt: “Poesje.”

Jessie De Paepe


51

Ook het bepaalde lidwoord wordt soms weggelaten in omgevingen waar volwassenen het wel zouden gebruiken. Bijvoorbeeld: • •

De onderzoeker zet een stoel op een poes en vraagt het kind te zeggen wat ze doet. Delphine (6 jaar en 18 dagen) antwoordt: “Op poesje zetten.”

Jessie De Paepe


52

(Me)vrouw Poes Kat Vlieg Deur Zon Maan Tafel Kar* Wei(de)* Kraan* Vlek* School* Klink* Mand* Zee* Speelplaats* Sneeuw (NT) Soep (NT) Chocomelk* (NT) Grap (A, T) Kou (A, NT) Totaal

Nul 1 1 0 0 0 3 3 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 8 0 0 1 23

Het onbepaalde lidwoord Ne(n) Een 4 0 11 0 2 0 11 0 8 0 6 0 5 0 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 8 0 0 0 65 0

Ə 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 2

De 0 0 0 1 12 9 8 11 1 3 2 1 1 1 2 1 1 9 9 2 4 0 78

Het bepaalde lidwoord Den 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Het 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2

Tabel 15: Het onbepaalde en bepaalde lidwoord bij vrouwelijke substantieven.

De feminiene substantieven worden verder 80 keer verbonden met de bepaalde lidwoorden de en het. Tabel 15 laat zien dat de toewijzing van het bepaalde lidwoord de aan feminiene zelfstandige naamwoorden voor de vieren vijfjarigen nog weinig problemen stelt. Alleen de substantieven sneeuw en grap stellen soms problemen. Het woord grap wordt immers in 1 van de 5 gevallen foutief gecombineerd met het bepaalde lidwoord het voor het neuter terwijl sneeuw 1 van de 10 keer het als determinator krijgt. Bij het bepaalde lidwoord de stelt zich het zelfde probleem als bij het onbepaalde een. De vrouwelijke bepaalde determinator van het dialect en het commune de van het Standaardnederlands zijn naar vorm niet van elkaar te onderscheiden. Zo wordt het moeilijk om te bepalen naar welk van de twee systemen (driegenerasysteem van het Merelbeekse dialect versus tweegenerasysteem van het Algemeen Nederlands) de voorkeur van onze proefpersonen uitgaat. Een vergelijking met de verhouding van de/den bij de mannelijke substantieven kan hiervoor wel een indicatie zijn. Het standaardtalige de werd er maar liefst 45 keer geattesteerd terwijl den maar drie keer voorkwam (zie hiervoor tabel 14 onder 5.1.1 p.48). Op basis hiervan kunnen we dan ook aannemen dat in het grootste deel van de gevallen voor de vrouwelijke substantieven verbonden zijn met het standaardtalige de.

5.1.3 De onzijdige substantieven Bij de onzijdige zelfstandige naamwoorden wordt 25 keer het nullidwoord aangetroffen, 62 keer het standaardtalige een en vier keer ə. Deze neuter substantieven verschillen voor het onbepaalde lidwoord nauwelijks van de vrouwelijke en mannelijke nomina. De ondervraagde kinderen Jessie De Paepe


53

verkiezen ook hier duidelijk het standaardtalige een boven het onzijdige ə uit hun dialect. Alleen bij konijn, feest en geheim treft men ə een aantal keer aan naast een. Deze ə kan, zoals al eerder vermeld is in paragraaf 5.1.1 p.47, overigens ook geïnterpreteerd worden als alternatieve vorm voor een. Net zoals blijk uit de gegevens van de masculiene en feminiene zelfstandige naamwoorden weten de vieren vijfjarigen ook nu weer dat de ontelbare items water (12 maal 'nul') en bloed (eveneens 12 maal 'nul') nooit voorafgegaan worden door een onbepaald lidwoord.

Schaap Varken Konijn* Raam Huis Bed Glas* Water (NT) Bloed (NT) Gras* (NT) Feest (A, T) Geheim (A, T) Totaal

Nul 1 0 0 0 0 0 0 12 12 0 0 0 25

Het onbepaalde lidwoord Een Ne(n) 10 0 13 0 3 0 4 0 11 0 8 0 3 0 0 0 0 0 0 0 6 0 4 0 62 0

Ə 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 2 1 4

Het bepaalde lidwoord De Den 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 3 0 0 0 0 0 De grote: 1 0 5 0

Het 0 0 1 2 1 9 1 8 7 1 5 6 41

Tabel 16: Het onbepaalde en bepaalde lidwoord bij onzijdige substantieven.

De bepaalde lidwoorden de en het komen bij onzijdige nomina respectievelijk 5 en 41 keer voor. Telkens wordt het onzijdige substantief in de meerderheid van de gevallen correct gecombineerd met de determinator het. Toch zijn de nomina water, bloed en geheim een aantal keer geïdentificeerd als commune de-woorden. Vooral bij bloed is dit zo: van de 10 keer dat bloed voorkomt met een bepaald lidwoord is dit drie maal met het lidwoord de. Geheim wordt op zijn beurt meestal (6 van de 7 keer) correct beoordeeld als een het-woord. Eén keer wordt er gerefereerd aan het onzijdige substantief met de combinatie de grote waarbij het substantief geheim wordt verzwegen. (Om die reden is het als 'de grote' in tabel 16 opgenomen.) Het item water is in 1 van de 9 gevallen verbonden aan het commune de. De vorm het is overigens gelijk in het Standaardnederlands en het dialect.

5.1.4 Lidwoorden en verwerving van het genus Op basis van de verbindingen van lidwoorden en substantieven die we in het taalgebruik van vieren vijfjarigen aantreffen, kunnen we een aantal zaken concluderen. Een eerste vaststelling houdt verband met de attestatie van de lidwoorden in hun dialectische of standaardtalige vormen. De Jessie De Paepe


54

lidwoorden komen in het taalgebruik van onze vieren vijfjarige proefpersonen vooral voor in hun standaardtalige vormen. De lidwoorden een, de en het worden immers veel frequenter geattesteerd dan hun dialectische tegenhangers ne(n) en de(n). Dialect en standaardtaal komen in een aantal vormen (een, ə, de en het) overeen, waardoor moeilijk kan worden bepaald of het nu gaat om de standaardtalige of dialectische varianten. De lidwoorden uit het dialect komen voornamelijk voor in de vaste verbinding 'ne keer' en wanneer het substantief in kwestie begint met een vocaal zoals in 'nen (h)ond' en 'den auto'. Ten tweede vertellen de resultaten voor het onbepaalde lidwoord ons iets meer over het onderscheid telbaar/niet-telbaar. We kunnen immers vaststellen dat de vieren vijfjarige proefpersonen dit onderscheid al grotendeels onder de knie hebben. De meerderheid van de kinderen heeft duidelijk geleerd dat ontelbare substantieven, in tegenstelling tot telbare nomina, niet worden voorafgegaan door een onbepaald lidwoord. De verbinding van het onbepaalde lidwoord een met een ontelbaar substantief doet zich slechts 2 van de 76 keer voor. Omgekeerd treedt een telbaar substantief wel frequenter (in 11 van de 178 verbindingen) op zonder onbepaald lidwoord. Ten derde stellen we de vraag in welke mate kinderen van vier en vijf jaar erin slagen substantieven van de drie genera te verbinden met het correcte bepaalde lidwoord. Tabel 17 p.53 geeft weer hoe dikwijls mannelijke, vrouwelijke en onzijdige substantieven worden verbonden met de bepaalde lidwoorden de, de(n) en het. Combinaties die het grammaticale genus van de substantieven respecteren, zijn vetjes gedrukt. Onze proefpersonen maken bij de toewijzing van het bepaalde lidwoord aan mannelijke en vrouwelijke nomina bijna geen genusfouten meer. Van de 57 gevallen waarin een bepaald lidwoord met een mannelijk substantief wordt gecombineerd, zijn er maar liefst 55 correct. Dit betekent dat de masculiene zelfstandige naamwoorden uit het experiment 55 keer volgen op het commune lidwoord de (standaardtaal) of op het mannelijke den (dialect). Ook de vrouwelijke substantieven zijn 78 van de 80 keer correct voorafgegaan door het bepaalde lidwoord de voor het commune genus. In procentuele aantallen bekeken, betekent dit dat de mannelijke woorden in 96,49% van de gevallen worden beschouwd als de-woorden. Een vergelijkbaar cijfer zien we bij de grammaticaal vrouwelijke substantieven die voor 97,50% als commune de-woorden worden herkend. Vergelijken we hiermee even de resultaten voor de onzijdige nomina.

Jessie De Paepe


55

De(n) 55 96,49%

Het 2 3,51%

Totaal 57 100%

Vrouwelijk

78 97,50%

2 2,50%

80 100%

Onzijdig

5 10,87%

41 89,13%

46 100%

Mannelijk

Tabel 17: Toewijzing van het bepaalde lidwoord aan substantieven van de drie genera.

De opgevraagde onzijdige substantieven worden door de vieren vijfjarigen uit het onderzoek in 89,13% van de gevallen geïndentificeerd als het-woorden. Dit impliceert dat in dit geval 10,87% genusfouten zijn gemaakt; wat toch wel aanzienlijk meer is dan het aantal genusfouten bij de mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden (zie tabel 17). Dit verschil blijkt volgens de toepassing van de statistische 'Fisher Exact'-test zeer significant te zijn (p-waarde < 0,001). In het totaal maakten vijf van de vijftien kinderen tijdens het interview telkens één fout tegen het genus van de onzijdige substantieven. Bij twee van hen was er duidelijk twijfel: ze gebruikten zowel de determinator voor het commune genus als die voor het neuter. Uit deze resultaten is af te leiden dat de overgeneralisering van het commune lidwoord de tegenover het uit het begin van het verwervingsproces, ook nog op de leeftijd van 4 en 5 jaar sporen nalaat (voor een overzicht van de verwerving van het lidwoord, zie 2.3.1 p.11). Deze resultaten sluiten goed aan bij die van Van der Velde (2003), die eveneens concludeert dat de het-woorden voor Nederlandse taalverwervers het meeste problemen stellen. Onderzoek naar wie de fouten beging wijst uit dat zowel de vier- als vijfjarigen fouten maakten. In dit onderzoek is het leeftijdsverschil tussen de vieren vijfjarigen dan ook geen bepalende factor voor de genusfouten bij het bepaalde lidwoord.

5.2 Het adjectief De verbuiging van het (attributief gebruikte) adjectief is een ander belangrijk domein binnen het adnominale genussysteem. De vorm van het bijvoeglijke naamwoord is immers afgestemd op het genus van het bijhorende substantief ($ zie 2.3.2 p.13). Door de verbuiging van het adjectief van naderbij te bekijken is het met andere woorden mogelijk ook op dit domein een beeld te krijgen van de genusverwerving. Op basis eerdere bevindingen in de literatuur (cf. Blom, Polišenská & Weerman 2006; Cornips, van der Hoek & Verwer 2006; Weerman, Punt & Bisschop 2006) kunnen we verwachten dat onze vieren vijfjarigen nog af en toe de vorm op -e overgeneraliseren voor het onzijdige substantief in combinatie met het onbepaalde lidwoord (zie 2.3.2 p.13). Deze overgeneralisering is volgens Blom e.a. (2006) en Weerman e.a. (2006) veroorzaakt doordat de

Jessie De Paepe


56

kinderen het woordgeslacht nog onvoldoende hebben verworven. Daarnaast kunnen de kinderen uit het onderzoek ook de adjectivale flexie uit hun Merelbeekse dialect hanteren. Deze verwachtingen zullen worden getoetst aan de resultaten voor mannelijke (5.2.1 p.54), vrouwelijke (5.2.2 p.55) en onzijdige substantieven (5.2.3 p.56). In 5.2.4 (p.57) wordt een overzicht gegeven van de adjectivale flexie zoals die door de vieren vijfjarige proefpersonen wordt toegepast in combinatie met substantieven van de drie genera.

5.2.1 De mannelijke substantieven Mannelijke substantieven worden in de opgenomen gesprekken acht keer voorafgegaan door een adjectief. Dit beperkte aantal attestaties is te wijten aan de opvragingsmethode die niet specifiek tot doel had adjectieven te eliciteren. Hoewel het bijvoeglijke naamwoord in theorie kan volgen op een onbepaald lidwoord, een nullidwoord of een bepaalde determinator (i.e. bepaald lidwoord, aanwijzend of bezittelijk voornaamwoord) treedt het hier enkel op met een onbepaald lidwoord of nullidwoord. Volgens de regels komt het adjectief bij mannelijke (en vrouwelijke) substantieven zowel bij bepaalde als bij onbepaalde determinatoren steeds in zijn verbogen vorm op -e voor. Uit de geattesteerde combinaties van mannelijke substantieven en verbogen adjectieven blijkt dat deze regel al goed is verworven door onze vieren vijfjarigen. In zes gevallen wordt het adjectief in zijn verbogen vorm voorafgegaan wordt door een onbepaalde determinator. Twee keer is het adjectief verbonden met ontelbare substantieven nl. in blauwe lijm en nieuwe mooie schmink. Een keer wordt het adjectief verbogen zoals dat in het dialect het geval is; het adjectief in ne lange(n) nek gaat uit op -e(n). De vier en vijfjarigen hebben dus al goed verworven dat bij mannelijke substantieven een verbogen bijvoeglijk naamwoord hoort zoals in volgende uitingen: een rode tractor met een gele haak, een dikkere hond, ...

Vorm met -e

Mannelijke substantieven Een dikkere hond Een rode tractor* Een grote [tractor]* Telbaar Een gele haak* Een grijze tand* Ne lange nek* Blauwe lijm Niet-telbaar Nieuwe mooie schmink*

Vorm zonder -e /

Tabel 18: Adjectivale flexie bij mannelijke substantieven.

Jessie De Paepe


57

5.2.2 De vrouwelijke substantieven De vrouwelijke substantieven worden in het totaal 18 keer verbonden met een adjectief. Deze combinaties komen spontaan voor in het taalgebruik van de vieren vijfjarigen zonder dat ze specifiek worden opgevraagd. Net als voor de mannelijke substantieven (zie 5.2.1 p.54) geldt dat de feminina volgens de regels steeds worden voorafgegaan door een adjectief in zijn verbogen vorm. Een blik op de resultaten leert dat de kinderen van vier en vijf jaar oud deze flexieregel van het adjectief al behoorlijk onder de knie hebben. In de meerderheid van de gevallen (13 van de 18 keer) wordt een adjectief in zijn vorm op -e voorafgegaan door het onbepaalde lidwoord een zoals in een roste poes, een groene deur, een kleine [tafel]14, ... (zie tabel 19). Vijf van de 18 keer wordt het adjectief verbonden aan een bepaalde determinator en een feminien substantief zoals in de leuke grap en de gele kar. De determinator het voor het neuter wordt hierbij één maal aan een grammaticaal vrouwelijk woord wordt toegewezen: het saaie grap. Hoewel het hier eigenlijk om een feminien substantief gaat, bestempelt het kind in kwestie het substantief wel als een onzijdig woord. Bijgevolg kan dit een argument zijn om deze uiting onder te brengen bij de categorie 'bepaald lidwoord, vorm met -e' van de onzijdige substantieven. Hierdoor zouden de cijfergegevens in tabellen 19 en 20 lichtjes veranderen. Dit verandert evenwel niets aan het feit dat het adjectief hier in zijn juiste vorm is gebruikt. Bij de feminina zijn de flexie van het adjectief, het onbepaalde en bepaalde lidwoord gelijk in het Algemeen Nederlands en het dialect. Bijgevolg is het hier niet mogelijk de attestaties in te delen volgens hun standaardtalige of dialectische karakter. Vrouwelijke substantieven Een witte/mooie broek* Een gewone boerderij* Een witte [poes] Een roste poes Een kleine [tafel] Vorm met -e E leuke grap Onbepaald lidwoord Een leuke grap (3x) Een flauwe grap Een leuke [grap] Een groene deur Vorm zonder -e / De gele kar De leuke [grap] (2x) Vorm met -e De leuke grap Bepaald lidwoord (Het saaie grap) Vorm zonder -e /

Tabel 19: Adjectivale flexie bij vrouwelijke substantieven.

14 Het substantief tafel wordt hier net als de poes en grap in de tabel tussen vierkante haakjes geplaatst. De substantieven zijn niet expliciet geproduceerd maar ze worden wel aangeduid met het adjectief zoals in: 'Welke grap moet het meisje aan de jongen vertellen?' De leuke. (Dit geldt ook voor andere items die verderop in de tekst tussen vierkante haakjes worden geplaatst.)

Jessie De Paepe


58

5.2.3 De onzijdige substantieven De onzijdige substantieven worden in het totaal 24 keer voorafgegaan door een adjectief. De substantieven worden door de proefpersonen gemakkelijk met een adjectief gecombineerd als de vragen van de onderzoeker daartoe aanzetten. Anders dan bij de mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden verschilt bij onzijdige substantieven de vorm van het adjectief naargelang het voorkomt in combinatie met onbepaalde of bepaalde determinatoren. (voor masculina en feminina, zie 5.2.1 p.54 en 5.2.2 p.55). In het Standaardnederlands geldt dat adjectieven gecombineerd met een onbepaalde determinator en een neuter nomen niet verbogen worden. Bij bepaalde determinatoren behoort het adjectief wel verbogen te worden. In de dialecten van het Zuiden wordt van deze regel afgeweken: adjectieven in combinatie met een onzijdig substantief en een bepaalde determinator krijgen er geen flexie-e. Een beschouwing van de resultaten voor de adjectivale flexie bij onzijdige substantieven wijst uit dat onze proefpersonen een aantal 'fouten' maken met betrekking tot de vorm van het adjectief. Van de 24 keer dat de kinderen een neuter nomen laten voorafgaan door een bijvoeglijk naamwoord komt 1 keer het adjectief met -e voor bij een onbepaalde determinator in e leuke feeste. In dit ene geval overgeneraliseert het kind in kwestie de verbogen vorm ten koste van de onverbogen vorm die er normaal hoort te staan. Aangezien andere gegevens (lidwoord, aanwijzend en persoonlijk voornaamwoord) van het kind voor het item feest ontbreken, is niet heel duidelijk of deze overgeneralisering te wijten is aan een slechte kennis van het onzijdige genus van dat substantief. Al zou de onbepaalde determinator ə (gebruikt voor onzijdige substantieven in het dialect) er toch op kunnen wijzen dat het neuter geslacht van feest wel degelijk verworven is. Veel frequenter dan deze overgeneralisering zijn combinaties van het type het groot [geheim] (3 keer) en het leuk [feest] (5 keer). Deze opeenvolging van het bepaalde lidwoord, het onverbogen adjectief en het neuter nomen komt in ongeveer de helft van alle gevallen (8 van de 15 keer) voor. Dat type verbindingen wordt niet geattesteerd in studies gebaseerd op onderzoek naar de adjectivale flexie van Noord-Nederlandse taalverwervers (cf. Blom, Polišenská & Weerman 2006; Cornips, van der Hoek & Verwer 2006; Weerman, Punt & Bisschop 2006). Dit zou er kunnen op wijzen dat onze Zuid-Nederlandse proefpersonen zich laten leiden door het systeem van adjectivale flexie uit hun dialect. In dat systeem komt er bij het neuter na een bepaalde determinator immers geen ə-suffix voor (zie 2.1 p.6 en 2.3.2 p.13).

Jessie De Paepe


59

Onbepaald lidwoord

Bepaald lidwoord

Onzijdige substantieven Vorm met -e E leuke feeste Een klein huis E/Een groot geheim (2x) Klein geheim Vorm zonder -e E leuk feest Een gewoon varken Een leuk [feest] Een saai [feest] Het zwarte konijn Het witte konijn Vorm met -e Het grote geheim Het grote [geheim] (3x) Het leuke [feest] Het groot [geheim] (3x) Vorm zonder -e Het leuk [feest] (5x)

Tabel 20: Adjectivale flexie bij onzijdige substantieven.

Naast een aantal 'afwijkende' verbindingen van adjectief en neuter substantief wordt het bijvoeglijke naamwoord in het totaal vijftien keer van de 24 keer in zijn adequate vorm (met of zonder -e) gecombineerd met een neuter nomen. Deze 'correcte' verbindingen worden in tabel 20 in vetjes weergegeven. De proefpersonen slagen er in deze gevallen in, afhankelijk van het lidwoord (bepaald of onbepaald), de verbogen of onverbogen vorm van het adjectief adequaat te produceren. Het is dus helemaal niet zo dat een kind steeds de verbogen variant verkiest boven de onverbogen vorm. Dikwijls gebruikt het kind nu eens de correcte vorm en dan weer niet. Ter illustratie enkele relevante NP's uit het interview met Margaux (4 jaar en 4 maanden oud): • • •

Het leuk feest. ('foutief') Een leuke grap. (correct) Het grote [geheim]. (correct)

5.2.4 Adjectivale flexie en verwerving van het genus Slagen de vieren vijfjarigen uit het onderzoek erin substantieven van de drie genera te combineren met de adequate vorm van het adjectief? Om deze vraag te kunnen beantwoorden bekijken we eerst de mannelijke, vrouwelijke en onzijdige substantieven die voorafgegaan worden door het onbepaalde lidwoord of nullidwoord. In deze omstandigheid worden de regels van de adjectivale flexie al foutloos toegepast voor de mannelijke en vrouwelijke substantieven. Masculina en feminina voorafgegaan door een onbepaald lidwoord of nullidwoord worden met andere woorden steeds (21 keer) correct gecombineerd met de verbogen vorm van het adjectief. Deze resultaten zijn vergelijkbaar met die bij de onzijdige substantieven. In het totaal wordt een neuter substantief met een onbepaalde determinator negen keer verbonden met een bijvoeglijk naamwoord. Acht van die negen keer (88,89%) wordt het onzijdige naamwoord in kwestie correct gecombineerd met de Jessie De Paepe


60

onverbogen vorm van het adjectief. Eén keer komt in deze omgeving de vorm op -e voor. Het aantal 'correcte' combinaties van adjectieven en mannelijke of vrouwelijke zelfstandige naamwoorden verschilt niet significant van het aantal verbindingen van onverbogen adjectieven en onzijdige substantieven ('Fisher Exact'-test, p-waarde = 0,3). Van een echte overgeneralisering van de vorm op -e is hier bijgevolg geen sprake. In dit opzicht spreekt deze vaststelling eerdere bevindingen uit de literatuur tegen (cf. Blom, Polišenská & Weerman 2006; Cornips, van der Hoek & Verwer 2006; Weerman, Punt & Bisschop 2006). Om die reden voldoen de resultaten voor de adjectivale flexie niet geheel aan onze verwachtingen.

Jessie De Paepe


61

Mannelijk 0

Vrouwelijk 0

8 100% 8 100% 0

13 100% 13 100% 0

Vorm met -e

0

Totaal

0

5 100% 5 100%

Vorm zonder -e Onbepaalde determinator

Vorm met -e Totaal Vorm zonder -e

Bepaalde determinator

Onzijdig 8 88,89% 1 11,11% 9 100% 8 53,33% 7 46,67% 15 100,00%

Tabel 21: Adjectivale flexie bij substantieven van de drie genera;

Een doorlichting van de adjectivale flexie bij substantieven van de drie genera voorzien van een bepaalde determinator laat toe een aantal vaststellingen te formuleren. Bij de vrouwelijke substantieven met bepaalde determinator worden de regels voor de verbuiging van het adjectief foutloos toegepast waardoor het adjectief steeds in zijn 'correcte' verbogen vorm gebruikt wordt. Een vergelijking van vrouwelijke en onzijdige substantieven wijst uit dat de standaardtalige regels van de adjectivale flexie bij vrouwelijke substantieven beter zijn verworven dan die bij onzijdige nomina ('Fisher Exact'-test: p-waarde = 0,051). Bij de onzijdige substantieven worden zowel de verbogen als onverbogen vormen van het adjectief gehanteerd. Het onzijdige substantief met bepaalde determinator wordt hier in de helft van de gevallen (53,33%) gecombineerd met de onverbogen vorm van het adjectief. Die niet-standaardtalige verbinding komt even frequent voor als de standaardtalige combinatie van bepaalde determinator, verbogen adjectief en onzijdig substantief. Omdat deze verbindingen afwezig zijn bij Noord-Nederlandse taalverwervers (cf.Blom, Polišenská & Weerman 2006; Cornips, van der Hoek & Verwer 2006; Weerman, Punt & Bisschop 2006), is het mogelijk dat de Zuid-Nederlandse proefpersonen in deze omgeving de regels voor de adjectivale flexie uit hun dialect toepassen. In de zuidelijke dialecten krijgt het adjectief immers geen flexie -e na een bepaalde determinator en voor een onzijdig substantief. Precies op dit punt verschillen de noordelijke en zuidelijke dialecten van elkaar (cf. Taeldeman 1980 en 2.1 p.6).

5.3 Het aanwijzende voornaamwoord Het aanwijzende voornaamwoord is zoals gezegd in paragraaf 2.3.4 (p.18) een speciale genusmarkeerder. De bijvoeglijke varianten kunnen net als het lidwoord aan het substantief voorafgaan en behoren dus tot het adnominale genussysteem. De zelfstandige varianten verwijzen naar het zelfstandige naamwoord zoals de persoonlijke voornaamwoorden dat doen en sluiten zo meer aan bij het pronominale genus. Voor beide varianten gaan we na hoe dikwijls de commune (deze, die) en neuter (dit, dat) vormen worden verbonden met een mannelijk (5.3.1 p.59), een vrouwelijk (5.3.2 p.60) of een onzijdig substantief (5.3.3 p.62). We stellen hierbij volgende vragen: Jessie De Paepe


62

In hoeveel gevallen is het grammaticale genus van de nomina gerespecteerd? Worden de commune vormen overgegeneraliseerd zoals dat bij het lidwoord het geval was (voor de overgeneralisering van de, zie 5.1 p.47 e.v.)? Het hoofdstuk over het aanwijzende voornaamwoord wordt afgesloten met paragraaf 5.3.4 (p.63) waarin een aantal algemene cijfers en conclusies voor de drie genera aan bod komen.

5.3.1 De mannelijke substantieven Als aanwijzende voornaamwoorden zijn de vormen die en dat (beide bijvoeglijk en zelfstandig) en dienen (bijvoeglijk, dialectisch) gebruikt in combinatie met mannelijke substantieven. Deze demonstrativa komen in het totaal vijftien keer voor en treden ook op bij mannelijke substantieven die niet door de onderzoeker zijn opgevraagd, maar gewoon ter sprake zijn gekomen. Deze items worden in de tabel voor alle duidelijkheid aangeduid met een *. Voor de mannelijke substantieven valt verder meteen op dat de vormen deze en dit niet zijn gebruikt. Dit is ook het geval bij de vrouwelijke (5.3.2 p.60) en onzijdige zelfstandige naamwoorden (5.3.3 p.62). Om die reden zijn deze vormen niet in de tabellen 22, 23 en 24 opgenomen. De afwezigheid van deze en dit is wellicht vooral te wijten aan de context van de opvraging. De demonstratieven deze en dit worden volgens de ANS (E-ANS § 5.6.3.1) immers vooral gebruikt in hun verwijzende functie om in een tekst nadrukkelijk vooruit te verwijzen of in hun wijzende functie om iets aan te duiden dat dichtbij is. Een andere vaststelling die meteen in het oog springt is de aanwezigheid van de dialectische vorm diene(n). Deze vorm wordt door één van de proefpersonen gecombineerd met de mannelijke items meneer, auto en stoel. Het kind verkiest deze vorm uit het dialect consequent boven het standaardtalige die als bijvoeglijk aanwijzend voornaamwoord. Als zelfstandige variant gebruikt de vijfjarige wel steeds de vorm die en produceert bijvoorbeeld volgende zinnen: • •

Wat gebeurt er op die tekening? Die kuist dienen auto. (Die = de meneer) Wie kuist er de auto? Diene meneer.

Het gebruik van diene(n) als bijvoeglijk demonstrativum ontleent het kind aan het Merelbeekse dialect. In het lokale dialect wordt in plaats van het zelfstandig gebruikte die wel het mannelijke den dienen gehanteerd om te refereren aan mannelijke substantieven.

Jessie De Paepe


63

Bijvoeglijk demonstrativum

Meneer Jongen* Vogel* Auto Stoel Tand* Cola (NT) Lijm (NT) Kou (A, NT) Pijn (A, NT) Totaal

Die 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 3

Diene(n) 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 3

Dat 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1

Zelfstandig demonstrativum

Die 1 0 1 1 0 0 1 0 1 1 6

Dat 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 2

Tabel 22: Het aanwijzende voornaamwoord bij mannelijke substantieven.

Genusfouten komen zowel voor bij de bijvoeglijke als bij de zelfstandige demonstrativa. Bij de bijvoeglijke pronomina treft men maar 1 genusfout aan: het item lijm is beschouwd als een onzijdig substantief dat als aanwijzend voornaamwoord dat krijgt. Zes andere substantieven herkenden de kinderen daarentegen wel als zelfstandige naamwoorden waarbij het commune aanwijzende voornaamwoord die (inclusief het mannelijke diene) als determinator dienst kan doen. Bij de zelfstandige voornaamwoorden zijn twee fouten gemaakt. Naar de ontelbare concreta cola en lijm is telkens één keer verwezen met het neuter pronomen dat. Daarnaast is het commune die zes keer adequaat gebruikt om te refereren aan substantieven met een grammaticaal mannelijk genus. In procentuele aantallen uitgedrukt kunnen we zeggen dat het commune genus van de opgevraagde (mannelijke) substantieven in 80% van de gevallen is gerespecteerd. In 12 van de 15 gevallen verkozen de vieren vijfjarigen uit het onderzoek immers het commune die boven het neuter dat. Het bijvoeglijke demonstrativum die is zelfs in 85,71% van de gevallen aangewend; voor de zelfstandige variant is dit in 75% van de gevallen zo. Alles bij elkaar is het grammaticale genus van de mannelijke substantieven dus zeer goed gerespecteerd. Al is het commune genus van deze zelfstandige naamwoorden wel nog beter behouden bij de keuze voor het bepaalde lidwoord (voor het lidwoord, zie 5.1.4 p.52). De mannelijke substantieven zijn immers in 97,46% van de gevallen gecombineerd met het commune lidwoord de.

5.3.2 De vrouwelijke substantieven De vrouwelijke zelfstandige naamwoorden worden in het totaal drie keer met een bijvoeglijk demonstrativum gecombineerd. De zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden worden 23 keer aangetroffen. Hoewel deze demonstrativa niet als zodanig zijn opgevraagd door de onderzoeker worden ze toch tamelijk frequent geproduceerd door de vieren vijfjarigen uit het onderzoek. Dit geldt althans voor de zelfstandig gebruikte variant die/dat. Bij de vrouwelijke substantieven (zie tabel 23 p.61) verschillen de resultaten voor het bijvoeglijke en zelfstandige aanwijzende voornaamwoord meer van elkaar dan bij de masculiene nomina (zie 5.3.1 p.59). In het totaal laten Jessie De Paepe


64

onze vieren vijfjarigen maar drie keer een bijvoeglijk gebruikt demonstrativum voorafgaan aan een feminien substantief. In twee van die drie gevallen (bij kat en soep) wordt het zelfstandige naamwoord verbonden met het neuter dat in plaats van met het commune die. Omdat de vrouwelijke nomina zo weinig met een bijvoeglijk demonstrativum zijn gecombineerd, kunnen we hierover geen conclusies trekken.

(Me)vrouw Poes Kat Vlieg Maan Tafel Sneeuw (NT) Soep (NT) Grap (A, T) Kou (A, NT) Totaal

Die 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

Bijvoeglijk demonstrativum Diene(n) Dat 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 2

Zelfstandig demonstrativum Die Dat 1 0 4 0 2 0 5 0 1 0 4 0 0 1 0 3 0 1 1 0 18 5

Tabel 23: Het aanwijzende voornaamwoord bij vrouwelijke substantieven.

Voor het zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoord is het, in tegenstelling tot voor de bijvoeglijke demonstrativa, wel mogelijk het een en ander vast te stellen. Ten eerste treft men de zelfstandige demonstrativa die/dat in dit onderzoek veel frequenter aan dan de bijvoeglijke tegenhanger. Het commune die komt 18 keer voor. De kinderen uit de test gebruiken het pronomen vooral in hun verwijzingen naar poes, vlieg en tafel. Dat refereert vijf keer aan vrouwelijke substantieven hoewel het normaal naar een neuter nomen behoort te verwijzen. Toch kiezen onze proefpersonen van vier en vijf deze vorm soms uit om te refereren aan de ontelbare concreta soep en sneeuw en het abstracte woord grap. Op basis hiervan lijkt de toekenning van de vorm dat aan ontelbare nomina en abstracta alvast semantisch gemotiveerd. Eigenschappen als 'abstractheid' in het geval van grap en 'ontelbaarheid' in het geval van sneeuw en soep worden hier geassocieerd met het onzijdige geslacht. Op deze vaststelling wordt nog dieper ingegaan bij de persoonlijke voornaamwoorden (zie 5.6 p.69 e.v.). De kinderen slagen er in de meeste andere gevallen (78,26%) redelijk goed in de vrouwelijke woorden aan te duiden met het zelfstandig gebruikte demonstrativum in zijn commune vorm die. Dit resultaat overtreft zelfs in geringe mate dat van de mannelijke substantieven waar het zelfstandige die in 75% van de gevallen correct is gebruikt. In het totaal is het commune genus van de opgevraagde vrouwelijke substantieven 19 van de 26 keer (73,08%) gerespecteerd tegenover 12 van de 15 keer (80%) bij de masculiene zelfstandige naamwoorden (zie 5.3.1 p.59).

5.3.3 De onzijdige substantieven

Jessie De Paepe


65

De onzijdige substantieven worden in het totaal 27 keer verbonden met bijvoeglijke en zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden. Deze demonstrativa zijn niet specifiek opgevraagd maar worden wel redelijk frequent geproduceerd als alternatieven voor het bepaalde lidwoord en het persoonlijk voornaamwoord. In 11 gevallen laten de ondervraagde kinderen de demonstrativa die(nen)/dat optreden als determinator van een onzijdig substantief (zie tabel 24). In negen gevallen respecteren ze het neuter genus van de substantieven door ze te verbinden met het bijvoeglijke pronomen dat. Alleen het onzijdige genus van bed stelt tot twee keer toe problemen. Twee keer wordt het item bed immers voorafgegaan door het commune die/dienen. De combinatie dienen bed is afkomstig van hetzelfde kind dat onder andere ook diene meneer en dienen auto produceerde (zie 5.3.1 p.59). In het totaal wordt het grammaticaal onzijdige genus van de geteste substantieven in 81,82% van de gevallen behouden wat de keuze van het bijvoeglijke demonstrativum betreft. Dit resultaat is goed te vergelijken met dat voor het grammaticaal mannelijke genus (85,71%), althans wat het bijvoeglijke demonstrativum aangaat. Dit cijfer is eveneens behoorlijk goed te vergelijken met het gebruik van het bepaalde lidwoord het voor de onzijdige substantieven. Deze vorm van het bepaalde lidwoord is immers in 88,37% van alle gevallen of in 38 van de 43 keer verkozen boven de commune vorm de (voor het lidwoord, zie 5.1.4 p.52).

Jessie De Paepe


66

Schaap Varken Raam Venster* Bed Water (NT) Bloed (NT) Feest (A, T) Geheim (A, T) Totaal

Die 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1

Bijvoeglijk demonstrativum Diene(n) Dat 0 1 0 0 0 1 0 1 1 0 0 1 0 3 0 1 0 1 1 9

Zelfstandig demonstrativum Die Dat 2 1 5 0 0 1 0 1 0 1 0 0 0 4 0 1 0 0 7 9

Tabel 24: Het aanwijzende voornaamwoord bij onzijdige substantieven.

Bij zelfstandig gebruik van het aanwijzende voornaamwoord wordt het neuter genus van de substantieven waarnaar wordt verwezen veel minder gerespecteerd dan voor het bijvoeglijke pronomen het geval is. Voor zeven van de 16 verwijzingen (43,75%) naar de onzijdige substantieven maken onze proefpersonen gebruik van het commune demonstrativum die. Zo refereren ze 2 maal aan schaap en 5 maal aan varken met die; 1 keer wordt schaap correct verbonden met dat. Verwijzingen naar nomina als raam, venster, bed, bloed en feest verlopen wel zonder problemen met het neuter demonstrativum. In het totaal is het neuter genus van de opgevraagde substantieven in 56,25% van alle verwijzingen gerespecteerd. Meteen valt op dat dit cijfer voor de onzijdige substantieven veel lager ligt dan voor de vrouwelijke (78,26%) en mannelijke substantieven (75%). Aangezien de verwijzingen met het commune die zich alleen voordoen bij schaap en varken, is een totale overgeneralisering van die voor onzijdige substantieven hier als verklaring niet aan de orde. We kunnen veeleer besluiten dat onze vieren vijfjarigen deze nomina als mannelijk beschouwen op basis van de semantische eigenschappen van de referent. Aldus verbinden zij de onzijdige substantieven schaap en varken met het commune die zoals dat past voor masculina. Dit blijkt ook uit het grote aantal verwijzingen naar schaap en varken met het persoonlijk voornaamwoord hij/hem (5.6.3 p.72). Daar wordt nog duidelijker hoe aan onzijdige substantieven met een bezielde referent dikwijls met een mannelijk pronomen wordt gerefereerd. De rol van de semantiek voor het genus zal verderop in dit hoofdstuk nog uitvoeriger worden behandeld (zie o.a. 5.6 p.69 e.v.; 5.7. p.75).

5.3.4 Aanwijzende voornaamwoorden en verwerving van het genus De resultaten voor het bijvoeglijke en zelfstandig gebruikte demonstrativum maken het mogelijk een aantal conclusies te trekken. Ten eerste stellen we vast dat onze vieren vijfjarige proefpersonen in de gesprekken maar weinig gebruik hebben gemaakt van de aanwijzende voornaamwoorden uit het dialect aangezien alleen het bijvoeglijke demonstrativum diene(n) vier keer voorkomt. Daarnaast stellen de resultaten ons eveneens in staat een aantal bevindingen te formuleren over het behoud van het grammaticale genus van de substantieven. Het commune genus Jessie De Paepe


67

van mannelijke substantieven is zowel bij het bijvoeglijk gebruikte (in zes van de zeven verbindingen of 85,71%) als bij het zelfstandig gebruikte demonstrativum (in zes van de acht verbindingen of 75%) redelijk goed gehandhaafd. Bij de feminina zijn voor het bijvoeglijk gebruikte aanwijzende voornaamwoord amper gegevens voorhanden waardoor we geen conclusies kunnen trekken over het behoud van het grammaticale genus. Voor de verbinding van de vrouwelijke substantieven met het zelfstandig gebruikte demonstrativum coren onze vieren vijfjarigen net als bij de masculina behoorlijk goed. De feminiene zelfstandige naamwoorden worden immers in 18 van de 23 gevallen (78,26%) met het commune die gecombineerd. Bij de onzijdige substantieven liggen de scores voor het behoud van het grammaticale genus behoorlijk ver uiteen. De onzijdige nomina worden in negen van elf gevallen (81,82%) verbonden met het bijvoeglijke demonstrativum dat en worden in slechts 9 van de 16 gevallen (56,25%) gecombineerd met het zelfstandige dat. Als we nu even dieper ingaan op die gevallen waarin de vorm van het demonstrativum afwijkt van het grammaticale genus van de substantieven, wordt duidelijk dat bij het zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoord alle afwijkingen semantisch gemotiveerd zijn. De vrouwelijke substantieven met niet-telbare of abstracte referent worden veel frequenter (vijf van de zes keer) aangeduid met het neuter dat dan de concrete telbare substantieven (0 van de 17 keer dat). Het verschil is hier statistisch zeer significant, zo blijkt uit de toepassing van de 'Fisher Exact'-test (pwaarde < 0,001). Ook bij de mannelijke substantieven komen iets meer afwijkingen voor bij de niet-telbare of abstracte substantieven dan bij de concrete telbare items. De niet-telbare en abstracte zelfstandige naamwoorden worden er twee van de vijf keer gecombineerd met het neuter demonstrativum terwijl dat bij de concrete telbare substantieven niet voorkomt. Hier is het verschil echter niet statistisch significant. De verwijzing met die en dat naar onzijdige substantieven levert net het omgekeerde beeld op aangezien de ontelbare en abstracte nomina er steeds (vijf van de vijf keer) 'correct' worden aangeduid met het neuter dat. Een beduidend groter aantal afwijkingen ten opzichte van het grammaticaal onzijdige genus doet zich hier voor bij de concrete telbare items die maar in vier van de elf verwijzingen met dat gecombineerd worden. Het verschil in het behoud van het onzijdige genus tussen niet-telbare en abstracte nomina enerzijds en telbare concreta anderzijds is hier statistisch significant ('Fisher Exact'-test: p-waarde = 0,008). De analyse van het aantal afwijkingen per semantische categorie leert ons dat bij vieren vijfjarigen de keuze van het zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoord net als die van het persoonlijke voornaamwoord bepaald wordt door semantische factoren zoals de onderscheidingen concreet/abstract en telbaar/niet-telbaar. Dit wordt veruitwendigd in de neiging van de proefpersonen om met dat te verwijzen naar niet-telbare en abstracte nomina van om het even welk geslacht, terwijl bij concrete telbare substantieven vooral die wordt gebruikt.

5.4 Het bezittelijke voornaamwoord

Jessie De Paepe


68

Een aantal vormen van het bezittelijke voornaamwoord zijn elk op een verschillende manier genusmarkeerder. In het Standaardnederlands geven de vormen van de eerste persoon meervoud ons/onze en die van de derde persoon enkelvoud zijn, haar en zijn informatie over het genus van de substantieven. Het voornaamwoord ons/onze is net zoals het lidwoord een adnominale genusmarkeerder en past zich in vorm aan naargelang van het geslacht van het substantief waarbij het staat. De vormen zijn, haar en zijn van de derde persoon enkelvoud geven daarentegen het genus aan van het substantief dat de bezitter uitdrukt. In het dialect functioneren ook andere vormen van het bezittelijke voornaamwoord als genusmarkeerders. Possessiva als mijnen/mijn, uwen/uw, onzen/ons, ... variëren immers in vorm naargelang het substantief waarbij ze horen mannelijk, vrouwelijk of onzijdig is. Zo krijgen we combinaties met mannelijke substantieven als mijnen auto, uwen hond, onzen bal en verbindingen met vrouwelijke en onzijdige nomina zoals mijn kat, uw pen en ons huis. In het dialect draagt het bezittelijke voornaamwoord van de derde persoon enkelvoud zijn (zijnen)/haar (haren)/zijn (zijnen) twee types genusinformatie. Enerzijds geeft deze vorm zoals het standaardtalige zijn/haar/zijn het geslacht weer van het substantief dat de bezitter uitdrukt, anderzijds duidt deze vorm het genus aan van het substantief waarbij het staat. In wat volgt gaan we na of de vormen ons/onze opduiken in het taalgebruik van onze geteste vieren vijfjarigen. Bovendien wordt onderzocht of de vormen zijn en haar adequaat worden gehanteerd om te verwijzen naar mannelijke (5.4.1 p.65), vrouwelijke (5.4.2 p.66) en onzijdige substantieven (5.4.3 p.67) die als antecedent functioneren. Verder is het ook mogelijk dat kinderen de vormen van het bezittelijke voornaamwoord uit hun dialect produceren. Als dit het geval is wordt daar extra aandacht aan besteed. In 5.4.4 (p.67) worden de voornaamste conclusies voor de bezittelijke voornaamwoorden bij mannelijke, vrouwelijke en onzijdige nomina nog even kort samengevat.

5.4.1 De mannelijke substantieven Mannelijke substantieven vormen in de resultaten van dit onderzoek maar zelden het antecedent van het bezittelijke voornaamwoord van de derde persoon. In de resultaten van de masculiene zelfstandige naamwoorden komt de vorm zijn dan ook maar vijf keer voor. Onze proefpersonen slagen er telkens in de vorm van het voornaamwoord af te stemmen op het mannelijke geslacht van het antecedent. Zo verwijzen combinaties als zijn auto, zijn zakdoek en zijn naam terug naar de masculiene items meneer, opa en hond. Meer dan de helft van de substantieven die als antecedent van het bezittelijke zijn functioneren zijn persoonsnamen. Deze substantieven noemen een persoon en hebben bijgevolg een natuurlijk genus. Dit 'type' genus is blijkbaar al goed verworven voor mannelijke substantieven zoals meneer, papa en opa. Dit blijkt eveneens uit het aantal hijverwijzingen naar meneer (5.6.1 p.69). De andere items waaraan met zijn wordt gerefereerd zijn telkens concrete telbare substantieven. Zijn wordt door onze kinderen niet gebruikt met een abstract of ontelbaar substantief als antecedent.

Jessie De Paepe


69

Het bezittelijke voornaamwoord Meneer Zijn auto Genus bezitter Papa Zijn café Opa Zijn zakdoek Hond Zijn naam Auto Zijn ruiten Adnominaal Uwen hond Onze jas

Tabel 25: Het bezittelijke voornaamwoord als markeerder van het mannelijke genus.

Van het bezittelijke voornaamwoord komen naast zijn ook andere vormen voor in het taalgebruik van onze proefpersonen. Een kind gebruikt het possessieve pronomen van de eerste persoon meervoud in de combinatie onze jas. Zoals het behoort combineert het kind onze met het de-woord jas. Aangezien men de voornaamwoorden ons en onze niet vaker aantreft, kunnen hierover geen verdere conclusies worden getrokken. Een ander kind laat zich tijdens het gesprek de uiting uwen hond ontvallen. De vorm uwen behoort uiteraard niet tot de standaardtalige vormen van het bezittelijke voornaamwoord. In tegenstelling tot de standaardtalige tegenhanger uw is uwen eveneens een adnominale drager van genusinformatie aangezien het zich aanpast aan het genus van het substantief waar het bijhoort. Uwen wordt hier gecombineerd met het mannelijke hond.

5.4.2 De vrouwelijke substantieven Bij de vrouwelijke substantieven komen (op de vorm haren na) geen andere vormen van het bezittelijke voornaamwoord voor dan zijn en haar. In het totaal maken de kinderen uit het onderzoek 11 keer gebruik van een possessivum met een feminien substantief als antecedent. Hierbij is ook het gebruik van haar verrekend dat naar meisje terugverwijst. Het substantief is hier opgenomen in de tabel van de vrouwelijke woorden (tabel 26) terwijl het woord eigenlijk een onzijdig lexicaal genus heeft. Maar precies omdat het natuurlijke geslacht van het substantief meisje vrouwelijk is, wordt toch steeds met het bezittelijke voornaamwoord haar verwezen en wordt meisje hier toch als een feminien nomen behandeld. Net zoals bij de mannelijke zelfstandige naamwoorden respecteren de kinderen ook bij de vrouwelijke substantieven de overeenkomst in genus van possessivum en antecedent (voor de mannelijke substantieven, zie 5.4.1 p.65). Een proefpersoon vormt hierop de uitzondering en duidt het bezit van de kat aan met de woorden zijn melk. Het kind maakt deze combinatie omdat het kat als een masculien substantief beschouwt. Dit blijkt immers uit zijn gebruik van het persoonlijke voornaamwoord hij om naar kat te verwijzen.

Jessie De Paepe


70

Het bezittelijke voornaamwoord Mevrouw Haar bed (2x) Haar stoel Haar pantoffels Meisje Haar huisje Zus Haar verjaardagsfeest Poes Haar tongeke Kat Zijn melk Vlieg Haar maag Tafel Haar kop Adnominaal en bezitter Mama Haren trui Genus bezitter

Tabel 26: Het bezittelijke voornaamwoord als markeerder van het vrouwelijke genus

De items waarnaar met het bezittelijke voornaamwoord haar wordt verwezen duiden dikwijls personen aan: mevrouw, mama, meisje en zus. Van deze nomina lijkt het natuurlijke genus al redelijk goed verworven te zijn. Andere items die hier veel voorkomen worden semantisch bij de substantieven met bezielde, niet-menselijke referent ingedeeld: poes, kat en vlieg. Net zoals bij de mannelijke substantieven verwijst het bezittelijke voornaamwoord niet naar abstracte of ontelbare nomina (5.4.1 p.65). Eén kind hanteert in plaats van het standaardtalige haar de vorm haren uit het dialect. Deze vorm is net zoals het standaardtalige haar drager van genusinformatie omdat het pronomen aangeeft dat de bezitter (mama) een vrouwelijk substantief is. In tegenstelling tot haar is haren ook nog op adnominale wijze genusmarkeerder. Via de uitgang -en toont het possessivum in de combinatie haren trui het mannelijke genus van het substantief trui aan. 5.4.3 De onzijdige substantieven Over het bezittelijke voornaamwoord bij de onzijdige substantieven kan ik bijzonder kort zijn. Slechts een keer wordt het bezit van een onzijdig substantief varken aangeduid met het bezittelijke voornaamwoord zijn in zijn oren. Het kind is blijkbaar in staat de vorm zijn te koppelen aan een onzijdig substantief. Omdat er niet meer combinaties van een onzijdig substantief en een bezittelijk voornaamwoord in de derde persoon voorkomen in het materiaal, is het niet mogelijk hieruit iets te concluderen.

5.4.4 Bezittelijke voornaamwoorden en verwerving van het genus Op basis van de resultaten van dit onderzoek kunnen een aantal bevindingen geformuleerd worden. Ten eerste valt op hoe de vieren vijfjarige proefpersonen maar twee keer de vormen uit het dialect hebben gebruikt. Vormen als mijnen, zijnen, onzen, ... worden hier niet geattesteerd. In de plaats daarvan komen vooral de vormen zijn en haar uit de standaardtaal voor. Verder slagen de vieren Jessie De Paepe


71

vijfjarigen er behoorlijk goed in te verwijzen naar substantieven met een menselijke referent. Bij alle verwijzingen respecteren ze het natuurlijk mannelijke of vrouwelijke geslacht van deze zelfstandige voornaamwoorden. Verder hanteren de kinderen het bezittelijke voornaamwoord zijn en haar ook om te verwijzen naar niet-menselijke concrete telbare substantieven. Ook deze referenties respecteren bijna altijd het genus van de bezitter. Over het bezittelijke voornaamwoord zijn voor het onzijdig kunnen we hier geen conclusies trekken aangezien gegevens nauwelijks voorhanden zijn. Naast het bezittelijke voornaamwoord van de derde persoon enkelvoud zijn, haar, zijn is ook de standaardtalige genusmarkeerder ons/onze één keer geattesteerd. De resultaten zijn ook hier weer te beperkt om op basis hiervan echte conclusies te formuleren.

5.5 Het betrekkelijke voornaamwoord De betrekkelijke voornaamwoorden die en dat duiden aan wat het genus is van hun antecedent. Omdat zelfs kinderen van tien en twaalf nog veel 'fouten' maken (Cornips, van der Hoek & Verwer 2006), wordt verwacht dat dit bij onze geteste vieren vijfjarigen niet anders is (voor de verwerving van het relativum, zie 2.3.6 p.21). De proefpersonen kunnen verder ook gebruik maken van het relativum zoals dat in het dialect voorkomt. In dit geval moeten we er rekening mee houden dat er voor het relatiefpronomen in de dialecten heel wat variatie bestaat (cf. SAND 2005: kaart p.82 en commentaar p.66, 68). Voor meer uitleg over deze variatie verwijs ik terug naar paragraaf 2.3.6 (p.20). Het relativum duikt niet frequent op in het taalgebruik van onze proefpersonen. Om die reden zal de bespreking van het betrekkelijke voornaamwoord erg kort zijn en worden de drie genera (mannelijk, vrouwelijk en onzijdig) hier samen behandeld. De aandacht gaat hierbij vooral uit naar concrete combinaties van het betrekkelijk voornaamwoord en een substantief. We onderzoeken of er sprake is van een overgeneralisering van de die-vorm zoals Cornips, van der Hoek & Verwer (2006) hebben vastgesteld bij tien- en twaalfjarigen en we gaan na of de kinderen het systeem uit de standaardtaal of uit het dialect hanteren. In het totaal komt het relativum negen keer voor in het opgenomen materiaal (zie tabel 27). Telkens vervult het relatiefpronomen hierbij de functie van subject. De attestaties zijn toe te schrijven aan vier kinderen. Hieruit blijkt dat een aantal vieren vijfjarigen de pronomina meerdere keren hanteren terwijl anderen ze nooit in het gesprek gebruiken. Eén keer wordt het relativum dat gecombineerd met een eigennaam tot Felien dat. Hoewel voor de rest van dit onderzoek eigennamen buiten beschouwing worden gelaten, wordt in dit geval toch een uitzondering gemaakt omdat het voorbeeld mooi illustreert dat onze vieren vijfjarigen nog heel wat fouten maken tegen het genus en de vorm van het relativum die/dat. De betrekkelijke voornaamwoorden die/dat komen het vaakst voor bij substantieven die personen aanduiden (opa, jongen, Felien en venteke). Daarnaast worden de relativa hier ook gebruikt in combinatie met concrete telbare items die bezield (poes) of onbezield zijn (tafel). Twee maal wordt het neuter relativum dat/dadde verbonden met een concreet ontelbaar zelfstandig naamwoord, namelijk in het geval van room dadde en bloed dat. Jessie De Paepe


72

Mannelijk

Vrouwelijk

Mijn opa die Die jongen die Room dadde

Mijn poes die Een poes dat Mijn tafel die (Felien dat)

Onzijdig Bloed dat Dat venteke dat

Tabel 27: Het betrekkelijke voornaamwoord bij substantieven van de drie genera.

Als we de resultaten doorlichten op genusfouten valt meteen op dat één kind twee 'foutieve' verbindingen produceert in de vorm van room dadde en een poes dat. In het eerste geval wordt het neuter relatiefpronomen uit het dialect gebruikt omdat het kind room waarschijnlijk als een onzijdig substantief opvat. De vijfjarige zegt immers ook het room in plaats van de. Voor de combinatie van poes en het relativum dat is er geen dergelijk bewijs voorhanden om te besluiten dat het kind poes als een onzijdig substantief beschouwt. Het vrouwelijke substantief poes is overigens nooit als onzijdig bestempeld bij andere genusmarkeerders zoals bij het aanwijzende en het persoonlijke voornaamwoord (zie 5.3.2 p.60 en 5.6.2 p.71). Bovendien verwijst het kind verderop in het gesprek naar poes met het pronomen ze.15 Het ligt dan ook voor de hand op basis van deze resultaten aan te nemen dat de vijfjarige in kwestie nog wat problemen heeft om de substantieven en de relativa adequaat te combineren. Enerzijds omdat zijn kennis van het genus nog hiaten vertoont, anderzijds omdat hij dat soms nog combineert met commune woorden. Meer onderzoek kan uitwijzen of dit ook voor andere vieren vijfjarigen het geval is. Naast de genusfouten zijn voor de resultaten nog een tweetal andere interessante zaken op te merken. Een eerste opmerking gaat over de vorm dadde die wordt gecombineerd met het substantief room. Deze vorm bestaat uit het relativum dat en het enclitische pronomen -de en hoort bijgevolg thuis in het dialect of de tussentaal. De combinatie dat venteke dat behoort eveneens tot dialect of tussentaal. Voor het overige gebruikt het kind in kwestie steeds de standaardtalige vormen zoals in die jongen die. Ook de andere attestaties lijken niet specifiek dialectisch te zijn. We beschikken hier evenwel over te weinig gegevens om te kunnen besluiten of kinderen zich bij hun keuze van het relatiefpronomen laten leiden door het systeem uit het dialect dan wel door dat uit de standaardtaal. Als tweede opmerking geldt de overgeneralisering van de commune die waar Cornips, van der Hoek & Verwer (2006) het over hadden in hun studie bij tien- en twaalfjarigen. Deze vaststelling kan hier op basis van deze (erg beperkte) resultaten niet worden bevestigd of tegengesproken voor onze vieren vijfjarigen. Om dit mogelijk te maken is verder onderzoek noodzakelijk.

15 Deze verwijzing met ze gebeurde nadat de onderzoeker zelf al deze vorm van het persoonlijke voornaamwoord had gebruikt om naar poes te verwijzen.

Jessie De Paepe


73

5.6 Het persoonlijke voornaamwoord Het persoonlijke voornaamwoord is nog een andere drager van genusinformatie (zie 2.3.3 p.15). Het kent objects- en subsjectsvormen die hun vorm aanpassen aan het genus van hun referent. In wat volgt wordt bekeken met welke pronomina (subjectsvormen: hij, ze, het en objectsvormen: hem, ze/haar16, het) naar de mannelijke (5.6.1 p.69), vrouwelijke (5.6.2 p.71) en onzijdige substantieven (5.6.3 p.72) wordt verwezen. Maken onze vieren vijfjarigen veel 'fouten' tegen het grammaticale genus van deze zelfstandige naamwoorden? Voor welke categorieën woorden is dat dan het geval? We gaan hierbij na of ze al min of meer in staat zijn te verwijzen naar substantieven die mannelijke en vrouwelijke personen benoemen en hoe ze substantieven met een niet-menselijke referent aanduiden. Welke semantische regels bepalen hun pronominaal genussysteem? In paragraaf 5.6.4 (p.73)worden tot slot de belangrijkste antwoorden op al die vragen nog even snel op een rijtje gezet.

5.6.1 De mannelijke substantieven Naar masculiene zelfstandige naamwoorden wordt in het totaal 30 keer verwezen met de persoonlijke voornaamwoorden hij/hem, ze en het. In de meerderheid van de gevallen komen de mannelijke vormen hij/hem voor. De subsjectsvorm hij komt in de resultaten meer voor dan de objectsvorm hem. In tabel 28 (p.70) zie je hoe de vieren vijfjarigen de mannelijke substantieven immers 4 keer met hem en 21 keer met de vorm hij aanduiden. Zo is het grammaticale genus bij 25 van de 30 verwijzingen behouden. Anders gezegd worden de pronomina hij en hem in 83,33% van alle gevallen gehanteerd om te refereren aan mannelijke substantieven. Bijgevolg scoren de proefpersonen voor het behoud van het grammaticaal mannelijke genus beter bij de persoonlijke voornaamwoorden dan bij de zelfstandige aanwijzende voornaamwoorden. Het commune die gebruiken ze immers 'maar' in 75% van alle gevallen om naar mannelijke substantieven te verwijzen (zie 5.3.1 p.59). Laten we even kijken wat dit op het niveau van de concrete items betekent.

16 De vorm haar kan enkel worden gebruikt om te verwijzen naar personen. Om te refereren aan vrouwelijke substantieven die naar zaken verwijzen wordt het onbeklemtoonde ze gehanteerd.

Jessie De Paepe


74

Meneer Jongen* Papa* Hond Auto Racewagen* Cola (NT) Lijm (NT) Nacht (A, NT) Pijn (A, NT) Totaal

Hij 3 1 1 5 9 0 0 1 0 1 21

Mannelijk Hem 0 2 0 0 1 1 0 0 0 0 4

Vrouwelijk Ze 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1

Haar 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Onzijdig Het 0 0 0 0 0 0 0 1 1 2 4

Tabel 28: Het persoonlijke voornaamwoord bij mannelijke substantieven.

Naar een aantal mannelijke substantieven zoals meneer, jongen, hond en auto wordt uitsluitend met het mannelijke hij en hem verwezen. Deze zelfstandige naamwoorden vormen ook semantisch een afzonderlijk groepje aangezien het hier stuk voor stuk om concrete telbare substantieven gaat. Bij de verwijzing naar niet-telbare en abstracte mannelijke substantieven (cola, lijm, nacht en pijn) respecteren onze proefpersonen het grammaticaal mannelijke genus maar gedeeltelijk of zelfs helemaal niet. In de plaats daarvan hanteren ze de persoonlijke voornaamwoorden voor het vrouwelijk en het onzijdig. Naar het substantief cola verwijst één kind met het vrouwelijke pronomen ze. De items lijm, nacht en pijn beschouwen een aantal vieren vijfjarigen dan weer als onzijdige substantieven waarnaar met het wordt verwezen. Niettemin duidt telkens één kind lijm en pijn aan als een mannelijk substantief waarbij hij hoort. In het totaal wordt bij 13,33% van alle verwijzingen naar mannelijke substantieven het persoonlijke voornaamwoord voor het onzijdige geslacht gebruikt. Semantisch gezien zijn de zelfstandige naamwoorden waaraan met het wordt gerefereerd of ontelbaar én concreet (lijm) of ontelbaar én abstract (nacht, pijn). Als blijkt dat ook bij de vrouwelijke substantieven anders wordt verwezen naar concreta dan naar ontelbare of abstracte substantieven zouden deze vaststellingen wijzen op het bestaan van bepaalde semantische regels zoals we ook al bij de aanwijzende voornaamwoorden hebben vastgesteld (zie o.a. 5.3.4 p.63).

5.6.2 De vrouwelijke substantieven Naar vrouwelijke substantieven verwijzen onze vieren vijfjarigen zowel met het mannelijke hij en hem als met het vrouwelijke ze en het onzijdige het. Het vrouwelijke pronomen haar komt niet voor in het materiaal (zie tabel 29). In het totaal vinden 37 verwijzingen naar vrouwelijke zelfstandige naamwoorden plaats. Het feminiene woordgeslacht van de substantieven blijft behouden bij 18 van de 37 pronominale verwijzingen. In bijna de helft van de gevallen (48,65%) verwijzen onze proefpersonen dus met het persoonlijke voornaamwoord ze. Een korte vergelijking met de masculiene zelfstandige naamwoorden leert dat het grammaticale genus van de mannelijke Jessie De Paepe


75

substantieven (83,33%) veel beter wordt gerespecteerd dan dat van de vrouwelijke nomina (5.6.1 p.69). De kinderen uit de test maken dan ook heel wat fouten tegen het grammaticaal vrouwelijke genus. Enerzijds zijn er de verwijzingen met de mannelijke voornaamwoorden in plaats van met de vrouwelijke, anderzijds zijn er de aanduidingen met het onzijdige het. Laten we even bekijken bij welke substantieven dit soort referenties voor komt. Mannelijk (Me)vrouw Oma* Poes Kat Vlieg Deur Kar* Taart* Tafel Sneeuw (NT) Soep (NT) Grap (T, A) Totaal

Hij 1 0 2 1 7 1 0 0 0 0 0 0 12

Hem 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2

Vrouwelijk Ze Haar 4 0 1 0 4 0 0 0 4 0 2 0 0 0 1 0 2 0 0 0 0 0 0 0 18 0

Onzijdig Het 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 3 5

Tabel 29: Het persoonlijk voornaamwoord bij vrouwelijke substantieven.

Hoewel items als mevrouw en poes in de meerderheid van de verwijzingen als vrouwelijk worden bestempeld, worden ze ook dikwijls verbonden met het mannelijke hij. Naar het substantief vlieg verwijzen onze proefpersonen zelfs bijna dubbel zo vaak met het hij (7 keer) dan met ze (4 keer). Bijgevolg gebruiken de kinderen 14 van de 37 keer (37,84%) de mannelijke pronomina in plaats van de vrouwelijke. Deze mannelijke pronomina hij en hem komen vooral voor bij zowel de bezielde als de niet-bezielde telbare concreta. In vijf andere gevallen (13,51%) zien de kinderen de vrouwelijke substantieven aan voor onzijdige woorden. Terwijl aan sneeuw en soep telkens een keer met het wordt gerefereerd, krijgt grap drie keer het. Naar dit woord verwijzen de kinderen uitsluitend met het persoonlijke voornaamwoord voor het neuter. De substantieven die met het worden gecombineerd zijn concrete ontelbare (sneeuw en soep) of abstracte items (grap). Deze vaststelling sluit aan bij wat we zien voor de pronominale verwijzing bij de mannelijke substantieven (zie 5.6.1 p.69). De concrete telbare substantieven worden aangeduid met hij of ze en krijgen de concrete ontelbare of abstracte items het. Hetzelfde kunnen we ook vaststellen voor vrouwelijke substantieven bij het zelfstandig gebruikte aanwijzende voornaamwoord (5.3.2 p.60). De kinderen van vier en vijf jaar oud gebruiken het commune die voor 78,26% van de verwijzingen en komt vooral voor bij de telbare concrete items die met hij of ze worden aangeduid. De ontelbare of abstracte substantieven waaraan onze proefpersonen refereren met dat worden ook hier als onzijdige nomina beschouwd.

Jessie De Paepe


76

5.6.3 De onzijdige substantieven De onzijdige substantieven combineren onze proefpersonen in het totaal 30 keer met de mannelijke (hij en hem) en onzijdige persoonlijke voornaamwoorden (het). Geen enkel kind beschouwt een onzijdig substantief als vrouwelijk: de persoonlijke voornaamwoorden ze en haar komen niet voor (zie tabel 30). Het mannelijke hij en hem worden 19 van de 30 keer (63,33%) gehanteerd om te verwijzen naar een aantal onzijdige substantieven: meisje (1 verwijzing), schaap (10 verwijzingen), varken (7) en huis (1). Deze items behoren tot de semantische categorie van de concrete telbare zelfstandige naamwoorden. Sommige van deze nomina worden in een minderheid van de gevallen terecht als onzijdige substantieven beschouwd. Zo wordt naar schaap 1 keer met het verwezen terwijl varken 2 keer met het persoonlijke voornaamwoord voor het neuter wordt aangeduid. Ook naar het concrete telbare substantief bed wordt met het verwezen. De proefpersonen herkennen water, bloed, feest en geheim als onzijdige substantieven waaraan met het moet worden gerefereerd. Bij deze abstracte of ontelbare nomina komen geen verwijzingen met hij of hem voor. Dit contrasteert fel met het hoge aantal hij-/hem-verwijzingen bij de concrete telbare substantieven. Deze tegenstelling van concrete telbare substantieven (veel referenties met hij/hem) en ontelbare of abstracte substantieven (veel referenties met het) doet zich ook voor bij de mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden (zie 5.6.1 p.69 en 5.6.2 p.71). Mannelijk Meisje* Schaap Varken Huis Bed Water (NT) Bloed (NT) Feest (T, A) Geheim (T, A) Totaal

Hij 1 7 7 1 0 0 0 0 0 16

Vrouwelijk Hem 0 3 0 0 0 0 0 0 0 3

Ze 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Haar 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Onzijdig Het 0 1 2 0 1 1 1 3 2 11

Tabel 30: Het persoonlijke voornaamwoord bij onzijdige substantieven.

De vieren vijfjarigen laten zich bij de pronominale verwijzing leiden door een semantische tegenstelling en maken zo veel fouten tegen het onzijdige genus van concrete telbare substantieven zoals varken en schaap. Omdat de telbare concreta meer dan de andere substantieven vertegenwoordigd zijn in de pronominale verwijzingen heeft dit gevolgen voor de resultaten. Zo wordt het grammaticaal onzijdige genus maar in 11 van de 30 verwijzingen of in 36,67% van de gevallen bewaard. Dit cijfer ligt bijgevolg (veel) lager dan dat voor de mannelijke en vrouwelijke substantieven (zie 5.4.1 p.65 en 5.4.2 p.66). Bij masculina wordt immers in 83,33% van de pronominale verwijzingen hij of hem gebruikt. Bij vrouwelijke zelfstandige naamwoorden komt ze nog voor in 48,65% van alle referenties. Het cijfer voor het bij de onzijdige substantieven ligt ook Jessie De Paepe


77

nog heel wat lager dan het gebruik van het zelfstandige aanwijzende voornaamwoord dat (zie 5.3.3 p.62). Dit demonstrativum wordt immers nog in 56,25% van alle verwijzingen gebruikt om te refereren aan een onzijdig substantief. Dit cijfer verschilde op zijn beurt al in belangrijke mate van de cijfers voor het behoud van het commune genus bij mannelijke en vrouwelijke nomina (zie 5.3.1 p.59 en 5.3.2 p.60). Bovendien bleek daar al dat de vieren vijfjarigen schaap en varken als mannelijk beschouwen en er als zodanig naar verwijzen met die en hij (zie 5.3.1 p.59 en 5.3.4 p.63).

5.6.4 Persoonlijke voornaamwoorden en verwerving van het genus De resultaten voor het persoonlijke voornaamwoord tonen aan dat in verwijzingen naar mannelijke, vrouwelijke en onzijdige substantieven het grammaticale geslacht van de substantieven niet altijd wordt gerespecteerd. Het grammaticaal mannelijke genus is in 83,33% of in 25 van de 30 verwijzingen gehandhaafd terwijl het onzijdige woordgeslacht van substantieven maar in 11 van de 30 referenties (36,67%) als zodanig behouden blijft. Vrouwelijke substantieven worden in ongeveer de helft van de gevallen of in 18 van de 37 verwijzingen als feminien beschouwd. Dit cijfer bewijst dat de verwerving van het feminiene genus door vieren vijfjarigen nog volop aan de gang is. Hetzelfde stellen we ook vast bij oudere kinderen van zes en zeven jaar (De Vogelaer 2006). Toch wijzen de resultaten er ook op dat het grammaticaal vrouwelijke geslacht nog helemaal niet dood is zoals dat in het Noord-Nederlandse genussysteem wel steeds meer het geval is (Audring 2006a en b). Anders dan in het Noorden blijft in het Zuiden het traditionele onderscheid tussen mannelijke, vrouwelijke en onzijdige woorden dus nog redelijk gehandhaafd. De mate waarin het woordgeslacht wordt gehandhaafd is sterk afhankelijk van de semantische eigenschappen van de referenten waarnaar wordt verwezen. Zo is het grammaticale genus van bepaalde semantische categorieën duidelijk beter verworven dan dat van andere. Bovendien wijzen de afwijkingen er veelal op dat de vieren vijfjarige proefpersonen zich bij hun keuze voor het persoonlijke voornaamwoord laten leiden door semantische regels. Om dit na te gaan wordt per semantische categorie (concreet telbaar versus ontelbaar/abstract) bekeken in hoeveel verwijzingen de proefpersonen het grammaticale geslacht van de substantieven behouden. Tabel 31 (p.74) geeft de resultaten hiervan weer. De cijfers tussen haakjes vermelden het totale aantal verwijzingen naar mannelijke, vrouwelijke en onzijdige substantieven van die bepaalde semantische categorie.

Totaal Concreet telbaar Abstract/ontelbaar

Mannelijk 25 (30) 83,33% 23 (23) 2 (7)

Vrouwelijk 18 (37) 48,65% 18 (31) 0 (6)

Onzijdig 11 (30) 36,67% 4 (23) 7 (7)

Tabel 31: Het behoud van het grammaticale genus per semantische categorie.

Jessie De Paepe


78

De resultaten tonen eerst en vooral aan dat het grammaticaal mannelijke genus bij concrete telbare substantieven duidelijk beter is gerespecteerd dan bij de abstracte of ontelbare nomina. Bij concrete telbare masculina wordt het mannelijke woordgeslacht in alle 23 verwijzingen gerespecteerd terwijl dit bij ontelbare en abstracte substantieven maar in 2 van de 7 referenties het geval is. De toepassing van de statistische 'Fisher Exact'-test bewijst dat het verschil in het behoud van het mannelijke woordgeslacht voor concrete telbare substantieven enerzijds en niet-telbare of abstracte substantieven anderzijds zeer significant is (p-waarde < 0,001). Als we naar die verwijzingen kijken waarin wordt afgeweken van het grammaticaal mannelijke genus wordt duidelijk dat hier telkens met het wordt verwezen naar de ontelbare of abstracte nomina. Ook bij de vrouwelijke nomina stellen we vast dat het feminiene genus van telbare concreta iets beter wordt gerespecteerd dan dat van ontelbare of abstracte substantieven. Het verschil is hier wel minder overtuigend ('Fisher Exact'-test: p-waarde = 0,023) Dat er ook hier wel degelijk semantische factoren inwerken op de keuze van het pronomen blijkt uit de aard van de afwijkingen. Terwijl concrete telbare feminina uitsluitend ze en hij/hem krijgen worden de ontelbare en abstracte vrouwelijke substantieven in vijf van de zes gevallen met het onzijdige pronomen het aangeduid. Eén keer komt hier het mannelijke hij voor. Verder stellen de resultaten ons in staat ook voor de onzijdige substantieven een belangrijke vaststelling te doen. Bij de onzijdige nomina is er immers net als bij mannelijke en vrouwelijke substantieven een duidelijk verschil tussen concrete telbare substantieven enerzijds en ontelbare/abstracte nomina anderzijds wat het behoud van het grammaticaal onzijdige genus betreft. Volgens de 'Fisher Exact'-test is dit verschil bovendien zeer significant (p-waarde < 0,001). Omdat onze vieren vijfjarigen de neiging hebben om met de mannelijke pronomina hij en hem te verwijzen naar concrete telbare substantieven is het grammaticaal onzijdige genus van deze semantische categorie maar zelden (in 4 van de 23 gevallen) gerespecteerd. Daartegenover staat dat het onzijdige woordgeslacht van de ontelbare en abstracte nomina wel in alle verwijzingen is behouden. De resultaten tonen met andere woorden aan hoe de vieren vijfjarigen zich bij de keuze van het persoonlijke voornaamwoord laten leiden door de semantiek van het substantief. Net als zes- en zevenjarigen (De Paepe 2007, De Vogelaer 2006) verwijzen kinderen van vier en vijf jaar oud voornamelijk met het neuter pronomen het naar ontelbare en abstracte nomina. Dit is ook het geval als de substantieven een grammaticaal mannelijk of vrouwelijk geslacht hebben. Het komt integendeel niet voor om te refereren aan concrete telbare masculina en feminina. Ook naar concrete telbare substantieven met een grammaticaal onzijdig genus wordt frequent gebruik gemaakt van de mannelijke pronomina hij en hem.

5.7 Het adnominale en pronominale systeem: een vergelijking

Jessie De Paepe


79

Het adnominale en pronominale genussysteem worden traditioneel van elkaar onderscheiden. In wat volgt gaan we na hoe deze twee systemen zich tot elkaar verhouden in het verwervingsproces van onze vieren vijfjarigen. Door de verschillende aard van de twee systemen verschilt de verwerving van het pronominale systeem wellicht op een aantal punten van dat van het adnominale. Zo kent dat laatste in het Standaardnederlands slechts twee genera terwijl het pronominale systeem van het zuidelijke Nederlands nog drie genera onderscheidt. Dit impliceert dat Zuid-Nederlandse taalverwervers moeten leren naar welke de-woorden met hij en hem wordt verwezen en naar welke met ze en haar. Dit brengt met zich mee dat kinderen waarschijnlijk meer tijd nodig hebben voor de verwerving van het pronominale genus dan voor de aquisitie van het adnominale systeem. Het pronominale genus verschilt verder nog van het adnominale systeem doordat pronominaal semantische regels een belangrijke rol spelen. Wellicht hebben onze vieren vijfjarigen een aantal van deze regels al min of meer verworven. Bovendien is het niet uitgesloten dat er zich variatie voordoet omdat bepaalde genusmarkeerders vroeger worden verworven dan andere. Deze mogelijke verschilpunten zijn uitvoeriger behandeld in paragraaf 2.2 (p.9). Om die redenen is het interessant het adnominale en pronominale genussysteem van de vieren vijfjarige proefpersonen even van naderbij te bekijken. Hierbij gaat er vooral aandacht naar de mate waarin het grammaticale genus van de substantieven op de verschillende adnominale en pronominale domeinen behouden blijft.17 Eerst wordt onderzocht hoezeer het commune (mannelijk en vrouwelijk) en het neuter genus gerespecteerd worden op de adnominale domeinen. Er wordt met andere woorden nagegaan in welke mate het woordgeslacht gerespecteerd wordt bij de keuze van het lidwoord, de verbuiging van het adjectief en de keuze van het bijvoeglijk gebruikte aanwijzende voornaamwoord. Kinderen leren deze drie soorten genusmarkeerders al tijdens het derde levensjaar (Bol & Kuiken 1988; Gillis & De Houwer 1998: 37; Gillis & Scharlaekens 2000: 272-273). Bij de leeftijd van vier en vijf jaar is vooral voor het bepaalde lidwoord het onderscheid tussen het commune de(n) en het neuter het al zeer goed verworven. Alleen bij de onzijdige substantieven komen wat meer genusfouten voor omdat het commune de nog heel af en toe overgegeneraliseerd wordt zoals ook Van der Velde (2003) heeft vastgesteld. Het genus van onzijdige substantieven wordt hier in 41 van de 45 verwijzingen of in 89,13% van de gevallen gehandhaafd. De verbuiging van het adjectief levert voor onze vieren vijfjarigen eveneens geen problemen op zolang het bijvoeglijke naamwoord wordt gecombineerd met mannelijke en vrouwelijke substantieven. Bij de onzijdige substantieven met een bepaalde determinator past een aantal kinderen de adjectivale flexie uit het dialect toe. Hierdoor wordt het adjectief in deze omgeving slechts 7 van de 15 keer (46,67% van de gevallen) op 'correcte' wijze gecombineerd met een onzijdig substantief. Bij het bijvoeglijke gebruikte aanwijzende voornaamwoord doen zich iets meer 'fouten' voor dan bij het bepaalde lidwoord. De resultaten voor het behoud van het vrouwelijke genus wijken erg af van die voor mannelijke en onzijdige substantieven. Het aanwijzende voornaamwoord is echter zo weinig (3 keer) gebruikt als 17 Een vergelijking van de genusfouten op het adnominale en pronominale terrein voor elk van de substantieven zou hier eveneens interessant kunnen zijn. In dit geval is dit niet mogelijk omdat voor een heel aantal substantieven zoals schaap en varken bijna geen andere gegevens dan de pronomina voorhanden zijn.

Jessie De Paepe


80

determinator bij feminiene nomina, dat het onverantwoord zou zijn om op basis van deze resultaten conclusies te trekken. De resultaten voor de mannelijke en de onzijdige substantieven zijn onderling wel goed te vergelijken. De masculina worden 6 van de 7 keer (85,71%) gecombineerd met het commune die terwijl de onzijdige substantieven 9 van de 11 keer (81,82%) met dat worden verbonden.

Jessie De Paepe


81

Lidwoord Adjectief +onbepaalde det. Adjectief + bepaalde det. Aanwijzend voornaamwoord (bijv.) Aanwijzend voornaamwoord (zelfst.) Persoonlijk voornaamwoord

Mannelijk 55 (57) 96,49% 8 (8) 100% 0 0 6 (7) 85,71% 6 (8) 75% 25 (30) 83,33%

Vrouwelijk 78 (80) 97,50% 13 (13) 100% 5 (5) 100% 1 (3) (33,33%) 18 (23) 78,26% 18 (37) 48,65%

Onzijdig 41 (46) 89,13% 8 (9) 88,89% 7 (15) 46,67% 9 (11) 81,82% 9 (16) 56,25% 11 (30) 36,67%

Tabel 32: Het grammaticale genus (in absolute cijfers en procenten) op de adnominale en pronominale domeinen.

Als tweede komt het behoud van het grammaticale genus bij de pronomina (zelfstandig gebruikt aanwijzend voornaamwoord en persoonlijk voornaamwoord) aan bod. Het zelfstandige demonstrativum ziet er precies hetzelfde uit als het bijvoeglijk gebruikte demonstratiefpronomen en maakt net als de adnominale genusdragers onderscheid tussen commuun en neuter genus. De resultaten voor de zelfstandige variant verschillen voor de drie genera niet significant van die voor het bijvoeglijk gebruikte demonstrativum ('Fisher Exact'-test: p-waarde > 0,1). Het genus van onzijdige en mannelijke substantieven is iets minder goed gerespecteerd bij de zelfstandige variant dan bij de bijvoeglijke (zie tabel 32). Het onzijdige genus is hier het minst gehandhaafd en is in 9 van de 16 of in 56,25% van de verwijzingen behouden. Ook bij het persoonlijke voornaamwoord vinden we de laagste score voor het behoud van het grammaticale genus bij de onzijdige substantieven. Naar de onzijdige substantieven wordt maar in iets meer dan een derde van de gevallen (11 van de 30 keer of 36,67%) met het verwezen. Voor vrouwelijke nomina wordt in ongeveer de helft van de gevallen ze gebruikt, voor mannelijke zelfstandige naamwoorden treedt hij in 25 van de 30 verwijzingen of in 85% van de gevallen op. Zowel op het adnominale als op het pronominale vlak verschillen de domeinen dus onderling in de mate waarin het grammaticale genus van de opgevraagde substantieven wordt gehandhaafd. Vergelijk bijvoorbeeld de resultaten voor het bepaalde lidwoord en die voor het bijvoeglijk gebruikte demonstrativum. Bij het bepaalde lidwoord treden veel minder genusfouten op, wellicht omdat deze determinator veel frequenter voorkomt in het gewone taalgebruik. Toch is het grammaticale genus over de hele lijn beter behouden bij de adnominale genusmarkeerders dan bij de pronominale.18 Op het adnominale domein zijn het grammaticaal mannelijke, vrouwelijke en onzijdige genus beter gerespecteerd dan op het pronominale terrein. De toepassing van de statistische 'Fisher Exact'-test leert dat het verschil tussen het adnominale en pronominale terrein 18Alleen het aanwijzende voornaamwoord vormt hierop een uitzondering wanneer het is gebruikt als determinator van een feminien substantief. Maar in dit specifieke geval zijn de resultaten niet erg betrouwbaar, zo lijkt het.

Jessie De Paepe


82

voor het grammaticaal mannelijke genus significant is (p-waarde = 0,016). Voor het vrouwelijke en onzijdige woordgeslacht is dit verschil zelfs zeer significant (p-waarde < 0,001). De slechtere score voor het behoud van het commune en neuter genus op het adnominale vlak is dus vooral te wijten aan de vrouwelijke en onzijdige substantieven en in iets mindere mate ook aan de masculina. Voor de vrouwelijke substantieven heeft dit te maken met de verschillende markering op het adnominale en pronominale domein. Bijna alle kinderen hebben de commune status van deze woorden goed verworven, maar behandelen ze als mannelijke substantieven. Hierdoor vallen ze als het ware door de mand bij de pronominale verwijzing die mannelijke en vrouwelijke de-woorden verschillend behandelt. Verder is het verschil in het behoud van het grammaticale genus tussen het adnominale en het pronominale domein eveneens te wijten aan de semantische regels die in belangrijke mate de keuze van het zelfstandig gebruikte demonstrativum en persoonlijk voornaamwoord bepalen (zie hiervoor 5.3.4 p.63 en 5.6.4 p.73). In dit verband wijs ik op de theorie van de 'Agreement Hierarchy' (Corbett 1991: 225-260). Deze theorie zegt dat bij bepaalde genusmarkeerders genustoekenning op basis van semantische eigenschappen meer waarschijnlijk is dan bij andere dragers van genusinformatie (Corbett 1991: 225). Toegepast op het Nederlands zou dit betekenen dat bij attributieve genusmarkeerders zoals het lidwoord en het adjectief verhoudingsgewijs minder semantisch gemotiveerde afwijkingen tegenover het grammaticale genus voorkomen dan bij het bijvoeglijk gebruikte demonstrativum. Bij dit demonstrativum zouden dan weer minder semantisch gemotiveerde afwijkingen optreden dan bij het zelfstandig gebruikte demonstrativum en het persoonlijke voornaamwoord. Bij deze laatste soort genusmarkeerders is de kans op semantisch gemotiveerde afwijkingen dus groter dan bij alle andere dragers van genusinformatie. Om deze theorie te kunnen toetsen aan de resultaten van dit onderzoek is een vergelijking van het aantal semantisch gemotiveerde afwijkingen per genusmarkeerder nodig. Tabel 33 geeft per genusmarkeerder aan wat het aantal semantisch gemotiveerde afwijkingen is en hoeveel verbindingen van genusmarkeerder en substantief er in totaal voorkomen.

Lidwoord Adjectief 'attributive pronouns' Demonstrativum (bijv.) 'pronouns' Demonstrativum (zelfst.) Persoonlijk vnw. 'attributive'

Semantische afwijkingen 4 0 4 14 28

Totaal aantal verbindingen 183 50 21 47 97

Tabel 33: Een overzicht van het aantal semantische afwijkingen ingedeeld volgens de 'Agreement Hierarchy'.

De vergelijking van het aantal semantisch gemotiveerde 'uitzonderingen' tussen de attributieve genusmarkeerders (lidwoord en adjectief), 'attributive pronouns' (bijvoeglijk gebruikte demonstratieven) en 'pronouns' (zelfstandig gebruikt demonstrativum en persoonlijk voornaamwoord) stelt ons in staat enkele vaststellingen te doen. Ten eerste is het inderdaad zo dat

Jessie De Paepe


83

het aantal semantisch gemotiveerde uitzonderingen verhoudingsgewijs lichtjes toeneemt in de volgende zin: lidwoord/adjectief < bijvoeglijk demonstrativum < demonstrativum/persoonlijk voornaamwoord. Ten tweede kunnen we vaststellen dat enkel het aantal semantisch gemotiveerde uitzonderingen van lidwoord en adjectief significant verschilt van de andere genusmarkeerders ('Fisher Exact'-test: p-waarde = 0,003). Het verschil tussen het bijvoeglijke demonstrativum enerzijds en het zelfstandig gebruikte demonstrativum en persoonlijke voornaamwoord anderzijds levert via toepassing van de 'Fisher Exact'-test een p-waarde van 0,166 op en is dus niet significant. De theorie van de 'Agreement Hierarchy' is met andere woorden niet helemaal van toepassing op de resultaten van het onderzoek.

Jessie De Paepe


84

6 Invloed van de dialectkennis op het pronominale genus In dit hoofdstuk stellen we de vraag naar het effect van dialectkennis op het pronominale genussysteem zoals het wordt gehanteerd door Zuid-Nederlandse taalverwervers van vier en vijf jaar oud. We verwachten dat kinderen die het Merelbeekse dialect goed beheersen het grammaticale genus van substantieven in de standaardtaal meer respecteren dan anderen. Het Merelbeekse dialect onderscheidt immers, zoals de meeste zuidelijke dialecten, zowel adnominaal als pronominaal drie geslachten. Daartegenover staat dat de Zuid-Nederlandse standaardtaal alleen het pronominale driegenerasysteem heeft behouden en adnominaal alleen nog commune de-woorden (feminiene en masculiene nomina) en neuter het-woorden verschillend markeert. De drie woordgeslachten zijn in de standaardtaal dus nog veel minder prominent aanwezig dan in de zuidelijke dialecten. Goede sprekers van het Merelbeekse dialect hebben wat de genustoekenning betreft een stapje voor op de anderen. Deze verwachting is voor Nederlandse dialectsprekers van Noord-Brabant al onderschreven door Hoppenbrouwers (1983), die een verband vaststelt tussen goede dialectkennis en het behoud van het driegenerasysteem bij de pronominale aanduiding. Hier gaan we na of de individuele resultaten van onze vijftien proefpersonen wijzen op een dergelijk verband tussen een goede dialectkennis en een goede verwerving van het grammaticale genus. De methode die hiervoor is gebruikt wordt eveneens kort toegelicht.

6.1 Beschrijving van de methode Om de invloed van de dialectkennis op het pronominale genus in de standaardtaal te kunnen omschrijven is een goed zicht op de dialectkennis van onze proefpersonen uiteraard noodzakelijk. Een eerste methode voor de bepaling van de dialectkennis is de telling van het aantal dialectische genusmarkeringen (nen, den, uwen, dienen, ...) per kind. Deze werkwijze kan hier evenwel niet worden toegepast aangezien de kinderen dat soort adnominale genusmarkeerders niet frequent hanteren. Meestal komen deze genusmarkeringen helemaal niet voor of worden ze een tot drie keer per spreker gebruikt. Een kind (Elien) gebruikt uitzonderlijk zes adnominale dialectische genusmarkeringen. De aantallen zijn met andere woorden te klein om hier belangrijke conclusies aan vast te knopen. Om die reden schakelen we over op een tweede methode en meten de dialectkennis van onze vieren vijfjarigen af aan de antwoorden van de enquête. Via de vragenlijst zijn de ouders van de proefpersonen immers bevraagd over factoren die van belang zijn voor de dialectkennis van hun kinderen. Het gaat hier in de eerste plaats om zaken zoals de dialectkennis en het -gebruik van de ouders en het kind zoals die door de ouders zelf worden ingeschat. De enquête informeert eveneens naar andere beïnvloedende omstandigheden zoals het taalgebruik van de ouders tot het kind en de afkomst. De vijftien proefpersonen zijn al eerder op basis van de antwoorden op de vragen geselecteerd en kunnen nu nog verder in twee groepen worden onderverdeeld. Deze indeling volgt grotendeels het onderscheid tussen de twee 'types' Jessie De Paepe


85

proefpersonen. In de eerste groep bevinden zich immers zeven van de acht kinderen (behalve Brecht) die over een niet zo goede of slechte kennis van het Merelbeekse dialect beschikken. De andere kinderen zonder dialectkennis maken deel uit van de tweede groep. Hoewel Emily en Margaux geen dialectkennis hebben, behoren zij toch tot de eerste groep. Emily behaalt immers een dialectscore van 13 op basis van ondermeer de goede dialectkennis van haar moeder en de afkomst van haar ouders. Margaux behaalt een score van 11 onder andere dankzij de dialectkennis van haar vader. Haar beide ouders zijn bovendien uit Merelbeke afkomstig. Hoewel Brecht op basis van zijn dialectkennis in de eerste groep thuishoort, scoort hij laag voor de andere selectiecriteria (vooral met betrekking tot de dialectkennis van zijn ouders). Om die reden wordt hij toch bij de tweede groep ingedeeld. De vijftien vieren vijfjarigen worden onderverdeeld in twee groepen naargelang ze aan de selectievoorwaarden voldoen (voor een overzicht van deze selectievoorwaarden, zie paragraaf 4.3 p.37 e.v. en 4.3.5 p.43). Concreet wordt aan ieder kind op basis van deze criteria een score tussen 0 en 25 toegekend. Hoe hoger de score, hoe meer het kind beantwoordt aan het profiel van een dialectspreker. Een eerste groep wordt gevormd door die proefpersonen die het beste aan het profiel beantwoorden aangezien zij een score hoger dan of gelijk aan 10 behalen. Van onze vijftien vieren vijfjarigen zitten er negen kinderen in de eerste groep. De effectief behaalde maximumscore bedraagt er 17. Een tweede groep omvat die kinderen die op basis van de vragenlijst een score lager dan tien toegekend krijgen. Deze groep bestaat met andere woorden uit die kinderen die in tal van opzichten veel minder of niet aan de selectievoorwaarden voldoen. We kunnen zeggen dan ook zeggen dat hun dialectkennis waarschijnlijk minder goed is dan die van de proefpersonen uit de eerste groep. Zes van de vijftien kinderen maken deel uit van deze tweede groep. Bij deze groep is de laagste score vijf, de maximumscore bedraagt er negen. Voor alle kinderen van de groepen 1 en 2 wordt onderzocht bij hoeveel van het totale aantal verwijzingen met hij/hem, ze/haar en het ze het grammaticale genus van de substantieven hebben gehandhaafd (zie tabel). Hierbij worden zowel individuele resultaten als totalen (in absolute waarden en percentages) per groep berekend. Uit de resultaten moet blijken of de betere dialectkennis van de eerste groep correspondeert met een groter aantal verwijzingen waarbij het grammaticale genus is behouden.

6.2 Resultaten: dialectkennis en behoud van het grammaticale genus 6.2.1 Individuele resultaten Bij een beschouwing van de individuele resultaten valt op hoe het totale aantal verwijzingen met de persoonlijke voornaamwoorden hij/hem, ze/haar en het tijdens het opgenomen gesprek nogal varieert per kind. Vijf kinderen refereren ongeveer 10 keer met een persoonlijk voornaamwoord naar substantieven terwijl zes anderen de pronomina vijf tot zeven keer gebruiken. Een minderheid van vier proefpersonen hanteert maar in één tot twee gevallen een persoonlijk voornaamwoord. Het Jessie De Paepe


86

geringe aantal verwijzingen van bepaalde sprekers maakt het bijgevolg moeilijk om voor die proefpersonen in kwestie echte conclusies te trekken. Daarom richt ik mijn aandacht hier vooral op die gegevens die wel in zekere mate toelaten besluiten te vormen. Groep 1: score 10 (+)

Batist (17) Elien (14) Delphine (10) Lore (14) Marte (14) Ranie (15) Robbe (11) Emily (13) Margaux (11) Totaal Totaal (%)

Grammaticaal genus 10 2 4 1 2 2 5 2 2 30 50%

Geen gramm. genus 2 0 3 2 3 3 6 7 4 30 50%

Totaal

Geen gramm. genus 5 4 1 3 0 1 14 38,89%

Totaal

12 2 7 3 5 5 11 9 6 60 100%

Groep 2: score -10

Brecht (8) Jonathan (9) Thibeau (7) Felien (8) Jules (6) Saar (5) Totaal Totaal (%)

Grammaticaal genus 4 5 6 4 1 2 22 61,11%

9 9 7 7 1 3 36 100%

Tabel 34: Het behoud van het grammaticale genus bij de 15 proefpersonen, ingedeeld in twee groepen naar dialectkennis.

Bij hoeveel verwijzingen slagen onze vieren vijfjarige kinderen erin het grammaticale genus te handhaven? Tabel 34 laat zien dat de meeste kinderen, verspreid over de groepen 1 en 2, bij heel wat pronominale aanduidingen het grammaticale genus van de substantieven niet behouden. Zeven vieren vijfjarigen respecteren bij de meerderheid van hun verwijzingen het woordgeslacht van de zelfstandige naamwoorden niet. Zes andere proefpersonen respecteren het grammaticale genus wel bij iets meer dan de helft van hun referenties met hij/hem, zij/haar en het. In de onderstaande tabel is van deze kinderen het aantal verwijzingen waarbij het grammaticale genus is gerespecteerd vetjes weergegeven. Van alle vijftien vieren vijfjarigen zijn er slechts twee proefpersonen die bij ongeveer al hun verwijzingen het 'correcte' persoonlijke voornaamwoord hanteren. Thibeau, uit groep 2 en Batist, uit groep 1, hebben het grammaticale genus in respectievelijk zes van de zeven en Jessie De Paepe


87

tien van de twaalf verwijzingen gehandhaafd. Anders gezegd behoudt Thibeau het woordgeslacht van de nomina in 85,71 % van het totale aantal verwijzingen, Batist doet hetzelfde in 83,33 % van de gevallen. De twee kinderen behalen met andere woorden een zeer vergelijkbaar cijfer voor het behoud van het grammaticale genus maar verschillen wel in belangrijke mate wat hun dialectkennis betreft. Terwijl Batist een dialectscore van 17 (de hoogste score van allemaal!) krijgt toegekend, bedraagt de score van Thibeau maar 7. Scoren de 'goede' dialectsprekers onder onze proefpersonen zoals verwacht goed voor het behoud van het grammaticale genus? Volgens de dialectscores van onze vijftien proefpersonen blijkt Batist de beste spreker van het Merelbeekse dialect te zijn. Zijn score van 17 op 25 is duidelijk in overeenstemming met de mate waarin hij bij pronominale verwijzingen het grammaticale genus van de substantieven behoudt. In 10 van de 12 verwijzingen (83,33%) blijft het woordgeslacht gehandhaafd. Het is bovendien interessant om te zien hoe Batist ook het grammaticaal vrouwelijke genus respecteert. Voor de vijf referenties aan de feminiene zelfstandige naamwoorden poes, vlieg, deur, tafel en taart hanteert hij telkens het vrouwelijke persoonlijke voornaamwoord ze19. De relatie tussen een hoge dialectscore en een sterk behoud van het grammaticale genus wordt echter niet bevestigd door andere proefpersonen met een vergelijkbare dialectscore. De resultaten van Ranie tonen dit immers meteen aan: hoewel Ranie een dialectscore van 15 bezit, scoort ze slecht voor het behoud van het grammaticale genus aangezien ze dit slechts in twee van de vijf verwijzingen respecteert. Bij Emily is de discrepantie tussen de dialectkennis (score 13) en het aantal verwijzingen met het 'correcte' persoonlijke voornaamwoord nog groter. Zij handhaaft het woordgeslacht van de substantieven immers maar in twee van de negen referenties. Verder kan ook worden vastgesteld dat een lage score voor de kennis van het dialect niet altijd correspondeert met een groot aantal verwijzingen waarbij het grammaticale genus niet wordt gerespecteerd. Aangezien Saar, het kind met de laagste dialectscore, tijdens de opname maar weinig verwijzingen (drie) met het persoonlijke voornaamwoord heeft geproduceerd, kunnen hieruit geen conclusies worden getrokken. Als we de resultaten van andere kinderen zoals Felien, Jonathan en Thibeau bekijken, wordt duidelijk hoe hun lage dialectscores van respectievelijk acht, negen en zeven niet verhinderen dat ze het voor het behoud van het grammaticale genus beter doen dan 'goede' dialectsprekers als Marte, Emily en Ranie. Felien, Jonathan en Thibeau handhaven het woordgeslacht van de substantieven in respectievelijk vier van de zeven, vijf van de negen en zes van de zeven verwijzingen. Daartegenover staat dat Marte en Ranie het grammaticale genus slechts in twee van de vijf referenties behouden. Emily respecteert dit in slechts twee van de negen verwijzingen.

19 Voor de andere kinderen wordt het behoud van het grammaticaal feminiene geslacht niet individueel behandeld aangezien we hiervoor in bijna alle gevallen over erg weinig gegevens beschikken. De data zijn wel weergegeven in tabel 35 onder § 6.2.2 p.84.

Jessie De Paepe


88

6.2.2 Resultaten per groep De individuele resultaten van onze 15 proefpersonen worden per groep samengesteld om op die manier duidelijkere cijfers te bekomen voor de mate waarin 'dialectsprekers' en 'dialectlozen' het grammaticale genus van substantieven behouden. Uit de resultaten in tabel 35 blijkt echter dat deze verwachting niet wordt ingelost. In het totaal respecteren de negen kinderen uit de eerste groep het grammaticale genus in 30 van de 60 verwijzingen naar substantieven met een mannelijk, vrouwelijk of onzijdig geslacht. Een vergelijking met de resultaten van de tweede groep toont aan dat minder goede dialectsprekers het grammaticale genus niet noodzakelijk minder behouden. De kinderen uit de tweede groep verwijzen immers 22 van de 36 keer (61,11%) met die vorm van het persoonlijke voornaamwoord die correspondeert met het woordgeslacht van de nomina. De groep met de minst goede dialectkennis blijkt met andere woorden niet slechter te zijn in de herkenning van het grammaticale genus van substantieven. Omdat het behoud van het grammaticale genus in een aantal gevallen ook semantisch gemotiveerd kan zijn is het van belang extra aandacht te besteden aan het feminiene woordgeslacht. De acquisitie van het vrouwelijke genus is erg moeilijk (De Vogelaer 2006) en zegt veel over de graad waarin het grammaticale genus in de pronominale verwijzing is verworven. Een vergelijking van de groepen 1 en 2 leert dat groep 1 voor het behoud van het grammaticaal vrouwelijke geslacht beter scoort dan groep twee. De eerste groep gebruikt het persoonlijke voornaamwoord ze in 13 van de 21 verwijzingen naar een feminien substantief (zie tabel 35). Anders gezegd respecteert groep 1 het vrouwelijke woordgeslacht in 61,90% van alle verwijzingen. De groep die bestaat uit minder goede dialectsprekers gebruikt het feminiene ze in de helft van alle 14 gevallen om te verwijzen naar zelfstandige naamwoorden met een grammaticaal vrouwelijk genus. Dit maakt dat de groep 'goede' dialectsprekers hier toch iets beter (11,90%) scoort dan de groep minder goede dialectsprekers. De toepassing van de statistische 'Fisher Exact'-test geeft echter aan dat het verschil tussen de twee groepen in het behoud van het grammaticaal feminiene genus niet significant is (p-waarde = 0,215). Deze vaststelling spreekt met andere woorden onze verwachting tegen: de dialectsprekers handhaven het grammaticaal vrouwelijke genus niet beter dan de andere kinderen.

Jessie De Paepe


89

Groep 1: score 10 (+)

Batist (17) Elien (14) Delphine (10) Lore (14) Marte (14) Ranie (15) Robbe (11) Emily (13) Margaux (11) Totaal Totaal (%)

Grammaticaal genus 5 1 0 0 1 0 2 3 1 13 61,90%

Geen gramm. genus 0 0 1 1 2 1 2 0 1 8 38,10%

Totaal

Geen gramm. genus 3 1 0 2 0 1 7 50%

Totaal

5 1 1 1 3 1 4 3 2 21 100%

Groep 2: score -10

Brecht (8) Jonathan (9) Thibeau (7) Felien (8) Jules (6) Saar (5) Totaal Totaal (%)

Grammaticaal genus 2 2 2 0 0 1 7 50%

5 3 2 2 0 2 14 100%

Tabel 35: Het behoud van het grammaticaal vrouwelijke genus bij 15 proefpersonen, ingedeeld naar dialectkennis.

6.2.3 Mogelijke beïnvloedende factoren Eén van de mogelijke factoren die de resultaten hier beïnvloeden is het feit dat geen enkele proefpersoon een echt goede dialectspreker is. De antwoorden van de vragenlijsten (zie paragraaf 4.3 p.37 e.v.) en de individuele dialectscores bevestigen dit: de effectief behaalde maximumscore van 17 (Batist) ligt nog relatief ver verwijderd van het theoretische maximum van 25 dat door geen enkele proefpersoon is bereikt. Ook het taalgebruik van de kinderen tijdens de opnames wijst in dezelfde richting aangezien de proefpersonen geen echte dialectwoorden hanteren en slechts af en toe gebruik maken van adnominale genusmarkeerders uit het dialect zoals ne(n), de(n), dienen, uwen, haren,...Het gebruik van die genusmarkeringen wijst er trouwens niet noodzakelijk op dat kinderen het dialect beheersen aangezien deze adnominale genusaanduidingen ook kunnen behoren tot de 'dialectachtige' Nederlandse tussentaal. Temeer omdat zo goed als alle proefpersonen in tussentaal worden grootgebracht (zie 4.3.2 p.39). Jessie De Paepe


90

Een tweede belangrijke beïnvloedende factor houdt verband met de kennis van een ander dialect dan het Merelbeekse. Omdat de vragenlijst is toegespitst op de kennis van het Merelbeekse dialect kunnen we niet uitsluiten dat een aantal minder goede sprekers van het Merelbeekse dialect niet vertrouwd zijn met een andere streektaal. Hoewel de ouders van de proefpersonen bij de vraag 'Kunt u hieronder aanduiden wat u meestal spreekt als u tot uw kind praat' niet aangeven dat ze een ander dialect dan het Merelbeekse spreken, kunnen we niet concluderen dat ze niet af en toe een ander dialect gebruiken. Bovendien is het mogelijk dat de vieren vijfjarigen een ander dialect dan het Merelbeekse leren door contact met vrienden of familie. De kans is groot dat deze proefpersonen via dit dialect toch vertrouwd zijn met het traditionele driegenerasysteem zoals het zich in de meeste zuidelijke dialecten heeft gehandhaafd. Verder kan ook de kennis van regionaal gekleurde tussentaal er voor zorgen dat 'dialectloze' kinderen toch vertrouwd zijn met het adnominale en pronominale genussysteem zoals dat in meeste zuidelijke dialecten voorkomt. Het adnominale driegenerasysteem van de dialecten kan immers doorsijpelen in tussentaal. Hierdoor komen in tussentaal ook uitingen voor zoals: den/nen bakker, ne kleinen bakker en mijne stoel (De Caluwe 2006: 20). Deze kinderen kunnen dan eveneens goed in staat zijn om het grammaticale genus te behouden in hun voornaamwoordelijke verwijzingen naar substantieven. Van alle kinderen worden er twaalf door beide ouders in tussentaal opgevoed. De opvoeding van Brecht verloopt gedeeltelijk in het AN (door de moeder) en gedeeltelijk in tussentaal (door de vader). Ranies thuistalen zijn het dialect (vader) en het Algemeen Nederlands (moeder). Alleen Delphine komt noch met het dialect, noch met tussentaal in contact via haar opvoeding. Zij heeft als thuistaal het Algemene Nederlands. Ze behoudt het grammaticale genus in vier van de zeven verwijzingen en scoort daarmee toch beter dan andere kinderen, zoals bijvoorbeeld Emily en Robbe, die wel in tussentaal worden opgevoed of deels in het dialect worden grootgebracht (bijvoorbeeld Ranie). Emily en Robbe resperen het grammaticale genus respectievelijk in twee van de negen en vijf van de elf gevallen. Dit lijkt in te gaan tegen de verwachting dat kinderen die in tussentaal worden opgevoed het grammaticale genus meer respecteren dan kinderen die uitsluitend in het AN worden grootgebracht. Het is hier evenwel niet mogelijk echte conclusies te trekken aangezien maar één kind volledig in het AN is opgevoed. In ieder geval is het grammaticale genus van substantieven nog zeker niet dood, zo blijkt uit de resultaten.

6.3 Dialectkennis en grammaticaal genus: enkele conclusies De verwachting dat goede dialectsprekers het grammaticale genus van substantieven beter handhaven dan andere als ze met het persoonlijke voornaamwoord verwijzen wordt noch bevestigd, noch ontkracht door de resultaten. De negen kinderen die het Merelbeekse dialect beter beheersen dan anderen behalen in het algemeen geen betere resultaten dan diegenen die minder aan het profiel van een dialectspreker beantwoorden. Alleen voor Batist lijkt een verband aanwijsbaar tussen een Jessie De Paepe


91

hoge dialectscore en een goed behoud van het grammaticale genus en het behoud van het grammaticaal feminiene genus in het bijzonder. Op het eerste gezicht spreken de resultaten hier de bevindingen van Hoppenbrouwers (1983) tegen aangezien hij wel een correspondentie vaststelt tussen een goede/slechte kennis van het Noord-Brabantse dialect en de mate waarin het traditionele driegenerasysteem wordt gehandhaafd bij de pronominale aanduiding van substantieven. Dezelfde vaststellingen bleven in dit onderzoek uit doordat geen enkele proefpersoon het dialect nog echt goed beheerst. De proefpersonen liggen wat hun taalgebruik betreft erg dicht bij elkaar waardoor geen grote verschillen in het behoud van het grammaticale genus kunnen worden opgemerkt. Verder wijzen deze resultaten erop dat het pronominale driegenerasysteem nog duidelijk deel uitmaakt van het Belgische Nederlands. Het grammaticale genus van de substantieven is nog zeker niet dood.

Jessie De Paepe


92

7 Conclusie 7.1 Het adnominaal en pronominaal genus Deze studie had tot doel een beeld te schetsen van het Zuid-Nederlandse genussysteem zoals dat wordt verworven door vieren vijfjarige taalverwervers uit het zuidelijke deel van het Nederlandse taalgebied. Het is van belang een duidelijk onderscheid te maken tussen het genus van het Noorden en dat van het Zuiden. Er zijn immers opvallende verschillen in het zuidelijke en het noordelijke genus, zowel op het niveau van de standaardtaal als tussen de zuidelijke dialecten en de standaardtaal. Verder is gebleken dat er in de eerste plaats een standaardtalig genussysteem verworven wordt aangezien specifieke dialectelementen zeldzaam zijn in het besproken materiaal. In grote lijnen lopen de bevindingen dan ook gelijk met onderzoeken naar het Noordelijke Nederlands. De resultaten voor het adnominale genus sluiten bijvoorbeeld redelijk goed aan bij die van Cornips, van der Hoek & Verwer (2006). De belangrijke rol van de semantiek voor het pronominale genus vertoont een aantal gelijkenissen met het Noordelijke Nederlands( o.a. Siemund 2002; Audring 2006a en b). In dit onderzoek is zowel aandacht besteed aan het adnominale als aan het pronominale genus van substantieven. Op die manier was een vergelijking tussen het adnominale en het pronominale genussysteem mogelijk. A priori verwachtten we dat de vier en vijf jaar oude kinderen om een aantal redenen nog meer problemen ondervinden met het pronominale genus dan met het adnominale. De resultaten van dit onderzoek leren dat dit inderdaad het geval is. De proefpersonen respecteren het woordgeslacht van de substantieven immers veel frequenter als ze gebruik maken van adnominale genusmarkeerders dan wanneer zij met voornaamwoorden aan de zelfstandige naamwoorden refereren. Zo wordt het grammaticaal mannelijke en vrouwelijke genus bij de lidwoorden gehandhaafd in respectievelijk 55 van de 57 (96,49%) en in 78 van de 80 verbindingen (97,50%). De laagste score voor het behoud van het woordgeslacht vinden we adnominaal bij het adjectief gecombineerd met een bepaalde determinator en een onzijdig substantief: in 46,67% van de gevallen of in 7 van de 15 gevallen wordt de correcte vorm op -e gebruikt. Bij de pronominale genusmarkeerders liggen de laagste scores voor het behoud van het grammaticale genus nog lager: het onzijdige woordgeslacht wordt bij het persoonlijke voornaamwoord maar in 11 van de 30 verwijzingen (36,67%) gerespecteerd. Het masculiene woordgeslacht wordt pronominaal het beste gehandhaafd bij het persoonlijke voornaamwoord en wordt behouden in 25 van de 30 referenties (83,33%). Op het pronominale vlak geven de lage scores voor het behoud van het grammaticale genus aan dat er pronominaal heel wat 'fouten' worden gemaakt. Voor de feminiene substantieven kan deze fouten te maken hebben met het verschillende 'gedrag' van deze substantieven op het adnominale en pronominale terrein. Adnominaal gedragen de feminina zich immers, althans in de standaardtaal, net zoals de mannelijke nomina en ze behoren samen met deze masculina tot de klasse van de commune de-woorden. Deze klasse van commune nomina valt pronominaal echter uiteen in

Jessie De Paepe


93

mannelijke en vrouwelijke substantieven. De vrouwelijke zelfstandige naamwoorden worden er aangeduid met de persoonlijke voornaamwoorden ze en haar en het bezittelijke haar terwijl de mannelijke hij, hem en zijn krijgen. In iets minder dan de helft van de antwoorden in dit onderzoek wordt naar vrouwelijke substantieven verwezen met het mannelijke persoonlijke voornaamwoord. Terwijl een driejarige ze enkel gebruikt om te refereren aan vrouwelijke personen (De Houwer 1987) hebben de meeste vieren vijfjarigen wel al geleerd dat ze ook vrouwelijke substantieven met een niet-menselijke referent kan aanduiden. Niettemin doen onze proefpersonen voor nietmenselijke concrete telbare substantieven nog nu en dan beroep op de mannelijke pronomina hij en hem. Voor niet-telbare en abstracte nomina komt het onzijdige pronomen het voor. Dat de verwerving van het grammaticaal vrouwelijke genus een moeizaam leerproces is blijkt ook uit andere studies. Problemen met het vrouwelijke pronomen ze komen immers nog voor bij iets oudere kinderen van zes en zeven jaar (De Vogelaer 2006: 96). Het grootste gedeelte van de fouten op het pronominale vlak wordt in de hand gewerkt doordat de kinderen zich bij hun keuze van het persoonlijke voornaamwoord en het zelfstandige demonstrativum in belangrijke mate laten leiden door semantische regels. Onderzoek naar de geldigheid van de 'Agreement Hierarchy' (Corbett 1991: 225-260) wijst uit dat het aantal semantisch gemotiveerde uitzonderingen bij de persoonlijke voornaamwoorden en zelfstandig gebruikte demonstratieven significant verschilt van het aantal semantisch gemotiveerde afwijkingen die bij attributieve genusmarkeerders als lidwoord en adjectief worden aangetroffen. Terwijl er bij het lidwoord en het adjectief nauwelijks semantisch gemotiveerde afwijkingen voorkomen zijn bij het persoonlijke voornaamwoord en het zelfstandig gebruikte demonstrativum zo goed als alle afwijkingen semantisch te verklaren. Door pronominaal semantische regels toe te passen, negeren de proefpersonen als het ware het lexicale geslacht van de nomina in kwestie. Dit uit zich in een tegenstelling tussen concrete telbare substantieven enerzijds en abstracte en ontelbare substantieven anderzijds. Onze proefpersonen verwijzen naar de vrouwelijke, mannelijke en onzijdige telbare concreta vooral met hij/hem terwijl ze de abstracte en ontelbare substantieven van deze genera vooral met het aanduiden. Dezelfde semantische strategie vinden we ook bij zes- en zevenjarigen terug, zo blijkt uit onderzoek naar de invloed van de semantische parameters concreet/abstract en telbaar/niet-telbaar bij kinderen van zes en zeven jaar (De Paepe 2007). De neiging van zes- en zevenjarigen om met het te verwijzen naar niet-telbare substantieven (De Vogelaer 2006: 98) wordt dus ook aangetroffen bij jongere kinderen van vier en vijf jaar oud. Op basis van de resultaten van dit onderzoek kan het genussysteem van onze vieren vijfjarigen worden vergeleken met dat van de driejarige Kate (De Houwer 1987). Veruit de meeste proefpersonen hebben al geleerd hoe te verwijzen naar substantieven met een natuurlijk genus. Zij hebben de 'natural gender rule' al behoorlijk goed onder de knie en verwijzen in bijna alle gevallen met het correcte pronomen naar substantieven die mannelijke of vrouwelijke personen benoemen. Deze vaststelling beantwoordt aan onze verwachtingen en bevestigt de resultaten van eerder onderzoek (De Vogelaer 2006: 94). De resultaten voor het pronominale genus tonen verder geen Jessie De Paepe


94

duidelijke tegenstelling bezield/onbezield: de proefpersonen duiden mannelijke en vrouwelijke onbezielde referenten immers niet allemaal aan met het onzijdige persoonlijke voornaamwoord het. Naar bezielde onzijdige substantieven verwijzen ze daarenboven niet steeds met hij of ze zoals dit op basis van het onderscheid bezield/onbezield kan worden verwacht. Onze vieren vijfjarigen staan in dit opzicht dus al verder dan driejarigen voor wie deze semantische regel wel nog geldt (De Houwer 1987: 65). De proefpersonen laten zich bij de voornaamwoordelijke aanduiding wel leiden door het onderscheid menselijk/niet-menselijk aangezien zij voor alle menselijke referenten de 'natural gender rule' toepassen en ze voor alle niet-menselijke referenten de telbaarheidsregel in acht nemen. Zo hebben de vieren vijfjarigen de neiging om aan alle ontelbare substantieven te refereren met het neuter pronomen. De keuze van de persoonlijke voornaamwoorden wordt daarnaast voor bepaalde substantieven zoals tafel, taart, ... toch al in zekere mate gestuurd door het grammaticale genus van de substantieven. Het woordgeslacht is hier bovendien beter gerespecteerd dan wat we a priori verwachtten (De Houwer 1987, De Vogelaer 2006: 96). Ondanks de betere score voor het behoud van het grammaticale genus op het adnominale dan op het pronominale vlak doen zich voor de verschillende adnominale (lidwoorden, adjectieven en bijvoeglijk gebruikte demonstrativa) en pronominale genusmarkeerders (zelfstandig gebruikt demonstrativum en persoonlijk voornaamwoord) onderling toch verschillen voor. Op het adnominale terrein wordt vooral het commune genus beter gehandhaafd bij lidwoorden dan bij bijvoeglijk gebruikte demonstrativa. Bij de aanwijzende voornaamwoorden zijn de scores voor het behoud van het grammaticaal mannelijke en onzijdige genus vergelijkbaar. Bij de lidwoorden leveren de onzijdige substantieven wel beduidend meer problemen op dan de masculina. Deze conclusie bevestigt de resultaten van eerder onderzoek naar de verwerving van lidwoorden en wijst erop dat de overgeneralisering van de tegenover het uit het begin van de taalverwerving nog sporen heeft nagelaten bij vieren vijfjarigen (Van der Velde 2003: 126). Voor de aanwijzende voornaamwoorden kan een dergelijke overgeneralisering van het commune die tegenover het neuter dat evenwel niet worden vastgesteld. Wat de verbuiging van het adjectief betreft doen zich alleen in combinaties met onzijdige substantieven fouten voor. Anders dan verwacht werd op basis van andere studies (Blom, Polišenská & Weerman 2006; Cornips, van der Hoek & Verwer 2006; Weerman, Punt & Bisschop 2006) komt een overgeneralisering van de verbogen vorm na een onbepaald lidwoord bijna niet voor. Tegelijkertijd worden het bepaalde lidwoord en het onzijdige substantief frequent gecombineed met de onverbogen vorm van het adjectief zoals in het leuk feest en het groot geheim. Dit verschijnsel kan misschien voortkomen uit het dialect waar een dergelijke combinatie wel aanvaardbaar is (cf. Taeldeman 1980). Op het pronominale terrein is het behoud van het grammaticale genus bij zelfstandig gebruikte demonstratieven en persoonlijke voornaamwoorden moeilijk te vergelijken. Dit is te wijten aan de uiteenlopende aard van deze twee types voornaamwoorden. Zo worden bij het zelfstandige aanwijzende voornaamwoord slechts twee genera onderscheiden terwijl het persoonlijke voornaamwoord drie geslachten kent. Toch sluiten de resultaten voor het zelfstandige Jessie De Paepe


95

demonstrativum in een aantal opzichten aan bij die voor het persoonlijke voornaamwoord. Net zoals bij de persoonlijke voornaamwoorden worden de verwijzingen met de aanwijzende voornaamwoorden ten dele semantisch gestuurd. Zo wordt aan vrouwelijke abstracte en ontelbare items met het onzijdige dat gerefereerd. Verder wijst ook het gebruik van die voor concrete, telbare onzijdige items in diezelfde richting. Bij beide types voornaamwoorden valt het lage cijfer voor het behoud van het grammaticaal onzijdige genus op. Dit wordt veroorzaakt door telkens dezelfde telbare concrete substantieven die overwegend als commuun of als mannelijk worden gepronominaliseerd. Verder komen in onze resultaten nog een beperkt aantal bezittelijke en verwijzende voornaamwoorden voor. Deze types pronomina kunnen eveneens moeilijk onderling worden vergeleken. De proefpersonen hanteren de possessiva zijn en haar in het gesprek vooral om te verwijzen naar substantieven met een natuurlijk genus. Op basis van deze gegevens wordt het natuurlijke genus van het antecedent goed gerespecteerd. Als laatste is ook het domein van de betrekkelijke voornaamwoorden vertegenwoordigd. Omdat we voor dit onderzoek maar over weinig gegevens beschikken kan niet worden uitgemaakt of de overgeneralisering van de commune vorm die hier van toepassing is (Cornips, van der Hoek & Verwer 2006: 6).

7.2 De dialectkennis en haar invloed op de genustoekenning Het tweede deel van deze studie is opgebouwd rond de volgende vraag: 'In welke mate is het genussysteem dat wordt verworven door de vieren vijfjarige proefpersonen een dialectsysteem dan wel een standaardtalig systeem?' Onze verwachting was dat de kennis van het Merelbeekse dialect in ieder geval de verwerving van het pronominale traditionele driegenerasysteem zou bevorderen. De dialectkennis van de proefpersonen zou met andere woorden een positieve invloed hebben op het behoud van het grammaticale genus bij de verwijzingen met hij/hem, ze/haar en het. Die proefpersonen die in zekere mate vertrouwd zijn met het adnominale en pronominale driegenerasysteem van het dialect zouden het woordgeslacht van de substantieven sneller verwerven dan zij die geen dialect kennen. Doordat het Merelbeekse dialect net als de meeste andere zuidelijke dialecten ook nog adnominaal drie geslachten onderscheidt, is het lexicale geslacht van substantieven in het dialect immers nog veel zichtbaarder dan in de standaardtaal. Dit onderzoek kan de geldigheid van deze hypothese echter niet bewijzen. De proefpersonen die het dialect iets beter spreken dan anderen behalen niet noodzakelijk betere resultaten voor het behoud van het grammaticale genus. De genusfouten per kind zijn in de meeste gevallen zowel in relatieve aantallen als in aard redelijk vergelijkbaar. Eén kind behoudt het grammaticale genus van de substantieven wel opvallend meer dan de anderen. Op basis van zijn profiel (afkomst, dialectkennis ouders, ...) lijkt het kind het Merelbeekse dialect bovendien beter te spreken dan de andere vieren vijfjarigen. Aangezien de andere proefpersonen dit beeld niet in die mate bevestigen, kunnen we niet vaststellen dat de kennis van het Merelbeekse dialect inderdaad een positieve invloed heeft op de verwerving van het Zuid-Nederlandse genussysteem. Onze resultaten gaan dan ook in tegen die van Hoppenbrouwers (1983). Hij stelt vast dat een goede/slechte kennis van het Noord-Brabantse Jessie De Paepe


96

dialect correspondeert met een goede/slechte beheersing van het traditionele driegenerasysteem in de pronominale aanduiding. Dit negatieve resultaat is wellicht voor een deel te wijten aan de dialectkennis van onze vieren vijfjarige proefpersonen. Hoewel we geprobeerd hebben uit 41 kandidaten die kinderen te selecteren die het dialect nog het beste beheersen, wijzen de resultaten van de enquête uit dat geen enkel kind het Merelbeekse dialect nog echt goed kent. Ook de meerderheid van de ouders spreekt dit dialect niet. Velen onder hen zijn immers inwijkelingen die pas op latere leeftijd naar Merelbeke zijn verhuisd. Een minderheid van de ouders woont wel al zijn hele leven in deze gemeente en beschikt wel over een behoorlijke dialectkennis. Maar ook zij gebruiken het dialect niet vaak, zelfs niet altijd in erg informele omstandigheden zoals bij familie en vrienden. Voor de opvoeding van hun kinderen gebruiken zij voornamelijk tussentaal of Algemeen Nederlands. De vieren vijfjarige proefpersonen kunnen het Merelbeekse dialect bijgevolg hoogstens als een soort tweede taal leren. De minder goede dialectkennis van de kinderen wordt bevestigd in de opgenomen gesprekken. Lang niet alle kinderen hanteren de genusmarkeerders uit het dialect. Sommige kinderen doen dit wel af en toe en gebruiken bijvoorbeeld woorden als ne(n), de(n), haren, dienen,... Dit gebeurt echter lang niet altijd en lijkt vooral in een aantal vaste verbindingen zoals ne keer aan de orde. De slechte kennis van het Merelbeekse dialect sluit aan bij de processen van dialectverlies en -nivellering die zich in Vlaanderen voordoen. De situatie in Merelbeke illustreert mooi hoe de Vlaamse dialecten aan terrein verliezen in het voordeel van de Nederlandse standaardtaal en tussentaal. Omdat Oost-Vlamingen hun dialect maar weinig waarderen, bereikt het dialectgebruik er een echt Vlaams dieptepunt (Taeldeman 2005). Het dialect verdwijnt in Oost-Vlaanderen wel niet overal even snel; in plattelandsdorpen op grote afstand van Gent wordt er bijvoorbeeld nog veel meer dialect gesproken dan in plaatsen met een hoger sociaal profiel (Taeldeman 2005). Merelbeke laat zich in dit opzicht niet zo gemakkelijk categoriseren. De gemeente ligt enerzijds dicht bij Gent, anderzijds omvat de gemeente ook een aantal kleinere deelgemeenten die hun landelijk karakter nog grotendeels wisten te bewaren. Het lijkt zo te zijn dat de meeste ondervraagde ouders tot de sociale middenklasse behoren. Deze jonge ouders voeden hun kinderen niet langer in het dialect op waardoor ze de kennis van deze taalvariëteit niet meer doorgeven. Het dialectverlies dat in Merelbeke, net als elders in Vlaanderen, plaatsvindt, schijnt op basis van dit onderzoek geen erg directe invloed te hebben op de verwerving van het pronominale genussysteem door vieren vijfjarigen. In verband met het taalgebruik van de kinderen wil ik er wel op wijzen dat bij deze kinderen al een soort registerbewustzijn kan worden vastgesteld. De proefpersonen hanteren immers een verzorgder taalgebruik als ze tot de onderzoeker praten dan als zij zich tot leeftijdsgenootjes richten. Dit zou kunnen betekenen dat sommige kinderen wel beter dialect beheersen dan op het eerste geval lijkt. Misschien reserveren ze deze taalvariëteit vooral voor meer informele gelegenheden (zoals in een aantal situaties thuis of bij vrienden) die toch in belangrijke mate verschillen van de onderzoekssituatie. Belangrijker is wellicht nog dat het Jessie De Paepe


97

traditionele driegenerasysteem in het zuiden van het taalgebied ook voorkomt buiten het dialect, meer bepaald in regiolect en substandaard. Zo blijken adnominale genusmarkeerders uit het dialect zoals ne(n), de(n), ne groten bakker, ... ook voor te komen in tusssentaal (cf. De Caluwe 2006: 20). Hierdoor is het niet nodig dat kinderen met traditionele dialect in contact komen om bepaalde elementen van het dialectische genussysteem te verwerven.

7.3 Reikwijdte van het onderzoek en mogelijke aanvullingen Deze studie stelt ons in staat om iets meer te zeggen over de verwerving van het pronominale en adnominale genus door vieren vijfjarigen. Dit geldt althans voor taalverwervers die uit het zuidelijk deel van het Nederlandse taalgebied afkomstig zijn. De resultaten van vijftien proefpersonen laten zien hoe het adnominale en pronominale genussysteem van het zuidelijke Nederlands worden verworven. Omdat zich bij de pronominale genusaanduiding van substantieven met een niet-menselijke referent verschillen voordoen tussen het Noorden en het Zuiden, zijn de bevindingen niet van toepassing op de verwerving van het noordelijke genussysteem. De aandacht voor het zuidelijke genussysteem van de standaardtaal vergemakkelijkt wel de vergelijking van beide systemen. Naast de verwerving van het standaardtalige Zuid-Nederlandse genussysteem komt ook het driegenerasysteem van zuidelijke dialecten zoals het Merelbeeks aan bod. Hoewel de bevindingen hier vaak specifiek op het Merelbeekse dialect worden betrokken, gelden zij ook voor andere zuidelijke dialecten met een traditioneel driegenerasysteem. Op basis hiervan kan iets meer worden verteld over de variatie tussen de twee systemen en de verwerving. Hoewel het onderzoek zich toespitst op de genustoekenning en -verwerving door vieren vijfjarigen, biedt het toch wat informatie over jongere en oudere kinderen. Op die manier kan men zich een beter beeld vormen van hoe de genustoekenning over de verschillende leeftijden heen evolueert. In dit onderzoek komen ook dialectkennis en haar invloed op de genustoekenning aan bod. Deze resultaten hebben evenwel een andere reikwijdte. Het onderzoek naar de dialectkennis en het -gebruik door vieren vijfjarige kinderen en hun ouders is in ieder geval representatief voor alle Merelbeekse ouders en kinderen. Wellicht zijn de resultaten van dit onderzoek ook voldoende representatief voor grote delen van Vlaanderen, vooral dan voor die regio's met een sterk dialectverlies. Het zou evenwel de moeite lonen om na te gaan in welke mate de kinderen in onderlinge gesprekken een lager register hanteren, waarin meer dialectelementen worden teruggevonden. De resultaten zeggen eveneens iets over de positie van het dialect, tussentaal en standaardtaal in de minder 'dialectvaste' gebieden van Vlaanderen. Deze situatie kan dan ook worden vergeleken met die op andere plaatsen. Omdat de resultaten erg aansluiten bij eerdere bevindingen over het dialectverlies en de -nivellering in Oost-Vlaanderen, geven zij des te meer de indruk betrouwbaar te zijn. Voor de invloed van de dialectkennis op de genustoekenning sluiten onze conclusies niet aan bij de bestaande literatuur (cf. Hoppenbrouwers (1983) over de correspondentie tussen een goede kennis van het Noord-Brabantse dialect en de pronominale Jessie De Paepe


98

genustoekenning). Dit maakt dat we onze resultaten niet met grote zekerheid kunnen veralgemenen. Het onderzoek toont niettemin aan dat men niet zomaar mag uitgaan van een direct waarneembare correspondentie tussen de dialectkennis en de verwerving van het Zuid-Nederlandse genussysteem. Hoewel dit onderzoek een aantal vragen in verband met de genustoekenning en -verwerving van vieren vijfjarigen heeft beantwoord, blijft er nog heel wat ruimte voor verder onderzoek. Zo kan men bijvoorbeeld nagaan hoe de dialectkennis van heel goede dialectsprekers zich vertaalt naar de pronominale genustoekenning. Dit kan gebeuren met het oog op een vergelijking met de bevindingen die hier zijn gepresenteerd. De resultaten van dit onderzoek zouden op die manier worden bevestigd en/of genuanceerd waar nodig. Deze studie kan bovendien nog aangevuld worden door het adnominale en pronominale genussysteem van een streek als West-Vlaanderen te bestuderen. In deze regio hebben de dialecten immers niet hetzelfde driegenerasysteem als in de rest van Vlaanderen. Om die reden zou het interessant zijn te onderzoeken hoezeer de verwerving van het standaardtalige genussysteem door jonge kinderen er afwijkt van de resultaten hier. Men zou ook kunnen nagaan in hoeverre het West-Vlaamse genussysteem meer aansluit bij het genussysteem van de Noord-Nederlandse standaardtaal en/of dialecten. Tot slot zou ook verder onderzoek naar de verwerving van genusmarkeerders uit het dialect en de standaardtaal een dankbare aanvulling zijn. Hierbij denk ik dan vooral aan die genusmarkeerders die hier minder aan bod zijn gekomen zoals de bezittelijke en betrekkelijke voornaamwoorden.

Jessie De Paepe


99

Bibliografie Andersen, E. Slosberg (1990). Speaking with style: The Sociolinguistic Skills of Children. Londen: Routlegde London. ANS (1997) Haeseryn, W. [e.a.] (red.). Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen: WoltersNoordhoff. http://oase.uci.kun.nl/~ans/ Audring, J. (2006). ‘Pronominal gender in spoken Dutch’. Journal of Germanic Linguistics 18, 85116. Audring, J. (2006). ‘Genusverlies en de betekenis van voornaamwoorden’. In: Hüning, M., U. Vogl & T. van der Wouden (red.). Nederlands tussen Duits en Engels. Leiden: Stichting Neerlandistiek Leiden. 71-86. Bloom, P. (2000). How children learn the meanings of words. Cambridge (Mass.): MIT-press. Blom, E., D. Polišenská & F. Weerman (2006). 'Effects of age on the acquisition of agreement inflection'. In: Morphology 16, 313-336. Bol, G.W., F. Kuiken (1988). 'Morfosyntactische ontwikkeling bij kinderen van één tot vier'. In: Taalverwerving in onderzoek. [Bijdragen van Jan H. Hulstijn et al.]. Toegepast taalwetenschappelijk artikel 1, 58-66. Bol, G.W., F. Kuiken (1986). 'Het gebruik van pronomina bij kinderen van één tot vier'. In: Geest, van der A.J.M., C.J. Koster & J.F. Matter (red.). Psycholinguïstiek & taalstoornissen. Toegepast taalwetenschappelijk artikel 1, 47-58. CHILDES, http://childes.psy.cmu.edu/data/ Corbett, G. (1991). Gender. Cambridge textbooks in linguistics. Cambridge: Cambridge University press. Cornips, L., M. van der Hoek & R. Verwer (2006). ‘The acquisition of grammatical gender in bilingual child acquisition of Dutch (by older Moroccan and Turkish children). The definite determiner, attributive adjective and relative pronoun’. In: Weijer, J. van de, B. Los (red.). Linguistics in The Netherlands 2006. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins, 40-51. De Caluwe, J. (2006). 'Tussentaal als natuurlijke omgangstaal in Vlaanderen'. In: De Caluwe, J., M. Devos (red.). Structuren in talige variatie in Vlaanderen. Gent: Academia Press, p.19-34. De Caluwe, J. (2000). 'Belgisch Nederlands versus Nederlands Nedderlands'. In: Bundel wetenschappelijke nascholing 2000 -2001. Gent: Academia Press. De Paepe, J. (2007). Taalverwerving en -verandering: het Nederlandse genussysteem. Invloed van de parameters 'abstract/concreet', 'telbaar/niet-telbaar' en 'gebruiksfrequentie' op de genustoekenning bij zes- en zevenjarigen. Bachelorscriptie Universiteit Gent. De Vogelaer, G. (2006). ‘Pronominaal genus bij ‘Zuid-Nederlandse’ taalverwervers: van grammaticaal naar semantisch systeem’. In: Hüning, M., U. Vogl & T. van der Wouden (red.). Nederlands tussen Duits en Engels. Leiden: Stichting Neerlandistiek Leiden. 88-102. Devos, M. (2000). 'Taalsituatie en taalontwikkeling in Vlaanderen'. In: Bundel wetenschappelijke

Jessie De Paepe


100

nascholing 2000-2001. Gent: Academia Press. Don, J., W. Zonneveld, F. Drijkoningen [e.a.] (1994). Inleiding in de generatieve morfologie. Bussum: Coutinho. Gillis S., A.M. Scharlaekens (red.) (2000). Kindertaalverwerving. Een handboek voor het Nederlands. Groningen: Martinus Nijhoff. Gillis S., A. De Houwer (1998). The acquisition of Dutch. Amsterdam: John Benjamins. Goorhuis, S.M, A.M. Scharlaekens (2000). Handboek taalontwikkeling, taalpathologie en taaltherapie bij Nederlandssprekende kinderen. Utrecht: De Tijdstroom. Hagen, A.M. (1991). 'Waar is de regenboog gebleven?' In: Crompvoets, H., A. Adams (red.). Kroesels op de Bozzem. Het dialectenboek, Waalre: Stichting Nederlandse Dialecten, 9-17. Hoppenbrouwers, C. (1983). ‘Het genus in een Brabants regiolect’. In: Tabu, 13, 1-25. Houwer, A. de (1987). ‘Nouns and their companions, or how a three-years-old handles the Dutch gender system’. In: Houwer, A. de, S. Gillis (eds.). Belgian journal of linguistics 2 (Perspectives on child language), 55-74. Hulk, A., L. Cornips. (2006 a). 'Neuter gender and interface vulnerability in child L2/2L1 Dutch'. In: Unsworth, C. (ed.). Paths of Development in L1 and L2 acquisition: In honor of Bonnie D. Schwartz, 107-134. Hulk, A., L. Cornips (2006 b). 'Between 2L1 – and child L2 acquisition: an experimental study of bilingual Dutch'. In: Lleo, C. (ed.). Interfaces in Multilingualism: Acquisition and representation. Hamburg Studies on Multilingualism Volume 4, 115-137. Mills, A.E. (1986). The acquisition of gender. A study of English and German. (Springer series in language and communication 20). Berlin [etc.]: Springer. Ooyen, L. van (1993). Woordenlijst voor 2- tot 4-jarigen samengesteld door peuterleidsters uit het Onderwijsvoorrrangsgebied Arnhem. Arnhem: OVG-Arnhem. Rys, K. (2007). Dialect as a Second Language: Linguistic and Non-linguistic Factors in Secondary Dialect Acquisition by Children and Adolescents. Dissertatie Universiteit Gent. SAND (2005) Barbiers, S., H. Bennis, G. De Vogelaer [e.a.]. Syntactische atlas van de Nederlandse Dialecten. Amsterdam: University Press. Schaeffer, J.C. (2000). The acquisition of direct object scrambling and clitic placement: syntax and pragmatics. (Language acquisition & language disorders 22). Amsterdam: John Benjamins. Scharlaekens, A., D. Kohnstamm & Lejaegere (1999). Streeflijst woordenschat voor zesjarigen. Gebaseerd op nieuw onderzoek in Nederland en België. 3e herz. versie. Lisse: Swets & Zeitlinger. Siemund, P. (2002). ‘Mass versus count. Pronominal gender in regional varieties of Germanic languages’. In: Sprachtypologie und Universalienforschung, 55, 213-233. Taeldeman, J. (2005). Het Oost-Vlaams. Taal in stad en land 6. Tielt: Lannoo. Taeldeman, J. (1991). 'Dialect in Vlaanderen'. In: Crompvoets, H., A. Adams (red.). Kroesels op de Bozzem. Het dialectenboek. Waalre: Stichting Nederlandse Dialecten, 34-52. Taeldeman, J (1980). 'Inflectional aspects of adjectives in the dialects of Dutch-speaking Belgium'. In: W. Zonneveld e.a. (eds.) Dutch Studies 4, Studies in Dutch Phonology. Den Haag. Jessie De Paepe


101

Van Dale (2005) Boon, T. den, D. Geeraerts & N. van der Sijs. Van Dale. Groot Woordenboek van de Nederlandse taal. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie. Van der Velde, M. (2003). Déterminants et pronoms en néerlandais et en français: syntaxe et acquisition. Thèse de doctorat Paris 8. Verhulst L., J.E.P.T. Schlichting (1988). 'TARSP: Grammatikale ontwikkeling van één tot vier jaar'. In: Taalverwerving in onderzoek, [Bijdragen v. J.H. Hulstijn et al.]. Toegepast taalwetenschappelijk artikel 1, 81-92 Vousten, R.M.G. (1995). Dialect als tweede taal. Linguïstische en extra-linguïstische aspecten van de verwerving van een Noordlimburgs dialect door standaardtalige jongeren. Nijmegen. Weerman, F., L. Punt & J. Bisschop (2006). 'L1 and L2 Acquisition of Dutch Adjectival Inflection'. In: ACLC Working Papers 1, 5-36.

Jessie De Paepe


102

Bijlage 1: Vragenlijst over dialectkennis en -gebruik Enquête in te vullen door de ouders Voornaam van uw kind: ............................................................………………………. Familienaam van uw kind (Enkel indien u dit wenst in te vullen): ..........................................................………………………. Geslacht van uw kind (omcirkel wat past): jongen meisje Geboortedatum van uw kind: ......................................................……………………. Studiejaar/Klas van uw kind: …………………………………………………………. Gegevens over de vader van het kind: 1. Vanwaar bent u (de vader van het kind) afkomstig? ..............................................………………………………………………………………… (Waar bent u opgegroeid? Noem dorp of gemeente en de provincie waarin dat ligt; bv. Brugge, West-Vlaanderen of Eeklo, Oost-Vlaanderen) 2. In welk dorp of welke gemeente woont u? 3. Indien u nog niet altijd in Merelbeke hebt gewoond, wanneer bent u hier dan komen wonen en waar woonde u voordien? ………………………………………………………………………………………………… 4. Kent u (de vader) het Merelbeekse dialect? ……………………………….. Zo ja, kent u het (omcirkel wat past): a. zeer goed b. goed c. niet zo goed d. slecht 5. Gebruikt u (de vader) het Merelbeekse dialect als u tot uw kind spreekt? .........................................................…………………………………….. Zo ja, gebeurt dat dan (omcirkel wat past): a. altijd b. meestal c. niet zo vaak d. nooit. Jessie De Paepe


103

6. Kunt u (de vader) hieronder aanduiden wat u meestal spreekt als u tot uw kind praat (omcirkel wat past): a. Merelbeeks dialect. b. AN (Algemeen Nederlands, vroeger ABN genoemd); daarmee bedoelen we het Nederlands zoals u dat bijvoorbeeld hoort bij presentatoren van het journaal. c. Iets wat een poging is om Algemeen Nederlands te spreken, maar waarin er toch veel streektaalelementen aanwezig zijn. U zegt bijvoorbeeld ‘gij’ in plaats van ‘jij’ of ‘meiske’ in plaats van ‘meisje’. Het is meer een tussenvorm tussen Algemeen Nederlands en dialect. d. Een ander dialect dan het Merelbeekse. Zo ja, welk dialect? .......................................................................................................................... 7. Spreekt u tegen uw echtgenote, familie en vrienden het Merelbeekse dialect? .......................................................................................................................... Gegevens over de moeder van het kind: 8. Vanwaar bent u (de moeder van het kind) afkomstig? ..............................................………………………………………………………………… (Waar bent u opgegroeid? Noem dorp of gemeente en de provincie waarin dat ligt; bv. Brugge, West-Vlaanderen of Eeklo, Oost-Vlaanderen) 9. Indien u nog niet altijd in Merelbeke hebt gewoond, wanneer bent u hier dan komen wonen en waar woonde u voordien? ………………………………………………………………………………………………… 10. Kent u (de moeder) het Merelbeekse dialect? ..........................................................………. Zo ja, kent u het (omcirkel wat past): a. zeer goed b. goed c. niet zo goed d. slecht 11. Gebruikt u (de moeder) het Merelbeekse dialect als u tot uw kind spreekt? .........................................................………………………………………............. Zo ja, gebeurt dat dan (omcirkel wat past): a. altijd b. meestal c. niet zo vaak d. nooit

Jessie De Paepe


104

12. Kunt u (de moeder) hieronder aanduiden wat u meestal spreekt als u tot uw kind praat (omcirkel wat past). a. Merelbeeks dialect. b. AN (Algemeen Nederlands, vroeger ABN genoemd); daarmee bedoel ik het Nederlands zoals u dat bijvoorbeeld hoort bij presentatoren van het journaal. c. Iets wat een poging is om Algemeen Nederlands te spreken, maar waarin er toch veel streektaalelementen aanwezig zijn. U zegt bijvoorbeeld ‘gij’ in plaats van ‘jij’ of ‘meiske’ in plaats van ‘meisje’. Het is meer een tussenvorm tussen Algemeen Nederlands en dialect. d. Een ander dialect dan het Merelbeekse. Zo ja, welk dialect? .......................................................................................................................... 13. Spreekt u tegen uw echtgenoot, familie en vrienden het Merelbeekse dialect? ……………………………………………………………………………………………… Gegevens over uw kind: 14. Heeft uw kind altijd in Merelbeke gewoond? …………………………………………….. Zo niet, vanaf welke leeftijd woont uw kind reeds in Merelbeke en waar heeft hij/zij voordien gewoond? …………………………..……………………………………………………….. 15. Gaat uw kind al altijd in Merelbeke naar school? ...........................................................….. Zo niet, vanaf welke leeftijd gaat hij/zij in Merelbeke naar school en waar ging hij/zij voordien naar school? ...................................…………………………………………………………… 16. Kent uw kind het Merelbeekse dialect? ...................................................................……… Zo ja, kent hij/zij het (omcirkel wat past): a. zeer goed b. goed c. niet zo goed d. slecht

17. Als uw kind thuis (in het gezin) geen dialect geleerd heeft, maar hij/zij toch een zekere kennis van het Merelbeekse dialect heeft, waar/bij wie heeft uw kind dat dialect dan geleerd (bij vrienden? grootouders? sportclub? ...). Hieronder is plaats voorzien om een aantal mogelijkheden op te schrijven: Jessie De Paepe


105

................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... 18. Geeft u toestemming om uw kind te laten deelnemen aan een onderzoek naar de verwerving van het geslacht van woorden en de invloed van het dialect hierop? Handteken dan hieronder voor akkoord:

Hartelijke dank voor het invullen van deze enquête.

Jessie De Paepe


106

Bijlage 2: transcripties van de opgenomen gesprekken Interview 1: Ranie Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Ranie Smagge (5 jaar en 5 maanden) Opname: (1)- 22/02/2008 Jes: Kijk. Kan je mij eens zeggen wat je hier ziet? Wat is dat? Ran: Ne meneer. Jes: Ja, een meneer. Dus: een man, hé. En wat is dit? Ran: Een auto. Jes: Ja, goed. En wat doet die meneer? Ran: Kuisen. Jes: Ja, goed. En waarom kuist een meneer een auto? Ran: Omdat hij vuil is. Jes: Ja, goed. De auto is vuil. Ja, dat is flink. Kijk, ik heb hier een doos meegebracht. Wil jij eens kijken wat daar in zit? Doe ze maar open. Ga je mij eens zeggen wat daar nu allemaal in zit? Je mag het eruit halen. Wat is dat? Weet je het? Ran: Euhm... Jes: Het staat in de wei. Wat denk je dat het is? Ran: Een schaap. Jes: Een schaap. Ja, bravo. Zet het daar maar. En nu? Wat zit er nog in? Ran: Een poes. Jes: Ja, goed; een poes. En dat? Ran: Euhm. Jes: Lijkt dat een beetje op dat? (...) Wat is het dan? (...) Ook een poes? Ran: Ja. Jes: Ja! En wat zit er nog in? Ons laatste dier? Ran: Een (h)ondje. Jes: Ja, een hondje! We gaan die doos hier weg doen. Welke van die dieren hier allemaal vind jij het leukst? Ran: Het hondje. Jes: Ja, goed. Kan je mij eens zeggen hoe die hond er dan uit ziet? (...) Welke kleur heeft die hond? Ran: Zo'n beetje bruin. Jes: Ja, hij is een beetje bruin. En kijk eens? Ran: Oranje. Jes: Ja, hij heeft een oranje sjaaltje. Kijk. Ik heb nog een beetje dieren meegebracht. Welk dier is dit? Jessie De Paepe


107

Ran: Een geit? (Nee-gebaar van de onderzoeker) Een schaap? Jes: Ja, een schaap. En waar staat mijn schaap? Ran: In de sneeuw. Jes: Ja, in de sneeuw. En kan je nog iets zeggen over sneeuw? Ran: Nee. Jes: Nee? En wanneer sneeuwt het? (...) Als het warm is? Ran: Als het koud is. Jes: Zou het schaap het koud hebben, denk je? Of heeft het warm? Ran: warm. Jes: warm. Ja? Ik denk het niet hoor: zo helemaal in die sneeuw; dat is toch koud? Ran: kou. Jes: Ja, en wat zou de kou met het schaap doen? Kijk, precies... Het rilt zo'n beetje. Wat doet het dan, de kou. Ran: (stilte) Bibberen. Jes: Ja! Dus: de kou doet het schaap bibberen. Hmm, goed. We gaan nog eens kijken. Ken je dat dier? Ran: een varken. Jes: Een varken, ja... Kan je nog iets zeggen over dat varken dat je ziet? Ran: Hij zit in een kotje. Jes: In een kotje, ja. Da(t) (i)s heel goed. (...) Nu gaan we nog eens iets anders doen. Ik heb ook tekeningen gemaakt voor vandaag. Ik teken ook soms nog een beetje, hé. Kijk eens; wat zie je daar allemaal. Zou je kunnen zeggen wat dit is? Ran: cola! Jes: Ja, cola. En dit? Ran: Euhm. Jes: Is het misschien water? Ja? Ran: (Knikt ja.) Jes: En dit, dit is een moeilijke. Zou je dit weten? Ran: (Knikt nee.) Jes: Ik denk dat dit lijm is. Maar de lijm is een beetje raar, hé. Want, welk kleur heeft ... Ran: Blauw. Jes: Dus het is... Ran: Lijm. Jes: Blauwe lijm, ja. En kijk eens hier. Wat is dat? Weet je dat? Ran: een tas. Jes: Een kom, ja. Met? Ran: Soep. Jes: Soep, ja. En dit, dat is moeilijk. Ran: Euhm. Jes: Het ziet rood. Ja? (Stilte) Zou het bloed kunnen zijn? Jessie De Paepe


108

Ran: Ja. Jes: Ik denk dat het bloed is. Euhm. Nu gaan we nog iets doen. Je ziet hier een vlieg. Ja? En kan je mij zeggen: waar zit die vlieg? Ran: In de soep. Jes: In de soep, goed. En welk kleur heeft de soep? Ran: Oranje. Jes: Ja. En dit, dit is ook een vlieg, hé. Waar zit die vlieg nu? Ran: Op het bloed. Jes: Ja! En nu. Kan je mij zeggen waar hier de vlieg allemaal zit? Ran: Op de cola, op het water, op het lijm. Jes: Ja, dat is heel goed, zo. Ik ga nog eens kijken wat ik nog wou vragen aan jou. En weet jij wat die vlieg in die cola zou doen? Ran: Euhm. Drinken? Jes: Ja, dus de vlieg drinkt de cola op. Ja? Ran: Ja. Jes: Ja! En dan met het water? Wat doet de vlieg dan? Ran: De vlieg drinkt het water op. Jes: Ja, en hier? Ran: Euhm. Doet de lijm (e) weg. Jes: Ja. En hier? Het is hetzelfde, hoor. Ran: Drink(t) het op. Jes: Ja, en hier? Ran: Zit het op het bloed. Jes: Ja, goed. Nu heb ik nog iets meegebracht om mee te spelen. Kijk. Ken jij dat? Wat zou dit zijn? Ran: Legoblokjes. Jes: Ja, maar wat is het nog? Het is... Ran: Een huisje. Jes: Ja, een huis; maar het dak is een beetje weg want anders kunnen we er niet goed in spelen. Ja, kijk en hier. Wat is dat? Ran: Een peteke. Jes: Ja, en is het een man of een vrouw? Ran: Een(e) jongen. Jes: Een jongen? Ik denk het niet. Kijk eens; dat is een jongen. Ran: Een meisje. Jes: Een meisje! Ja, goed. Kijk, wat zou nu het meisje allemaal doen? Ga jij mij zeggen wat het meisje allemaal doet? Ran: De deur opendoen. Jes: Ja, en wat nu? Ran: Zitten. Jes: Ja, dus... Zeg het nog eens helemaal. Ze gaat... (Stilte) op de stoel zitten. Ja? Jessie De Paepe


109

Ran: Ja. Jes: En nu? Dit is een stoel en dit? Ran: Een tafel. Jes: Ja... Ran: Ze zet de stoel op de tafel. Jes: En wat denk je dat ze nu doet? Ran: De tafel op het bed. Jes: Ja, en wat gebeurt er nu met het bed? Ran: Omgevallen. Jes: Ja, het is omgevallen. Dit is in orde. O ja, ik heb nog een prentje voor jou. Dit gaan we weer weg doen. Weet je wat het verschil is tussen dit prentje en dit? Ran: Nee. Jes: Nee? Wat zie je hier? Ran: Euh, di(t) (i)s zwart. Jes: Ja? Ran: Geel. Jes: Ja, maar wat is dit? (Onderzoeker wijst maan en sterren aan.) Ran: Een maan. Jes: Een maan en ... Ran: Een ster. Jes: Sterretjes, ja. Dus dan is het... Weet je dan wat het is? (Stilte) Zou het nacht kunnen zijn? Ran: Ja... Jes: Ja, en hier dan? Ran: Licht ... klaar. Jes: Ja, hier is het dag. En wat komt er na de dag? Weet je dat? Ran: Nee. Jes: Dit, zeg het eens. Ran: De maan. Jes: De nacht, ja. Na de dag komt de nacht. En vind jij de nacht leuk? Ran: Euhm. Jes: Of niet? Ran: Nee. Jes: Waarom niet? Ran: Omdat ik in de zonne wil spelen. Jes: En dan gaat dat niet, in de nacht? Nee. Da(t) (i)s waar. Kijk, dat meisje hier, hé. Ik denk... Zij zegt, zij heeft mij daarstraks gezegd dat zij gevallen is. Ze was een beetje verdrietig, want zz heeft pijn. Jij hebt ook pijn als je valt, hé. Ran: Ja. Jes: Ja, en waardoor ween jij dan? Ran: Van het(e) bloed. Jessie De Paepe


110

Jes: Ja, en van... de pijn, ook, hé. Ran: Ja. Jes: Wat doet jouw mama dan als je gevallen bent? Ran: Mij oppakken. Jes: Ja, en wat legt zij dan op jouw knie, bijvoorbeeld? Ran: Ontsmetten en een plakkertje. Jes: Een plakkertje erop. En wat die plakker met de pijn? Ran: Er nie(t) meer afgaan. Jes: Ah ja. Dus, de pijn gaat weg, hé? Ja. Kijk, ik geef een feestje, ja? Ran: Ja. Jes: En als iemand verjaart... Als ik verjaar, dan geef ik een ... Ran: Cadeautje. Jes: Ja, maar als ik zelf verjaar dan geef ik ook een ... (stilte) een feestje, hé. Ran: Ja. Jes: Ik geef een leuk feest of een saai feest. Ran: Een leuk feest. Jes: Ja, maar naar welk feest zou jij willen gaan? Naar mijn leuk feest of naar mijn saai feest? Ran: Naar uw leuk feest. Jes: Ja. En hoe zal het feest zijn? Wat zal er allemaal zijn? Ran: Versiering. Jes: Ja. En moet het feest lang duren? Ran: Nee. Jes: Nee? Mag het feest vlug gedaan zijn? Ran: Nie(t) zo vlug; maar... 't mag lang duren. Jes: Ja. Kijk. Weet jij wat een grap is? (Kind knikt nee.) Nee? Dat is iets, als iemand iets zegt waarmee je heel hard moet lachen; dat is een grap. Ja? (Kind knikt ja.) Kijk, dat meisje... Oei, ze is gevallen. Het meisje kent twee grappen: een leuke grap en een domme, een vervelende grap. Welke grap zal zij vertellen aan de jongen? Ran: Euhm. (Stilte.) Het (?) saaie grap. Jes: En wat moet zij dan met de saaie grap doen? Ran: gaa(t) ze 't vertellen. Jes: Ja, dat is goed. Kijk. En stel: ik heb een doos bij mij. Ran: Ja. Jes: Ik had hier nu een doos en je wist niet wat daar in zat, hé. Daar zat een groot geheim in en een klein geheim. Welk geheim moet ik dan aan jou vertellen? (Stilte) Weet jij het? Kijk, je kan kiezen tussen een groot geheim of een klein geheim dat ik ga vertellen. Ran: Een groot. Jes: Het grote geheim? Moet ik het grote geheim vertellen? Ran: Ja. Jes: Ja. Wat moet ik dan doen? Als je een geheim vertelt, wat gebeurt er dan? (Stilte) Dan verklap je Jessie De Paepe


111

het, hé. Ja, voilà. Zo.

Interview 2: Jonathan Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Jonathan – leeftijd: Opname (2): 22-02-2008 Jessie: Ik heb hier een tekening mee, of een prent en je mag eens zeggen ... Wat is dat, denk je? Jonathan: E meneer. Jessie: Dus, 't is geen vrouw, maar een ... Jonathan: E meneer. Jessie: Een man, ja. Jessie: En dit? Jonathan: Een auto. Jessie: En kan je mij iets vertellen over die auto? Jonathan:Ze zijn hem aan 't wassen Jes: Ze? Wie nog? Jon: De meneer. Jes: Ja, de meneer is de auto aan het wassen. Jes: En die auto welke kleur heeft die? Jon: Geel. Jes: Ja, goed! Jes: Kijk, nu heb ik hier een doos en nu mag jij eens piepen wat hier in zit. En dan mag jij mij dat allemaal tonen. Doe maar open. Jon: Euh, eekhoorn? ... Een muis? Jes: Het heeft snorharen. Jon: Een poes? Jes: Ja, een poes. Jon: euh, een rat? Jes: Nee Jon: een muis? Jes: Nee, ik denk dat het hetzelfde is. Jon: een muis? Jes: Nee, het heeft ook snorharen. Jon: een poes. Jes: Een poes ook, ja. Jes: En kijk eens. Wat nog? Jon: Een schaap. Jessie De Paepe


112

Jes: Een schaap. Ja, heel goed. En dit? Jon: een hond. Jes: een hond, ja. Jes: Heb jij thuis ook dieren? Jon: Ja, schapen en kippen. Jes: Schapen en kippen, ja. Jon: Mijn konijnen zijn do(od), zijn weggelopen. Eentje is dood. We weten nog nie(t) zeker of dat een van de konijnen weggelope ... We weten zeker dat het zwarte konijn weggelopen is, maar we weten nog niet zeker of dat het witte konijn weggelopen is. Jes: Ah ja, en heb jij ook een hond of een kat? Jon: schapen en kippen. Jes: Schapen en kippen. Dus dan kan jij mij zeggen, hé... Een schaap, ik heb hier... Welke van deze dieren vind jij eigenlijk het leukste? De poes? Jon: schapen. Jes: Schapen? Een schaap? Jon: Omdat ik er nie(t) veel moe(t) mee doen. Jes: Ja, kijk. En wat is dat dan? Jon: een schaap. Jes: Ja, en waar staat dat schaap? Jon: in de sneeuw. Jes: in de sneeuw. Kan jij mij iets vertellen over sneeuw? Jon: (onverstaanbaar) Als het aan het regenen is en het is koud. Jes: Ja, het is koud. Zou het schaap ook koud hebben? Jon: Nee. Jes: Nee. Waarom niet? Jon: Omdat hij wol heeft. Jes: Ja, omdat het wol heeft. En die sneeuw, die is... Welke kleur heeft die sneeuw? Jon: wit. Jes: Ja, wit. En weet jij wanneer smelt sneeuw? Jon: als het warm is. Jes: Ja, als het warm is. Maar nu is het koud hé. Nu ligt de sneeuw er nog. En, hou jij van de kou? Jon: mmm, nie echt zo veel. Maar wel van warmte als ik dekens over kampen mag doen. Dan heb ik warm en dan is het ook donker. Jes: Ja, bouw jij graag een kamp? Jon: Ja, in mijn huis. Jes: hmm, in je huis. A ja. Kijk eens. Ik heb hier nog een dier. Weet jij ... Jon: Een varken. Jes: Een varken. Kan jij mij iets vertellen over dat varken? Jon: Ja. Jessie De Paepe


113

Jes: Ja, zeg eens. Jon: Hij ligt in een mand. Jes: Hij ligt in een mand. Wat ligt een varken nu in een mand te doen? Jon: 'k weet nie(t). Jes: Is het een vreemd varken? Jon: Nee, ik denk dat het een gewoon varken is. Jes: een gewoon varken. Jon: maar zijn oren zijn wel groen en hier een beetje blauw. Jes: Ja, maar dat is een beetje door de foto, mmm. Ik ga je nog iets tonen. ... Even kijken wat ik hier allemaal op mijn blaadje staan heb. Hm, ja. Ik heb ook een tekening gemaakt. Kan jij mij eens zeggen wat hier allemaal op staat? Wat is dat, denk je? Jon: dat is een glas chocomelk met een vlieg d'rin. Jes: chocomelk? Ik denk... Jon: koffie. Jes: Wat drink je nog uit een glas? Jon: cola. Jes: Ja, en wat zeg jij? Wat zit daar nog in? Jon: Een vlieg. Jes: Ja, dus: de vlieg zit ... Jon: in de cola. Jes: in de cola. En dit? Jon: Limonade. Jes: Nee, het is wit en komt uit de kraan. Jon: water Jes: ja, water. Jon: 't zit ook een vlieg in. Jes: Ja, dus de vlieg zit hier... Jon:in het water. Jes: Ja, in het water. Jon: en ook nog in een glas. Jes: Ja, ook in een glas. En dit? Weet je wat dat is? Jon: Een spuitbus met water d'erin? Jes: Nee, het is iets vreemd. Je kan ermee kleven. Je gebruikt het om te kleven. Jon: Lijm. Jes: Lijm. Jon: 't zit ook een vlieg in. Jes: Ook een vlieg in... Jon: in de lijm. Jes: En, kan je mij zeggen welke kleur de lijm heeft. Jon: blauw. Jessie De Paepe


114

Jes: Ja, dus het is... Jon: donke(rblauw), lichtblauw. Jes: Ja, donkerblauw. Het maakt niet veel uit. Dus: het is donkerblauwe lijm. Ja. Jon: euh. Spaghettisaus met een vlieg d'rin? Jes: Nee, je drinkt het voor je eten soms of misschien elke dag of misschien ook wel op school bij je boterhammetjes. Jon: Pudding. Jes: soep? Jon: soep. Jes: Ja. Welke soep eet jij het liefst? Jon: tomatensoep. Jes: tomatensoep. Jon: 't zitten ook vliegen in. Hier zit er een vlieg en hier ook. Jes: Dit is geen soep. Wat zou dit zijn? Jon: Euh, verf. Jes: Euh, misschien. Denk je dat het bloed zou kunnen zijn? Jon: Ja, het zou ook da(t) kunnen zijn. Jes: En waar zit de vlieg? Jon: In het bloed. Misschien is 't bloed van de vlieg. Jes: dat zou ook kunnen. Jon: Waarom staat hij er anders in? Jes: Ja! Jon: da(t) weet ik nie(t). Jes: Of wat zou die vlieg met dat bloed doen? Jon: opzuigen. Jes: Ja, dus: de vlieg zuigt ... Jon: het bloed op. Jes: ja goed. Kijk. Nu heb ik nog iets voor jou. Kan jij mij eens zeggen wat dit is? Jon: Een huis met een deur en ramen. Twee ramen en ook een bed. Twee mannekes en een tafel en een stoeltje. Jes: een stoel. Jon: Euh, da(t) venster staat hier open. En dat hier ook. Jes: Ja. Kijk. En wat is dat? Jon: een mevrouw. Jes: ja, een mevrouw. Ga jij mij vertellen wat zij doet? Ik ga iets met die mevrouw doen. Wat doet zij nu? Jon: de deur opendoen. Jes: Ja, dus: zij doet de deur open. Wat is dit? Jon: een tafel. Jes: en dit? Jessie De Paepe


115

Jon: een stoel. Jes: ja. En wat doet ze nu? Jon: Op de stoel gaan zitten om te eten. Jes: Ja, om te eten misschien. Jon: Misschien om te tekenen of om te knutselen. Jes: En wat doet ze nu? Jon: De stoel op de tafel zetten om te poetsen? Jes: Ja, om te poetsen. Dat is goed. Jon: Euh, haar bed mocht ze ook weggezet hebben. Jes: Ja, want anders kan je niet poetsen, hé, als je bed er nog staat? We zullen het haar eens moeten zeggen. Wat doet ze nu? Jon: de stoel op het bed zetten. Jes: Ja, en wat gebeurt er nu? Jon: ze gooit de stoel van het bed en het bed keert ze om. Da(t) (i)s nog makkelijk. Jes: Ja. (Gelach) Gelukkig dat jouw bed zo veel niet omvalt, hé. (Gelach) 't zou een beetje moeilijk zijn om in te slapen, hé. Goed, dat gaan we terug wegzetten. Kan je mij nog iets vertellen over die mevrouw? Jon: Ze heeft gele kleren aan en een witte broek. En ze heeft haar pantoffels nog aan; witte pantoffels. Jes: Ja, en welk kleur van haar heeft ze? Jon: zwart? Jes: Ja, zwart haar. Goed. Kijk, ik heb nog een prent. En dan moe(t) jij mij eens vertellen wat jij op die prenten ziet. Jon: Een zon met een wolk. Sterren en een beetje sneeuw. Jes: Sneeuw? Jon: Wat is dat hier dan? Jes: dat is misschien... ook sterretjes? Kleine sterretjes? Jon: of vuurwerk? Jes: Dat kan ook zijn. Jon: En de maan. Jes: de maan. Als de maan er is en de sterren zijn er, wat is het dan? Jon: nacht. Jes: Ja, en wat is het hier? Jon: dag. Jes: En na de dag komt ... Jon: de nacht. En na de nacht komt de dag. Jes: Ja,dat is heel goed. En zo gaat het altijd maar opnieuw, hé. En kan jij mij eens zeggen: hou jij van de nacht? Vind jij de nacht leuk? Jon: Nie(t) zo leuk. Ma(ar) 'k vind toch leuk. Jes: Maar waarom vind je het niet zo leuk en dan weer wel leuk? Jessie De Paepe


116

Jon: 'k vind nie leuk, iedere morgen. Jes: om op te staan? Jon: Nee, dat vind ik dus nie(t) leuk! Jes: Vind je het niet leuk? Zou je liever slapen? Jon: Omdat ze mij komen wakker maken. Jes: Ah, en dat vind je niet leuk. Jon: Nee. Jes: En wat vind je dan wel leuk aan de nacht? Jon: Da(t) (i)k mag blijven liggen. Jes: En weet jij wat er gebeurt als je gevallen bent? Wat voel je dan? Jon: Je hebt je dan pijn gedaan. Jes: En schrei jij dan? Jon: Nie(t) zo veel. Jes: Nee. Jon: Ik heb nog ma(ar) vandaag mijn hoofd... daarnet mijn hoofd tegen de muur... Iemand heeft mijn hoofd tegen de muur gedaan... geduwd. Jes: oei. Deed dat pijn? Jon: Ja. Jes: En, wat is er dan met die pijn gebeurd? Jon: 't is over gegaan. Jes: 't is over gegaan. En wat gebeurt er als je pijn hebt? Je bent bijvoorbeeld op je knie gevallen. Jon: Mijn knie? Ben echt op mijn knie gevallen. Jes: Ja? Echt op je knie gevallen? Stel dat je nu erg gevallen bent en dat er een wonde is op je knie. Wat gebeurt er dan? Jon: Bloeden. Jes: Ja, dan bloedt het. En wat doet mama dan? Of de juf? Jon: pleisters erop doen. Jes: Ja, da(s) (i)s goed. En kijk, als die pleisters er dan op zijn, wat gebeurt er dan met jouw pijn? Jon: Dan gaat de pijn over. Jes: De pijn gaat over, ja. Jon: Of als ge... Ma(ar) mijn oma heeft zoiets leuks. Jes: Ja, wat heeft jouw oma? Jon: Ze ontsmet het eerst. Ik mag dan in bad. Daarna ontsmet ze het no(g) (n)e keer en het doet geen pijn. Jes: Oh, is dat een wondermiddel? Jon: Geen idee. Jes: Is dat enkel van jouw oma? Zouden andere oma's dat ook hebben? Jon: Ja, 'k denk het. Jes: Een lieve oma, dat jij hebt, hé. Jon: Ja, ik krijg daar ook veel snoepen. (Gelach) Jessie De Paepe


117

Jes: En heb jij al een feestje gegeven voor jouw verjaardag, of zo? Jon: 't is nog nie(t) in dit jaar gebeurd. 't is 't vorige jaar. Ma(ar) ik kan er mij nog veel dingen van herinneren. Jes: En was het een leuk feest? Jon: Hmm, nie(t) zo leuk. Op 't einde nie(t). Jes: Waarom niet? Jon: Omda(t) ze alle spullen van mij kapot hebben gemaakt. Jes: Oei, dat is niet leuk, hé. Jon: zelf(s) mijn racewagen. Ik heb dan de hele tijd maar zitten zoe(ken). Gis(teren) ... Dinsdag heb ik dan achter die batterijen gezocht. Ja, zeg. Ze hebben hem vergeten uit te stellen. We mochten achter nieuwe batterijen. Jes: Ze hadden het knopje niet uitgezet, of zo? Jon: Ja. Jes: Oei. En kijk. Als ik nu een feest zou geven... Ik geef twee feestjes: ik geef een leuk feest en ik geef ook een beetje een saai feest. Naar welk feest zou jij dan willen komen? Jon: Het leuke. Jes: Naar het leuke feest. Denk je dat dat feest... Zou jij willen dat dat feest lang duurt? Jon: Bij ons duurde het heel lang. Jes: Heel lang? Jon: Tot, van zeven... (twijfel) Het was al van vroeg tot in de middag. Jes: Amai, dat was wel leuk, hé. Jon: We hebben onder(...) in de middag pannenkoeken gegeten en in de namiddag hebben we een beetje gespeeld. Maar ik mocht wel mijn zin doen. Jes: Ja, want dan ben je jarig, hé. (Gelach) Weet jij wat een grap is? Jon: Ja. Jes: Dat is als iemand iets leuks vertelt en je moet dan heel hard lachen. Dat is een grap. Stel dit meisje kent twee grappen: ze kent een leuke grap en een flauwe grap. Welke grap zou jij willen horen? Jon: De leuke. Jes: De leuke grap. Jon: De niet de flauwe. Jes: De flauwe ook? Jon: Niet. Jes: Niet. Wat zal ze nu 'aan' de jongen doen. Jon: De leuke grap vertellen. Jes: Ja, ze zal de leuke grap vertellen. Dus wat doet het meisje met de grap? Jon: Aan de jongen vertellen. Jes: Ja, dat is goed. En stel, ik had hier nu een doos bij. Je hebt dat gezien, hé. Maar denk nu eens dat daar twee geheimen in zitten: een groot geheim en een klein geheim. En je mag één geheim kiezen. Welk geheim kies je? Jessie De Paepe


118

Jon: Het grote. Jes: Het grote geheim. Jon: Het kleintje, zeg. Jes: En wat moet ik met het grote geheim doen? Jon: Euh, zwijgen. Jes: Of wat kan ik er nog mee doen? Jon: doorvertellen, da(t) mag nie(t). Jes: Da(t) mag nie(t), hé. Als ik nu een geheim van jou zou doorvertellen, hoe zou jij je dan voelen? Zou jij verdrietig zijn? Jon: Dan geeft da(t) niets. Jes: Maar, als nu verdrietig bent, dan ween je. Kan je mij zeggen wat je hebt als je verdrietig bent? Jon: Pijn... of iemand heeft mij geslagen. Of ze doen iets wat ik nie(t) leuk vind op mijn verjaardag. Jes: Dan heb je verdriet, hé. Dan vind je dat nie(t )zo leuk, hé. Jon: En ze hebben de gele kar van mijn tractor kapot gemaakt. Ik mocht hem dan de hele avond terug ineen steken. Jes: En jouw tractor, kan je mij vertellen hoe die eruit ziet? Jon: Ja, 't is een rode met een gele haak. Dus als ge 't d'rin steekt en ge begint te rij(d)en, vliegt u(w) kar er direct af. Ge moet er nog een dingetje achter steken. Jes: Is het met een motor, jouw tractor? Jon: Nee. Jes: Zonder moter. Is het een grote? Jon: Nee, het is eentje voor mijn zus. Jes: Heb jij een zus? Jon: Ja. Jes: Mijn vriend spaart ook tractors. Allemaal groene tractors. En dan staat heel de kast vol tractors. Voila, zo. Ik ga het stoppen.

Interview 3: Elien Onderzoeker: Jessie Kind: Elien Van den Berghe (5 jaar en 2 maanden) Opname: (3) op 25/02/2008 Jes: Kijk, wat zie jij hier? (...) Weet jij dat? Wat denk je dat het is? Eli: Een meneer. Jes: Een meneer. Ja, goed. En wat is dit? Eli: Een auto. Jes: Een auto. En wat gebeurt er op die tekening? Eli: Die kuist dien(en) auto. Jessie De Paepe


119

Jes: Wie kuist er de auto? Eli: Diene meneer. Jes: Diene meneer kuist die auto. Ja, dat is goed. En kan je nog iets vertellen? Wat zie je nog? Eli: Een auto. Jes: En zeg me eens, welk kleur heeft die auto? Eli: Geel. Jes: Een gele auto, ja. En, kan je nog iets vertellen over die auto? (Kind knikt ja.) Ja? Zeg eens. Eli: Die heeft wielen. Jes: Ja, dat is goed. Die heeft wielen. Hoeveel wielen heeft een auto? Eli: vier. Jes: Ja, kijk. Nu mag je eens die doos nemen die hier staat. Ja. En je mag die eens openmaken. Ja. En je mag er een voor een iets uitnemen en zeggen wat het is. Zou jij dat kunnen? Wat is dat, denk je? (Kind knikt ja.) Wat is dit? Eli: een (h)ondje. Jes: Een hondje, ja. En kan jij mij iets vertellen over dat hondje? (Kind knikt nee.) Welke kleur heeft mijn hondje? Eli: Grijs. Jes: Grijs. En wat draagt mijn hondje? Eli: Een sjaal. Jes: Een sjaal, ja. Heb jij thuis ook dieren? (Kind knikt ja.) Ja? Ga je mij eens vertellen welke? Eli: een kat. Jes: Een kat. Zou er hier ook een kat in zitten, denk je? Kijk eens. Eli: Ja! Jes: Ja! Een kat. En kan jij eens iets vertellen over jouw kat, thuis? Vertel eens. Eli: Die noemt Tarzan. Jes: Tarzan? Is het een jongen? Eli: Ja. Jes: Ja. En welk kleur heeft Tarzan? Eli: Bruin en grijs. Jes: Bruin en grijs, ja. En kijk eens, wat zou dat zijn? Eli: Ook een kat. Jes: En 't is een beetje een rare kat, hé. Waarom? (Kind lacht.) Eli: Omdat die oranje en geel heeft. Jes: Ja, dat is normaal gezien nie(t) zo, hé. Eli: Nee. Jes: En kijk eens. Weet je wat dit is? Eli: Nee. Jes: Denk eens goed na. (Stilte) Het staat in de wei. (Stilte) Kijk, ik heb er hier nog een foto van. Weet je nu wat het is? Wat is het? Eli: Euhm. Een geit. Jessie De Paepe


120

Jes: Een geit? Ik denk het niet. Zou het geen schaap kunnen zijn? (Kind knikt ja.) Een schaap? Ja. En kan jij mij zeggen wat jij hier ziet? Dat schaap, waar staat een schaap normaal gezien? Eli: In de wei. Jes: Ja, en hier? Eli: In de sneeuw. Jes: In de sneeuw. En als het sneeuwt, is het dan warm of koud? Eli: Koud. Jes: Koud. Zou het schaap koud hebben. Eli: Ja. Jes: Ja, want het is koud, hé. En wat zou de koude met het schaap doen? Eli: Euh. Jes: Weet jij dat? (Stilte.) Misschien rilt het schaap een beetje? Hé? Bibbert het van de kou? Ja? En welke van die dieren vind jij het leukst? Eli: Da(t) kat. Jes: Da(t) katje, ja, goed. En ik heb hier nog een dier. Welk dier is dit? Eli: Een varken. Jes: En kan je mij iets vertellen over mijn varken? Eli: Ja, die is roze. Jes: Roze, ja. En waar zit mijn varken? Eli: In de wei. Jes: In de wei? Nee, ik denk het niet. Het zit precies in ... Wat is dat? (Stilte) Het zit precies in een mand, hé. Ja. Vind je het een mooi varken? Eli: Ja. Jes: Ja. Ik heb ook een tekening bij voor jou. Kan je mij eens zeggen wat je hier ziet? Wat is dat, denk je? Eli: Chocomelk. Jes: Zou het chocomelk zijn? Ja? Of wat is er nog bruin dat je kan drinken? Eli: Euhm. Jes: Cola? (Kind knikt ja.) Ja. En zeg eens: wat zie je daar? Eli: Een vliegje. Jes: Een vlieg. En waar zit die vlieg? Eli: In de chocomelk. Jes: Of in de cola, ja. En wat zie je hier, denk je? Eli: Water. Jes: Water. En er zit ook een vlieg, hé. Waar zit die vlieg dan? Eli: In water. Jes: In het water, ja goed. En kan je mij nog iets zeggen over water? Welk kleur heeft water? Eli: Blauw. Jes: Ja. En waar komt water uit? Eli: Uit de kraan. Jessie De Paepe


121

Jes: Ja! Da(t) (i)s goed. Kijk eens. Wat is dat, denk je? (Stilte.) Wat zou dat kunnen zijn? (Stilte.) Je kleeft ermee. Je gebruikt het om te kleven. Wat zou het dan zijn? Eli: Lijm. Jes: Lijm. En welk kleur heeft... mijn lijm? Eli: Blauw. Jes: Dus het is... blauwe lijm. Kijk. Er zit daar ook een vlieg. Waar zit die vlieg? Eli: In de lijm. Jes: In de lijm, ja. En wat doet die vlieg met die lijm, denk je? Eli: Euhm. (Stilte.) Jes: Kijk, ze zit erop, die vlieg. Wat zou ze dan doen? Of wat zou ze met het water of de cola doen? Eli: Euhm. Jes: Wat doe jij met cola? Eli: Die drink ik op. Jes: Ja. Dus, wat zal de vlieg met de cola doen? Hetzelfde, dus? Misschien? (Stilte.) Misschien drinkt zij die cola ook op, hé? Kijk eens. Weet je wat dit is? Eli: Euhm. Jes: Nee? Je drinkt het bij je boterhammetjes misschien of voor je aardappelen eet. (Geen antwoord.) Zou het soep kunnen zijn? (Kind knikt ja.) Ja. En wat zit er in die soep? Eli: Een vliegje. Jes: Ja, waar zit die vlieg? Eli: (H)ier(e) Jes: Ja, hier. In de soep, hé. En dat, weet jij wat dat zou kunnen zijn? (Kind knikt nee.) Nee? Het zijn precies vlekken, hé. Ja. En het kan ook gebeuren als je je pijn gedaan hebt, hé ... Bijvoorbeeld als je op je knie gevallen bent. Dan kan je knie... Wat gebeurt er dan met je knie? (Geen antwoord.) Die kan bloeden, hé. Wat zou dat kunnen zijn? Eli: Een vliegje. Jes: Ja, maar waar zit die vlieg? Op ... (Stilte.) Op die vlek, hé. En wat is die vlek? (Stilte.) Bloed? Dus waar zit de vlieg nu? Eli: (H)ier(e). Jes: Op? Eli: Op de vlek. Jes: Op het bloed, ja. Dat is goed. En wat zou die vlieg met het bloed doen, denk je? Eli: Euh. Jes: Opdrinken ook? Misschien, hé. Kijk, ik heb nog iets voor jou. (Even wegbergen.) Kijk eens hier. Weet jij wat dit is? (Kind knikt ja.) Ja? Zeg het eens. Eli: Een huisje. Jes: Een huis, ja. En wat zie jij allemaal aan dat huis? Eli: Een bed. Jes: Ja! En wat heeft het huis nog? Eli: Een tafel en een stoel. Jessie De Paepe


122

Jes: Ja! En wie is er in het huis? Eli: Euh, een mama. Jes: Een mama, ja, een mevrouw. Ik ga nu vanalles met die mama doen en zij gaat ook dingen doen. Ga jij mij vertellen wat ze doet? (Kind knikt ja.) Ja? Wat doet die mevrouw? Eli: Die doet de/een deur open. Jes: Ja. En nu? Eli: Die zit op e stoel. Jes: Ja. En nu? Eli: Die staat(?) diene stoel op tafel. Jes: Ja. En nu? Eli: Diene tafel staat op dienen bed. Jes: Ja! Wat gebeurt er nu? Eli: Die valt op de grond. Jes: Wat valt er op de grond? Eli: Een bed en een tafel. Jes: Ja, een bed en een tafel. En kan je mij eens zeggen hoe die mevrouw eruit ziet? Eli: Euhm. Wit-geel. Jes: Ja, wat is er geel? Eli: Haren trui. Jes: Haren trui. Ja, dat is goed. Dat is flink, hoor. Kijk, ik heb hier nog iets. Ik heb hier twee tekeningen. Ga je mij eens zeggen wat je hier ziet? Eli: Een zon en een wolk. Jes: Een zon en een wolk, ja. En hier? Eli: Een maan en sterren. Jes: Ja. En als je maan en sterren ziet, weet je dan wat het is? Eli: Dan is 't nacht. Jes: Ja dan is het nacht. En weet jij... als je dat ziet, (wijzend naar de zon en de wolk) wat is het dan? Eli: Dag. Jes: Ja. En wat komt er na de dag? Eli: Nacht. Jes: Ja, dat is heel goed. Hou jij van de nacht? Eli: Ja. Jes: Ja? Waarom? Eli: Omdat ik zo goe(d) kan slapen. Jes: En duurt de nacht niet te lang voor jou? Eli: Nee. Jes: Nee? Euhm. (Stilte.) Kijk. Ken je nog die mevrouw van daarstraks? Dat meisje? Wel, dat meisje is gevallen. Ben jij ook al eens gevallen? Eli: Nee. Jessie De Paepe


123

Jes: Nee? Nog nooit gevallen? Weet je wat er gebeurt als je valt? (Stilte.)Wat gebeurt er dan? Dan heb jij pijn, hé. (Kind knikt ja.) En wat doet jouw mama dan? Of de juf? Of je oma misschien? Als je gevallen bent? Als je nu op je knie gevallen bent? Wat doen ze dan? Eli: Dan leggen ze een pleister op mijn knie. Jes: Ja, dan leggen ze een pleister op jouw knie. En wat doet de pleister met de pijn, denk je? Wat gebeurt er dan met de pijn? Blijft de pijn? (Kind knikt nee.) Nee? Wat gebeurt er? Eli: Hij gaat dan weg. Jes: Hij gaat weg. Ja, dat is goed! En, heb jij ooit al een feest gegeven, voor je verjaardag misschien? Eli: Ja. Jes: Ja, jij hebt dat al ooit gedaan. Wel, stel: ik geef ook een feest. En ik geef een leuk feest en een dom feest. Naar welk feest zou jij willen komen. Eli: Naar een leuk feest. Jes: Naar het leuke feest, ja. En hoe zou dat feest zijn, denk je? Eli: Daar komt er taart. Jes: Komt er taart? Ja? En moet het feest lang duren? Eli: Nee. Jes: Nee? Mag het vlug gedaan zijn? (Kind knikt ja.) Ja. En wat is er zo nog al op een feest, denk je? Eli: Een springkasteel. Jes: Een springkasteel, amai. Doe je dat graag op een springkasteel springen? (Kind knikt ja.) Ja. Kijk, dat meisje... Weet jij wat een grap is? Eli: Nee. Jes: Dat is iets... als iemand iets heel erg grappigs vertelt, waarmee je heel hard moet lachen. Dat is een grap, een mop. Ken je een mopje? (Kind knikt ja.) Ja! Wel, dat meisje kent ook een grap of een mopje. Ze kent twee grappen: ze kent een leuke grap en ze kent een flauwe grap. Welke grap zal zij vertellen, denk je? Eli: Euhm. (Stilte.) Jes: Welke grap moet ze jou vertellen? (Stilte.) Welke van de twee? Is er een leuke grap of er is een flauwe grap. Eli: Een leuke. Jes: De leuke grap moet ze jou vertellen. En wat zal ze met die grap doen? Er is hier een jongen en die wil die graag horen, die grap. Eli: Da(ar) zal zij mee lachen. Jes: Ja, maar zij moet ze eerst... vertellen, hé. Zij moet ze eerst vertellen en dan zal de jongen ermee lachen. Dat is waar. Kijk, er staan daar dozen, hé. Zie je die dozen staan? Daarin zitten twee geheimen: een leuk geheim, een groot geheim en een klein geheim. Er staan daar een grote doos en een kleine doos. Welk geheim wil jij weten? Eli: Euhm. Een groot geheim. Jes: Het grote geheim. En wat moet ik dan met het grote geheim doen? (Stilte.) Moet ik het jou Jessie De Paepe


124

vertellen? Gaan we eens kijken wat er in zit? Eli: Ja. Jes: O! Eli: Niks! Jes: Er zit helemaal niets in. Voila, zo. En weet je, als je lacht, ben je dan... Dan ben je blij, hé. En als nu je weent, wat ben je dan? Eli: Dan ben je gevallen? Jes: Ja, en wat voel je dan als je gevallen bent? Dan ben je? (Stilte.) Dan ben je verdrietig? Dus, dan heb je? Weet je hoe je dat zegt? (Stilte.) Als je verdrietig bent, dan heb je...? (Stilte.) Verdriet? Voila, zo.

Interview 4: Batist Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Batist – leeftijd: 5 jaar en 3 maanden Opname (4) 25/02/2008 – duur: 16' 23” Jes: Ga je mij eens zeggen wat dit is? Bat: Een mens. Jes: Ja. En is het een meneer of een mevrouw? Bat: Een meneer. Jes: Een meneer. En wat doet de meneer? Bat: De auto wassen. Jes: De auto wassen. Ja. Hoe ziet die auto eruit? Bat: Geel en zwart en rood. Jes: Ja en wat nog? Wat heeft de auto allemaal? (Stilte.) Hij heeft wielen, hé. En waarom zou die meneer de auto wassen? Bat: Omdat hij vies was. Jes: Ja. Omdat hij vies was. Goed. Kijk. Ik heb hier een doos. Wil jij daar eens in kijken? Bat: Ja. Jes: Ja? Doe maar open. Bat: Daar zitten allemaal diertjes in. Jes: Ja? Wil jij eens kijken welke? Bat: Een schaap, een hondje, een poesje en nog een poesje. Jes: Ja, dat is goed. Welke van die dieren vind jij het leukst? Bat: Dat poesje. Jes: Dat poesje. Ja. Heb jij thuis ook dieren? Bat: Ja. Een poesje. Jes: Ook een poes? Jessie De Paepe


125

Bat: Ja. Mijn lievelingsdier. Jes: Is dat jouw lievelingsdier? En kan jij iets vertellen over jouw poes? Bat: Ja. Jes: Zeg eens? Bat: Z(e) is braaf. Jes: Is ze braaf? En welke kleuren heeft ze? Bat: Oranje. Jes: Oranje? Is het oranje poes? Een 'roste' poes? Een bruine poes? Bat: Nee, een witte. Jes: Een witte poes. Hmm. En, Is het al een oude poes? Bat: Nee, 't is nog maar een puppie. Jes: Kijk, kan jij ook iets zeggen over het hondje? Bat: Ja. Jes: Ja? Zeg eens. Wat zie je? Bat: Hij kan blaffen en hij kan eten. Jes: Ja. Bat: En hij heeft zo'n mooi 'snoeziewoezietje'. Jes: Ja! (Gelach.) En hij draagt ook een sjaaltje, hé. Bat: Ja. Jes: Ja. Een schaap. Kijk, ik heb ook nog een foto bij. Een schaap. Kan jij iets zeggen over mijn schaap dat ik heb meegebracht? Bat: Ja. Jes: Ja? Zeg eens. Bat: Hij is mooi. Jes: Ja, en waar staat mijn schaap? Bat: In de sneeuw. Jes: In de sneeuw. Zou het schaap kou hebben? Bat: Euhm, Nee. Jes: Nee? Waarom niet? Bat: Omdat ie, euhm, wa(t) vel heeft en hij verwa... doe(t) (h)em goe warm. Jes: Ja, 'hij' heeft wol, hé, die hem warm houdt. (Kind knikt ja.) Ja. Maar als het sneeuwt... Weet jij wanneer het sneeuwt? Bat: Nee, dat weet ik nog nie(t). Jes: Als het warm is of als het koud is? Bat: Ja. Jes: Als het koud is, hé? Bat: Ja. Jes: Ja! En kan je mij iets vertellen over die sneeuw? Bat: Sneeuw vind 'ik leuk om sneeuwballen te gooien. Jes: Ja. En welk(e) kleur heeft sneeuw? Jessie De Paepe


126

Bat: Wit. Jes: Wit, ja. Bat: Zoals mijn poesje. Jes: Zoals uw poes, ja! En, als het sneeuwt dan is het koud, hebben we daarstraks gezegd. Hou jij van kou? Bat: Nie(t) zo veel. Jes: Nee? Bat: Nee. Jes: Heb jij liever de warmte? Bat: Ja. Jes: ja. Goed. Nu gaan we eens nog iets anders doen. Kijk, ik heb ook een tekening gemaakt. Kan je mij es zeggen wat dit is? Bat: Een bij. Jes: Een bij. Ja, of een vlieg? Bat: Ja. Jes: Dat zou ook kunnen, hé. En waar zit de vlieg? Bat: Hier. Jes: Ja. En waarop zou dat zijn? Wat zou er in dat glas zitten? Bat: Water. Jes: Water? Bruin water? Bat: Nee. In, euh... Jes: Wat is er nog bruin? Bat: Chocomelk. Jes: Chocomelk, ja. Of wat nog? Het is koud. Bat: Ik heb al iets g(eh)ad maar ik weet nie(t) meer... Jes: Cola? Was het cola? Zou het cola kunnen zijn? Bat: Nee, da(t) (i)s zwart. Jes: Ja, maar ook een beetje zwart-bruin, hé. Dus misschien... En zeg eens: waar ziet die vlieg? Bat: Hier (Kind wijst de vlieg aan.) Jes: Dus, ze zit in... Bat: De chocomelk. Jes: Of in... Bat: Of in de cola. Jes: En hier. Bat: Water en een bij. Jes: Ja, een bij of een vlieg. En waar zit de vlieg? Bat: Hier. Jes: In? Bat: In de water. Jes: Ja. En weet je wat dit is? Het is blauw, maar het is niet altijd blauw. Jessie De Paepe


127

Bat: Een vlieg. Jes: Een vlieg, ja. Maar waar zit dr vlieg? Bat: Hier. Jes: Ja, in? Bat: In 't water. Jes: Ik denk niet dat het water is. Bat: Nee, erboven. Jes: Ik denk, je kan ermee kleven. Je gebruikt het om te kleven. Weet jij dan wat het is? Bat: 'k weet nie(t) goe(d). Jes: Lijm? Bat: Nee, geen lijm. Jes: Waarom geen lijm? Waarom zou het geen lijm kunnen zijn? Bat: Omdat dat wif is, wit is. Jes: Ja, maar misschien is het speciale lijm? Hmm? Bat: 't Zou wel lijm kunnen... Jes: Ja. En waar zit de vlieg dan? Bat: In de lijm. Jes: Ja, goed. Weet jij wat dit is? Bat: Een vlieg. Jes: Ja, maar waar zit ze? Bat: Hier. Jes: Ja. En in? (Stilte.) Wat denk je dat er in de kom zit? Er zit een lepel in en er zit een vlieg in, maar wat is dit hier? Bat: Dat ken ik nie(t). Jes: Ken je dat niet? Soep? Bat: Soep. Jes: Ken je soep? Bat: Ja. Jes: Drink jij graag soep? Bat: Ja. Het kan soep zijn. Jes: Welke soep vind jij lekker? Bat: Met balletjes. Jes: Ja, tomatensoep met balletjes? Bat: Ja. Jes: Ja, dus: de vlieg zit in? Bat: In de tomatensoep. Jes: En dit? Bat: Een vlieg en... Jes: Wat zou dat zijn? Bat: Ik denk nog een klein beetje over van... (Kind wijst de soep aan.) Jessie De Paepe


128

Jes: Van de soep. Ja, dat zou kunnen. En, het zijn druppels, precies, hé. Denk je dat het bloed zou kunnen zijn? Bat: Da(t) kan bloed zijn. Jes: Ja, en waar zit die vlieg dan? Bat: Hier. Jes: In? Bat: In het bloed te zuigen. Jes: Ja, wat doet de vlieg met het bloed? Bat: Die zuigt da(t) op. Jes: Die zuigt dat op. Wat zuigt ze op? Bat: Het bloed. Jes: Ja. En wat doet ze hier? Bat: Dat spuwt ze uit. Jes: Spuwt ze het uit? A ja, dat kan ook zijn. Bat: Nee. Ja, da(t) kan ook. Jes: Of wat doe jij met soep? Bat: Soep. Jes: Als jij soep voor je staan hebt? Als er hier zo'n kom soep voor je staat, wat doe jij dan? Die soep... Bat: Opdrinken. Jes: Dus, wat doet de vlieg? Bat: Opdrinken. Jes: Ja, goed. We waren eventjes nog een dier vergeten. Weet jij wat dit dier is? Bat: Ja. Een varken. Jes: En...Kan jij iets vertellen over mijn varken? Bat: Het is mooi en (het) kan knorren. (Kind maakt knorrende geluiden.) Jes: Ja, het kan knorren. (Gelach.) Ik heb nog iets mee. Kijk. Je had je al afgevraagd wat we gingen doen, hé. Bat: Met de 'peetjes' spelen. Jes: Met de peetjes spelen. Wat is dit? Bat: Een peetje. Jes: En is het een jongen of een meisje? Bat: Een jongen. Jes: En dit? Bat: Een meisje. Jes: Ja, en ik ga een aantal dingen doen. (Tafel valt om.) Oei, de tafel. Bat: D(at) is kapot. Jes: Ze is kapot. Weet je wat dit is? Bat: Een deur. Jes: Een deur. Ja, goed. En wat zou ze nu doen? Jessie De Paepe


129

Bat: Door de deur gaan. Jes: Ja. En om door de deur te kunnen gaan, dan moet de deur open zijn, hé. Dus, wat doet ze? Bat: De deur open doen. Jes: Ja. Kan je mij nog iets zeggen over de deur? Bat: Ja. Jes: Ja? Vertel eens. Bat: Ze zit vast. Ik heb ook zo'n deur maar dan (onverstaanbaar) heeft ze veel weinig ramen. Jes: Ja, goed. En wat zie je nog in het huis? Bat: Een bed, een stoel, een tafel. Een raam. Jes: Ja, een stoel. Hoe ziet een stoel eruit? Bat: Euh, zo. Eerst zo'n streepje, dan zo twee streepjes ondertussen. Dan zo'n vierhoek en dan vier streepjes. Jes: Ja, vier poten, hé, heeft de stoel? Bat: Ja. Jes: Ja. Goed. En oeps. (Gestommel.) Kijk, en wat doet ze nu? Bat: Op de stoel zitten. Jes: Op de stoel zitten. En nu? Bat: De stoel op tafel zetten. Jes: Wie doet dat? Bat: Da(t) meisje. Jes: Ja, die zet de stoel op de tafel. En nu? Bat: Op het bed, de stoel. Jes: Ja, de stoel op het bed zetten. En wat is dit? Bat: Een tafel. Jes: Een tafel. Ja. Kan je mij iets vertellen over die tafel? Welke kleur heeft die tafel? Bat: Bruin. Jes: Ja. Is het een grote tafel of een kleine? Bat: Een kleine. Jes: En wat gebeurt er nu? Bat: Ze/Die(?) staat op het bed. Jes: De tafel staat op het bed, ja. Bat: (Onverstaanbaar.) Jes: En wat gebeurt er nu? Bat: Het bed is om en de tafel is om. Jes: Ja, het bed is omgevallen. En wat doet ze nu? Bat: Ze ligt in het bed te slapen. Jes: Ja. Zo. Ik heb nog een prentje voor jou. Kan jij me eens vertellen wat je hier ziet? Bat: Euh, een maan. Jes: Is dat een maan. Bat: Nee, euh... de zon. Jessie De Paepe


130

Jes: De zon, ja. En dit? Bat: De maan. Jes: Met? Wat zie je nog? Bat: Sterretjes. Jes: Ja, sterretjes. En als de maan schijnt en er zijn sterretjes, wat is het dan? Bat: Euh... Jes: Is het dan dag? Bat: Euh... Jes: Dat weet jij wel. Zeg het maar. Het is geen dag, maar... als je moet slapen? Bat: Dan is 't 'slaapdag'. Jes: Slaapdag? Bat: Nee. Jes: Wat is het dan? Het is dan donker. Bat: Dan moeten alle kindjes slapen. Jes: Dan is het? Weet jij dat? Nacht? Bat: Nacht. Jes: En na de dag komt? Bat: De zon. Jes: Nee. Na de dag? 's Avonds? Bat: Wolken? Jes: De nacht? Komt de nacht niet? Bat: Nee. Jes: 's Avonds, als het donker is? Bat: Ja. Jes: Ja, hé. En, we hebben daarstraks dat meisje gezien, hé. En stel nu dat dat meisje begint te schreien omdat ze haar pijn heeft gedaan, omdat ze gevallen is. Wel, heb jij je ook ooit al eens pijn gedaan? Bat: Ja. Jes: Ben jij al gevallen? Bat: Ja, op mijn kin. (Kind wijst naar zijn kin.) Jes: Op uw kin. Oei. En bloedde uw kin dan? Bat: Ja, het bloedde wel want Aline(?) had mij verstuikelt. Jes: Hmm. En als jij pijn hebt, wat doet mama of de juf dan? Of papa? Of je oma? Bat: Juf verz...juf verzorgt het. Jes: Ja. En wat gebeurt er dan met de pijn? Bat: Dan, gaat ... gaat weg en doet nie(t) meer pijn, want nu doet 't nie(t) meer pijn. Jes: Nee, want nu is het genezen, hé. Bat: Ja. Jes: En, heb jij ooit al een feest gegeven? Voor uw verjaardag, bijvoorbeeld? Bat: Ja, voor mijn verjaardag. Jessie De Paepe


131

Jes: Kijk, ik geef ook een feest. Ik geef een leuk feest en ik geef een saai feest. Naar welk feest wil jij komen? Bat: Naar e leuke feeste. Jes: En, hoe zal dat dan zijn, denk je? Wanneer is er een leuk feest? Bat: Als er iemand zijn verjaardag is. Jes: Is het dan altijd leuk? Bat: Nie(t) zo leuk. Jes: Nie(t) zo leuk. Waarom? Bat: Omda(t) wij die cadeautjes daar moeten afgeven en dan mag(t) (h)ij kijken en dan is 't van (h)em. Jes: Ja, en dan mag de jarige ook alles zelf kiezen, hé. Bat: Ja. Jes: Ja. Maar 't is soms wel leuk want dan mag je taart eten of pannenkoeken, of zo. Bat: Of drinken. Jes: Ja, of drinken. (Kind zegt intussen iets onverstaanbaars.) Wat drink je dan? Bat: Aarbeiensap. Jes: Aarbeiensap? (Kind maakt gebaar.) Hmm. Kijk, dat meisje van daarstraks die kent een grap. Weet jij wat een grap is? Bat: Nee. Jes: Nee? Bat: Jawel. Jes: Zeg het eens. Bat: Een grap geven: 'Op een dag kwam e(?) konijntje. (H)ebt ge een appeltaart? Nee. De volgende keer kwam nog ne keer een konijntje. (H)ebt ge een appeltaart? Nee. De volgende keer zou 'k ne keer een appeltaart maken. Ja, hij zet ze in de voordeur (?). (H)ebt ge een appeltaart? Ja. Ma(ar) (i)k moe(t) ze nie(t) meer (h)ebben.' Jes: (Gelach.) Dat is grappig, hé. Wel, dat meisje kent ook een grap. Maar ze kent een leuke grap, want er zijn leuke grappen, maar er zijn ook domme grappen, hé. Flauwe grappen. Bat: Zo lijk: Jantje die zat in 't wc. Is 't toilet open? Nee, want de deur is op slot! Jes: Ja, dat is een flauwe grap, hé. Maar misschien ook een beetje leuk. Wel, dat meisje kent dus een flauwe grap en een leuke grap. En die jongen die is hier ook. Wat zal zij met die grap doen, denk je? Bat: Aan (h)em vertellen. Jes: Ja, en welke grap zal ze vertellen? Bat: Een grappe... Eerst een leuke en dan een saaie. Jes: Eerst de leuke en dan de saaie, voila. En kijk, ik heb nu een doos. En in die doos zitten twee geheimen: een groot geheim en een klein geheim. Welk geheim wil jij weten? Bat: Da(t) groot. Jes: Het grote geheim. En wat moet ik daarmee doen? Bat: Aan mij tonen. Jes: Moet ik de doos eens openmaken? Jessie De Paepe


132

Bat: Ja. D'er is niks! Jes: Er is niets! Gefopt!

Interview 5: Thibeau Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Thibeau – leeftijd: 5 jaar en 10 maanden Opname (5) op 25/02/2008 – duur: 20' 59” Voor het eigenlijke interview hoort u nog een fragment van een kort inleidend gesprek met het kind. Jes: Kijk, wat is dat? Thi: Een man. Jes: Een man, ja. En wat zie je nog? Thi: Een stak (dak?). Jes: Ja, en? Thi: Een auto. Jes: Ja. Euh. Wat doet die man met de auto? Thi: Iets maken. Jes: Iets maken? Kijk eens goed: er staat hier een emmer en een spons. Thi: Kuisen... de auto. Jes: Ja, en waarom, denk je? Thi: Omdat hij vuil is. Jes: Omdat de auto vuil is. Goed. Thi: Vanboven doet de kaka. Omdat er kaka is gedaan van de vogel. Jes: Hmm. Van de vogels. Ah. Kijk, er staat hier een doos. Thi: Waar? Jes: Hier. Ga jij die doos even openmaken? Thi: Oke. Gij weet het wel wat er in zit, hé. Jes: Ja. Je mag ze op tafel zetten en je mag ze opendoen. Thi: Niets, denk ik. (Het kind maakt de doos open.) Jes: Toch wel, hé. Wat is dat? Thi: Een knuffeltje. Jes: Een knuffeltje. En wat voor knuffeltje? Thi: Een beertje? Jes: Nee. Het is hetzelfde als dat. Kijk eens. Wat zou dat kunnen zijn? Thi: Een poes. Jes: Een poes. Thi: En een poes. Ma(ar) da(t) (i)s een poes da(t) een ander is gewoon. Ma(ar) da(t) is juist en da(t) nie(t). Jessie De Paepe


133

Jes: En waarom is dat juist en dat niet? Thi: Omda(t)... omdat... omdat... Eigenlijk is het wel juist. Jes: Maar ze is een beetje vreemd, hé, die poes. Thi: Weet je waarom? 'k Weet het al. Jes: Zeg het eens. Thi: Omda(t) ze da(t) heeft. (Het kind wijst naar het haakje van de poes. Het is een sleutelhanger.) Jes: Ja! Omdat ze dat heeft. Thi: Een sleutelhanger. Jes: Ja, goed. En welke kleur? Thi: Geel en oranje. Jes: Ja. En wat is dit? Thi: Schaap. Jes: Een schaap! Jij kent dat zomaar. En dat? Thi: Beertje. Jes: Kijk eens goed. Thi: Hondje. Jes: Een hond. Thi: Waf! Waf! Jes: Ja, dat is waar. Thi: Die (onverstaanbaar) terug weg (?). Jes: Ja, de dieren mogen terug weg. Thi: Knuffels. Is da(t) van u hier, da(t) klasje? Jes: Nee, het klasje is niet van mij. De knuffels wel. Thi: En wa(t) is de rest van u? Jes: Hier niets. Niets, alleen de micro en mijn computer. Thi: En die knuffels. Jes: Ja, en de knuffels. Thi: En dat, wa(t) is da(t)? Jes: Een micro. Thi: Een ver(?)speciale (onverstaanbaar). Omdat er maar één gaatje in is maar. Bij 'n andere is da(t) zo'n da(t) is er dan nie(t) aan bij 'n andere. Jes: Nee, nee. Maar dit is één die kan staan, hé. Kijk eens. Wat is dat? Thi: Schaap. Jes: Een schaap. En waar staat mijn schaap? Thi: Hier. Jes: Ja, hier. Maar waar is hier? Thi: Hier natuurlijk. Jes: Waar staat een schaap normaal gezien? Thi: Hier niet. Jes: In? Jessie De Paepe


134

Thi: De weide. Jes: In de wei. Maar wat is er nu met die wei? Thi: Ondergesneeuwd. Jes: Het is gesneeuwd. Ja. Dus, er ligt? Thi: Sneeuw. Jes: Ja. Heel goed. Thi: En 't is weg en alle sneeuw ligt boven de weide. Jes: Ja, dat is heel goed. Thi: Maar 't ligt nog dieper ook. 't Is nog een beetje ver want nu stapt die op de weide. Jes: Ja. En ook op de sneeuw dus, hé. Thi: Maar hij zakt er nie(t) door omdat hij? Jes: Op de weide stapt. Thi: Ja. Dan zakt hij d'r nie(t) door. Jes: Ja. En kan je mij nog iets vertellen over sneeuw? Weet je wanneer het sneeuwt? Thi: Ja, als het winter is. Jes: Ja. Thi: Maar nie(t) altijd. Jes: Nee. En moet het warm zijn of koud zijn? Thi: Koud moet 't dan zijn! Jes: Ja. En denk je dat het schaap koud heeft? Thi: Nee. Jes: Waarom niet? Thi: Omdat hij dikke vacht heeft, schapenwol. Jes: Ja, dat is flink. En heb jij ook koud als het sneeuwt? Thi: Nee, omda(t) we dikke dingen (h)ebben. Jes: En ril jij nooit van de kou? Beef jij niet van de kou? (Kind knikt nee.) Thi: Omda(t) we dikke kleren aan (h)ebben. Jes: Ja. En als het sneeuwt is het dan slecht weer? Of goed weer? Thi: Hmm. Slecht weer. Jes: Ja, slecht weer. En wanneer is het goed weer? Thi: Als de zon schijnt. Jes: Ja! En kijk eens. Wat is dit dier? Thi: Een varken. Jes: Een varken. Ja, dat had je daarstraks al even gezien, hé, dat varken. Thi: Ja. Jes: Ja. Vertel mij eens iets over mijn varken. Thi: Dan moe(t) 'k efkes kijken wat gij doet. Wa(t) moe(t) 'k vertellen over uw varken? Jes: Misschien hoe het eruit ziet. Thi: Het heeft grote oren en het rolt in de modder. En het heeft poten, 't heeft vier poten. En, euh... wat doet het, dat weet 'k nie(t). Jessie De Paepe


135

Jes: Ik denk dat het in een mand zit. Thi: Ik denk als het gewoon daar wil over klimmen, over de rand. Jes: Ja, dat zou ook kunnen. Ja, dat kan ook. Thi: Hé, wa(t) is da(t)? Nee, hier wil ik. (Het kind wil eerst de ommezijde van het blad bekijken.) Jes: Wil je dat eerst zien? We gaan dan de andere kant ook zien. Weet je wat dat is? Thi:Ja. Een kom. Jes: Een kom. Met? Wat zit er in? Thi: Da(t) weet 'k nie(t). Room? Jes: Room? Ja, misschien wel, maar is room rood? Thi: Nee. Maar er zit room in maar ze hebben het room weggeroerd. Jes: Hmm. Waar zit er room in? Weet jij dat? Thi: In... in zo'n sapje. Jes: Soep? Thi: Sapje, zo. Jes: Ja, maar ook in soep, hé. Thi: Ja, maar d' is een sapje. (...) Da(t) (i)s zo'n sapje zo waar je ook uit drinkt. Maar dan zit er room in dadde nie(t) kunt drinken. Jes: Kijk, maar ik denk dat dit soep is. Thi: Vlieg. Jes: Ja, en waar zit de vlieg. Thi: Hier. Jes: Ja, in? Thi: De soep. Jes: In de soep. En wat is dit, denk je? Thi: Een vlieg. Jes: Ja. En waar zit die? Thi: Hier. Jes: Ja, in? Thi: G(e) hebt da(t) doorgetekend van iets. Jes: Nee, ik heb dat zelf getekend. Thi: Kun de gij da(t)? Jes: Ja. Thi: Gij kunt een kunstenaar worden. Jes: Ja? Nee, ik denk het niet, hoor. (Gelach.) Thi: Waarom? Jes: Omdat ik toch niet zo goed kan tekenen, hoor. Thi: De mooiste dingen kun de nie(t), hé? Jes: Nee, nee De mooist dingen kan ik niet. Thi: Welke dingen...Maar 'k had zo'n ridder precies gezien me(t)... met iets... da(t). Maar dan is dat er niet aan. En waar is die prent? Jessie De Paepe


136

Jes: Ik weet het niet. Heb jij nog iets gezien van mij? Ik denk het niet, hoor. Kijk. Thi: Ik denk het wel da(t) we die al hebben. Jes: Nee, ik denk het niet. Thi: Hou ze nog eens allemaal bij u. Maar er was een ander e van boven, toen. Jes: Deze? Thi: Nee, nog een andere. 'k Snap het nie(t) meer ze. Jes: Nee, ik ook niet. Maar, kan je mij eens zeggen wat dit is? Thi: Dat? Water? Een fles water? Jes: Hmm. En als ik nu zeg dat het dient om mee te kleven, weet je dan wat het is? Thi: Ja. Jes: Wat? Thi: Een lijm. Waar de lijm in bewaart. Jes: Ja, een fles of een potje. Thi: Een fles is het; waar lijm in bewaart. Jes: En kijk. Wat zit hier? Thi: Een vlieg. Jes: Waar zit die vlieg dus? Thi: In de lijm. Jes: Wat zou die vlieg met de lijm doen? Thi: Omstoten? Jes: Omstoten, ja. Dat kan. En waarvoor gebruik jij lijm? Thi: Voor te kleven, te plakken, en zo. Jes: Ja. En dit, wat is dit? Thi: Een emmer water. Jes: Of een glas. Zou het een glas kunnen zijn? Thi: Een glas. Jes: En waar zit de vlieg? Thi: In het water, maar daar ga(at) ze van dood. Jes: Ja, de vlieg gaat daarvan dood. Oei.Maar misschien is ze gewoon aan het drinken. Misschien is het een speciale vlieg die kan zwemmen. Thi: Maar kun de gij da(t) zeggen? Jes: Wat kan ik zeggen? Thi: Ah, of die vlieg aan het zwemmen is of nie(t). Jes: Nee. 'k Weet dat niet. Thi: Maar gij hebt da(t) wel zelf getekend allemaal. Jes: Ja. Thi: Gij kunt da(t) goe(d)! Ik wil da(t) ook kunnen, ze. Jes: Maar, jij zal dat ook nog wel kunnen, als je nog een beetje ouder bent en nog veel tekeningen maakt. Thi: Ik kan al veel. Ik maak bijna elke dag een tekening. Jessie De Paepe


137

Jes: Amai. Thi: En gij, hoeveel per dag, als ge klein? Jes: Als ik klein was? Thi: Hoeveel? Jes: Misschien ook elke dag. Dat weet ik niet meer. Dat is al lang geleden, hé. Thi: Nu kun de wel goe(d) tekenen, hé. Jes: Ja. Thi: Ma die gordijnen zijn... vind ik zo mooi. Jes: Ja. Kijk. Wat staat daar op? Weet je wat dat zijn? Thi: Een hond en een hond. Een dikkere hond. Jes: Ja, twee soorten honden. Thi: Maar die dikke zijn en stekelhonden. Jes: Weet jij wat dit is? Thi: Da(t)? Jes: Ja, het is een glas, maar wat zit er in? Thi: Euh, drinken. Jes: Ja, iets dat bruin-zwart is, zo. Thi: 'k Ga het e keer in de micro zeggen. Jes: Ja, zeg het eens in de micro. Wat denk je dat het is? Thi: Cola. Jes: Ja. Cola. Thi: En nog eens hier. (Tuut!) 't Sta(at) nie(t) aan. Jes: Jawel, het staat wel aan. Kijk, zie je het? Daar kan je zien. Altijd als je spreekt, beweegt dat. Thi: Maar hoe komt da(t) da(t) nie(t) gaat. Jes: Maar dat gaat wel. Thi: Hmm. Jes: Zal ik het straks eens laten horen? Thi: Ja! Jes: 'k Zal het straks eens laten horen, maar eerst gaan we nog een beetje verder doen. Het is een vlieg, maar waar zit de vlieg? Thi: In de cola. Jes: Ja, en wat doet de vlieg? Thi: Ondergaan Jes: Ja. Of wat doe jij met cola? Thi: Ze opdrinken. Jes: Dus, wat doet de vlieg met de cola? Thi: Opdrinken. Jes: Ja. En dat? Weet je nog wat dat is? Dat hebben we nog niet gezegd, hé. Thi: Een soep. Jes: Nee, ik denk... Het zijn precies druppels bloed. Jessie De Paepe


138

Thi: Bloed? Jes: Ja, zoals wanneer je valt. Thi: Ja, 't is bloed als er iemand gevallen is. Maar gij hebt da(t) venteke da(t) gevallen is er nie bijgezet. Jes: Ah nee, dat is juist. Thi: Waarom heb de da(t) nie(t) gedaan? Jes: Omdat dat te moeilijk was om te tekenen. Thi: Te makkelijk! da(t) (i)s voor mij te makkelijk, ja! Jes: En die vlieg, waar zit die vlieg? Thi: Op da(t) bloed. Jes: Wat zou ze daarmee doen? Thi: Opdrinken en in haar maag. Jes: Hmm, in haar maag. En, als jij... ben jij ooit ook al eens gevallen? Thi: Ja, al veel zelfs. Jes: Wat gebeurt er dan? Wat voel jij dan? Thi: Dan val de ergens op en dan doe de u pijn. En dan moet er een plakker op. Jes: Ja, en wat doet die plakker met de pijn? Thi: Euh, vasthouden... het bloed. Jes: Ja. En gaat de pijn weg? Thi: Ja, over een paar daagjes. Jes: Dus de plakker die? Thi: Ma(ar) normaal, anders, normaal duurt da(t) een paar daagjes. Maar anders, als ge geluk hebt gaat da(t) onmiddellijk over. Jes: Wat gaat er dan onmiddellijk over? Thi: De pijn! Ma jong, gij weet da(t), dan moe(t) de da(t) toch nie(t) aan mij vragen? Jes: Ja, maar dat is ook om te kijken of jij het weet, hé. Mag ik je nog iets tonen? Thi: Ja. Jes: Ja Weet je wat dit is? Thi: Een zon me(t) wolk. Ma(ar) ik zou ne keer iets willen tekenen straks. Jes: Maar ik heb geen kleurpotloden bij. Thi: Da(t) (i)s nie(t) erg. Jes: Dan ga je niet kunnen tekenen. Thi: Wat heb de allemaal bij misschien? Jes: Niets om te tekenen. Thi: Ja, dat is toch nie(t) erg. Jes: Jij mag straks eens luisteren naar wat je allemaal gezegd hebt. Gaan we dat eens doen? Thi: Of tekenen op de computer. Da(t) gaat soms. Jes: Ja, maar nu niet want ik moet ook nog andere kindjes doen, hé. Thi: Omda(t) ge geen contact hebt, zeker? Jes: Ja. En kijk, wat is dit? Jessie De Paepe


139

Thi: Da(t)? Sterren en maan. Jes: En als de maan schijnt en er zijn sterren wat is het dan? Thi: Donker. Maar de sterren meestal nie(t). Jes: En wat is het dan nog? Het is niet dag, maar? Thi: Nach(t). Jes: Na de dag komt? Thi: Heb de gij da me(t) kleurpot(loden) allemaal getekend. Jes: Ja, ik heb dat allemaal met kleurpotloden getekend. Thi: Maar, ge ziet één dingetje nie(t) me(t) kleurpotloden. Jes: Nee? Thi: De lijm. Zo me(t) die lijm. Jes: Ja, maar het is blauwe lijm, he. Thi: Mag ik eens zien...nog eens die prent Jes: Wil je het nog eens zien? Thi: Want 'k snap het nie(t) goe(d). Weet e waarom? Da(t) is me(t) stift, die lijn. Jes: Ja. Met een fijn stiftje. Thi: Ma gij hebt geen stiften bij, ook nie? Jes: Nee. Nu heb ik er geen bij. Thi: Wa(t) is da(t)? Een playmobilhuis. Jes: Ja, een playmobilhuis. Kan jij mij daar iets over vertellen? Thi: Nee, ik wil daar mee spelen, da(t) ga 'k doen. Jes: Dan mag jij daar mee spelen. En ga jij vertellen wat jij allemaal doet? Ga jij met dat meisje spelen? Thi: Ja. Ma(ar) 't sta nie(t) netjes. Jes: Nee. Ga jij het eerst netjes zetten? Thi: Een stoel die staat niet aan het bed. Aan de keukentafel. G'hebt nog dingetjes daar toch van? Jes: Ja, maar nu heb ik er geen mee. Ik heb alleen nog dit mee. Wat is dit? Thi: Nog een ventje. Jes: Een ventje. En is het een jongen of een meisje? Thi: Een jongen en een meisje. Jes: Ja, en hoe zien die eruit? Thi: Lang haar en kort haar. Jes: Wie heeft er lang haar? Thi: Het meisje. Jes: Ja. En wat zie je nog? Thi: Een geel pak en een geel truitje, da(t) meisje. En da(t) geel in 't jongetje(?). Jes: Ja en denk je... Thi: Maar nu ga ik er mee spelen. (Er volgt nog iets onverstaanbaars.) Jes: Ja, en wat doet ze? Thi: Maar da(t) is een inbreker. Jessie De Paepe


140

Jes: Is het een inbreker? Thi: Da(t) kan, hé. Jes: Ja. Thi: En dit, die jongen die aan het slapen is, hier, in het bed. Jes: Aan het slapen, hmm. En wat doet dat meisje, nu? Thi: Inbreken. Jes: Ja, maar wat heeft ze daarvoor gedaan? Thi: Het jongetje heeft het raam laten... heeft de klink nie(t) dicht gedaan. Jes: Heeft het raam laten openstaan? En kan ze nu ook door de deur naar buiten gaan? Thi: Ja. Jes: Wat moet ze daarvoor doen? Ssst. (Het kind spreekt stilletjes en gaat op in zijn spel.) Thi: Opendoen. Jes: Wat moet ze opendoen? Thi: De deur. Jes: En wat doet ze nu? Thi: Naar buiten gaan met de tafel. Jes: Ze gaat naar buiten met de tafel. Thi: Ja, hier is haar huisje. Jes: Ja, en mag ik nu ook nog eens spelen? Mag ik nu nog een aantal dingen doen? Kijk. Kan je mij eens vertellen wat het meisje doet? Thi: Op de stoel zitten. Maar nu ga ik er verder mee spelen. Jes: Nee, nee. Geef eens terug. En nu, wat doet ze nu? Wat heeft ze gedaan? Thi: Nu? Jes: Ja. Thi: Ze sta(at) recht en z(e) (h)eeft de stoel op de tafel gezet. Jes: En nu? Thi: De computer ga(at) over en weer. Jes: Ja. Maar wat heeft ze met de tafel gedaan? Thi: Op het bed. Jes: Ja en wat gebeurt er nu? Thi: Het bed omgestoten. En nu gaat die inbreker da(t) nie(t) meer weten. Jes: Nee, nu gaat ze niet meer naar buiten kunnen ook want de deur is dicht en de venster is dicht. Thi: Jawel. Kijk eens, hier is er een muur. (Het kind tatert onverstaanbaar verder.) Jes: Wil jij nog eens zeggen: ken jij een grap? Weet jij wat dat is, een grap? Thi: Ja. Jes: Ja. Dan vertel de een mopje, of zo. Mag ik er eentje vertellen? (Het kind vertelt een grap.) Dit meisje. Hij (met een wijzend gebaar naar de jongen) kent een grap: hij kent een leuke grap en een flauwe grap. En welke grap gaat hij vertellen aan het meisje? Thi: De stinkoor(?). (Dit verwijst naar de mop die het kind zonet heeft verteld.) Jes: Nee. Hij kent een... Je moet kiezen, hé. Jessie De Paepe


141

Thi: Wie? Jes: De jongen. De jongen kent een leuke en een flauwe grap. Thi: Ma(ar), er waren eens twee leu... Jes: Welke gaat hij vertellen? Thi: Van twee mannetjes en een meisje. Da(t) (i)s een leuke. Jes: Dus? De leuke grap gaat hij vertellen, hé? Thi: Ma(ar) dat is toch een leuke want ze gaan naar de bakker en ze krijgt wat ze wil en ze betaalt juist ook. En da(t) is een mop. Jes: Kijk, ik heb daar een doos. (Wacht, waar is mijn doos? Hier is mijn doos.) En er zitten daar twee geheimen: een groot geheim en een klein geheim. Welk geheim moet ik jou verklappen? Thi: Het grote en het kleine. Jes: En wat moet ik daar dan mee doen? Thi: Opendoen. Jes: Ja, de doos moet ik opendoen, maar wat moet ik met het geheim doen? Moet ik het geheim voor mij zelf houden? Thi: Of verklappen. Jes: Ja? Thi: Verklappen. Jes: Moet ik het verklappen? Gaan we eens kijken? Thi: Leeg. Gij hebt geen geheim. Jes: Nee, helemaal geen. Heb jij ooit al een feestje gegeven? Thi: Ja, op een verjaardag. Jes: Ja, op jouw verjaardag. Wel, stel dat ik ook een feestje geef. Een leuk feest of een saai feest, naar welk feest wil jij komen? Thi: Een leuk en een saai, alletwee ne keer. Jes: Alletwee een keer. Naar maar welk het liefst? Thi: Naar het leuk. Jes: Naar het leuke feest, ja. En waarom? Thi: Omda de dan leuke dingen kunt doen en spelen. Jes: Ja, en hou jij van een feest? Thi: Ja. (De opname gaat nog een aantal seconden verder maar er werd niets relevants meer gezegd.)

Interview 6: Emily Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Emily – leeftijd: 5 jaar en 5 maanden Opname (6) op 25/02/2008 – duur: 15' 02”

Jessie De Paepe


142

Jes: Weet jij wat dit is? Emi: Een auto. Jes: Ja, en dit? Emi: Een meneer. Jes: Ja, en wat gebeurt er hier? Emi: Hij is de auto aan 't wassen. Jes: Ja, en waarom wast hij de auto? Emi: Omdat hij proper is. Jes: Ja, hij moet proper worden. Daar voor was hij vuil, hé. Emi: Ja, door ne/de (?) vliegenstront. Jes: Ja, misschien wel, hé. Ja, goed. Dat is al flink. En je mag eens kijken, ik heb hier een doos bij. Wil jij die eens openmaken? Emi: Ja. Jes: Ja, doe maar. Ik zal ze een beetje vasthouden. Goed trekken aan het deksel. Ja. En kan jij eens zeggen... Neem het er maar allemaal uit en zeg maar wat er in zit. Ken jij dat? Emi: Een schaap. Jes: Een schaap, goed. Emi: Ik denk: een poes. Jes: Ja. (Korte stilte.) Wat zou dat kunnen zijn? Emi: Nog een poes? Jes: Ja, goed. Emi: En een (h)ondje. Jes: Ja. Welke van die dieren vind jij het leukste? Emi: Da(t) poesje. Jes: Poesje. Emi: Omda(t) da(t) een belletje aan (h)eeft. Jes: Ja. Heb jij thuis ook dieren? Emi: Ja, 'k heb er veel. Jes: Ja, zeg eens. Wat heb jij allemaal? Emi: Een rat. Jes: Een rat? Emi: Ja, maar 't is een knuffelrat. Jes: Ah, een knuffelrat. En wat heb je nog? Emi: Een hondje, een poes. Jes: Ja, en zijn dat allemaal knuffels of zijn dat echte dieren. Emi: Knuffels. Die liggen in mijn bed. Maar er liggen er nog in mijn bed: een beer, een konijn, ene me(t) een slaapmuts op, ma(ar) 'k weet nie(t) wa(t) da(t) voor soort dier is, nog nen beer, euhm een koe, een konijn en 'Hopla'. Jes: Amai, een hele dierentuin. Emi: En nen beer, da(t) (i)s mijn vriend. Jessie De Paepe


143

Jes: Ja, en kan jij mij iets vertellen over een poes? Over die poes hier? Emi: Hmm. Jes: Hoe ziet de poes eruit? Welke kleur heeft de poes? Emi: D(ie) (h)eeft geel en oranje. Jes: Ja, en de hond? Emi: Bruin. Jes: Ja, en kan je nog iets vertellen over een hond? Emi: Euhm. 'k Weet daar... Jes: Wat voor geluid maakt een hond? Wat eet een hond? Emi: Hij blaft en hij eet hondenbrokken en een bot. Jes: Ja. En dat schaap... hier heb ik ook een prent van bij. Waar staat dat schaap? Emi: In de wei. Jes: In de wei, maar wat is er zo speciaal met de wei? Emi: 't Ligt vol me(t) sneeuw. Jes: Ja, en kan je mij iets vertellen over sneeuw? (Stilte.) Welke kleur heeft sneeuw? Emi: Wit. Jes: Ja. Emi: We maken daar sneeuwballen mee. Jes: Ja. Emi: Maar ik kan da(t) nie(t) zo goe(d), ma(ar) papa maakt da(t) dan en dan maken we ook ne keer een sneeuwman. Jes: En wanneer smelt sneeuw? Weet jij dat? Emi: Als de zon opkomt. Jes: Ja en de sneeuw blijft liggen als het koud is, hé. Emi: Ja. Jes: Zou dat schaap koud hebben? Emi: Nee. Jes: Waarom niet? Emi: Omdat ie een dikke vacht heeft. Jes: Ja. En heb jij kou als jij in de sneeuw loopt? Emi: Nee, want 'k (h)eb altijd goeie winterkleren aan. Jes: Ah ja. En wat doet de kou, wat doet dat met dat schaap? Zou een schaap soms ook rillen van de kou? Emi: Nee. Jes: Nee. En wat is dit hier? Emi: Een varken. Jes: Een varken. En vertel jij eens iets over mijn varken hier? Emi: Een varken is dik. Jes: Ja. Emi: En het rolt in de modder. Jessie De Paepe


144

Jes: Het rolt in de modder, ja, goed. Emi: En 't kuist zich af aan de bomen. Jes: (Zacht gelach.) En het knort ook een beetje, hé. Emi: Ja. Jes: Ja, goed. En kijk, ik heb hier nog iets, iets anders. Kan je mij eens zeggen wat je hier ziet? Emi: Een glas met een rietje. Jes: Ja, en wat zou er in dat glas zitten? Emi: Een vlieg. Jes: Een vlieg. En waar zit de vlieg? Emi: In het glas. Jes: Ja. En op of in? Emi: Op chocomelk. Jes: Chocomelk. Of? Wat is er nog zo bruin-zwart zo? Emi: Nesquik. Jes: Ja, of? Emi: Cola. Jes: Cola. Ik denk dat dit cola is. Dat zou kunnen, hé? Emi: Ja, da(t) zou kunnen. Jes: En wat doet die vlieg dan? Die zit? Emi: Op de cola. Jes: Ja, en wat zou ze met de cola doen? Emi: Da(t) weet 'k nie(t). Jes: Wat doe jij met cola? Emi: Opdrinken. Jes: Dus: die vlieg, wat zou zij dan doen? Emi: Opdrinken, denk ik. Jes: Ja. En hier, wat zie je hier? Emi: Water. Jes: Ja, water. En daar zit ook een vlieg in, hé. Emi: Ja. Jes: Dus, waar zit die vlieg? Emi: Op het water. Jes: Ja. En dit, dit is iets raars, hé. Je gebruikt het om te kleven. Weet je dan wat het is? Emi: Euhm. Jes: Om te plakken, om te kleven. Om tekeningen mee te plakken. Waarmee plak jij? Emi: Me(t) lijm. Jes: Ja, ik denk dat het lijm is. Maar wat is er zo raar aan die lijm? Emi: Het is blauw. Jes: Het is blauw. Ja, en waar zit... er zit daar ook een vlieg, hé. En waar is die vlieg? Emi: Euh. In da(t) lijm. Jessie De Paepe


145

Jes: Ja, goed. En weet je wat dit is? Emi: Ja, een kommeke me(t) soep. Jes: Met soep, goed. En, wat zie je daar? Emi: Een vlieg. Weeral! Jes: Ja, een vlieg. En wat doet ze nu? Emi: Euh, (ook) opdrinken, denk ik. Jes: En waar zit ze? Emi: Op de soep. Jes: Op de soep! En weet je wat dat is? Emi: Ja, vlekken me(t).. vlekken van soep. Jes: Van soep, of wat is er nog rood? Iets wat er gebeurt als je valt, misschien? Emi: Bloed. Jes: Ja, dus dan is het misschien bloed, hé, vlekken van bloed. En waar zit de vlieg, dan? Emi: Op da(t) bloed. Jes: Op het bloed. En wat doet ze met het bloed? Emi: Ze zuigt da(t) op. Jes: Ja, dat kan. Dat is mogelijk. (...) Eens kijken wat ik nog wou vragen. Hmm. Kijk, ik heb een... iets meegebracht. Kan jij zeggen wat dat is? Emi: Een playmobilhuisje. Jes: Ja, een playmobilhuis. En wat heeft dat huis? Emi: Een tafel. Jes: Ja. Emi: Een stoel en peetjes en een bed. Jes: Ja, en? Wat is dit? Emi: Een deur en een raam. Jes: Kijk eens, er is hier een mevrouw. Ja? En die mevrouw, die gaat vanalles doen. Ga jij mij eens zeggen wat die mevrouw allemaal doet? Emi: Ze doet de deur open. Jes: Ja! Emi: En ze ga(at) op haar stoel gaan zitten. Jes: Ja, en wat doet ze nu? Emi: Ze zet de stoel op de tafel? Jes: En waarom zou ze dat doen? Emi: Om te kuisen. Jes: Ja, misschien wel. En moeten de stoelen dan van de grond? Emi: Ja, ma(ar) mijn mama doe(t) da(t) anders want ze zijn me(t) vier. Mijn mama doe(t) da(t) zo. Jes: Zo misschien? Is het niet zo? Kijk, zo? Emi: Ik weet (h)et nie(t) zo goe(d). Jes: Ja, maar jij moet niet kuisen, hé. Uw mama wel, hé. Emi: Ja. Jessie De Paepe


146

Jes: Wat doet ze nu? Emi: Ze zet de tafel op haar bed. Jes: Ja. Waarom zou ze dat doen? En wat gebeurt er nu? Emi: Ze doet haar bed schuin. Jes: En wat doet ze nu? Emi: Ze gaat in haar bed liggen. Jes: Ja, en kan je mij iets zeggen over haar bed? Emi: 't Is wit. Jes: Ja, dit is goed. En nu iets over de deur. Emi: Z' is groen. Jes: Z'is groen. Ja, en de tafel. Emi: Die is bruin. Jes: En de stoel? Emi: Bruin. Jes: Is ook bruin. Voila. En hoe ziet de vrouw eruit? Emi: Geel me(t) wit me(t) zwart en me(t)... me(t) een beetje roze en me(t) bruin. Jes: Ja, en de man? Emi: Helemaal in 't geel, een beetje roos, een beetje bruin en zwart. Jes: Ja. Dat is flink! Gaan we dat terug wegzetten. Ik heb nog een prentje voor jou. Eigenlijk twee prentjes, twee tekeningen. Kan je mij eens zeggen wat je hierop ziet? Emi: Een zon me(t) wolken. Jes: Ja, en als de zon schijnt en er zijn wolken; wat is het dan? Emi: Euhm, zonlicht. Jes: Ja. En hier, wat zie je hier? Emi: Een maan me(t) sterren. Jes: Ja, en als de maan d'er is en het is donker en er zijn sterren, dan is het geen dag, maar? Emi: Nacht. Jes: En weet jij wat er na de dag komt? Emi: Nee. Jes: Na de dag? 's Avonds als het donker is, dan is het nacht. Dus: na de dag komt? (Stilte.) De nacht, hé? Emi: Ja. Jes: Ja. Maar 's nachts moet jij slapen, hé. Emi: Ja, maar dan droom ik altijd en dan wordt mijn zus soms wakker. Jes: Hmm. En hou jij van de nacht? Vind jij de nacht leuk? Emi: Ik vind liever (?) de vakantie leuk als het ochtend is, ma(ar) de nacht nie(t) zo leuk. Jes: Ben jij bang 's nachts, soms. Emi: Nee, maar ik droom wel veel. Jes: Hmm. Emi: Dan wordt mijn zus soms wakker. Jessie De Paepe


147

Jes: Kijk, en dat meisje, zij heeft mij daarstraks verteld dat zij gevallen was. Ja? Zij had haar pijn gedaan. Emi: Hmm. Jes: Dat gebeurt soms bij jou ook, hé? Emi: Ja. Jes: 'k Was al ne keer gevallen thuis tegen ne bak en 't was heel hard. 't Was aan 't bloeden. Jes: Oei. En had jij je dan pijn gedaan? Emi: Ja, aan mijn knie. Jes: Ja, en wat gebeurt er dan? Wat doet mama doen of papa dan? Of oma of de juf, als je gevallen bent? Emi: Een plakker d'r op leggen en het ontsmetten. Jes: Ja. En wat gebeurt er dan met de pijn? Emi: Dan is die verstopt. Jes: Ja, dan gaat ie weg, hé. Emi: Hmm. Jes: Ja, wel, er is hier... Stel, ik geef een feestje. Heb jij ook ooit al een feest gegeven? Of mama en papa? Emi: Ja. Toen ik jarig was. Jes: Toen je jarig was. Ja. Emi: En als ge trouwt, dan geeft ge ook een feest. Jes: Ja, en er zijn verschillende soorten feesten. Je kan een leuk feest hebben... Emi: Een carnaval. Jes: Ja, dat is ook een feest. Dus, er kan... Emi: Een verkleedfeestje. Jes: Ja. Een feest kan ook leuk zijn maar het kan soms ook wel een beetje vervelend zijn, een beetje saai zijn. Emi: Ja. Jes: Naar welk feest zou jij het liefste gaan? Emi: Liever naar carnaval want daar gooien ze snoep. Jes: En is dat dan een leuk feest? Emi: Ja. Jes: Of een saai feest? Emi: Een leuk feest. Jes: Dus: jij wil naar een? Emi: Carnaval! Jes: Ja. En hoe zal dat dan zijn? Zal dat lang duren? Zullen daar veel mensen zijn? Emi: Veel mensen en ze gaan ook confetti gooien. En we hebben ook ne keer Robbe gezien die nu ziek is en juf Sara. Die heeft een beetje confetti gegooid. En 't was op mijn tong. Jes: Op uw tong? Emi: Ja en dan moest ik 't er af doen. En in onze jas. Jessie De Paepe


148

Jes: Ja. Ken jij een grap? Weet jij wat een grap is? Emi: Ja. Jes: Ja, dat is een mop, hé. Als iemand iets leuks vertelt en je moet heel hard lachen, hé, dan vertelt ie een grap. Wel, dat meisje hier, hé, die kent twee grappen. Emi: Ik ken er nie(t) zo veel. Jes: Wel, zij kent een leuke grap en ze kent een flauwe grap. Welke grap moet zij vertellen? Emi: De flauwe. Jes: De flauwe. En die jongen, die komt bij haar en die wil die grap kennen, die wil weten wat die grap is. Wat moet dat meisje dan doen? Emi: Da(t) vertellen. Jes: Ja. Ze moet die grap vertellen. Voila. Kijk, ik heb hier een doos. En in die doos zit een groot geheim en een klein geheim. En welk van de twee geheimen wil jij weten? Emi: Het grote. Jes: Het grote geheim. En wat moet ik dan doen als jij het geheim wil weten? Emi: De doos opendoen. Jes: Of? Emi: Het deksel eraf doen? Jes: Ja, of? Ik kan ook gewoon zeggen wat het is. Dus: dan moet ik? (Geen reactie van het kind.) Het geheim verklappen, hé. Emi: (Lacht.) Jes: Mag dat een geheim verklappen? Emi: Nee, want anders is het geen geheim meer. Jes: Nee. Gaan we eens kijken wat er in zit? Voila. Emi: Niets. Jes: Gefopt.

Interview 7: Brecht Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Brecht – leeftijd: 5 jaar en 5 maanden Opname (7) op 25/02/2008 – duur: 18' 43” Jes: Kijk eens. Wat zie jij hier, op die tekening? Bre: Een auto. Jes: Ja en wat nog? Bre: Een (h)ond. Jes: Ja, en? Bre: Een mens. Jes: Een mens. En is dat een meneer of een mevrouw? Jessie De Paepe


149

Bre: Een meneer. Jes: Een meneer. En wat doet de meneer op de foto? Bre: Den auto kuisen. Jes: Ja, en waarom kuist hij een auto? Bre: Voor mooi te maken. Jes: Ja. Was die auto dan vuil? Bre: Ja. Jes: Ja, dus hij wast de auto omdat hij vuil is. Ja? (Kind knikt ja.) En wat zie je hier? Bre: Twee auto's. Jes: Ja, en? Bre:Een een kindje. Jes: En wat doet dat kindje? Bre: Spuiten. Jes: Ja, en met die spuit en met die borstel, hé. Wat doet ze dan? Bre: De auto mooi maken. Jes: Ja, ze maakt de auto mooi. Goed. Dat is flink! Kijk, hier staat een doos, hé. Wil jij die doos even openmaken. Ja, doe maar open. Ja, leg het deksel hier maar. Ja, je mag alles er uit nemen en je mag zeggen wat het is. Bre: Hmm. Jes: Weet je wat het is? 't Is misschien een beetje moeilijk. Bre: 'k Ga eerst enen pakken. Jes: Ja. Wat is dat? Bre: Een kat. Jes: Een kat, ja. En waaraan zie je dat dat een kat is? Bre: Aan dit. Jes: Ja. Wat zijn dat? Bre: Voelsprieten. Jes: Nee, het zijn... bij een kat noemen we dat snorharen. Bre: 'k Krijg zelf eentje van tante Magda. Jes: Krijg jij een kat? O, amai! Bre: 't Is wel nog een babytje. Jes: Ja. En hoe ga jij jouw kat noemen? Bre: Citroentje. Jes: Citroentje? Ja. En is het een lieve kat, denk je? Bre: D'r is ook een meisjeskat bij. 'k Vind die wel grappig want die lijkt op een tijger. Jes: Op een tijger. Die kat lijkt ook een beetje op een tijger, hé. Bre: Ja, maar dan heeft hij wa(t) langer haar. Jes: En wat is dit? Bre: Ook een... ook zo ene. Jes: Ook een poes, hé. Ja. En wat zie je? Welke kleur heeft mijn poes? Jessie De Paepe


150

Bre: Grijs. Jes: Ja, wat zie je nog? Bre: Ook snorharen. Jes: Ja. Bre: Wit, roze en... Jes: En wat doet een poes? Die blaft niet... Bre: miauwen. Jes: Ja, ze miauwt. En kijk, wat is dit? Bre: Nen (h)ond. Jes: Nen (h)ond. Ja. Kan jij mij iets zeggen over mijn hond hier? Hoe ziet mijn hond eruit? Bre: Hij is in 't bruin. Jes: Hij is in 't bruin, ja. En wat is dit? Weet je dit nu al? Ik zal jou een beetje helpen, wacht. Bre: Een schaap. Jes: Een schaap, goed. Kijk, zie je hier? Wat is dat nu? Bre: Ook een schaap. Jes: Ja. Bre: Maar dan in de winter. Jes: Ja, in de winter. En, waaraan zie je dat het winter is? Bre: Aan de sneeuw. Jes: Aan de sneeuw. En, kan je mij iets vertellen over sneeuw? Bre: Dat dat ook kan vallen. Jes: Dat kan vallen, ja. Bre: En mijn broer heeft daar pijltjes(?) van gemaakt. Jes: Van sneeuw? Ja? Bre: (Kind knikt ja.) Nie(t) van ijs, van sneeuw. Jes: Ja, en..? Bre: Ook als 't zon was bleef het nog staan. Ma(ar) nu is 't al kapot. Jes: Hmm. Sneeuw smelt, hé, als er zon is? Bre: Ma(ar) d'r was al zon en 't was nog nie(t) gesmolten. Jes: Ja, amai. Dan was het wel sterk, hé. Ja! Kijk, en als het sneeuwt is het dan warm of koud? Bre: Ik vind da(t) dan warm. Jes: Ja, vind je dat dan warm? Maar als het warm is dan schijnt de zon toch en dan smelt de sneeuw toch? Bre: Ma(ar) ik vind da(t) dan ook warm. Jes: Ja. En zou het schaap koud hebben, denk je? Bre: Nee. Jes: Nee, waarom niet? Bre: Omdat (h)ij dikke vacht heeft. Jes: Ja, hij heeft wol, hé. Goed. Dat is flink, hoor. En dit, zie je dit? Bre: Een varken. Jessie De Paepe


151

Jes: Een varken. En, vertel eens iets. Bre: Die kan ook in de modder rollen. Jes: Ja, en welk kleur? Bre: In 't roze. Jes: Roze. Bre: En alst (h)ij in de modder gerold is, dan ist (h)ij zwart. Jes: (Gelach.) Ja, dan is hij zwart. En ik heb hier nog iets. Jij gaat dat zeker wel kennen. Bre: Ja, een kat. Jes: Een kat, en wat doet die kat? Bre: (H)ij is zijn melk aan 't oplekken. Jes: Zou het melk zijn? Ik denk dat het ... Wat denk je? Bre: Water. Jes: Water, ja. Bre: Ma(ar) bij tante Magda drinken ze melk. Jes: Ja, maar een kat kan ook melk drinken, hé. Kijk, draai het blad eens om. Wat zie je dan? Bre: Daar drinken ze melk. Hé, die lijkt op Staf! Jes: Ja? En wie is Staf? Bre: Da(t) (i)s ook eentje van op de boerderij. Die is ook rost. Jes: Ja, van op de boerderij. Hmm. Bre: We gaan daar soms ne keer naar toe. Ma(ar) we gaan daar ook met de klas ne keer na(ar) toe. Jes: De boerderij, is dat een kinderboerderij? Of een gewone boerderij? Bre: Nee, een gewone. Ma(ar) 'k mag daar zelf met de tractor meerijden. Jes: En vind jij dat leuk met de tractor rijden? Bre: Ja, zelfs als we schuin rijden. Jes: Hmm. En hoe ziet de tractor eruit? Bre: In 't rood. Jes: Ja, en is het een grote tractor of een kleine? Bre: Een grote. Jes: En, wat kun je nog zeggen? Wat heeft een tractor nog? Bre: Een zitje. Jes: Ja, en wat nog? Bre: Hmm. Banden. Jes: Banden, ja, en wielen, en zo. Ja, dat is goed. Kijk, en wat zie je hier? Wat is dat, denk je? Je kan het drinken. Bre: Cola. Jes: Cola. Goed. En wat zie je daar? Bre: Een vlieg. Jes: Ja, en waar zit die vlieg? Bre: In de cola. Jes: Goed. En wat zou die vlieg met de cola doen? Jessie De Paepe


152

Bre: Opdrinken. Jes: Ja, en wat doe jij met cola? Bre: Ook opdrinken. Jes: Ja, drink jij de cola ook op? Ja, en als jij de cola opdrinkt wat gaat er dan gebeuren? Bre: Da(t) weet ik nie(t). Jes: Zal het glas dan vol of leeg zijn? Bre: Leeg. Jes: En wat gaat er dan met de vlieg gebeuren? Ze gaat alsmaar dikker worden. En hier, wat zou dat zijn? Bre: Water. Jes: Ja. En waar zit de vlieg daar? Bre: Ook in 't water. Jes: Ja. Bre: Ma(ar) nie in de cola. Jes: Ja. En water, waar komt dat uit? Bre: Uit, van de kraan. Jes: Of in flessen ook, hé. Je hebt water ook in flessen, hé. Dat kan ook, hé. Bre: Want mijn mama en papa doet da(t). Jes: Ja. En dit is moeilijk. Weet je wat dit zou zijn? Ik zal jou een tip geven: 't is om te kleven, om te plakken. Bre: Plakkers? Jes: Nee. Bre: Lijm. Jes: Ja, lijm. Ja, dat is goed. En hier heb je ook een vlieg. Waar zit die vlieg dan? Bre: In de lijm. Jes: Ja, wat doet die vlieg daar in de lijm? Bre: (Lacht.) Opdrinken. Jes: Ja, dus: ze drinkt de lijm op, hé, misschien. En kijk eens: wat is dat? Weet je dat? Het is een kom. Maar wat zou daar in zitten? Bre: S... Jes: Ja, zeg het eens. Ik denk dat je juist bent. Bre: Chocomousse. Jes: Chocomousse? Nee, dat denk ik niet. Het is rood. Chocomousse is niet rood, hé. Er zitten soms ook balletjes in. Bre: Balletjes in tomatensaus? Jes: Nee, soep met balletjes? Dat kan ook, hé. Ik denk dat het soep is. Zou het soep kunnen zijn? Ja? (Kind knikt ja.) En, hier is ook een vlieg. En, kan je mij eens zeggen waar die vlieg dan zit? Bre: In de soep. Jes: Ja. En wat doet de vlieg met de soep? Bre: Ze drinkt hem op. Jessie De Paepe


153

Jes: Ja. En hier? Wat zou dat dan kunnen zijn? Bre: Hmm. Jes: Het is ook... Bre: Vlekken. Jes: Ja, en welke kleur hebben die vlekken? Bre: In 't zelfde kleur. Jes: Ja, welke kleur is dat? Bre: Rood. Jes: Ja, dus: wat zou dat dan kunnen zijn? Rode vlekken. Ik zal je nog een beetje helpen. Het kan soms als je je pijn gedaan hebt en je bent gevallen op je knie. Bre: Bloed. Jes: Ja. En, kijk eens. Wie ziet er daar weer? Bre: Ook een vlieg. Jes: Ook een vlieg. En wat doet die vlieg daar? Bre: Ook opdrinken. Jes: Ja, dus ze zit op? Bre: Het bloed. Jes: Ja, dus wat doet ze met het bloed? Zeg het nog eens. Bre: (Ze?) drinkt het op. Jes: Ja, dat is goed! We gaan eens kijken wat we hier nog hebben voor jou. Kijk eens, kan je mij eerst eens zeggen wat dit is? Bre: Een zon. Jes: Ja. Bre: Met wolken. Jes: Ja. En dit? Bre: Maan en sterren. Jes: Ja. En, zeg mij eens welke van de twee de dag is. (Kind wijst het correcte plaatje aan.) Ja, en wat is dit dan? Bre: De nacht. Jes: Ja, dus na de dag komt? Bre: De nacht. Jes: Ja! Dat is heel goed.Vind jij de nacht leuk? Bre: (Kind knikt nee.) Dan ben ik nie(t) moe. Jes: Ben je nie(t) moe, 's nachts? (Kind knikt opnieuw nee.) Nee? Bre: Ma(ar) 'k moe(t) dan toch in mijn bed, ma(ar) ik ben dan nie(t) moe. Jes: Dat is niet leuk, hé. Of wel, of vind je dat wel leuk? Bre: Ja, want dan kan ik nog spelen. Jes: Mag jij 's nachts nog spelen in je bed? Bre: Ja, me(t) mijn knuffels. Jes: A ja. Jessie De Paepe


154

Bre: Da(t) (i)s zo grappig, mijn mop (?). Hij kan gelijk een balleke worden. Jes: Ja? Hmm. Kijk, ik ga nog iets doen. Ik heb nog iets meegebracht voor jou. Weet jij wat dit is? (Stilte.) Wat is dat? Bre: Hmm. Een huis(j)e. Jes: Een huis. Ja. Oei. De stoel staat een beetje in de weg. En hoe ziet dat huis eruit? Kan je dat eens zeggen? Bre: Hij heeft groen en bruin. Jes: Ja, wat is er groen? Wat is dat, denk je? Bre: De deur. Jes: De deur, ja. Wat doe jij nu met de deur? Bre: Opendoen. Jes: Ja, jij doet de deur open. En wat doet... Kijk, en hier, wat is dit? Bre: Nen peetje. Jes: Een peetje. En is het een jongen of een meisje? Bre: Een meisje. Jes: Een meisje, ja. En kan je mij zeggen wat het meisje doet? Gaan we eens kijken wat ze doet? Kijk? Bre: De deur Jes: Wat doet ze nu? Bre: ...Open en dicht. Jes: Wat doet ze? Bre: De deur open. Jes: Ja, dat is goed. En wat doet ze nu? Bre: Op 't stoelletje zitten. Jes: Ja, en wat doet ze nu met de stoel? Bre: Op de tafel. Jes: Ja, en welk kleur heeft de tafel? Bre: Bruin. Jes: Ja, het is dus een? Bruine... Bre: Tafel. Jes: Tafel, hé. En wat doet ze nu? Kan je het zien? Moet ik het een beetje draaien? Bre: De stoel op het bed zetten. Jes: Ja. En waarom zou ze dat doen, de stoel op het bed zetten? Bre: Da(t) weet ik nie(t). Jes: Weet je dat niet? En, wat doet ze nu? Bre: Op de tafel. Jes: En nu? Bre: De tafel op het bed. Jes: Ja, en kan je mij iets vertellen over die tafel? Bre: Die staat anders. Jessie De Paepe


155

Jes: Ja, ze staat een beetje op haar kop, hé. Bre: (Ze?) ziet gruis (Het kind bedoelt wellicht grijs.). Jes: Ja, en wat doet ze nu? Bre: Slapen. Jes: Ja, ze slaapt in? Bre: Een bed. Jes: Ja, in haar bed, in het bed. Ja, dat is flink, heel goed. En wat is dit? Bre: Het raam. Jes: En wat gebeurt er nu? Bre: Open. Jes: Ja. We gaan dat weer een beetje opzij zetten. En, dat meisje was daarstraks een beetje verdrietig. Ze heeft mij verteld dat ze gevallen is. Ben jij ook al eens gevallen? Bre: Ja, ma(ar) 'k (h)eb mij al ne keer... nooit pijn gedaan. Jes: Nog nooit pijn gedaan? Nee? En wat denk je dat er zou gebeuren als je je nu pijn gedaan hebt, als je bijvoorbeeld op je knie gevallen bent en er komt bloed uit. Dan heb je pijn, hé. Maar wat doet je mama dan? Bre: Verzorgen. Jes: Ja, dus ze plakt een plakker op uw knie, hé. Hmm? Nee? Bre: Ik heb al ne keer mijn knie pijn gedaan, ma(ar) 't was nie(t) van da(t). Jes: Hmm. En die plakker, of als uw mama dat dan verzorgt wat gebeurt er dan met de pijn? Bre: Weg. Jes: Ja, de pijn gaat weg. Dat is goed. En dan ben je weer blij, hé. (Kind knikt ja.) Ja. En stel...Heb jij ooit al een feestje gegeven? Bre: Ja. Jes: Ja. Voor jouw verjaardag al? Ja, dat is wel leuk, hé. Bre: En mijn broer al in 'Play Beach'. Jes: In 'Play Beach'. En was dat een leuk feest? (Kind knikt ja.) En wanneer is een feest leuk? Bre: Ik vind da(t) leuk als we naar Play Beach gaan. Jes: Hmm. En stel, ik geef een feest. Maar ik geef een leuk feest en ik geef een saai feest. Naar welk van de twee feesten wil jij dan komen? Weet jij dat? Bre: Naar het leuk feest. Jes: Ja. En waarom naar het leuke feest? Bre: Omda(t) 'k da(t) dan leuk vind. Jes: Ja. Kijk, ik heb hier ook... A ja, ik moet eerst nog iets anders vertellen. Dat meisje, zij kent een grap. Weet jij wat een grap is? Dat is als iemand iets heel leuks vertelt en jij moet heel hard lachen, hé. Bre: Ik weet eentje. Jes: Ja? Ga jij eentje vertellen? Bre: Jantje en mensen zonder koppen (?). Jantje zat ne keer op een banaan. Eerst de ene kop af, dan de andere. Dan zei t (h)ij: 'Dag mensen zonder koppen.' Jessie De Paepe


156

Jes: (Lacht.) Bre: Ik kende da(t) ook nie(t), ma(ar) mijn broer heeft het vertelt. Jes: Ah, en nu ken jij het ook, hé. Wel, en dat meisje kent twee grappen: ze kent een leuke grap en een saaie grap. Weet jij wat saai is? Vervelend, flauw, hé. (Kind knikt ja.) En die jongen, die komt bij haar en welke grap zal hij willen weten, denk je? Bre: Een leuke. Jes: Ja. En wat zal zij dan moeten doen? Bre: De leuke vertellen. Jes: Ja, heel goed. En, euh, ik heb hier nog iets. Dat is een doos. Bre: Van karton. Jes: Ja, goed, van karton. En als ik nu zeg dat daar twee geheimen in zitten; een groot geheim of een klein. Welk geheim wil jij dan weten? Bre: Het groot. Jes: Het grote geheim. Ja, en wat moet ik met dat grote geheim doen? Bre: Euhm... Vertellen. Jes: Ja, ik moet het vertellen want anders zal jij niet weten waarover het gaat, hé. Zullen we nu kijken wat er in de doos zit? Wat denk je dat er in de doos zit? Bre: Euhm... Stylo's. Jes: Zouden er stylo's in zitten? Wil jij eens kijken? Bre: Niks. Jes: Er zit niets in. Misschien is het eruit, misschien zat er wel iets in...

Interview 8: Marte en Lore Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: Marte (1) en Lore (2) – leeftijd: 4 jaar en 9 maanden. Opname: (8) op 26/02/2008 – duur: 14' 13” Jes: Goed. Ik ga jullie een tekening tonen en dan mogen jullie eens zeggen wat je denkt wat dat is. Mar: Een auto. Jes: Ja. En dit? Mar: Een meneer. Jes: Ja. En wat gebeurt er hier? Lor: Hij wast den auto. Jes: Ja, en waarom zou hij die auto wassen? Mar & Lor: Omdat (h)ij vuil is. Jes: Ja, heel goed. Kijk, en ik heb hier ook nog iets. Dan mag je dat e keer nemen. Ja. Ga je het openmaken? Ga jij het openmaken? Samen openmaken? Ja. En nu mag je er alles uit nemen en mag je eens vertellen wat daar allemaal in zit. Ja, zeg jij maar eerst. Jessie De Paepe


157

Mar: Een poesje met een belletje. Jes: Ja, een poesje, goed. En hoe ziet mijn poesje eruit? Mar: Grijs. Jes: Grijs, ja. En kan je nog iets zeggen over mijn poes? Mar: Wit. Jes: Ja. Mar: En een beetje roze. Jes: Ja. En wat heb jij? Lor: Ook een poesje zonder belletje. Jes: Zonder belletje. Ja, en hoe ziet jouw poes eruit? Lor: Oranje. Jes: Oranje. Hebben jullie thuis ook een poes? Mar: Ja, ma(ar) die kan lawaai maken, ma(ar) z' is, 't is ook een beetje geel bij. En 't is een sleutelhanger. Jes: Ja, dat is juist. En een poes, kan je nog iets over een poes zeggen? Wat weet je over een poes? Lor: Een poes zegt miauw. Jes: Ja, en wat nog? Weet je nog dingen? Nee? Mar: Die kan lopen. Jes: Die kan lopen, ja. Mar: Iedereen kan lopen. Jes: En, euh, kan je iets zeggen over de pootjes? Lor: De pootjes zijn oranje. Jes: Ja. En hoeveel pootjes heeft een poes? Lor: Twee. Jes: Twee. En dit, zijn dit ook pootjes? Lor: Nee. Jes: Nee? Lor: Nee, da(t) zijn handjes. Jes: Handjes, ja. Mar: Bij mij zijn 't één, twee, drie, vier pootjes. Jes: Ja. Lor: Dit is een handje. Jes: Heel goed. En welk van deze poesjes vinden jullie het mooiste? Mar: Ikke die. Jes: Die poes. Lor: Ik vind ze alle twee mooi. Mar: Wij krijgen een poesje voor onze verjaardag. (De kinderen eindigen deze zin in koor.) Jes: Ja. En weten jullie wanneer jullie verjaren? Mar & Lore: In mei. Jes: Ja. En wat had jij, zeg je? Jessie De Paepe


158

Lor: Een hondje. Jes: Een hondje. En, kan jij iets vertellen over mijn hondje? Ja? Zeg het een keer. Lor: Die zegt 'woef woef'. Jes: Ja, die zegt 'woef woef'. En welke kleur heeft de hond? Lor: De strik is, is oranje. Jes: Ja, goed. En wat hebben we hier nog? Weet je wat dit is? Mar: Een lama. Lor: Een lama. Jes: Een lama? Zou het een lama zijn? Ja, misschien. Mar: Maar die lama heeft zo ne lange nek. Jes: Ja, en die niet, hé. En als ik jullie nu die foto toon, zouden jullie het dan weten? Mar: Een schaap! Jes: Een schaap! Ja, en waar staat mijn schaap hier? Mar: In de... in de sneeuw. (Ze eindigen in koor.) Jes: In de sneeuw, ja. En weten jullie wanneer het sneeuwt? Lor: Nu kan het nie(t) meer sneeuwen. Jes: En waarom kan het nu niet meer sneeuwen? Lor: Omdat 't niet gesneeuwd (h)eeft. Jes: Ja, en waarom ook niet? Sneeuwt het als het warm is? Lor: Nee. Jes: Wanneer dan wel? Lor: Als 't koud is. (Kind maakt bibberend gebaar.) Jes: Als 't koud is. En jij doet zo, dus: heb jij dan kou als het koud is? (Lore knikt ja.) Ja? En wat doet de kou met jou? Lor: Die bevriest je als je niks aan (h)eeft. Jes: Ja, heel goed. Heel flink, hoor. Kijk. Gaan we nog eens kijken? Weet je welk dier dit is? Ja? Lor & Mar: Een varken! Jes: Een varken. Ja, heel goed. En kan je iets vertellen over mijn varken? Mar: Die zegt 'knor knor knor'. Jes: Knor, knor. Zo hé? (Maakt knorrende geluiden.) Zo doet een varken, hé. Ja. En kan je nog iets vertellen over een varken? Lor: Ja. Jes: Wat weet je daar nog over? Lor: Da(t) bij de Sesamstraat ook een babyvarken is. Jes: Ook een babyvarken, ja. En hoe heet een babyvarken? Weet jij dat? Dat is een big. Ja, dat is een babyvarken, hé, een big. En wat weet je nog? Welke kleur heeft een varken? Lor: Oranje. Jes: Oranje? Wat denk jij? Mar: Euh, een beetje... Jes: Wat is dat een beetje, denk je? Jessie De Paepe


159

Mar: Wit. En als t (h)ij groot is ziet (h)ij een roze uit. Jes: Ja, dat is waar. Ik heb nog iets meegebracht. Gaan we nog naar een prentje kijken? Lor: Ja. Jes: Ja. Kijk. Lor: Drinken. Jes: Ja, en wat zou dat zijn? Wat voor drinken is dat? Mar: Chocomelk. Jes: Denk je dat het chocomelk is? Wat zou het nog kunnen zijn? Iets dat ook bruin is. Mar: Hier zit er zo iets in. Jes: Ja, en wat zit daar in, denk je? Mar: Een vlieg. Jes: Ja, een vlieg. En waar zit die vlieg dan? Mar: Hier op. Jes: Ja, en wat zou dat zijn, dat? Lor: Choco? Jes: Chocomelk, ja. Of ken je nog iets wat zo bruin is en wat je ook kan drinken? Mar: Euh. Zwart da(t) is. En da(t) is cola. Lor: Cola. Jes: Cola, ja. En dus: de vlieg zit in? Mar & Lor: Cola. Jes: Ja, heel goed. En wat zou de vlieg met de cola doen? Mar & Lor: Opdrinken. Jes: Ja, dus, kan je dat eens zeggen: de vlieg drinkt... Mar & Lor: Cola. Jes: Ja, heel goed. En wat doen jullie met cola? Mar: Da(t) drinken wij op. Jes: Ja, vind je dat lekker? Lor: Hmm. Mar: Ja, ma(ar) ik drink da(t) soms, ma(ar) ik ... nu drink ik da(t) nie(t) meer. Nu drink ik heel tijd water. Jes: Ja, dan weet jij zeker wat dat is. Mar: Water. (De kinderen eindigen in koor.) Jes: Ja. En wat zit er daar ook? Mar: Een vlieg. Jes: En waar zit die vlieg? Lor: In da(t) water. Jes: Ja, heel goed. Mar: En dan kant (h)ij nie(t) meer vliegen. Jes: Nee, dan kan hij niet meer vliegen. En wat zou die vlieg met het water doen? Mar & Lor: Opdrinken. Jessie De Paepe


160

Jes: En weten jullie wat dit is? Dat is een beetje moeilijk. Je kan ermee kleven. Lor: Lijm. Jes: Ja, heel goed. En wat voor lijm is het? Lor: Blauwe lijm. Jes: Zeg het nog eens. Mar & Lor: Blauwe lijm. Jes: Ah, heel goed. Mar: En hier zit er ook een vlieg. Jes: Dus, de vlieg zit? Mar & Lor: In lijm. En hij plakt eraan. Jes: En hij zal er niet meer uit kunnen, hé. Lor: Nee, en ik zal ook nie(t) meer uit vliegen als het stopselke toe is. Jes: Dat is waar. Gaan we nog eens kijken? Wat zou dat zijn? Wat denken jullie? (Korte stilte.) Mar: Soep. Jes: Goed, dat is soep. En... Mar: Hier zit er ook een vlieg. Jes: Weer een vlieg. Wat doet die vlieg in de soep? Mar: Die drinkt da(t) weer op. (Ze praten door elkaar.) Jes: Ja, wat is dit? Mar: Ook weeral een vlieg. (Ze eindigen in koor.) Jes: Ja, en waar zou die vlieg zitten? Mar: Ah, weeral op de soep. Jes: Op de soep? Of? Zou dit soep zijn? Misschien kan het ook iets anders zijn. Kennen jullie nog iets wat rood is? Lor: Ja. Mar: 't Is voetsporen. Jes: Wat zijn het? Mar: Voetsporen en daar drinkt een vlieg op. Lor: En ik weet nog iets waar rood in is. Jes: Ja, zeg eens. Lor: Rood is ook... joghurtdrank, soms. Jes: Ja, soms zo roze, rozerood, zo hé. Dat is waar. Lore: 't Kan ook bloed zijn. Jes: Ja goed. Lore: Dat in een kommetje is. Jes: Ja, maar hier is het niet in een kommetje, hé. Hier zijn het gewone vlekken. En als dit bloed is, waar zit die vlieg dan? Mar: Op bloed. Jes: Ja, en waarom? Wat zou die vlieg daar doen? Mar: Da(t) weten wij nie(t). Jessie De Paepe


161

Jes: Zou die het bloed opdrinken? (Beide kinderen knikken ja.) Ja, zo. En wat is er hier? Mar & Lor: Een poes. Jes: En wat doet die poes? Lor: Die piept zo. Jes: Zo miauwen zo. Ja. En wat doet ze hier? Kan je dat zien? Lor: Me(t) haar tongeke. Jes: Ja, en wat is ze aan het likken? Lor: Melk. Jes: Melk? Of wat kan een poes nog likken? Wat denk je dat dit is? Ik denk dat het geen melk is, maar zou het dan wel zijn? Lor: Het kan ook chocomelk zijn? Jes: Ja, of? Iets dat uit de kraan komt. Lor & Mar: Water. Jes: Ja, dus wat zie je hier? Lor & Mar: Water. Jes: En, een poes die? Mar: Drinkt water. Ma(ar) soms ook melk. Jes: Ja. Kijk, je mag je blaadje eens omdraaien. Mar: Hier drinken de poezen melk. Jes: Ja,voila. Daar drinken ze de melk op. Goed. En ik heb nu nog iets. Er zijn twee verschillende prentjes. Mar & Lor: (Ze praten min of meer samen.) De maan en de zon. Jes: Ja. En wat zijn dit? Mar: Sterren. Jes: Ja, en als de zon schijnt, wat is het dan? Mar: Heel warm. Jes: Ja. Lor: Dan kan je nie(t) jassen aan doen. Jes: Nee. Mar: Dan zit je in het zwembad! Jes: In het zwembad? Mar: Dan mogen wij in 't zwembad van mama. Jes: Ja, en als het donker is? Mar: Dan schijnt de maan. Lor: En dan slapen wij. Jes: Ja. En wat is het dan, is het dan? Lor: Nacht. Jes: Ja, goed. En wat is het hier dan? Als het hier nacht is, dan is het hier? Weet je dat? Lor: Licht. Jes: Licht of dag, ja. En na de dag komt? Dit, wat was dat? Jessie De Paepe


162

Mar: 'n Avonds. (Ze eindigen beiden in koor.) Jes: Avond, ja. Kijk, gaan we even spelen. Lor: Ja. Jes: Ik ga jullie iets tonen en jullie moeten zeggen wat het allemaal is. Wat is dit? Lor: Een huisje. Mar: Playmobil. Jes: Een playmobilhuis. Ja, heel goed. En wat zie je allemaal in dat huis? Lor: Kindjes, een bedje en een tafel. Jes: En? Wat is dit? Lor: Een stoel. Jes: Ja, en dit? Lor: Een raampje en een deur. Jes: Een deur, ja. Oei. (Er valt iets om. Gelach.) En wat doe jij nu? Wat heb jij nu gedaan? Mar: Da(t) raam open en toe. Jes: Ja, het raam open en dicht. En kijk, wat is dit? Lor: Een mannetje. Jes: En dit? Lor: Ook een ma.. mevrouwtje. Jes: Is dit een mevrouw? (Onderzoeker toont de jongen.) Lor: Mannetje. Lor: Mevrouw. (Onderzoeker toont nu het meisje.) Jes: Ja, goed. Ik ga met die mevrouw hier vanalles doen. Gaan jullie mij zeggen wat die mevrouw allemaal doet? Lor: Ja. Jes: Ja, kijk. Lor & Mar: Deur opendoen. Jes: Ja, dus de mevrouw? Lor: Doet de deur open. Jes: Ja. En die deur, kan je daar nog iets over zeggen? Lor: Ja. Jes: Hoe ziet de deur eruit? Mar: Groen! Jes: Ja, wat nog? Lor: Beetje raampjes, gaatjes erin. Jes: Hebben jullie thuis ook een deur? Lor: Ja, want anders kan je er nie(t) uit! Mar: Ma(ar) 't is eigenlijk een poort! Jes: Het is een poort. En die deur, hoe ziet die eruit? Mar: Wit. Ma(ar) hij kan nie(t) meer open want papa heeft een poort gemaakt. Jes: Ah, zo. Kijk, nu gaat de mevrouw nog iets doen. Jessie De Paepe


163

Mar & Lor: Op de stoel zitten. Jes: Ja, en waarom zou ze op de stoel zitten? Lor: Voor te eten. Jes: Ja, goed. En wat doet ze nu? Mar: De stoel er op zetten. (Ze eindigen in koor.) Jes: Waarop? Mar & Lor: Op de tafel. Jes: Heel goed. En nu? Mar & Lor: Naast de tafel. Jes: En nu? Mar & Lor: Op het bed. Jes: De tafel op het bed. Waarom zou ze dat doen? Lor: Geen idee. Jes: Dat is een beetje vreemd, hé. Lor: Ja. Jes: En kijk, ze doet nu nog vreemder. Wat doet ze nu? Lor: De tafel er af en het bed om. Jes: Ja. En het bed, kan je daar iets over vertellen? Mar: Die (h)eeft dat om gedaan. En daar moet je slapen. Jes: Waar moet je slapen? Mar: In bed. Jes: In het bed. Dus, zo? Ja, goed. Mar: Man op de grond. Jes: Ja, we gaan het terug wegzetten.

Interview 9: Delphine en Felien Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: • Felien (1) – leeftijd: 4 jaar en 9 maanden • Delphine (2) – leeftijd: 6 jaar en 18 dagen Opname (9) op 26/02/2008 – duur: 21' 39” Jes: Ik heb hier een eerste prentje. Kan je eens zeggen wat je hier ziet? Kan jij het zeggen? Wat is dat? (Korte stilte.) Hier. Wat zie je daar? Wat zou dat zijn? Fel: Een auto met een meneer. Jes: Ja. Een auto met een meneer. Goed. En wat doet die meneer? Fel: De auto wassen. Jes: Ja en waarom wast hij de auto? Jessie De Paepe


164

Fel: Omdat (h)ij vuil is. Jes: Wie is er vuil? Fel: De auto. Jes: Ja, goed. En wat is dit? Hier zo. Fel: Een hond. Jes: Ja, en van wie is die hond? Fel: Van die meneer. Jes: Ja, heel goed. En ik heb hier een doos staan. Ga jij die doos eens openmaken en mij eens zeggen wat daar allemaal in zit? Del: Knuffeltjes. Jes: Ja, en je mag er een voor een eentje uit halen en zeggen wat het is. Del: Een poesje. Jes: Een poes, ja. Fel: Een hond. Jes: Ja, goed. Del: Een poes. Jes: Ja, nog een poes. En dit? Fel: Een schaap. Jes: Een schaap. Heel goed. En, welke van deze dieren vind jij het leukste? Del: Ik vind ze alle twee leuk. Jes: Alle twee. En als je moet kiezen uit die vier dieren hier, deze allemaal. (Delphine toont de grijze poes met het belletje.) Welke dan? Nog altijd die? Die poes? Ja, kan jij iets vertellen over mijn poes? (Delphine knikt nee.) Nee? Kan jij vertellen wat een poes doet of welke kleur een poes heeft of wat een poes graag doet? Zou jij dat weten? Ik denk het wel, hé. Del: Een poes krabt. Jes: Een poes krabt. Ja, wat doet een poes nog? Del: Buiten lopen. Jes: Zo 'miauw miauw'. Wat doet de poes dan? (Stilte.) Miauwen. Ja, en buiten lopen en wat nog? Welke kleur hebben jouw poezen hier? Del: Geel en oranje en wit. Jes: Ja. Del: Roze en grijs. Jes: Ja. En wat heb jij? Jij had een hond, hé. Fel: En een schaap. Jes: En een schaap. Kan jij daar iets over vertellen? (Stilte.) Die hond, hier, hoe ziet mijn hond eruit? Welke kleur heeft de hond, deze hier? Fel: Bruin. Jes: En wat heeft mijn hond nog? Wat is dat? Fel: Een sjaal. Jes: Een sjaal. Heel goed. En welke van die dieren vind jij hier het leukste? Jessie De Paepe


165

Fel: Welke? Jes: Een hond, een schaap, een poes? Fel: Een poes. Jes: Een poes. Heb jij thuis ook dieren? Fel: Een poes, ma(ar) die, die is op straat gelopen en is dood. Jes: Oei, was jij dan verdrietig? (Felien knikt ja.) Del: Mijn vis is ook dood. Jes: Heb jij een vis gehad? Fel: En mijn vissen zijn ook dood. Jes: Amai. Jouw vis... Del: En ik heb een vogel ma(ar) die is nog nie(t) dood. Jes: Gelukkig, hé. Fel: En mijn oma die heeft poezen ma(ar) die lopen altijd buiten en we geven ze altijd eten. Jes: Hmm. En kijk, ik heb hier nog iets mee. Zal ik nog iets tonen? Kijk, weten jullie wat dat is? Del & Fel: Een schaap. Jes: Een schaap. En waar staat mijn schaap? Del: In ... Fel: 't Sneeuwt. Del: De sneeuw. Jes: Ja, in de wei, in de sneeuw. Ja. En wanneer sneeuwt het? Fel: In de... Del: In de winter. Jes: Ja, in de winter. En is het dan warm of koud? Del: Koud. Jes: Zou het schaap koud hebben? Fel: Ja. Del: Nee. Jes: Waarom denk jij van niet? Del: Omdat hij wol heeft. Jes: Ja, en waarom denk jij van wel? Fel: Omdat er sneeuw op hem ligt. Jes: Ja, goed. Fel: Ik heb hier een schaap. Jes: Ja, jij hebt hier een schaap. Jij hebt dus hetzelfde, hé. Ja. En hou jij van de kou? Fel: Nee, ma(ar) 'k vind da(t) wel leuk in de sneeuw. Del: 'k Hou wel van kou. Jes: Ja? Liever dan van de zon? Del: Ook Jes: Ook van de zon? Del: Van alle twee. Jessie De Paepe


166

Jes: Ja. En wat is dit? Del: Een varken. Fel: Een varken, 'knor, knor, knor'. Jes: Doet een varken zo? Ja? Del: Mijn papa snurkt altijd. Hij kan luid snurken. Fel: Hier is ook een varken. Jes: Ja, weet jij welk varken dat is. Del: Knorretje. Fel: Ook in de sneeuw. Jes: Ook in de sneeuw. Ja, dat is waar. En, mijn varken hier, waar zit dat? Fel: In de boerderij. Del: In een ballon. Jes: Ja, dat zou kunnen. In een mand van een ballon. En weet je nog dingen over een varken? Del: Die knort. Jes: Ja, en, euhm, zit die in de stal? Del: Hij rolt altijd in de modder. Jes: Ja, heel goed. Fel: Klets, klets, klets. Del: Modder is vies. Jes: Ja, dat dient niet om in te rollen, hé. Maar zo zijn varkens nu eenmaal, hé. Del: Een vrien... Marjolein, hé, die speelt altijd me(t) aarde. Jes: Hmm. En dan wordt ze helemaal vuil? Ja. Fel: Ja, En ze maakt dat altijd voo... voor ons. En wij moeten dat dan altijd opeten. Jes: (Lacht.) Del: Opeten moeten wij nie(t) doen. Jes: En wat is dit? Fel: Euh, poes. Del: Een poes. Gelijk da(t) w(e) (h)ier (h)ebben. Jes: En, wat zie je? Wat doet mijn poes, hier? Del: Lekken. Jes: Ja, wat. Fel: Jamme, jamme, jam. Jes: Wat zou ze likken, de poes? Fel: Euhm. Water? Jes: Ja. En wat drinken poezen nog? Fel & Del: Melk. Jes: Ja, kijk, zie je. Hier zie je de poezen melk drinken, hé. Del: Z' (h)ebben geen belletje, maar (h)ier wel. Jes: Ja, daar wel. Goed. Ik heb ook een tekening gemaakt. Heeft er een van jullie een idee wat dat zou kunnen zijn? Jessie De Paepe


167

Fel: Cola. Jes: Ja, goed. Cola. Fel: Water. Jes: Ja, en dit? Fel: Melk. Del: Spuitwater. Jes: Nee, ik zal een tip geven. Je kan ermee kleven. Fel: Lijm. Jes: Ja, lijm. Maar de lijm ziet er een beetje raar uit, hé. Waarom? Fel: Omdat (h)ij blauw ziet. Jes: Ja, omdat hij blauw ziet. En, er zit hier iets. Zeg eens wat dat is. Del: Een vlieg. Jes: Ja, en waar zit die vlieg? Del: Hier zit hij in de cola, hier in 't water en hier in de lijm. Fel: Ei, de lijm. Jes: Ja, heel goed. En wat zal die vlieg met de cola doen? Fel & Del: Opdrinken. Jes: Ja, dus, hij drinkt hem op. Ja? En hier? Del: Drinkt 't ook op. Jes: En hier? Del & Fel: Plakt (h)ij vast. Jes: Dus daar drinkt hij de lijm niet op? Del: Nee. Jes: Waarom niet? Fel: Omda(t) da(t) nie(t) lekker is. Jes: Is dat niet lekker, lijm. Del: Ik zie da(t) bij (...) ne keer gezien dat er zo'n jongetje was en die eet altijd maar lijm. Jes: Vies, hé. Ja. Straks plakt zijn mond dan dicht van de lijm te eten. Dat zou kunnen, hé. Del: En hij was zo een lijmmonster geworden. Jes: Amai. En, wat zou dat kunnen zijn? Del: Soep. Jes: Ja, heel goed, soep in een kom. En wat zie je daar nog in die kom? Del: Bij. Jes: Een bij of een vlieg ook, hé. Del: Of een mug. Jes: Ja. En waar zit die bij dan? Del: In de soep. Jes: In de soep, ja. Fel: Is da(t) opdrinken. Jes: Wat? Jessie De Paepe


168

Fel: (H)ij is da(t) aan 't opdrinken. Jes: Hij is dat aan het opdrinken, ja. En dat, weten jullie wat dat zou kunnen zijn? Fel: Stenen. Jes: Nee, ik denk dat het vlekken zijn, maar vlekken van wat? Fel: Van... Jes: Wat ziet er rood? Del: Muggenbeten. Jes: ja, maar echt vlekken, zo op de grond bijvoorbeeld. Dan kunnen het geen muggenbeten zijn, hé. Wat zou het dan kunnen zijn? Del: Windpokken? Jes: Ik zal je een beetje helpen. Het kan zijn dat je gevallen bent op je knie, bijvoorbeeld. En wat gebeurt er dan met jouw knie? Del: Bloeden. Fel: Bloeden. Jes: Ja, dus wat zou dat kunnen zijn? Fel: Bloed. Jes: Ja. En wat zie je daar nog? Fel: Een vlieg. Del: Mug. Jes: Ja, een vlieg of een mug. En waar zit die vlieg of die mug? Del: Op bloed. Fel: Op bloed. Jes: Ja, en wat de mug met het bloed? Del & Fel: Die drink dat op. Jes: Ja. En waarom, denk je? Fel: Omdat (h)ij da(t) lekker vindt. Jes: Ja, voila. Dat zou kunnen. Vinden jullie dat lekker? Del: Hmm. (Kind knikt nee.) Jes: Ik ook niet hoor. Fel: Jawel, als mijn tand bloed dan drink ik da(t) wel op. Jes: Hmm. Ja. En kijk, wat zie je hier. Del & Fel: De zon. Jes: Ja, en. Del & Fel: Een wolk. Jes: Ja, en hier? Del & Fel: De maan en sterren. Jes: Ja, en als de zon schijnt, wat is het dan? Weten jullie dat? Del: Zomer. Jes: Ja, zomer, maar ook? Del: Lente. Jessie De Paepe


169

Jes: Ja. Fel: Maar soms e keer ook winter, hé. Jes: Ja. Fel: want 't was e keer en 't was, en de zon was heel erg goed aan het schijnen en daarom mochten we onze jas open doen. Del: 't Was gisteren. Jes: Ja, maar dat kan, hé. Fel: Maar vandaag is't nie(t) zo mooi weer, hé. Jes: Nee, vandaag niet, nee. Fel: Want vandaag heeft 't geregent. Jes: En wat is dit? We hebben gezegd: dit is een maan en sterren. Maar als de maan er is en er zijn sterren, wat is het dan? Del: Nacht. Jes: Ja, en als dit nacht is, wat is dat dan? Wat is het tegenovergestelde van nacht? Weten jullie dat? Del: Donker. Jes: Nee, nu, nu is het? Del: Licht. Jes: Licht, ja, het is dag. En na de dag komt? Fel: De nacht. Jes: Heel goed. En vinden jullie de nacht fijn? Fel: Ik kan, ik wil nie(t) slapen. De: Ik ook nie(t). Jes: Wil jij niet slapen? Fel: Ma(ar) soms e keer lukt da(t) en soms e keer slaap ik langer dan mama. En als, als ik flink geslapen heb dan krijg ik nieuwe mooie 'schmink'. Jes: Amai. Ja. Dan zie je er helemaal als een prinses uit, hé. Fel: Ma(ar) ik weet nie(t) wanneer da(t) ga(at) zijn maar ik heb het al gezien. Jes: Als je nog eens flink bent, hé. Heb je het al gezien dat mama dat al heeft voor als je flink bent? Fel: Nee, als ik flink geslapen heb. Jes: Als je flink geslapen hebt. Ja. Del: Kijk, poesje rijdt op een poesje. Gij moet uwen (h)ond ne keer op da(t) schaap zetten. Fel: He, da(t) kan recht staan. Jes: Kijk, ik heb hier nog iets bij. Gaan we daar eens naar kijken? Het is? Del: Een huisje. Fel: Playmobil me(t) Jes: Ja, een huis. Ja. Fel: Me(t) playmobil erin. Jes: Ja, dat is waar. En hoe ziet dat huis eruit? Fel: Met ramen en een deur en een bed. Jes: Ja. Jessie De Paepe


170

Del: Tafel, stoel. Jes: Ja, ik zal het een beetje draaien, dan kunnen jullie het beter zien. En wie is er hier nog? Wie zijn dat? Del: Een vrouwtje en een mannetje. Jes: Ja. En kan je iets vertellen o... Fel: Ma(ar) wij kunnen thuis met de playmobil, euh, in de school met de playmobil, met playmobiltjes, een manneke en een meisje en ook met de dino's. Jes: Ja, en kunnen jullie mij iets vertellen over het meisje? Del: Die heeft kort haar. Jes: Die heeft kort haar. En wat nog? Del: Heeft een mooi kleedje aan. Jes: Ze heeft een mooi kleedje aan. Fel: En z' (h)eeft broekkousen aan en witte schoenen. Jes: Ja. Ja. En die jongen, wat weet je over de jongen? Del: Hij heeft een mooie broek aan. Hij heeft alles geel aan. Jes: Dat is waar, ja. En ik ga nu met het meisje vanalles doen. Gaan jullie mij zeggen wat ik doe met het meisje? Fel: Stappen. Del: Stappen naar de deur... Jes: Ja, dus wat doet het meisje? Del: Naar buiten gaan. Jes: Ja, maar vooraleer ze naar buiten gaat, wat moet ze dan doen? Del: De deur opendoen. Jes: Ja, en hoe ziet die deur eruit? Del:Een vierhoeksdeur. Jes: Ja, dat is juist. Del: Een groene deur. Jes: Ja, het is een groene deur. Oei, wat krijgen we nu? Wie loopt er nu op de muren? Wie zijn dat? (De kinderen laten de knuffels op de muren van het huis lopen en lachen.) Kijk, nu ga ik met de mevrouw nog iets doen. Wat doet de vrouw nu? Fel: Zitten! Jes: Zitten, ja. Waarop? Del: En het poesje gaat slapen. Jes: Ja, en waar slaapt het poesje? Del: In het bed. Jes: Ja. Ja, en waar zit de hond? Del: De hond zit op de tafel. Jes: Ja, en het schaap. Del: Dat staat recht te kijken naar poesje. Jes: Ja, heel goed. Jessie De Paepe


171

Fel: Het staat buiten. Jes: Wat doet de mevrouw nu met de tafel, euh, met de stoel? Del: Op poesje zetten. Jes: Ja, dus: de mevrouw zet de tafel, euh, de stoel op het poesje. Ja? Oei. Nu zit het schaap op mijn hand. Ja. Fel: Hé, da(t) (i)s bijna zelf gemaakt. Del: Dat poesje ga(at) slapen. Jes: Ja. Het is een beetje kapot, hé. (Kind wijst op het snoetje van schaap waarvan de bovenste laag een beetje los is.) Een klein beetje kapot. Fel: Het ligt hier al een beetje... Jes: Ja, een beetje haar (van het schaap). Hebben jullie je al ooit pijn gedaan? Del: Ja. Jes: Dus, jullie zijn al ooit gevallen? Fel: Ik heb al een keer een tand gebloed. Ik heb ook een grijze tand. Jes: En wat doet dat dan? Wat geeft dat dan? Dat doet dan? Fel: Die grijze tand doet wel een beetje pijn. Jes: Pijn, ja. En, en wat doe jij dan als je pijn hebt? Dan ben je verdrietig, hé. Del: Ik heb mij hier pijn gedaan. Jes: Ja, ik zie het. En, als je nu gevallen bent, bijvoorbeeld op jouw knie? Fel: Maar als je daaraan draait gaat dat ook pijn doen. Jes: Ja, dat gaat pijn doen. Dat is waar. Del: Dan moet ge da(t) ontsmetten. Jes: En een? Del: Plakkertje opdoen. Jes: Ja. En wat gebeurt er dan met de pijn? Del: Gaat over. Jes: Wat gaat er over? Del: De pijn. Jes: Ja. En wanneer heb je nog pijn? Weet je dat? Fel: Als u tand los gaat komen. Jes: Ja, dan ook. Del: En als ge van uw stoel valt, gelijk Felien, da(t) bijna van haar stoel gevallen was. Jes: Ja. En hebben jullie al ooit een verjaardagsfeest gegeven? Del: Ja, ik al veel. Jes: Ja, ik ook. Del: In mijn papa zijn café. Fel: Ik ook al veel. Mijn zus haar verjaardagsfeest, en zo. Nog maar net op vrijdag. En op zondag, zondag heb ik Eliza haar feest gevierd. En dan nog hadden we ... en zaterdag gaan ... gingen we naar een feest. Del: Vrijdag ga ik naar mijn tante. Jessie De Paepe


172

Jes: Ja, en als ik nu een feest zou geven: maar ik geef twee soorten feest. Ik geef een leuk feest en ik geef een saai feest. Naar welk feest wil jij dan komen? Fel & Del: Naar het leuk feest. Jes: Ja, naar het leuk feest. En, waarom zal dat feest leuk zijn? Del: Omdat daar lekkere koekjes zijn en drinken. Jes: Ja. Fel: En taart. Jes: En wanneer moet het feest doorgaan? Wanneer moet het feest zijn? Del: Als 't er verjaardag is of ... iemand... Fel: Of Kerstmis. Jes: Ja, dat kan ook. Of Nieuwjaar. Del: Of Valentijn. Jes: Ja, of Valentijn. En wie, viert er dan feest op Valentijn. Del: Euh, de liefde mensen. Jes: Ja, mensen die verliefd zijn. Weten jullie wat een grap is? Del: Ja, ik ken een grap. Fel: Ik ook. Del: Waarom slaapt een konijn vroeger dan nen (h)ond? Omda(t) een konijn maar twee tanden heeft om te poetsen. Jes: Gelach. Fel: Ik ken ook een grap. Jes: Ja, vertel het eens. Kan je het vertellen of ben je het vergeten? Del: Ik ken er twee. Fel: Hallo meneer de uil, uw onderbroek is vuil. Wat moet ik daarmee doen? Kletsen op uw poep. (Gelach.) Jes: Ja, mag ik juist even? Dat meisje, hé. Stel, zij kent ook twee grappen: ze kent een leuke grap en ze kent een domme grap. Welke grap willen jullie dan dat ze vertelt? Del: De leuke grap. Fel: Alle twee. Jes: Ja, de leuke grap. Fel: En ik alle twee. Jes: Ja, en jij alle twee. Del: Ik ook alle twee. Jes: Ja. En die jongen die wil natuurlijk ook die grap weten, hé. Dus: wat moet zij dan doen met die grap? Fel: Tegen (h)em zeggen. Del: Oesje, poesje zit vast. Jes: Ja, heel goed. Jullie kennen ook een geheim, hé. Jullie weten wat een geheim is, hé. Del: Ja, dadde nie(t) moogt verklappen. Jes: Ja. En stel: ik heb twee geheimen. Ik heb een groot geheim en ik heb een klein geheim. En welk Jessie De Paepe


173

geheim willen jullie dan weten? Del: Euh, alletwee. Jes: Alle twee. En welke het liefst? (Stilte.) Del: De grote. Jes: Het grote, ja. En wat moet ik daarmee doen dan? Del: Vertellen. Fel: Vertellen. Jes: Dus: ik moet? Kunnen jullie het nog eens zeggen? (Weinig reactie.) Het geheim vertellen. Goed. En het geheim, mag dat eigenlijk maar zo, het geheim vertellen? Del & Fel: Nee. Jes: Nee Wat moet je dan met een geheim doen? Fel: Als 't Kerstmis is mag je 't ook nog nie(t) vertellen. Del: Mag je 't nooit vertellen. Jes: Je mag het geheim nooit vertellen. Dat is flink. Zo. (De kinderen spelen nog wat verder met het huis en de dieren.)

Interview 10: Robbe en Saar Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: • (1) Robbe – leeftijd: 4 jaar en 9 maanden. • (2) Saar – leeftijd: 5 jaar en 2 maanden. Opname (10) op 26/02/2008 – duur: 18' 32” Jes: Ja, kijk. Ik ga jullie een eerste prent tonen. Ga jij eens zeggen wat je hier ziet? Rob: Een auto en een meneer en een (h)ondje. Jes: Ja, en wat doet mijn meneer, hier. Rob: Hij kuist zijn auto. Jes: Ja, en waarom denk je dat hij dat doet? Rob: Omda(t) zijn ruiten vuil zijn. Jes: Ruiten van wat? Rob: Van, van de... Jes: Van? Zeg het eens. Saa: Van de auto. Jes: Ja, dus, hij poetst de auto omdat? Rob: Zijn auto vuil is. Jes: Ja, goed. En die auto, kan je mij daar nog iets over vertellen? Saa: Euh. Jes: Kan jij er iets over vertellen? Jessie De Paepe


174

Rob: Ma(ar) hij kan ook rijden. Jes: De auto? Tuurlijk kan de auto ook rijden. Ja, dat is flink. Goed. Ik heb hier een doos. Gaan jullie de doos eens openmaken? Rob: Ja. Jes: Help maar, hoor. Rob: Oh!! Jes: Ja! Nu mag je daar om beurt iets uitnemen en mag je zeggen wat het is. Ja, begin maar. Wat denk je dat dit is? Saa: Poesje. Jes: Een poes, ja. En wat weet jij over een poes? Saa: Ze zegt 'miauw'. Jes: Ze zegt 'miauw', ja, heel goed. Ga jij nu ook iets nemen? Rob: Ook een poesje. Jes: Ja, en wat kan jij zeggen over een poes? Rob: Ma(ar) mijn poes die doe(t) altijd, die eet een vogeltje op. Jes: Oei, dat is niet leuk voor dat vogeltje, hé. Rob: Ma(ar) nee, als da(t) tegen de ruite(n) valt. Jes: Ah. Rob: Dan pakt (h)ij da(t). Jes: Ah ja. Dat is goed. En, ga je nog iets nemen. Ja. Wat is dat? Saa: Hondje. Jes: Ja. Kan jij iets zeggen over een hondje? Saa: Ja. Jes: Ja, zeg eens. Saa: Mijn peter heeft e hondje. Jes: Heeft jouw peter een hondje? En kan jij mij iets zeggen over een hondje? Saa: Ja, dat (h)ij scherpe nagels (h)eeft. Jes: Hij heeft scherpe nagels. Ja, heel flink. Ga jij nu nog dat nemen? Weet je wat dat is? Rob: Ja, een schaapje. Jes: Een schaap. Rob: En die doe(t) 'mèèèè'. Jes: Ja, dat is juist. Ja. En kijk, ik zal jou nog iets tonen. Je mag het anders terug in de doos leggen, hoor. Ja. En weet je wat dat is? Rob: Ook een schaapje. Jes: Ook een schaap, ja. Oh, dat is voor straks. Eerst dit. En waar staat mijn schaap, hier. Saa: Hier. Jes: Ja, maar waar is hier? Rob & Saa: In de sneeuw. Jes: Ja, en waarom ligt er sneeuw? Rob: Omdat 't winter is. Jessie De Paepe


175

Jes: Ja, dus sneeuwt het als het warm is? Rob & Saa: Nee. Jes: Wanneer dan wel? Rob: Als het koud is. Jes: Ja, en zou dat schaap koud hebben? Rob: Nee. Jes: Wat denk jij? Saa: Nee. Rob: Want (h)ij (h)eeft, want (h)ij (h)eeft zo warme dinges aan, zo warme pluimen aan (h)em. Jes: Pluimen? Ik denk dat het wol is. Rob: Wol. Jes: Ja, hé. En die kou, heb jij ook kou als jij buiten loopt in de kou? Saa: Ja. Jes: Ja, hé. En wat doet die kou? Jes: Dan doe je zo, hé. Rob: Ma(ar) dan doen we jassen aan. Jes: Ja. Heb je dan geen kou? Rob: Nee. Jes: Heb je soms niet kou? Wat doet de kou? Kan je rillen van de kou? Rob: Ik doe da(t) nooit. Jes: Nee. Rob: Ma(ar) als het wel veel koud is dan doen we da(t) wel. Jes: Hmm. En wat is dit? Rob & Saar: Een varken. Jes: Een varken. En wat weten jullie over een varken? Rob: Een varken die doe altijd 'knorrrrr'. Jes: Wat doet dat varken dus? Rob: Da(t) weet ik nie(t) zo goe(d). Jes: Het varken knort. En wat kan je nog zeggen over mijn varken? Rob: En 't is een babyvarken. Jes: Waarom? Rob: Omdat (h)ij uit een mamavarken geboren is. Jes: Ja, heel goed. Denk jij dat ook? Saa: Ja. Jes: En weet jij waar mijn varken zit? Rob: In een mandje. Jes: Ja, flink. Jullie zijn... Rob: Ik zie het al! Ik heb al een poes gezien. Jes: Ja. Kijk, en wat doet die poes? Rob: Miauw, miauw. Jessie De Paepe


176

Saa: Ik heb al een roste poes gezien. En hij heeft in 't waskot geweest en hij zat onder den auto. En dan heeft mama de deur opengedaan en hij heeft in de mand geplast. En daar zaten kleren in. Jes: Oei, dat is niet goed, hé. En wat doet de poes hier. Rob: Mijn poes, ik heb ook een poes, en mijn poes doe(t) altijd 'miauw'. Jes: En hier, wat doet de poes hier? Rob: Lekken. Jes: Ja, wat? Rob: Op zijn water, misschien? Jes: Ja, misschien, hé. Ik denk het ook. Rob: 'k Zie water. Jes: Ja. Rob: Daar zit er een vlieg in en daar ook. Jes: Ja. Rob: En daar. Jes: En wat is dit? Rob: Chocomelk. Jes: Nee, ik denk... Rob: Cola? Jes: Ja, goed. Cola. Dus waar zit de vlieg dan? Rob & Saa: In de cola. Rob: En ze kan nie(t) weg. Jes: En mag zij nu zeggen wat dit is? Ga jij het zeggen? Saa: 't Is water. Jes: 't Is water, ja. En waar zit de vlieg? Saa: In het water. Jes: En wat doet die vlieg met het water? Rob: 'k Weet het. Jes: Ja, zeg het eens. Rob: Opzuigen? Jes: Ja. Wat doe jij met water? Rob: Opdrinken. Jes: En wanneer drink je het water op? Rob: Als wij dorst hebben. Jes: Ja, goed. En weet je wat dit is? Saa: Nee. Jes: Nee, welke kleur heeft het? Saa: Blauw. Rob: Blauw, donkerblauw. Jes: Ja, donkerblauw. En als ik nu zeg dat je ermee kan kleven, weten jullie dan wat het is? Rob: Lijm. Jessie De Paepe


177

Jes: Ja. Saa: Of sticker, of zo. Jes: Ja, een sticker kan ook. Maar hier zit het in een bus, dus zal het lijm zijn, hé. Ja, dus het is? Je hebt al gezegd het is donkerblauw en het is lijm. Dus: wat is het dan? Rob & Saa: Lijm. Jes: Donkerblauwe lijm. Ja, en er is daar ook een vlieg. Waar zit die vlieg? Rob & Saar: In de lijm. Rob: En die kan nie(t) meer weg. Jes: Nee? Waarom niet? Rob: Omda(t) de lijm stevig is. Jes: Ja, de lijm kleeft, hé. Saa: Ja. Jes: Ja. Dat is heel goed. En wat zou die vlieg doen? Zou die de lijm ook opdrinken? Rob: Nee. Jes: En waarom niet? Rob: Da(t) weten wij nie(t) zo goe(d). Jes: Weet je dat niet zo goed? Dat is niet erg, hoor. Rob: Ik weet da(t). Jes: Ja. Wat is dit? Je drinkt het in een kommetje of in een tas. Rob: 'Melkshake'. Jes: Nee, want het is rood. Rob: 'Melkshake'. Jes: Er zitten soms balletjes in. Saa: Soep! Jes: Ja, heel goed. Soep. En wat zie je daar weer? Rob: Hij drinkt da(t) soep op en hier zijn er zo vlekketjes. En (h)ier, en (h)ier drinkt (h)ij da(t) allemaal op precies. Jes: En wat zou dat zijn, die vlekjes? Rob: Van de soep. Jes: Dat kan van de soep zijn. Rob: Omdat 't ook rood is. Maar die zijn nie(t) rood. Jes: Nee, wat zijn die dan? Die zijn toch ook rood? Rob: Ja, maar dat is roze. Dat is rood. Jes: Ja. Die vlekken? Wat is er nog rood? Ik zal jullie helpen: als je valt... Rob: Ik weet het! Rob & Saa: Bloed. Jes: Ja, heel goed. Dus wat kan het dan zijn? Rob: Ook bloed. Jes: Ja, en waar zit de vlieg dan? Rob: Euh. Jessie De Paepe


178

Jes: Op of in? Rob: De bloed. Jes: In de bloed. En wat zeg jij? Saa: In de bloed. Jes: Ja, dat is flink. En wat zou de vlieg met het bloed doen? Rob: Opdoen, opzuigen. Jes: Ook Opzuigen? Rob: Nee. (...) A ja, ik weet wa(t) altijd vliegen doen. Als wij da(t) dood kloppen, dan is da(t) altijd zo vuil op onze vensters. Jes: (Lacht.) Ja, dat is waar. Zo. Ik heb nog een prentje voor jullie. Gaan jullie hier eens naar kijken? Rob: Ik weet het: die is de maan. Da(t) betekent omdat 't nacht is. Jes: Nacht, ja. En wat zou het daar dan zijn? Rob: De zon. Jes: Ga je het haar eens laten zeggen? Saa: De zon. Jes: En wat is het dan? Rob & Saa: Dan is het zomer. (De kinderen eindigen in koor.) Jes: Zomer, ja, of? Rob: Kijk, en da(t) zijn de wolken. Jes: Als dit nacht is? Dan is dit? Het tegenovergestelde. Weten jullie dat? Wat is het buiten? Als je kan zien buiten, dan is het? Rob: Wolken. Saa: Wolken. Jes: Ja, of dan is het? Rob: Zon. Jes: Licht, ja. Dan is het dag. En na de dag komt? Rob & Saar: Zon. Jes: Nee. (Ik wijs op het plaatje van de maan.) Rob & Saar: Maan. Jes: En wat was dat? Je hebt het gezegd wat het was? Rob: Nacht. Jes: Nacht. Ja, dus na de dag komt? Rob: De nacht. Jes: Ja, heel goed. En houden jullie van de nacht? Rob & Saa: Nee! Jes: En waarom niet? Rob: Omda(t) dan altijd moeten gaan slapen. Jes: En jullie doen dat niet graag, slapen? Rob & Saa: Nee. Jessie De Paepe


179

Jes: En ben je ook bang van de nacht? (Robbe knikt ja.) Ja? En waarom ben je dan bang? Rob: Van de spoken en Dracula. Die eet wel bloed op, hé. Jes: Ja, dat is zoals onze vlieg, hé, van daarstraks? Rob: Ja. Jes: Ja. En ik heb nog iets. Wat is dit? Rob & Saa: Een (h)uisje. Rob: Dit is... Jes: Is het een groot huis? Rob: Nee, een klein huisje. Dit is een stoel, een manneke en nog een manneke. En dit is een tafel en dit is een bed. Jes: Heel goed. Heel flink. Wat is dit? Saa: Een deur. Jes: Ja. En wat is dit? Saa: Een peetje. Jes: En dit? Rob: Maar dit had ik al gezegd! Saa: Een peetje. Jes: Ja, maar zij mag het ook nog zeggen, hé. Rob: Dit is een raam. Jes: Ja. Rob: Dit is ook een raam. Jes: Ja. Oei, alles valt om. En dit, is dit een meneer of een mevrouw. Rob: Ik weet het. Saa: Mevrouw. Jes: Een mevrouw. Ja, en kan je iets zeggen over die mevrouw? (Kind knikt nee.) Nee? Kijk eens, welke kleren draagt die mevrouw? Rob: Ik weet het. Saa: Geel. Jes: Ja, die mevrouw draagt gele kleren. En ik ga nu vanalles met die mevrouw doen. Gaan jullie zeggen wat die mevrouw doet? Saa: Ja. Rob: Ma(ar) zij kookt. Jes: Zij kookt, ja. Rob: En ze maakt eten klaar. Jes: Ja. Kijk. En wat doet ze nu? Rob & Saa: De deur opendoen. Jes: Ja, en hoe ziet die deur eruit? Rob & Saa: Groen. Jes: Ja, en hebben jullie thuis ook een deur? Saa & Rob: Ja. Jessie De Paepe


180

Jes: En staat die deur soms open? Rob: Nooit. Jes: Nooit. Dus: wat is er dan met de deur? Rob: Dicht. Jes: Ja, goed. Dus, ze doet de deur open. Ja. En wat doet ze nu? Rob & Saa: Eten. Jes: En waar zit ze? Saa: Op een stoel. Rob: Op een stoel en ze... 't zit een tafeltje. Euh, hij is al een beetje versleten. Jes: Ja, 't is een beetje kapot, hé. 't Is ook al een beetje oud. En wat doet ze nu? Rob: Ze ga(at)... ze... hij ga(at) vegen. Jes: Hij gaat vegen? Rob: Of dweilen. Jes: Ja, en wat doet ze daarvoor? Rob: Omda(t) 't vuil is. Jes: Ja, maar wat doet ze? Rob: Ze zet de stoel op de tafel. Jes: En wat doet ze nu? Rob: Ze zet de stoel daarop. Jes: De stoel? Rob: Op 't bed. Saa: Op 't bed. Jes: Ja, maar dat is toch geen stoel? Dit is toch? Wat is dit? Saa: Een tafel. Jes: Ja, een tafel. Dus: ze zet de tafel op het bed. En wat voor kleur heeft de tafel? Rob & Saa: Bruin. Jes: Ja. En thuis hebben jullie ook een tafel. Rob & Saa: Ja. Jes: Kan je mij iets over een tafel vertellen? Rob: Mijn tafel die is... die is... euhm grijs. Jes: Grijs. Saa: Mijn tafel is ook grijs. Jes: Ja? Ook grijs? Amai. Kijk, wat doet ze nu? Rob: Ze zet de tafel omver. Hé, 't pootje is hier al af. Jes: Van wat is het pootje af? Rob: Van dat hier. Jes: De tafel, ja. En wat heeft ze met het bed gedaan? Rob: Ze legt... Saa: Omgekeerd. Rob: Omgekeerd. Ma(ar)de bedden kunnen ze toch nie(t) omkeren, hé? Jessie De Paepe


181

Jes: Nee, maar 't zijn ook maar... 't is ook maar speelgoed, hé. Hmm? Rob: Speel de gij daar nog altijd mee? Jes: Nee, maar ik heb dat meegenomen voor jullie. Hebben jullie jullie al ooit pijn gedaan? Saa: Ja. Rob: Ja, ikkke wel. Ma(ar) ik was e keer me(t) mijn step naar... naar de zee geweest, ma(ar) 't lagt zo zand en, en, en ik had het nie(t) gezien en ik ging remmen, ma(ar) ik had, en 'k was, 'k was, ik was tegen de gocart gebotst me(t) mijn (h)oofd. En 't was, en 't was bloed en zie je da(t), je kan't da(t) nog een beetje zien. (Kind toont zijn voorhoofd.) Jes: Ja, je ziet het nog een beetje als je heel goed kijkt. En, had jij dan pijn? Rob: Ja. Jes: Ja, en wat moest er dan gebeuren. Rob: En mijn...mijn...mijn... opa, die... en mijn papa en mijn opa die heeft zijn zakdoek hiertegen gelaten en dat er nie(t) zo veel bloed uitkwam. Jes: Ja. Rob: Want anders dan had ik nie(t) meer zo veel bloed. Jes: Ja, dat is waar. Rob: Dan was ik dood. Jes: En daarna, wat is er dan gebeurd? Rob: Dan was ik naar 't ziekenhuis geweest en dan, dan hadden ze mij geopereerd en dan (h)adden ze zo een spuit in mijn hoofd gedaan. Jes: En ging de pijn dan weg? Rob: Ja. Jes: Dus, wat deed die spuit dan met de pijn? Rob: Zij deed het bloe, zij deed het bloed uit. Jes: Ja. En ben jij ook al gevallen? Saa: Ja. Jes: Op jouw knie, of zo? (Saar knikt.) Ja, hmm. Dan gaat de pijn weg, hé, als er een pleister op komt of een spuit als het erg is? Saa: Ja. Rob: Eigenlijk komt er ontsmetting op. Jes: Ja, ontsmetting, ja, dat is belangrijk, hé. Rob: Gaan we nog eens iets doen? Jes: Weten jullie wat een grap is? (De kinderen knikken ja.) Rob: Ik heb... Wij zeggen altijd bij Carine* van manne, zo van manneke Sie, zo van de sosies. En manneke sos..., de sosies die ging ne keer naar de bakker voor, voor een, voor een bro..., voor een ijsje te gaan (h)alen. En ging 't daar naartoe en hij vraagde aan de bakker: 'Heef de gij een ijsje?'. En hij geefde da(t) en 't was, en 't was een snoepje. (Gelach.) Jes: En dit meisje, die kent ook een grap. Maar zij kent eigenlijk twee grappen: een grote grap, een leuke grap en een flauwe grap. Welke willen jullie weten? * Carine is waarschijnlijk de onthaalmoeder van Robbe.

Jessie De Paepe


182

Rob: Ik weet, ik wil ene van de bakker weten. Jes: Ja maar, een leuke grap of een flauwe grap? Rob: Een flauwe grap. Jes: Wil jij een flauwe grap weten? Rob: Ja. (tegen Saa) En jij ook? Jes: En wat zal ze doen? Die jongen wil die grap ook graag weten. Wat moet ze dan doen met die grap? Rob: Die? (Wijzend gebaar naar de jongen.) Jes: De jongen wil die grap weten en het meisje weet die grap. Wat moet zij dan doen? Rob: Zachtjes zeggen? Jes: Ja. Goed. Hebben jullie al ooit een feestje gegeven? Rob: Ja, ma(ar) e keer was Brecht naar mijn feestje en me(t) Maarten. Die zijn mijn vrienden. Jes: Ja. En kijk, als ik nu ook een feest zou geven. Maar ik geef een leuk feest en ik geef een saai feest. Naar welk feest wil jij dan komen? Rob: Ik wil naar een leuk feest komen. Jes: En jij? Saa: Naar een leuk feest. Jes: Naar een leuk feest, ja. Iedereen wil naar een leuk feest komen, hé. Ja. En hoe moet dat feest eruit zien? Rob: Bij mij gaat het over Winnie De Poeh zijn. Jes: Kijk eens, dat is ook Winnie De Poeh. Rob: Hihi, en over Teigetje. Jes: Ja. Saa: Mijn verjaardag is 't al geweest. Jes: Is jouw verjaardag al geweest? Rob: Ma(ar) mijn verjaa..., mijn..., ik moe(t) nog honderd keer slapen, nog honderd keer. Jes: Hmm. Maar als ik nu een doos heb... Rob: Maar nu moe(t) (i)k nog één keer slapen voor mijn broer en dan, dan is, dan is mijn broertje jarig, mijn baby. Jes: Hmm. En als ik een geheim heb, maar ik heb twee geheimen: een groot geheim en een klein geheim. Rob: Ik wil een groot geheim. Jes: Wat wil jij? Rob: E groot geheim. Jes: En jij? Saa: Klein geheim. Jes: Het kleine geheim. (Robbe lacht.) En wat moet ik nu doen als jullie dat willen weten? Rob: Da(t) weet ik nie(t). Zachtjes zeggen. Jes: Ja, dan moet ik? Rob: Dan moe(t) je zo... Ik kan da(t). (Kind maakt mondbewegingen zonder geluid.) Jessie De Paepe


183

Jes: Ja, maar nu heb ik het niet begrepen, hoor. Rob: Maar nee, ik kan e zo praten. Oei. (Kind stoot iets om.)

Interview 11: Margaux en Jules Onderzoeker: Jessie De Paepe Kind: • Margaux (1) – leeftijd: 4jaar en 4 maanden. • Jules (2) – leeftijd: 4 jaar en 3 maanden. Opname (11) op 26/02/2008 – duur: 17' 16” Jes: Ik heb hier een tekening bij en Jules mag eens beginnen. Jules, ga jij mij eens zeggen wat daar op staat? Jul: Een auto, een hond en een mens. Jes: Ja. En is het een vrouw die mens? Jul: Nee. Jes: Het is? Jul: Een man. Jes: En wat doet mijn man hier? Jul: De auto wassen. Jes: En waarom wast hij de auto? Jul: Omdat (h)ij vuil was. Jes: Ja, de auto was vuil. Goed. En wat kan de man nog met de auto doen? Jul: Euh. Rijden. Jes: Ja, heel goed. Heel flink, hoor. En ik heb hier nog iets meegebracht. Ga jij die doos eens openmaken? Ja, doe maar open. Ja. En dan mag je er een voor een iets uitnemen. Ja, doe jij maar eerst. Kan jij mij zeggen wat dat is? Mar: Een poes. Jes: En weet jij iets over een poes? Mar: We kunnen daar ook rijmpjes over doen. Jes: Ja, over een poes. En wat geluiden, en wat voor geluid maakt een poes? 'Miauw'. Dus hoe heet dat? Weet je dat? (Stilte.) De poes miauwt. En, wat weet je nog over een poes? (Stilte.) Kan je nog iets zeggen? (Stilte.) Heb je thuis een poes? (Margaux knikt nee.) Nee? Heb jij thuis een poes? (Jules knikt eveneens nee.) Ook niet. En wat weet je van een poes? Kan je iets zeggen over de pootjes, over de kleur, over de snorharen misschien? Of, of ja, misschien nog over wat een poes eet? Zeg het eens. (Stilte.) Welke kleur? Mar: Geel. Jes: Ja. En wat nog? Mar: En ook oranje nog. Jessie De Paepe


184

Jes: En kijk eens, zou er nog een poes inzitten? Ja? Is dat ook een poes? En hoe ziet die poes eruit? (Stilte.) Ze is... ze is grijs, hé. (Margaux knikt ja.) En nu mag Jules nog iets nemen. Jules, ga jij iets nemen? (Oei, de poes mee.) En wat is dat? Jul: Een schaap. Jes: Een schaap, ja. En, kan jij iets zeggen over een schaap? Zeg het een keer. Jul: Een schaap gaapt. Jes: Hmm. En een schaap waar staat dat normaal gezien? In huis? Jul: Nee. Jes: Nee, waar dan? Jul: Euh, in 't gras. Jes: Ja, in de wei, ja. En wat is dat? Jul: Ah, da(t) weet ik nie(t). Jes: Weet je dat niet? Weet jij dat, Margaux? Mar: E hond. Jes: Een hond, goed. En heeft er iemand van jullie een hond thuis? (Jules knikt nee.) Nee? Mar: Maar ik wel. Jes: Heb jij een hond? En wat doet een hond, allemaal? Mar: Waf. Jes: Waf, ja, een hond blaft. En kan je nog iets vertellen jouw een hond? Hoe ziet jouw hond eruit? Mar: Euh. Jes: Is die groot? Mar: Hij is groot. Jes: Ja, hij is groot, goed. Mar: Zijn naam is Boemie. Jes: Boebie? Mar: Nee, Boemie. Jes: Hmm. Dat is mooi, hé. Ja. Kijk, ik heb hier nog iets mee voor jullie. Nog een dier. Kijk, weet je wat dat is? Jul: Een schaap. Jes: En waar staat mijn schaap? Jul: In 't gras. Jes: In het gras, maar wat is er met dat gras? Mar: Euh, 't lig er sneeuw op. Jes: Ja, en waarom ligt er sneeuw op? Het heeft gesneeuwd, hé. Ja, heel goed. En wanneer sneeuwt het? Jul: Euh. Als 't winter is. Jes: Ja. Weet je... Kan je iets vertellen over de sneeuw? Wat voor kleur heeft de sneeuw? Mar & Jules: Wit. Jes: Ja, en wat nog? Jul: Euh, een schaap is bruin. Jessie De Paepe


185

Jes: Ja, en de sneeuw; het sneeuwt als het koud is, heb je gezegd. En, de sneeuw, wanneer smelt de sneeuw? Weten jullie dat? Mar: Als het zon. Jul: Door de zon. Jes: Als het zon is, ja, heel goed. Weet je wat dat is? Jul: Een varken. Jes: Ja. En kan je iets zeggen over mijn varken? Jul: Euhm. Jes: Welke kleur? Mar: Roze(n) (h)eeft (h)ij. Jul: Groen. Jes: Hij heeft roze, heel goed. Jul: Ook een beetje groen. Jes: Ja. En, waar zit het varken? Mar: In de... precies op de mand. Jes: Op de mand. Ja, dat zou kunnen. Ik heb hier nog iets voor jullie. Weten jullie wat dat is? Jul: Koffie. Jes: Koffie? Drink je koffie uit een glas? Wat is er nog zo bruin-zwart? En het is koud om te drinken. (Stilte.) Ik denk dat jullie het ook al wel eens gedronken hebben. Nee? Zou het cola kunnen zijn? Jul: Cola. Jes: Hebben jullie dat al eens gedronken? Mar: Ja, we hebben cola gedronken. Jes: Ja. En wat zit er hier? Mar: Een vlieg. Jes: En waar zit die vlieg? Mar: In de cola. Jes: Ja, heel goed. En wat doet ze met die cola? Mar: Opdrinken. Jes: En wat zou ze er nog mee kunnen doen? Jul: D' er in gaan. Jes: Ja, goed. En wat is dat? Jul: Water. Jes: Ja, en wat zie je daar ook weer? Mar: Een vlieg weeral. Jul: Een vlieg. Jes: Ja. En wat doet die vlieg? Mar: Opdrinken. Jul: Weeral opdrinken. Jes: Ja. En hier? Jessie De Paepe


186

Mar: Weeral water... Jes: Nee, ik denk niet dat dat water is. Mar: Nee, zeep. Jes: Nee, het is... Als ik nu zeg dat je er kunt mee kleven, weten jullie wat het dan is? Mar: Lijm. Jes: Lijm. En welke kleur heeft deze lijm? Mar: Wi... Blauw. Jes: Dus het is? (Korte stilte.) Blauwe lijm. Ja. En er is daar ook een vlieg. Waar zit die vlieg? Mar: Daar ook in. Jes: Dus die vlieg zit in? (Stilte.) Wat was dat? Dat was lijm, dus die vlieg zit in? Jul: De lijm. Jes: Ja, heel goed. En wat doet die vlieg met de lijm? Jul: Ook opdrinken. Jes: Opdrinken? Mar: Nee! Jes: Nee, wat denk je? (Stilte.) Valt ze erin? (Stilte.) Zal ze erin vallen, de vlieg? Mar: Nee. Jes: Nee? Mar: Hij vliegt er gewoon in. Jes: Ah, hij vliegt er gewoon in. En wat is dit? Jul: Da(t) weet 'k nie(t). Jes: S... (Stilte.) Soep? Zou het soep kunnen zijn? Mar: Ja. Jes: Ja, want soep is ook oranje, hé. Soep met balletjes. Tomatensoep met balletjes. Jul: Nee, rood. Jes: Ja, rood-oranje, hé. Mar: Hier zit er ook nog een vlieg in. Jes: Ja, er zit een vlieg in? Mar: In de soep. Jes: Ja, wat doet die vlieg? Mar: Opdrinken. Jes: Ja. En wat drinkt ze op? Mar: Soep. Jes: Soep opdrinken. Doe jij dat ook? Mar: Ja. Jes: Wat doe jij met soep? Mar: Ook opdrinken en dan e keer doppen. Jes: Ja. Jul: En (h)ier. Jes: En dit? Jessie De Paepe


187

Jul: Hier zit er ook een vlieg. Jes: Ja. Waarop zit de vlieg, denk je? Jul: Op de voetsporen. Jes: Zouden het voetsporen zijn? Wat denk jij dat het is? (Stilte.) Het zijn precies vlekken, hé. Maar van wat? (Kind wijst naar de soep.) Van de soep, dat kan zijn. Jul: Ja, want 't is ook roze. Jes: Wat is er ook rood. Wat is er nog rood? Ik zal je helpen: als je gevallen bent... Mar: Dan is da(t) bloed uit en dan is da(t) ook rood. Jes: Voila, dus: dat zal? Mar: Bloed. Jes: bloed zijn. En waar zit de vlieg? Mar: (h)iere. Jes: Ja, op? Mar: De bloed. Jes: En wat doet de vlieg met het bloed? (Stilte.) Mar: Da(t) weet ik nie(t). Jes: Weet jij het? Jul: Opdrinken. Jes: Ze drinkt het bloed op? Mar: Nee. Jes: Nee, wat doet ze? Jul: Ik zie het mondje op het bloed. Jes: Ja, dus dan zou ze het kunnen opdrinken, hé. Dat is waar, hé. Of misschien iets anders. Wat denk jij? (Stilte.) Misschien zwemt ze erin? Mar: Ze zwemt er misschien in. (Margaux lacht.) Jes: Ja, misschien wel. Kijk, en ik heb nog een tekening voor jullie. Mar: Da(t) weet ik wel. Jes: Ja. Als jij die kant doet, kan Jules de andere kant doen. Zeg eens, Margaux, wat zie jij hier? Mar: Een zon. Jes: Een zon, en? Mar: Een wolk. Jes: En wat zie jij? Jul: Een maan en drie sterren. Jes: Ja, heel goed. En als de maan schijnt en er zijn sterren, wat is het dan? Jul: Donker. Jes: Ja, en wat is het dan nog? (Stilte.) Weet jij dat? Jul: Nee. Jes: Zou het... Als dit dag is, wat is dit dan? Jul: Donker. Jes: Ja, donker en? Jessie De Paepe


188

Jul: Licht. Jes: Nacht. Ja? En kan jij... jij hebt al gezegd wat het was; en kan jij zeggen wat er na de dag komt? Mar: Maandag. Jes: Nee. Komt de? De nacht, hé. Ja, flink. Goed. Jul: En dat hier? Jes: Een schaap, hé. Dat hebben we daarstraks gezien, hé. Jul: Ja. Jes: Ja. En ik heb nog iets voor jullie. Kijk eens hier: weten jullie wat dit is? Mar: Een (h)uis. Jes: Een huis, ja. Jul: Ik ging het zeggen. Jes: En kan je iets zeggen over dat huis. Mar: Een deur en twee ramen. Jes: Ja, een deur en twee ramen. En wat is er niet aan het huis? (Euh.) Wat staat er hier normaal gezien op? Mar: Hier twee muren. Hier ook een. Jes: Ja, en hier, wat moet er hier op liggen; anders regent het binnen? Jul: Een dak. Jes: Ja, een dak. Kan je iets zeggen over de deur? Mar: De deur kan open. Jes: Ja, wat nog? Hebben jullie thuis ook een deur? Mar: Ja, iedereen. Jes: Ja, iedereen. Mar: Ja, ge moet ook een deur hebben. Anders kan er niemand buiten. Jes: Nee, dat is waar. En kijk, wat is dit? Mar: Een/Ne(?) man. Jes: Een man, zou dat een man zijn? Dit is een man. Wat zou dat zijn? Jul: Ja. Een vrouw. Jes: Ik ga met de vrouw vanalles doen. Gaan jullie mij zeggen wat de vrouw allemaal doet? Kan jij het ook zien, anders draai ik het een beetje. Wat doet de vrouw? Mar: De deur opendoen. Jul: Ik ging da(t) zeggen. Jes: Ja, en wat doet de vrouw nu? Mar: Een stoel zitten. Op een stoel zitten. Jul: Op een stoel zitten. Jes: Ja. En kunnen jullie iets zeggen over een stoel? Over die stoeltjes waar jullie op zitten bijvoorbeeld? Mar: 't Zijn daar poten aan. Jes: Ja. Er staan daar poten aan. En welke kleur? Jul & Mar: Bruin. Jessie De Paepe


189

Jes: En die van jullie? Mar: Ik heb roze. Jes: Heb jij roze? Jul: Ik ook. Jes: Nee, ik denk dat het geel is. Is het geen geel? Jul: Geel. Mar: Hmm? Jes: Jouw trui is roze, maar jouw stoel? Mar: Ja, dat is geel. Jul: Mijn stoel is ook geel. Jes: En, wat doet ze nu? Mar: Euh, e stoel op de tafel. Jes: Ja, en nu? Mar: Nu doe(t) ze de tafel op 't bed. Jul: (tegelijk) de tafel op 't bed. Jes: Ja. Mar: Nu doet (h)ij, doet da(t) meisje om, nu doet die bed om. Jul: (tegelijk) Het bed om. Jes: Ja, en wat doet ze nu? Mar: Op bed liggen. Jes: Ja. Misschien is ze moe, hé. Ja, dat kan, hé. (De kinderen knikken instemmend.) Hebben jullie je al ooit pijn gedaan? Jul: Euh, ja. Mar: Ikke wel. Jul: En ik ook. Mar: Ik heb zelfs al ne keer een buil g(eh)ad. Jes: En als je nu bijvoorbeeld gevallen bent op je knie, hé, dat kan, hé. Jul: Ik ben al e keer op de speelplaats gevallen maar 't is al lang geleden gebeurd. Jes: Ja. En als je nu gevallen bent en je hebt een wonde op je knie en er komt bloed uit, wat doet jouw mama dan, of je papa, of je juf, of je oma, of je opa? Mar: Dan doen z' er ontsmetting op. Jes: Ja, en wat ook? Jul: En bij mij ijs. Jes: Ja, en ook een? Een plakker ook, hé. En wat gebeurt er dan met de pijn? Jul: Weg. Mar: Dan is 't weg. Jes: Ja, dan is het weg. Mar: Allemaal aan 't plakkertje. Jes: Ja. Pas op dat je niet valt, hé. (Kind schommelt met het stoeltje heen en weer.) En als ik nu een feestje zou geven, hé. Jullie weten wat een feest is, hé, zoals voor een verjaardag, hé. En ik geef een Jessie De Paepe


190

leuk feest en ik geef een dom feest. Naar welk feest willen jullie dan komen? Jul: Euh, leuk. Mar: Bij da(t) leuk feest. Jes: Bij het leuke feest. Ja, heel goed. Waarom? Mar: Omda(t) we da(t) willen. Jes: Ja, en weten jullie wat een grap is? Zo een mopje, een grap? Weten jullie dat? (Kinderen knikken nee.) Dat is als ik nu iets vertel waar jullie heel hard mee moeten lachen, iets grappigs. Zo bijvoorbeeld op de televisie, of zo, soms. Hé, een grap. Kijk, en ik ken twee grappen. Een leuke grap en een flauwe grap. Welke grap moet ik dan vertellen? Mar: Een leuke grap. Jes: Ja. En wat moet ik met die grap doen? Mar: Vragen. Jes: Nee, want ik weet ze, dus: als jij ze wil weten, wat moet ik dan doen? Mar: Zeggen. Jes: Ik moet? Mar: Het zeggen. Jes: Ja. Goed. Heel goed. En stel nu; ik heb twee geheimen: een groot geheim en een klein geheim. Welk geheim willen jullie weten? Jul: Het groot. Mar: Het grote. Jes: Ja, en wat moet ik dan doen met dat geheim? Mar: Zeggen. Jes: Ja, dus: hoe noem je dat nog? Ik moet het geheim.... Vertellen, hé, verklappen. Maar mag dat eigenlijk wel? Mar: Ja. Jes: Ja? Mar: Nee. Jes: Nee? Wat moet je normaal gezien met een geheim doen? Je moet? (Stilte.) Je mag het geheim niet doorvertellen. Dus, wat moet je er dan mee doen? (Stilte.) Je moet het verzwijgen, hé. Ja? (De kinderen knikken ja.) Ja. Zo. Ik denk dat dit alles was. Ik ga nog even kijken... Ja, zo.

Jessie De Paepe


191

Adnominaal en pronominaal genus bij Zuid- Nederlandse vier- en vijfjarigen

Recommend Documents