Ademruimte. voor steden en dorpen

Ademruimte voor steden en dorpen

Gelderse prijs voor ruimtelijke kwaliteit 2014

Inhoud

5 Voorwoord, Gedeputeerde Josan Meijers

Colofon Ademruimte voor steden en dorpen

6 Ademruimte voor steden en dorpen, Elbert van der Linden

Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014 Projectteam

12 Apeldoorn, Beekherstel

Elbert van der Linden (projectleider), Jolanda Timmermans (projectassistent), Odette Pieterse (communicatie adviseur) m.m.v. Bas Nijenhuis en Sandra ten Wolde (provinciale selectiecommissie)

24 Berkelland, Stadshart van Borculo

Redactie

36 Ede, Tuinenpark De Koekelt

Tekstschrijvers.nl. Nijmegen en Rotterdam en projectteam, provincie Gelderland

48 Harderwijk, Strandeiland en parkeergarage Houtwal

Tekstbijdragen

60 Heerde, Molencomplex Vrieze’s erfgoed in Wapenveld

Mark van de Laar c.s. (Tekstschrijvers.nl. Nijmegen en Rotterdam)

72 Lingewaal en Geldermalsen, Lingekwartier

Mark Hendriks (Tekstlandschap, Utrecht) Josan Meijers en Elbert van der Linden (provincie Gelderland)

84 Oost Gelre, De Hofbeek in Lichtenvoorde Fotografie Niek Antonise, Nijmegen

96 Ubbergen, Notre Dame des Anges in Ubbergen

Overige fotografie

108 Wageningen, WUR Campus

Gemeente Apeldoorn (Petra Bennink) pag. 15*

120 Zaltbommel, Agnietentuin en Torentuin

en gemeente Harderwijk (Coöperatie Strand Harderwijk) pag. 54-55, 56* Artist impressions Tony Tati (Pennenstreek, Arnhem)

132 Het waarderen van plekken, Elbert van der Linden

Vormgeving

134 Juryrapport, Mark Hendriks

Bob Mors (Povincie Gelderland ) Druk DELTAHage, Den Haag Oplage 500 exemplaren ISBN/EAN 9789073586437

2


2


Voorwoord

Ademruimte voor stad en dorp Dit boek portretteert de tien genomineerde projecten voor de vijfde editie van de Gelderse

Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit. Een prijs die de provincie Gelderland eens in de twee jaar uitreikt om aansprekende ruimtelijke projecten in de Gelderse leefomgeving onder de

aandacht te brengen. Deze projecten zijn gekozen, omdat ze op een inspirerende manier vorm geven aan Gelderland en omdat ze een breed publiek verdienen.

Het thema van deze editie is: ‘Ademruimte voor steden en dorpen’. Een thema dat als vanzelf ontstond doordat het als een rode – of eigenlijke groene – draad door alle inzendingen liep. Alle ingezonden projecten, van Apeldoorn tot Zaltbommel, hebben veel aandacht voor

groen in bestaand stedelijk gebied. Het is de kunst om ruimtelijke plannen te koppelen

aan de ambitie om lucht en ruimte voor beleving te creëren of te behouden. Dan ontstaat ruimtelijke kwaliteit.

Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit Dit boek illustreert waar en hoe deze verstedelijkingsparadox in Gelderland is

gerealiseerd. Met trots presenteer ik tien projecten die erin geslaagd zijn de ‘alledaagse’

verstedelijkingsopgave met net iets meer durf en elan op te lossen. Projecten die ruimtelijke kwaliteit inspirerend onder de aandacht brengen en opvallen in de Gelderse leefomgeving. Daarom zijn zij genomineerd voor de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014. Een

deskundige jury onder leiding van Jan Terlouw en de inwoners van Gelderland hebben een winnaar gekozen en zijn op 5 maart 2014 bekend gemaakt en uitgereikt. Ruimte voor lokale initiatieven Ruimtelijke kwaliteit is niet alleen iets van gemeenten en provincie. De projecten in

dit boek laten vooral ook de betrokkenheid van andere partijen zien: waterschappen,

woningcorporaties en natuurorganisaties. Maar ook omwonenden, een vereniging van

amateurtuinders, vrijwilligers en vele anderen. De provincie Gelderland wil ruimte geven

aan lokale initiatieven en aan mensen die zich willen inzetten voor hun eigen leefomgeving. Louter winnaars Men heeft het weleens over een situatie die alleen verliezers kent, maar bij de Gelderse Prijs

voor Ruimtelijke Kwaliteit is het omgekeerde het geval, die kent alleen maar winnaars. Ook de genomineerden die buiten de prijzen vallen, mogen trots zijn op de mooie bijdrage die zij hebben geleverd aan de kwaliteit van de Gelderse leefomgeving. Daarom zijn ze opgenomen in dit fraaie boek. Een boek dat andere gemeenten hopelijk inspireert tot mooie ruimtelijke ontwikkelingen. Graag nodig ik u uit de projecten uit dit boek in ‘het veld’ te komen

bekijken, om zelf te ervaren dat Gelderland veel ‘ademruimte voor steden en dorpen’ heeft.

Josan Meijers, lid van Gedeputeerde Staten, provincie Gelderland

3


4



Bij verstedelijking van Gelderland is het allang geen kwestie meer van alleen maar bouwen van gebouwen, ofwel: stad en dorp letterlijk volbouwen. Naast bouwen gaat het vooral ook om lucht en ruimte in, aan en om bestaand stedelijk gebied met veel aandacht voor groen. Ademruimte: groen om te spelen, recreëren, leren, ontmoeten, voedsel verbouwen en natuur ontwikkelen. De tien genomineerde projecten van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit

Uiteraard gold dat niet alleen voor Amsterdam. Menig Europese stad bouwde graag een

muurtje om zich heen. Later zijn deze stadsmuren vervangen door een uitgebreid systeem

van vestingwallen. Deze deden nog korte tijd dienst, maar werden uiteindelijk toch als een

last ervaren. Ze belemmerden de verdere ontwikkeling van de stad. Er was geen ruimte meer om te groeien; geen ademruimte…? De stad als ‘een benauwde veste’.

2014 vertellen ieder hun eigen verhaal over die ademruimte. Hoe krijgt onze gebouwde leefomgeving de ademruimte die het verdient? En wat krijgen we dan te zien? Dat wordt

Bedreigingen

in de hierna volgende portretten van de tien genomineerden uit de doeken gedaan. In dit

Ademruimte kan onder druk staan. De stad of het stedelijk gebied kan onder druk komen

essay verken ik op speelse wijze de reikwijdte en de betekenis van het begrip ademruimte in het werkveld van planologie en stedenbouw. Dit vraagt om een nieuwsgierige blik, zowel in Gelderland als even daarbuiten. Juist ook daar om inspiratie op te doen.

te staan. Wat blijft er over aan ademruimte - meer figuurlijk - als de stad wordt bedreigd? Bedreigingen verschijnen in diverse gedaanten. De stad kan lijden onder oorlogsgeweld, strijd en terreur. Er kan sprake zijn van uitbuiting en onderdrukking. Menselijke of

maatschappelijke verhoudingen kunnen extreem uit het lood zijn geslagen. Verlies aan Stedelijk weefsel Het bestaand stedelijk gebied wordt gedefinieerd als het bestaand stedenbouwkundig samenstel van bebouwing ten behoeve van wonen, dienstverlening, bedrijvigheid,

detailhandel of horeca en de daarbij behorende openbare of sociaal culturele voorzieningen,

door natuurverschijnselen. Grove aantasting van de leefomgeving. Vervuilde lucht. Wie ontfermt zich over de stad?

stedelijk groen en infrastructuur. In deze omschrijving is weliswaar veel aandacht voor

In een stad in Sachsen

uit van de stad of het stedelijk gebied. Deze ‘ademruimte’ is noodzakelijk voor het goed

bezocht ik Leipzig, gelegen in het oostelijk deel van Duitsland, in de deelstaat Sachsen.

bebouwing, maar natuurlijk maakt de openbare ruimte in al haar gedaantes ook onderdeel

Om ademruimte in de stad te ontdekken stel ik voor om er even opuit te trekken. Onlangs

functioneren van stad of dorp, inclusief het gebied eromheen.

Leipzig heeft zich relatief vroeg ontdaan van haar vestingwerken. In de jaren ‘70 van de

Poëtisch concept Ademruimte is geen officiële term in de planologie of stedenbouw. Het is zelfs geen officieel Van Dale-woord. Het is een voor de gelegenheid samengesteld woord voor een plek om op

adem te komen, om te aarden, om te overpeinzen of te bezinnen. Een vitale plek om los te

komen van de drukte van de maatschappij. Ademruimte als een poëtisch en narratief concept in het eigentijdse omgevingsbeleid, gericht op een lichtvoetige verbinding tussen de fysieke plek, haar betekenis en de mens die ruimte en vrijheid om zich heen zoekt.

18de eeuw. De omwalling maakte plaats voor een ruim opgezette ‘landschappelijke’ ring,

met promenades rond een compacte binnenstad. Ademruimte - zo werd het toen vast niet

genoemd - passend bij het hoogburgerlijke en liberale klimaat van die tijd. Met veel oog voor handel en nijverheid en een toenemende verkeersbehoefte. Daarna is er veel met Leipzig

gebeurd: groei, strijd, herstel, bloei, oorlog, terreur, verwoesting, opbouw, onderdrukking, wende, hereniging, herbouw, krimp, groei. Toch is die landschappelijke ring om de stad tot op de dag van vandaag een weidse, open - ademende - ruimte waar groen, cultuur en mobiliteit samengaan in indrukwekkend verblijfs- en verkeersgebied.

Onder druk

Invulling

Een stad of dorp heeft ‘van nature’ ademruimte. Er zijn straten en pleinen, kades met

Leipzig heeft meer ademruimten: het arboretum, de Zoo, stadsparken, enkele overblijfselen

parken en plantsoenen, beken en kanalen, grachten en singels, groene lobben, groene

is dat de stad zich wil profileren als stad aan het water. Kanalen worden hersteld, beken

uitzicht op water, randen met uitzicht op velden, boulevards, avenues en promenades, longen, groene lijnen… Ademruimte heeft een groene kleur. Maar blauw, rood en grijs

passen ook goed. Ademruimte behoort tot het stedelijk weefsel en moeten we koesteren. Maar helaas komt ademruimte soms onder druk te staan. Benauwde veste ‘Het hemelsche gerecht heeft zich ten langen leste / Erbarremt over my en myn benauwde

5

sociale cohesie, verschraling van culturele voorzieningen, onveiligheid op straat. Ramspoed

van 18de-eeuwse tuinen, de historische markt en andere pleinen met allure. Interessant teruggebracht, de Aue wordt gepimpt tot het waterrijke groene lint door de stad. Ook

opvallend zijn de vele volkstuinen (kleingärtnen) die in de DDR-tijd zeer populair waren en waarvoor nu nog steeds veel animo is. Ademruimte zit ook in de vele braakgronden, lege

plekken, vervallen gaten, ongebruikte rangeerterreinen, verlaten en vergeten overhoeken en tussenlandjes. Gronden die om invulling vragen, tijdelijk of permanent.

veste’. Dit zijn de eerste regels van het toneelstuk Gijsbrecht van Aemstel van Joost van

Adembenemend

verhaal speelt zich af rond 1300 toen stadsmuren nog nuttig waren en de Kennemers en

zie ook veel ademruimte doordat het vele industriële erfgoed een nieuwe bestemming heeft

den Vondel dat in 1637 voor het eerst werd uitgevoerd in de Amsterdamse schouwburg. Het

Ik wandel verder door Leipzig. Ademruimte ontstaat niet alleen door groene projecten. Ik

Waterlanders voor Amsterdam een bedreiging vormden. De stad kreeg het ‘Spaans benauwd’.

gekregen, vooral in de alternatieve culturele scene. Vervallen huizen zijn gerenoveerd,


6


aangetaste stadsdelen zijn weer in het historisch stedenbouwkundig weefsel teruggebracht,

Ruimte voor fantasie

een spectaculair nieuw leven ingeblazen. En laten we dit ook vooral als ademruimte zien: het

de kruising van Kortestraat, Kleine Oord, Oude en Nieuwe Oeverstraat en Vossenstraat staat

winkelgalerijen zijn vernieuwd, binnenhoven zijn in ere hersteld en het Hauptbahnhof is

Eén ademruimte licht ik er graag uit. Het is een nieuwe plek in de Arnhemse binnenstad. Op

Gewandhaus (prominent concertgebouw), de architectuur van het museum voor moderne

een Rozet: een nieuw centrum voor kennis, cultuur en educatie. Het naastgelegen kantoor

kunst, de Thomaskirche (‘de kerk van J.S. Bach’), de nieuwe Messegelände, Augustusplatz (de voormalige Karl-Marx-Platz) met het prachtige hoofdgebouw van de universiteit van

architect Erick van Egeraat, de uitgegraven Mortitzbastei, de panotheek met panorama van Leipzig 1813, het Völkerschlachtdenkmal et cetera. Wat die laatste plek betreft, besef ik dat

er ook ademruimte is die je juist de adem beneemt. De wandeling door Leipzig leert mij dat ademruimte eveneens te maken heeft met schoonheid, met belevenissen, met herkennen van verleden en toekomst, met gevoel voor identiteit en authenticiteit. Bakermat van de Wende Nog even me verwonderen over Leipzig. In deze stad ligt de bakermat van de Wende. Op

is omgetoverd tot hotel. In het tegenover gelegen Bartokpark ligt een reusachtig aardvarken van dertig meter lang, negen meter hoog en dertien meter breed. Daarnaast ligt Showroom een cultureel platform en podium voor diverse culturele activiteiten. Showroom neemt al

een aantal jaar bezit van een voormalige voetgangerspassage onder een parkeergarage. En

als het seizoen het toelaat komt ergens een verrassende daktuin tot leven. Was het eerste een vergeten plek in de binnenstad, is het nu - alles bij elkaar opgeteld - een bruisende plek met

een eigentijds stedelijk aanbod waar mensen elkaar ontmoeten. Het geeft naast ademruimte ook ruimte voor fantasie. Zo hoorde ik er een kind vragen: “Wat gebeurt er als dat grote aardvarken wakker wordt?”

9 oktober 1989 liepen 70.000 inwoners van de stad vreedzaam en zelfbewust over de ring

Tien voorbeelden

spreken, vergaderen en reizen. Vele plekken in de stad verwijzen naar die gebeurtenis. En

vanzelfsprekend en alledaags vertrouwd. Deze ruimte hoort er immers bij. Maar we hebben

van plein naar plein, roepend om vrijheid. Ademruimte lijkt veel op vrijheid. Vrijheid van

Het weefsel van stedelijke gebieden in Gelderland vertoont ademruimte. Het is bijna

Leipzig is sindsdien ook -letterlijk- op adem gekomen. Het voorheen door bruinkoolwinning

de ruimte ook nodig om ons leven, onze leefomgeving, ten volle te kunnen ervaren en te

aangetaste landschap rond de stad is getransformeerd tot een prachtig ‘Neuseenland’, met

vele meren en plassen voor recreatie en toerisme. Een nieuwe leefomgeving. Schone lucht en nieuwe mogelijkheden.

Verstedelijking in Gelderland Ik keer weer terug naar onze mooie provincie om daar de ademruimte te vinden. Het

stedelijk gebied van Gelderland is zeer divers. Het varieert van de stedelijke agglomeraties van Arnhem-Nijmegen, Apeldoorn-Zutphen-Deventer en Ede-Wageningen, tot aan een

grote verzameling van kleine en middelgrote landstadjes en een nog grotere verzameling

waarderen. De tien projecten van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit laten het zien. Creatieve energie en verbeeldingskracht zijn ingezet om vooral groene plekken in en om dorpen en steden zodanig in te richten dat ze bijdragen aan lucht en liefde, en

rust en ruimte. Bouwen aan steden en dorpen betekent meer dan alleen het toevoegen of weghalen van bebouwing en aanleggen van straten en wegen. Het is ook het toevoegen van ontmoetings-, ontdekkings-, bewegings- en belevingsruimten, ecologisch of juist

parkachtig ingevuld, cultureel of juist bouwkundig ingericht. Enthousiast loop ik langs de tien projecten.

grote, middelgrote en kleine dorpen. Ook het landelijk gebied vertoont verstedelijking met

Apeldoorn brengt haar beken terug in het straatbeeld. De lange beeklijnen verbinden de stad

kwaliteit is dat in Gelderland als contramal van de stad ook relatieve leegten te vinden zijn.

naar gelang de sfeer en de functie van het betreffende stadsdeel. Mooie oplossingen om de

kleine kernen en buurtschappen, aangevuld met verspreid liggende (lint)bebouwing. Een Bijvoorbeeld op de stuwwalcomplexen van de Veluwe en Montferland, in de komgebieden

en de uiterwaarden van het Rivierengebied, langs de randmeren en in het noorden van de

met het landschap. In de stad krijgt het herstel van de beek verschillende karakters mee, al gevolgen van klimaatverandering voor de stad op te vangen.

IJsselvallei. Op dit provinciale schaalniveau is ook ademruimte aanwezig.

Berkelland behoudt en beheert in Borculo een ‘koel’ stadspark, grenzend aan het

Bundelen en spreiden

is gerevitaliseerd, cultureel erfgoed is nieuw leven ingeblazen en de verbinding tussen het

Dit verstedelijkingspatroon heeft een cultuurhistorisch verleden van bewoning, ontginning, stadstichtingen, handelslijnen, migratie, bloei, verval, wederopbouw, uitbreiding,

uitgebreide gemeentehuis en een beleefbaar gemaakte rivier: de Berkel. Een winkelplein bestuurscentrum en het stadshart onderging een prettige facelift.

inbreiding, verdichting, herstructurering en krimp. In een eeuwigdurend proces verloopt

Ede biedt slim ruimte aan een geherstructureerd tuinenpark als een groene lob tussen een

van bundelen maakt dat stedelijke functies in stedelijk gebied worden geplaatst, en

tuinenclusters en rondom een centraal gelegen clubhuis. De openbare toegankelijkheid is

de verstedelijking langs de ‘planologische principes’ van bundelen en spreiden. Het principe landelijke functies in landelijk gebied. Het principe van spreiden gaat over het lokaliseren van stedelijke functies in landelijk gebied en landelijke functies lokaliseren in stedelijk

woonwijk en een sportpark. Het is een fraai voorbeeld van stadslandbouw binnen omhaagde verbeterd.

gebied. Bundelen is een sterk principe. Het is vooral ingegeven om bestaande stedelijke

Harderwijk voegt nieuwe stedenbouwkundige elementen toe aan de rand van haar

te benutten, draagvlak voor voorzieningen te garanderen en versnippering en dichtslibbing

strandeiland en parkeergarage de noodzakelijke voorhoede. Met het strandeiland komen

gebieden hun kracht te laten behouden, bestaande ontsluitingen en knooppunten effectief van het buitengebied tegen te gaan. Kan bundelen leiden tot volbouwen, tot hogere

bebouwingsdichtheid, tot het opofferen van lege plekken en het inleveren van ademruimte? Stad aan de Rijn Met een flinke wandeling in en om Arnhem -ik blijf nu dichter bij huis- is het stedenbouw-

kundig weefsel -gebundeld en verspreid, bebouwd en onbebouwd- ruimschoots te beleven en te onderzoeken. Ademruimte kent de stad volop: Park Sonsbeek en Zypendaal, rivier de Rijn en haar kaden en uiterwaarden, Park Lingezegen, de Veluwezoom, de singels (ook Arnhem heeft zich ontdaan van haar benauwde veste), het Marktplein, Kerkplein, Willemsplein, Velperplein; maar ook Musis Sacrum, het Museum voor Moderne Kunst Arnhem, het

historische hart. Voordat het grote project Waterfront echt van start gaat, vormen het

stadsgezicht, boulevard, weidsheid en informele sfeer samen. De parkeergarage vergroot het functionele parkeeraanbod, ingepakt in een historisch bastion.

Heerde levert aan de noordrand van Wapenveld een prachtig kleinood af met de renovatie

en herbestemming van molen De Vlijt en de omliggende gebouwen. Met recht erfgoed dat uitnodigt om in deze landelijke sfeer te vertoeven.

Lingewaal en Geldersmalsen werken samen met partners aan het Lingekwartier, onderdeel van het nationaal landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met herbestemming van forten

en gemalen, de aanleg van paden en natuurterreinen en de renovatie van bunkers, wordt het

GelreDome,et cetera. 7


8


verhaal van de waterlinie (opnieuw) verteld. De streek rondom Acqouy, Asperen, Heukelum en Leersum is een bezoek zeker waard.

Oost Gelre brengt voor het dorp Lichtenvoorde het groen naar binnen met De Hofbeek

als groenblauwe draad door het dorp. Inclusief eigentijdse ‘cool nature’ voor spannende avonturen of een heerlijke wandeling.

Ubbergen verplaatste de HAVO-school Notre Dame des Anges. Het nieuwe schoolgebouw

zelf is duurzaam en passend aan de provinciale weg N325 gesitueerd. De ecologische relatie ter plaatste tussen stuwwal en Ooijpolder is versterkt en de recreatieve verbinding met de naastgelegen Ooijpolder is verbeterd door de aanleg van een bijzondere brug.

Wageningen ontwikkelt aan de noordrand van de stad een campus voor de WUR: een

concentratie van onderwijs- en onderzoeksvoorzieningen met internationale allure. Het

terrein wordt gekenmerkt door een groen en open middengebied en bebouwde randzones. In het middengebied bepalen ‘monolieten’ het ruimtelijke beeld.

Zaltbommel bouwt in fasen aan een passend buurtje aan de rand van de stad, maar nog

binnen haar veste. Dat lukt ten dele. Het overgebleven en nog niet benutte braakliggende stuk grond wordt ingezet voor een aantrekkelijke communitygarden: de Torentuin. Een

bijzondere wijze van tijdelijk gebruik dat misschien behouden kan worden op het moment dat de woningmarkt weer aantrekt. Sociale cohesie Hoewel bij elk project de gemeentenaam is genoemd, wil dit niet zeggen dat de lokale

overheid steeds de ‘dragende’ partij is. Opmerkelijk is het dat bij alle tien projecten juist

andere partijen zo nauw betrokken zijn. Bijvoorbeeld waterschappen, recreatieschappen, natuurorganisaties, erfgoedorganisaties, woningbouwcorporaties, schoolbesturen,

kennisinstellingen, verenigingen van ondernemers, bewoners of amateurtuinders. Ze zijn

erbij betrokken omdat het creëren van ademruimte past binnen hun taakstelling, of omdat ze van betekenis kunnen zijn bij de optimale inrichting en het beheer van de projecten. In

alle projecten zijn specifieke doelgroepen zoals bewoners, omwonenden, leden, leerlingen of ondernemers bij de planvorming en uitvoering betrokken. Gebleken is dat wanneer

initiatieven echt van onderaf komen en maatschappelijke slagkracht weten te creëren, dat ze zelfs naar de toekomst toe sociale cohesie weten te bewerkstelligen. Met oog op de toekomst Om ademruimte in, aan en om onze steden en dorpen ruimhartig te koesteren, lijkt het mij

verstandig om telkens een aantal vraagstukken mee te wegen in het omgevingsbeleid. Het is een kleine verzameling van opgaven, aanbevelingen, vragen en vrije gedachten door elkaar.

3

Laten we zorgvuldig omgaan met de ‘open plekken’ in stedelijk gebied. Pleinen en

parken niet volbouwen, ondergrondse oplossingen omarmen, tijdelijk passend gebruik promoten. Ruimhartig inzetten op kwalitatief hoogwaardige openbare ruimte is het devies. Dit is een culturele opgave.

4 Ademruimte is ook te vinden in de stads- en dorpsrandzones. Zones waar de relaties

tussen stad en ommeland sterk zijn. Hoe benutten stad en ommeland optimaal elkaars kracht? En hoe kan dat een plaats krijgen in de randzones? Hier ligt een belangrijke uitdaging om met goede ontwerpen deze randgebieden kleur te geven.

5 Het stedelijk gebied is ook ontvankelijk voor functies die thuishoren in het landelijke gebied. Deze ‘omgekeerde’ spreiding levert innovatieve vormen van grondgebruik op:

stadslandbouw, stadsnatuur, stadswater, stedelijke energiewinning, stille stadsplekken et cetera. Stimulansen gevraagd!

6 Op het schaalniveau van de provincie: stedelijke netwerken versterken ten gunste van

de (inter)nationale concurrentiepositie van Gelderland. Het belang van het economisch functioneren van steden in netwerken roept de vraag op hoe ademruimte daaraan kan bijdragen? Vestigingsklimaat is gebaat bij goede ademruimte.

7 Ademruimte bestaat niet alleen uit‘groene associaties’, maar ook uit ‘rode associaties’: kunstbelevenissen, culturele evenementen, historiciteit, ontmoetingsplekken,

verkeersruimten, sportterreinen, gerenoveerde of gerestaureerde gebouwen, al dan niet met een tweede (of derde…) leven.

8 Zie ademruimte ook als een als een ruimte voor vrijheid en verantwoordelijkheid. Ruimte voor fantasie en verbeeldingskracht. Vergroten en vernieuwen van de participatie en

betrokkenheid. Verbeteren van de toegankelijkheid (fysiek en mentaal). Ademruimte als methode van positief toe-eigenen van de leefomgeving.

9 Wat te doen met de vergeten plekken van de stad? Achterkanten, overhoeken,

braakterreinen. Is leegstand van gebouwen een doorn in het oog of juist ademruimte? Een kwestie van wachten op betere tijden? Over tijd gesproken, streef naar tijdelijk gebruik van deze vergeten plekken of leegstaande gebouwen. Nieuwe doelgroepen kunnen aan de slag.

10 Ademruimte begint bij jezelf. Hoeveel ademruimte geeft mijn huis en tuin? De plek

waar ik woon is de basis voor het gevoel van ruimte. Is die ruimte en de omliggende leefomgeving een ‘benauwde veste’ of een ‘plek om op adem te komen’?

Ga bij u zelf na wat aanspreekt en ik nodig u uit om ideeën toe te voegen aan deze reeks.

Elbert van der Linden, adviseur ruimtelijke kwaliteit, provincie Gelderland 1 Ontdek ademruimte. Bijvoorbeeld door wandelingen te maken en zie hoe ruimtes worden gebruikt en gewaardeerd. Stel verrassende vragen: is er voldoende ademruimte? Is er adembenemende ruimte? Aan welke ademruimte heb ik behoefte? 2

De voortgaande verstedelijking (morfologisch, functioneel en sociaal-cultureel) leidt tot nieuwe aangezichten, voorzieningen en betekenissen. Transformatieprocessen, gebruikmakend van de bestaande voorraad aan gebouwen en beschikbare grond,

moeten minimaal bijdragen aan behoud en versterking van ademruimte. Ten gunste van vitaliteit en leefbaarheid van de stad. Denk ook aan creëren van ademruimte om transformatieprocessen te promoten, op te starten en te begeleiden.

9


10


Apeldoorn Beekherstel

In Apeldoorn zijn oude, ondergronds verdwenen beken de laatste jaren weer in het stadsbeeld teruggebracht. Met het project Beekherstel vangen gemeente en waterschap Vallei en Veluwe vele vliegen in één klap. De beken bieden duurzame oplossingen voor de waterhuishouding en betekenen een impuls voor de recreatie en natuurontwikkeling in de stad. Bovenal zien de waterstroompjes er ook nog eens goed uit. Of ze nu door een winkelgebied, een straat met kantoren, een woonwijk of een stadspark lopen.

11


12


*

*

Oude beken in een nieuw jasje zijn weer zichtbaar in het stedelijk gebied. Dat levert ademruimte op, van divers karakter. Leefbaar voor vele bewoners, bezoekers, passanten.

13


14


De terugkeer van oude stromen levert

Beekwater brengt leven in Apeldoorn

De integrale aanpak van de Apeldoornse beken startte in 2005 met de lancering van het Waterplan. Het idee: tot 2030 stukje bij beetje veertig kilometer aan historische beken herstellen. Een initiatief van de gemeente Apeldoorn en het waterschap Vallei en Veluwe. Een belangrijk doel is het aanpakken van

een verrijking van het straatbeeld op.

duur veel efficiënter, want het zo goed als schone

zo’n waterstroompje via een buis onopvallend onder

nieuwbouwhuizen door. De dakgoten van een

“Een ander voorbeeld: de rioolpomp die nodig was

gebouwd, om de doorgangen te accentueren.

regenwater aan de beek, andere woningen in de

regenwater belast de zuiveringsinstallaties niet.

om water in het stadscentrum door te laten stromen, is weggehaald. Deze is overbodig geworden dankzij het vrije verval van de beek.”

problemen met het grondwater. Doordat de stad op

de straat door. Nu zijn er op veel plekken bruggetjes En er liggen fietsen wandelpaden langs de beken,

zodat mensen het water kunnen ‘beleven’. Het water is schoon en helder, de bodem zanderig. Je ziet de vissen voorbij zwemmen.

Nut bewezen

voor de industrie vermindert, hebben delen van

Het bekensysteem heeft zijn nut in de Apeldoornse

Ander karakter

en in 2010 troffen enkele zware lokale plensbuien

beekoevers een verschillende aankleding, passend in

uitgegraven beken hebben een regulerende werking op het grondwater. Daarnaast vormen de herstelde beken een natuurlijke buffer voor de opvang van regenwater na een heftige regenbui. Klimaatverandering zorgt voor steeds meer pieken in de hoeveelheden neerslag. Het waterschap en de gemeente wilden hierop in spelen.

waterbeheersing al een paar keer bewezen. In 2009

In verschillende delen van de stad kregen de

de stad. Een van die buien was zelfs de zwaarste

de omgeving. Bijvoorbeeld de opnieuw uitgegraven

in honderd jaar. Op een paar plekken stroomden

weliswaar beken over en er stond een enkele weg blank, maar gebouwen hielden het droog. “Met

alleen het riool, met zijn beperktere wateropvang, waren de gevolgen waarschijnlijk veel ernstiger geweest,” aldus Rossingh.

Pieken opvangen Dankzij het beekherstel zijn de waterstroompjes

Beken verdwenen

fungeren samen als een opvangsysteem voor het

watersysteem met beken. Net als meer plaatsen

in Apeldoorn weer onderling verbonden. Ze

Van oudsher heeft Apeldoorn een uitgebreid

hemelwater, samen met het rioolstelsel. Regenwater

aan de rand van de Veluwe lopen hier veel

verdwijnt niet meer in buizen, maar zinkt in

de grond. Hiervoor zijn er wadi’s, laaggelegen

infiltratiegebieden, nabij de beken aangelegd. Overtollig water stroomt de beek in. Het is een

duurzame manier om regenwater op te vangen,

ook als er ineens heel veel regen valt. Zo stroomt

er minder regenwater naar het IJsseldal. De beken vangen de pieken op en brengen ze vertraagd stroomafwaarts, via natuurlijk verval. Duurzamer geheel Het systeem is voorbereid op nog meer afkoppeling

van het riool. Niet alleen bij nieuwbouw, maar ook

bij bestaande huizen en bedrijfspanden. “Op termijn

waterstromen, die eeuwen geleden al gegraven

waren. Ze leverden schoon water aan wasserijen en watermolens voor onder andere papierproductie.

Grift, de hoofdbeek van Apeldoorn die inmiddels

voor een groot deel is hersteld. Wie deze beek volgt,

ziet dat de beek telkens van karakter verandert. Nabij

in allerlei opzichten een duurzamer geheel dan

niet alleen in waterbouwkundig opzicht voordelen

In het nieuwe Catharina Amaliapark vormen water, plantsoen en bestrating één geheel. Het park ligt

op het dak van de pas gebouwde Brinklaangarage. De beekoever is een uitgekiend samenspel van

beton, steigerhout, natuursteen en beplanting. Pootjebaden mag.

deze waterkant een zitplek voor mensen die op

de bus wachten. Aan de andere kant liggen brede natuurstenen plateaus als flaneerstrook langs

de etalages. “Winkelende bezoekers ervaren het

stromende water dwars door de stad als prettig. Deze

te helpen. In een van de stadsparken is een vijver verbonden met het bekenstelsel. In het midden

van deze waterpartij is een eilandje met een steile voor ijsvogels. Wandelaars en fietsers zien

dit waterminnende vogeltje regelmatig bij de

Apeldoornse beken. Ook gespot is de beekprik. “Dat is een bedreigde vissoort. Voor natuurontwikkeling is het beekherstel dus heel gunstig. De beken zijn

letterlijk lange lijnen die de natuur diep de stad in

brengen. De beekprik zwemt nu dus gewoon door de winkelstraat.”

geworden”, zegt Rossingh. Rust en kwaliteit

vaak niet prominent in het zicht. Voorheen ging

stadscentrum, loopt de Grift tussen


meer foefjes toegepast om de natuur een handje

zijn er zitjes buiten. Het is een veel fijnere straat

op. Het is ook een verrijking van het straatbeeld.

15

planten verschijnen. Zo hebben de plannenmakers

Ondernemers hebben hun gevels opgeknapt en soms

het oude watersysteem”, zegt Hendrieke Rossingh, Dankzij afkoppeling verloopt waterzuivering op den

bevordert. Op termijn zullen op de muurtjes

winkelstraat ging weer leven toen de beek er lag.

De terugkeer van de oude stromen levert Apeldoorn

Wat er nog over was van historische beekjes, lag

huizen is hier gestegen.”

oever aangebracht. Het is een ideale nestelplaats

een duur ondergronds rioolstelsel. De beken vormen

programmamanager van de gemeente Apeldoorn.

buurt straalt rust en kwaliteit uit. De waarde van de

speciale samenstelling die plantengroei sterk

waren open riolen geworden. De oplossing: de

Verrijking van het straatbeeld

goede toevoeging aan de straat,”, zegt Rossingh. “De

voegwerk van de kade. Het is cement met een

als afscheiding tussen water en weg. Tegelijk is

levert dat veel op: we zijn minder afhankelijk van

druppelt regenwater de beek in. Het geheel blijkt een

loopt, geven kades een wat stedelijker inbedding.

De ene oever is hier een stoere betonnen rand,

hemelwater, voor natuurontwikkeling en recreatie.

porseleinen lepels aan de rand. Via deze lepels

Een aardig detail in de Beurtvaartstraat is het

raakten de beken steeds verder vervuild. Het

opnieuw in te zetten als regelsysteem voor gronden

hangen kunstwerken in de vorm van kluwens

stadshart, waar het water tussen grote kantoren

Vervolgens stroomt de Grift door een winkelstraat.

en het waterschap het plan opvatten om de beken

afkoppelen zonder problemen en goedkoop regelen.”

Natuurontwikkeling

beken verdwenen. Door de groei van de industrie,

weer tevoorschijn te halen. Totdat de gemeente

er. Huiseigenaren die dat willen, kunnen het

Alexanderlaan zijn de oevers groen. Dichter bij het

Water in de winkelstraat

Lange tijd kwam niemand op de gedachte om ze

vraagt om een lange adem. Het systeem ligt

een vooroorlogse woonwijk aan de Prins Willem

Diverse ontwikkelingen zorgden er voor dat de

waterlopen ondergronds brengen, via rioolbuizen.

straat nog niet. “Het afkoppelen van regenwater

De beek oogt hier als een mini-stadsgracht. Er

de flank van de Veluwe ligt en de grondwaterwinning Apeldoorn overlast door kwelwater. De nieuw

pas neergezet appartementencomplex leveren al

In de Beurtvaartstraat, even buiten het

16


17


18


Beekoevers kregen verschillende aankleding, passend in de omgeving. Stevige kades, ontworpen parken. En hier en daar kunst in de vorm van kluwens porseleinen lepels, waar het water vanzelf vanaf druppelt.

19


20


Ademruimte in Apeldoorn

Initiatiefnemers Gemeente Apeldoorn Waterschap Vallei en Veluwe Opdrachtgevers Gemeente Apeldoorn Waterschap Vallei en Veluwe Betrokken partijen Ontwikkelaars Eigenaren Dorps- en wijkraden Bewoners IVN Stichting tot behoud van de Veluwse beken en sprengen Landschapsarchitect Gemeente Apeldoorn/OKRA/ Eenheid Projecten Projectleider/programmamanager Hendrieke Rossingh Start planvorming 2005 Start aanleg 2009 Oplevering 2009-2022 Lengte beken 60 km Lengte recreatieve infrastructuur 60 km Aantal bezoekers (gebruikers) Alle bewoners en bezoekers van Apeldoorn

21


22


Berkelland Stadshart van Borculo

In Borculo is hard gewerkt aan een flinke opknapbeurt van het centrum. De rivier de Oude Berkel is niet langer een barrière in de stad. Een facelift voor de Veemarkt en omgeving is gecombineerd met de aanleg van een stadspark en de uitbreiding van het gemeentehuis van Berkelland. Het resultaat is een verbinding tussen stad en bestuurscentrum. Het ecologisch opgezette park blijkt populair onder de inwoners voor recreatie én het plukken van gratis groenten.

23


24


Borculo, een kleinood aan het water van de Berkel. Het is daar goed toeven zo tussen gemeentehuis en stadshart. Ademruimte met mooie paden, handige bruggen, pluktuinen en zoveel meer.

25


26


Ik heb zestig achtertuingesprekken gevoerd

Borculo plukt de vruchten na transformatie

Het hart van Borculo onderging een opzienbarende transformatie. De Oude Berkel is weer een ‘beleefbaar’ en bevaarbaar riviertje geworden. De Veemarkt veranderde in een bruisend plein en is meer geworden dan alleen parkeerterrein. De HEMA opende er een nieuwe vestiging. De voormalige synagoge – lange tijd de opslag van een plaatselijke slager - is volledig gerestaureerd en vrij te bezoeken. Voorheen

“We wilden samenhang tussen de afzonderlijke

het omliggende park.

soorten bessenplanten en fruitbomen. Leerlingen

het gemeentehuis een goede basis. Het bestaande

Duurzame energie

Voor de verdere ontwikkeling van de biodiversiteit

Van Huut uit de jaren 1980. Een icoon van hun

uitermate duurzaam. Zuivelfabriek Friesland Foods,

projecten. Gelukkig had ik voor de uitbreiding van

De energiehuishouding van het gemeentehuis is

organische architectuur, nog gebouwd voor ze het

aan de overkant van de straat, levert in het koude

befaamde kantoor van de Gasunie in Groningen ontwierpen.”

omgetoverd tot aangename wandelroutes. Vlakbij

Verbinding

het centrum, aan de overkant van rivier de Berkel,

Het gebouw hoort bij Borculo, aldus Gersen, en is

het fors uitgebreide gemeentehuis dat uitstekend in de groene omgeving past.

daarom gehandhaafd. Wel zijn er enkele doordachte aanpassingen gedaan. Vanuit het centrum was er al

een zichtlijn naar de hoofdentree van het gemeentehuis, maar een verbinding over de Berkel ontbrak.

Drie ontwikkelingen Aan de kwaliteitsimpuls van het centrum liggen drie ontwikkelingen ten grondslag. Ten eerste

het Centrumplan van Borculo, dat het centrum aantrekkelijker moest maken voor bezoekers.

Daarnaast was er het intergemeentelijke project ‘Beleef de Berkel’, dat het toeristische potentieel van het oude riviertje beter wilde benutten. Zo is er in Borculo een haventje ingericht en zijn

“De band met het centrum was daardoor niet

helder. De Berkel vormde een harde scheiding. De

aanleg van een voetgangersbrug heeft dat opgelost.” Vanuit het centrum ben je nu zo bij het gebouw

Borculo te huisvesten.

bedrijfsrestaurant. Dit restaurant is ook de locatie voor publieksbijeenkomsten. Het nieuwe gedeelte heeft glazen gevels. In het glas is een zeefdruk

van Jasper van de Graaf gegraveerd. Zo heeft het kunstwerk het effect van vitrage. Natuurlijk hoogteverschil

Iconische architectuur “Je kunt de ene ontwikkeling niet los zien van de andere”, zegt Winny Scheeringa, gemeentelijk projectleider Beleef de Berkel. “Ik ben er erg

trots op dat we in korte tijd zo veel projecten met elkaar hebben kunnen verbinden.” Ook Henk

Gersen van IAA Architecten uit Enschede, had als

architect van het nieuwe gemeentehuis oog voor de verschillende ruimtelijke uitdagingen in de stad.

27


Ondanks het veel grotere volume, valt het gebouw in de omgeving niet heel erg op. “Veel Borculoërs

openbare ruimte in Borculo, vertelt IJsebrands.

“Direct na de aanleg, namen omwonenden het in

niet nodig om voor het gemeentehuis nog nieuwe bronnen te slaan. Zo kwamen we op het idee van

de koppeling met het energiesysteem van Friesland Foods.”

gebruik. Het asfalt van de paden was nog warm toen de eerste skaters er al overheen sjeesden.” Het park

is van iedereen, net als een deel van de begroeiing.

Achter het gemeentehuis staan grote plantenbakken die samen een moestuin vormen. Mensen mogen

boomkwekerij met daarnaast een maïsakker. Daarvoor is een nieuw stadspark in de plaats

gekomen. Iljitsj IJsebrands, groenadviseur van

de gemeente Berkelland, ging voor het ontwerp

uitgebreid in gesprek met omwonenden. Hij zocht

samen met hen naar een balans tussen zichtlijnen en beschutting. De bewoners waren gewend aan de oude akker. Nu zouden ze een openbaar park vlakbij hun achtertuin krijgen. “Ik heb zestig

hier gratis groenten en fruit plukken. En daar

makken ze gretig gebruik van. Doe-teams van de sociale dienst zorgen voor het onderhoud van de

pluktuin. “We willen deze teams binnenkort ook

leren hoe je fruitbomen snoeit. Dan kunnen ze ook

dat soort onderhoud gaan doen in het park”, vertelt

IJsebrands. “Zo levert het park voor iedereen wat op.

De ene persoon neemt gratis eten mee, de ander doet er werkervaring op. Iemand vroeg me een keer wat

die moestuin nou heeft gekost aan gemeentegelden. Mijn antwoord luidde: “De plantjes en een voorraad zaden kostten bij elkaar 144 euro!”

achtertuingesprekken gevoerd. En hoorde veel

ideeën van de mensen. Het eindresultaat is prachtig, vind ik. Alle verschillende wensen geven het park een gevarieerd uiterlijk.” Biodiversiteit

bouw half in de grond te verzinken. We konden

buffer met kunstmatige heuveltjes en een hek. Soms

Tussen het park en de achtertuinen ligt een groene

gebruik maken van een natuurlijk hoogteverschil”,

grazen er schapen. Het parkterrein is open met her

sedumdak op het restaurantgedeelte kleurt mooi bij

insectenholletjes geboord”, legt IJsebrands uit.

zuivelfabriek al veel grondwater oppompt, was het

deze plek te hoog. Vandaar ons idee om de nieuw-

is het gebouw aangepast aan de omgeving: het

van de woningcorporatie. Kinderen hebben de

Het park is een waardevolle toevoeging aan de

vinden een groot gebouw met twee verdiepingen op

zegt architect Gersen. Ook in een ander opzicht

een bedrijf gedoneerd zijn, en oude dakpannen

het oppompen van grondwater. Maar aangezien de

lag van oudsher het arboretum, de gemeentelijke

twee nieuwe bouwblokken met daartussen in een

het oude gemeentehuis, hout van kratten die door

Van iedereen

daarboven de raadzaal.

gerenoveerd en omgevormd tot een stadspark. De

geplaatst. “Gemaakt van hergebruikte stenen van

wilden we aardwarmte gebruiken door middel van

werd aangepakt. Achter het oude gemeentehuis

zo groot geworden. Achter de oudbouw liggen

is er midden in het park een insectenhotel

van water heen en weer transporteren. Aanvankelijk

publieksbalies staan nu in een ruime, open hal met

Door de uitbreiding is het gemeentehuis vier keer

alle ambtenaren en bestuurders in één gebouw in

Gersen: “Het systeem is heel eenvoudig. Een kwestie

Ook de directe omgeving van het gemeentehuis

rondvaren, vrij baan. Ook het arboretum werd

onder de naam Berkelland. Besloten werd om

warme perioden levert de fabriek juist koelwater.

Nieuw stadspark

Berkelzomp’, waarmee vrijwilligers toeristen

gemeenten Borculo, Eibergen, Ruurlo en Neede

ondergrondse buis aan het gemeentehuis. En in de

stadscentrum zijn voor het eerst echt verbonden. De

Kunst als vitrage

de herindeling van 2005. In dat jaar fuseerden de

seizoen restwarmte van haar productieproces via een

van de gemeente Berkelland. Het bestuurs- en

vijf bruggen gebouwd. Nu heeft platbodem ‘de

derde ontwikkeling van de kwaliteitsimpuls is

van basisscholen hielpen met planten en zaaien.

gemeentehuis is een ontwerp van Alberts en

ongezellige steegjes zijn opnieuw ingericht en

ligt een nieuw aangelegd stadspark. Hier staat ook

en hoorde veel ideeën van de mensen.

en der plukjes beplanting. Op diverse plekken zijn

vlinderstruiken geplant, maar ook kruiden, allerlei

28


29


30


Een stadje in de Achterhoek koestert haar waarden; winkelplein, waterplezier, gebouwen uit haar historie. En alles niet zonder samenhang.

31


32


Ademruimte in Borculo

Initiatiefnemer

Oppervlakte plangebied (totaal)

Gemeente Berkelland

ca. 4,7 ha

Opdrachtgever

nieuwe bebouwing

Gemeente Berkelland

8.300 m² uitbreiding gemeentehuis

Betrokken partijen

voorterrein gemeentehuis

Gemeente Berkelland

330 m weg in entreegebied

Borculose Ondernemersvereniging

86 parkeerplaatsen waarvan 4 voor elektra

Friesland Campina Domo

vernieuwing busstation

Omwonenden

parkgebied

Supervisie

3,7 ha parkgebied (totaal)

L. Scharenborg

1875 m² heuvels met 70% eetbare beplanting

Architect gemeentehuis

1 km recreatief pad

ir. H. Gersen van IAA Architecten

300 m² moestuin

Landschapsontwerper

1000 m²retentievoorziening

ing. I.IJsebrands

Lengte rivier (Berkel)

Stedenbouw

1,5 km incl. incl. 7 bruggen

Gemeente Berkelland

Lengte recreatieve infrastructuur

Bouwmanagement gemeentehuis

Circa 2,3 km

Twijnstra Gudde, Amersfoort

Aantal bezoekers (gebruikers)

Projectleiding intern

Toegenomen aantal bezoekers centrumgebied

A. Dijkmans

Park: in de zomermaanden zeker 40 per dag,

W. Scheeringa

waarvan 5 voor de moestuin

H. ter Beke

Gemeentehuis: 250 medewerkers

I. IJsebrands

Aantal vrijwilligers

R. Asschert

(park aanleg en onderhoud)

Aanleg park/civiele werken

75 scholieren St. Jorisschool Borculo

Van de Haar Groep en NTP Groep

5 vrijwilligers van het IVN

Aannemer gemeentehuis

Onderhoud door Doeteam van Sociale Dienst

Olde Rikkert

Oost Achterhoek

Ontwerp glasprint gemeentehuis

Oogsten van fruit en groenten door de

J. van der Graaf

buurt zelf

Start planvorming 2007 Start bouw en aanleg 2009 Oplevering 2013

33


34


Ede Tuinenpark De Koekelt

Het inrichten van het multifunctionele Tuinenpark De Koekelt in Ede had heel wat voeten in de aarde. Het volkstuinencomplex dat hier al jaren was, moest eigenlijk wijken voor voetbalvelden. Maar de tuinders wilden hun paradijsje graag behouden, en dan zonder hek er omheen. Na een grondige aanpak van de tuinen liggen er wandelpaden vanuit de omgeving richting het tuinenpark en hebben de Edenaren De Koekelt echt ontdekt. Er zijn nieuwe verbanden ontstaan tussen buurt en tuindersvereniging.

35


36


Voorbij een woonwijk, nabij sportvelden, naast een bosgebiedje en een spoorlijn niet ver, kun je zomaar een tuintje hebben voor eigen plezier en kweek. Ademruimte om van te houden.

37


38


Als we met een goed plan kwamen, konden

Open paradijs in Ede

Het inrichten van het multifunctionele Tuinenpark De Koekelt in Ede had heel wat voeten in de aarde. Het volkstuinencomplex dat hier al jaren was, moest eigenlijk wijken voor voetbalvelden. Maar de tuinders wilden hun paradijsje graag behouden, en dan zonder hek er omheen. Na een grondige aanpak van de tuinen liggen er wandelpaden vanuit de omgeving richting het tuinenpark en hebben de Edenaren De Koekelt echt ontdekt. Er zijn nieuwe verbanden

we de gemeente misschien overtuigen.

van vijf hectare binnen een twee meter hoge

Veldhuizen en het Veldhuizer Bos. We vonden ook

Saamhorigheid vergroot

aan het zicht. Wandelaars liepen letterlijk met

wilden meer uitstralen dan dat. Zo rijpte langzaam

effect: onder de tuinders nam de saamhorigheid toe,

omheining. Dik struikgewas onttrok de tuinen een boog om het volkstuinencomplex heen. “Velen wisten niet eens hoe de volkstuinen eruit zagen, zo beschut lag De Koekelt.” Lange tijd leefden de

van Ede, tussen spoorlijn, sportpark en woonwijk.

huurtermijn zou veranderen. Het gemeentelijk

Peppelensteeg, het naastgelegen gebied voor

recreatie en sport. De Koekelt heeft betekenis

voor heel Ede gekregen. In 2012 is het tot park

gerenoveerde gebied geopend. Brede openbare

paden lopen dwars door de ‘stadslandbouw’. Er zijn fruitbomen geplant, een insectenhotel en een bijenstal zijn toegevoegd. In het centraal

gelegen clubgebouw ‘t Veldhuus organiseert de

tuindersvereniging activiteiten voor leden, scholen en de buurt.

door een aankondiging van de gemeente. De

voornemen was dat de tuinders niet meer een

tienjarig huurcontract konden afsluiten, maar

slechts een eenjarig contract. De reden: de gemeente Ede voorzag dat er een uitbreiding nodig was van het

aantal voetbalvelden op Peppelensteeg. “In het begin was er sprake van acht tot tien extra velden, ook op de plek van onze tuinen. Daar waren wij uiteraard niet gelukkig mee. We wilden op deze plek blijven tuinieren”, vertelt Ter Maat. Een onzekere periode

brak aan. “Dat heeft ons behoorlijk wat leden gekost. Elk jaar dat ze huur betaalden en tuinierden, kon het laatste zijn. Daarom stopten sommigen en nieuwe leden meldden zich maar mondjesmaat. Hierdoor kwamen delen van het complex braak te liggen.”

De plannenmakerij kwam in een stroomversnelling definitief besluit nam over het aantal benodigde voetbalvelden: niet tien stuks, maar twee. De

nieuwe velden zouden dus een minder groot beslag leggen op de volkstuinen. Wel was nog steeds een

herindeling van de grond nodig. Het territorium van de tuinders zou krimpen van vijf naar drie hectare.

De tuinders stapten naar de Wetenschapswinkel van

naar de wensen en verlangens van de tuinders. De jonge onderzoekers gingen ook de naburige wijk

in om omwonenden te bevragen. Zo ontstond een

compleet beeld van alle ideeën voor het tuinenpark.

Een werkgroep van tuinders en bewoners ging samen met de studenten aan de slag om een ontwerp te maken.

ontmoeting. “Er hangt een bordje bij de deur: ‘De

van De Koekelt te maken was. Als we met een goed

volkstuinen. De verbindingen met de woonbuurt,

dingen gaan hier heel harmonieus.” Langs elkaar heen

Zo’n gebeurtenis was eerder ondenkbaar. De

tuinders hadden een eigen wereldje: een paradijs

39


tuinencomplex een multifunctioneel karakter te

geven. Bijvoorbeeld door een bijenstal te plaatsen en het instellen van een vogelbeheergroep, in samenwerking met het Instituut voor

Natuureducatie (IVN). We wilden meer doen

met ecologie en met de nabijheid van woonwijk

zelfs een wachtlijst.

vallen volkstuinen nu onder de afdeling groen,

grondzaken, of sport en recreatie? Er is geen echt beleid voor, ook al ging het om gemeentegrond”,

weet Ter Maat. Nu is De Koekelt, dankzij alle fysieke en sociale verbindingen met de omgeving, integraal onderdeel van de ruimtelijke ordening geworden. Het huurcontract heeft een looptijd van tien jaar. “De gemeente behandelt ons gelijkwaardig en zo voelt het ook. De gemeente Ede ziet het belang

De aanpak resulteerde in een mooi plan. Het

het werd een levendige boel in het clubgebouw. De

toegenomen. Alle 150 tuinen zijn vergeven en er is

beleidsterrein voor de ambtenaren. “Want

gemeente.” Wageningse studenten deden onderzoek

pakken neer. “We wilden kijken of er toch nog iets

zijn. “We speelden eerder al met de gedachte het

2012 is het ledental op De Koekelt met een kwart

onze doelstellingen voet aan de grond krijgen bij de

De overgebleven tuinders zaten echter niet bij de

maken van het gebied een verstandige zet zou

tuinenpark blijkt populair. Na de opening in maart

Voorheen waren de volkstuinen een schimmig

clubgebouw over een veelzeggende onverwachte

meedrinken. We hebben meteen koffie bijgezet en

we doormidden gezaagd en hergebruikt.” Het

Ook de band met de gemeente Ede is nu goed.

die de renovatie ter hand nam, vertelt in het

langs en vroeg voor de grap of ze een kopje mochten

als het hek dat er eerst stond. De oude palen hebben

Verwaal, secretaris van De Koekelt. “We wilden met

Vier clusters

van het nabij gelegen verzorgingshuis wandelde

maakten ook een nieuwe afrastering, half zo hoog

Goede band met gemeente

Totstandkoming tuinenpark De Koekelt

overtuigen.” De vereniging zag in dat het ‘open’

van een eigen watervoorziening deden we zelf. We

plannen op een hoger niveau te krijgen”, zegt Hans

Henk ter Maat, voorzitter van de groep tuinders

plan kwamen, konden we de gemeente misschien

van de vier clusters ter hand genomen. De aanleg

de Universiteit Wageningen. “Dat deden we om onze

Onverwachte ontmoeting

koffie staat klaar’. Een groep verzorgers en bewoners

maar verbeterd. De leden hebben hard gewerkt

aan hun tuinenpark. Zo hebben we de inrichting

toen de gemeente enkele jaren geleden een

De situatie veranderde kort na de eeuwwisseling

hadden. Nu hoort het terrein veel meer bij de

zegt Henk ter Maat. “De onderlinge band is alleen

tuinenpark.”

Ede, en dat was alles.

tuindersvereniging huurde grond van de gemeente

Nog niet zo lang geleden was De Koekelt een

Amateurtuinders Ede die hier een lapje grond

het idee van het omvormen van ons terrein tot

Wetenschapswinkel

Nieuwe bestemming

Er kwamen alleen leden van de Vereniging van

De gezamenlijke inspanningen hadden een prettig

amateurtuinders en ‘Ede’ dus langs elkaar heen. De

ontstaan tussen buurt en tuindersvereniging.

traditioneel volkstuinencomplex in een uithoek

de term ‘volkstuinencomplex’ niet langer geschikt,

ontwerp voor het tuinenpark omvat vier clusters met maar ook met het stadsbos en het sportpark zijn duidelijk: er liggen nu brede paden met tal van

van de volkstuinen voor Ede in en zal daarom de

bijbehorende beleidsuitgangspunten integreren in het gemeentelijk beleid. Er is dus niet alleen hier,

maar ook op het gemeentehuis echt een omslag te zien.”

mogelijkheden om door het tuinenpark te lopen. Naast het clubgebouw ’t Veldhuus is een kavel

gereserveerd voor schooltuintjes. Kinderen van een school en buitenschoolse opvang kunnen hier aan de slag. In het clubgebouw is een vergaderruimte aanwezig die ook wordt gebruikt voor educatieve doeleinden.

40


41


42


Een tuinenpark is hard werken. Stadslandbouw in optima forma. Tegenwoordig ook met veel aandacht voor bijen en andere insecten. Daar worden hele hotels voor opgericht.

43


44


Ademruimte in Ede

pro

Initiatiefnemer


Vereniging Amateurtuinders (VAT)-Ede,

ca 700 m

tuinenpark De Koekelt

Aantal gebruikers en

Opdrachtgevers

bezoekers

Gemeente Ede (procedure en uitvoering/

153 tuinierders

aanleg)

Gemiddeld ca. 250 bezoekers per dag

VAT-Ede, tuinenpark De Koekelt

Aantal leden/vrijwilligers

(onderzoek en ontwerp)

153 leden, waarvan ca. 30 actieve leden

Wetenschapswinkel Wageningen UR

(ca. 15 leden periodiek actief, op basis van

Betrokken partijen

periodieke oproepen)

VAT-Ede, tuinenpark De Koekelt

ca. 30% van het totaal aantal leden

Gemeente Ede, afd Ruimtelijke

is van allochtone afkomst; zij

Ontwikkeling, Grondzaken, Sport

vertegenwoordigen ca. 12 verschillende

Wetenschapswinkel Wageningen UR +

nationaliteiten

Alterra + ca 40 studenten

Aantal respondenten in onderzoek in

Algemeen Verbond van Volkstuinders

wijk Veldhuizen

Verenigingen in Nederland – AVVN – te

169 bewoners

Utrecht Projectleider Henk ter Maat, stuurgroep tuinenpark De Koekelt (m.b.t. inrichten tuinenpark De Koekelt) Landschapsarchitect Jeroen Kruijt, Alterra Start planvorming 2007 Start aanleg 2011 Oplevering 2012 Oppervlakte terrein 5 ha

45


46


Harderwijk Strandeiland en parkeergarage De Houtwal

Het waterfront van Harderwijk ondergaat een grondige metamorfose: 1400 nieuwe woningen bij het water, een nieuwe jacht- en passantenhaven en een vernieuwde boulevard. Er staat dus nog een flink aantal grootschalige bouwactiviteiten op de rol. Bewust is daarom het Strandeiland als eerste aangelegd; een cadeau voor de Harderwijkers. Maar ook de nieuwe parkeergarage Houtwal is een verrijking voor de stad. Deze is zo gebouwd dat een van oudsher onbebouwd terrein bij de stadsmuur weer in ere hersteld is. De garage en het stadsstrand geven ruimte voor een hernieuwde blik op de oude stad.

47


48


Een nieuwe plek aan de rand van de binnenstad in de wijdsheid van het Wolderwijd. Harderwijk kan er uitwaaien, zonnen en loungen. Ademruimte met een verhaal en de tijd krijgt de ruimte.

49


50


Je stapt vanuit de historische binnenstad

Hernieuwde blik op historisch Harderwijk

Decennialang heeft Harderwijk zich van het water

Andere kijk op de stad

afgekeerd. Tussen de randmeren en de oude haven-

Zo heeft Harderwijk dus weer een openbaar strand.

stad groeide het Dolfinarium uit tot het grootste Europese zeezoogdierenpark, inclusief een groot parkeerterrein dat de boulevard domineerde. Het ‘masterplan Waterfront’ van stedenbouwkundige Jos van Eldonk herstelt de relatie tussen stad en water. Het is de bedoeling om nieuwe parkeergarages te bouwen waardoor op de plaats van het huidige parkeerterrein een nieuwe jachthaven gegraven kan worden. Een ander groot onderdeel van het plan is de ontmanteling en sanering van de verouderde industriehaven, vlakbij de binnenstad. Op die plaats verrijst een wijk waar je kunt wonen aan het water. De industrie is inmiddels naar een nieuw bedrijventerrein aan de andere kant van de provinciale weg N302 verhuisd. Deze verbinding met Flevoland is in de afgelopen jaren overigens al sterk

Iets ten zuidwesten van het Dolfinarium, aan een dam die een stukje het Wolderwijd in steekt.

Tot ver in de jaren vijftig had Harderwijk een stads-

strand, op de plek waar het Dolfinarium kwam. Het strand is nu weer terug. En wel als eerste onderdeel

Om het ‘opdrijven’ van de bak te voorkomen, zitten

bouw van de ondergrondse parkeergarage Houtwal,

lengte van 34,5 meter. De vloer is van enkele meters

plaats daarvan nam de gemeente het initiatief tot de met 450 plaatsen.

‘hun’ Strandeiland oplopen, krijgen een andere kijk oogharen kijken, zien ze het panorama van Harder-

op. Alleen enkele kleine entreegebouwen zijn van

Museumstuk

Bovengronds valt deze parkeergarage nauwelijks

Wie helemaal naar beneden rijdt, stuit op een ander

wijk zoals het er eeuwen geleden uitzag. “Je stapt

een afstand zichtbaar. Ze zijn met hout bekleed, als

historische voorpoort. Bij het bouwrijp maken van

bovendien vanuit de historische binnenstad een ontspannen sfeer binnen. Dat is een reactie die ik veel

gehoord heb”, zegt gemeentelijk stedenbouwkundige Tyco Ferwerda. De toegangsdam is een knipoog

naar de lokale geschiedenis. Precies op die plek lag namelijk ooit een havenbrug voor de Bruggepoort.

In de gloriedagen van de Hanzehandel lagen er twee van zulke havenbruggen voor de stadsmuur. Op een

uit 1560 daterende plattegrond van Jacob van Deven-

gingen voor de kust voor anker. Kleine bootjes pikten visvangsten en andere lading op en brachten deze bij de havenbruggen aan land. Cultuur en natuur

we dit niet aan het eind maar aan het begin van het

cultuur en natuur. In mei 2013 is het Hanzebaken ge-

verwijzing naar de historie. Verder domineert de

open ruimte. Net als vroeger. Daardoor is het zicht

op de gerestaureerde stadsmuur weer optimaal. Op

het grootste deel van het garagedak ligt gras. In het verlengde van dit plantsoen ligt de Vitringasingel, die ook is gereconstrueerd. In combinatie met de

groene aankleding van het garagedak is een open

gebied ontstaan tussen de oude stad en de uitbrei-

dingswijken. Enkele voetgangersbruggen verbinden de omliggende woonbuurten met het plantsoen op

de garage. Centraal in het gebied ligt een lichtkoepel

van dertien meter doorsnee, die het daglicht doorlaat

het beeld van de nieuwbouw nog meer aansluit bij

een gouden kogge, zeilend op de woeste golven. Het

keergarage direct op. Het is een cilinder van 21 meter

al voorzichtig begonnen met de exploitatie van het nieuwe recreatiegebied. Afgelopen zomer rolden

Harderwijkers hier bij mooi weer massaal hun hand-

wijst naar de Hanzetijd van Harderwijk en verbeeldt

Ondergronds valt de bijzondere vorm van de par-

strandeiland grenst aan het Natura 2000-gebied

diep. “Het was ons doel de mooiste ondergrondse

vogels. Een onderbreking in een strekdam aan de

noordkant van het Strandeiland markeert de begrenzing van dit gebied.

doeken uit. “De stad omarmt het Strandeiland. Vier

Historische houtwal

gegaan. Zij nemen en stimuleren allerlei initiatie-

gedaan aan de stadshistorie. Ooit graasde er vee bij

enthousiaste jonge ondernemers zijn aan de slag

Ook aan de andere zijde van het centrum is recht

ven; de tijd zal uitwijzen welke activiteiten hier goed

de Luttekepoort, die nu grotendeels verdwenen is.

aanslaan.” Er is een kleurige zeecontainer neergezet als tijdelijke strandtent en er waren evenementen, zoals een beachvolleybaltoernooi en muziekoptredens. De eerste trouwerij is er ook al gevierd.

51


In latere eeuwen was op die plaats een loswal voor een houtverwerkingsbedrijf. En de laatste decennia bepaalde een onvriendelijk ogend, rommelig parkeerterrein hier het beeld. Een plan voor een

opleveren”, zegt Sjoerdsma. De oude fundamenten

staan nu als een museumstuk opgesteld. Precies in

het midden van de cilinder en fraai uitgelicht. Zo’n behandeling krijgen archeologische vondsten lang

niet altijd, door tijdsdruk of geldgebrek. “Bij andere

projecten verdwijnen ze in de breker. Wij besloten de historische resten op te graven en terug te plaatsen in de garage. Voor de gemeente Harderwijk was de

meerwaarde van historische elementen in het pro-

opknappen en herplaatsen waren 45.000 euro, en

de oude binnenstad. Kurkentrekker

graven wordt. Toch is in het eerste zomerseizoen

melijk twee dagen voor we het bouwterrein zouden

dat namen we voor lief.”

plaatst, een kunstwerk van Marte Röling. Het ver-

Veluwerandmeren, populair onder rustende water-

eerste instantie was dat even schrikken. Het was na-

bekleed met karakteristieke kloostermoppen, zodat

het plantsoen en de toerit naar de garage zijn geheel

project aangelegd”, zegt Waterfront-directeur Frank

over een paar jaar, als de passantenhaven uitge-

de grond kwamen die restanten tevoorschijn. “In

ject zonneklaar. De meerkosten voor het opgraven,

Het strandeiland combineert recreatie, kunst,

eerste realiseren.” De definitieve inrichting gebeurt

cadeau van de gemeente: de fundamenten van een

tot op de bodem van de garage. De lage muurtjes in

als een cadeau voor onze inwoners. Daarom hebben

economische crisis konden we het Strandeiland als

dik beton gemaakt en de wanden meten 1,2 meter.

Open gebied

van het masterplan. “We beschouwen het strand

Brouwer van de gemeente Harderwijk. “Ondanks de

er 409 ankerpalen in de vloer, met een gemiddelde

op hun stad. Als ze zich omdraaien en door hun

Zuiderzee er plaatselijk ondiep was. Grote schepen Nieuw recreatiegebied

parkeergarage met winkelplint ging niet door. In

Harderwijkers die anno 2014 de toegangsdam van

ter zijn ze te zien. De bruggen waren nodig omdat de

verbeterd.

een ontspannen sfeer binnen.

parkeergarage van Nederland te bouwen”, vertelt

gemeentelijk projectleider Rick Sjoerdsma trots. “En

deze blijkt door de ronde vorm in de praktijk ook nog eens heel gemakkelijk en prettig in het gebruik.” De

grote glazen koepel zorgt ervoor dat het binnen daadwerkelijk licht is. De witte wanden en vloercoating

helpen daar nog eens extra bij. Nergens in de garage staan pilaren in de weg of zijn er steile hellingen. Aparte verdiepingen zijn er niet. Automobilisten

draaien in één vloeiende beweging de diepte in, alsof ze over een kurkentrekker rijden. Bouwtechnisch is de garage evenzeer een kunststukje.

52


53


54


*

Gebruik de nieuwe plekken voor ontspanning, voor spelen en new urban life. Maar ook praktisch. Noodzakelijke voorzieningen voor de stad.

55


56


Ademruimte in Harderwijk

Strandeiland

Parkeergarage Houtwal

Initiatiefnemer

Initiatiefnemer

Gemeente Harderwijk/vof Waterfront

Gemeente Harderwijk

Opdrachtgever

Opdrachtgever

vof Waterfront

Gemeente Harderwijk

Betrokken partijen

Betrokken partijen

Synchroon/TBI Koopmans/Boskalis bv

Ondernemersvereniging Binnenstad

Plaatselijke ondernemers

Buurtbewoners

Architecten

Rayonarcheoloog

Jos van Eldonk (Masterplan)

Architecten

Victor Schölvinck (tijdelijke functies)

Strukton

Landschapsarchitect

gemeente Harderwijk

Lodewijk Baljon

Landschapsarchitect

Stedenbouwer

Niek Heijboer

Tyco Ferwerda

Stedenbouwer

Projectleiders

Martijn den Braven

Derk van Schoten

Projectleider

Machiel Scheenhart

Rick Sjoerdsma

Supervisor

Supervisor

Jos van Eldonk

Cliff Krijnen

(bureau Soeters Van Eldonk architecten)

Start planvorming

Start planvorming

2005

2004

Start bouw

Start aanleg

2009

2012

Oplevering

Oplevering

2011

2013 (eerste fase)

Oppervlakte terrein

Oppervlakte terrein

1,67 ha (inclusief Vitringasingel)

1,3 ha



Afhankelijk van tijdstip/periode jaar

200 m

100 – 1000 per dag.

Aantal bezoekers (gebruikers) 1000 (op een drukke zomerdag)

57


58


Heerde Molencomplex erfgoed in Wapenveld

In Wapenveld ligt Vrieze’s Erfgoed: molen De Vlijt en het bijbehorende historische erf met akkers, molenaarswoning en bijgebouwen. Molenaar Willem Vrieze schonk zijn bezit aan de lokale gemeenschap. De band van Wapenveld met het molenerf is hecht. Na een rampzalige brand in 1980 zette het hele dorp zich in voor herbouw van de molen. Recent is de boerderij gerenoveerd en is de herinrichting van het terrein en de bouw van een hooiberg en bijenstal afgerond. Momenteel wordt gewerkt aan de uitvoering van een omvangrijk inrichtingsplan. Dat wordt eind mei 2014 afgerond en dan wacht Vrieze’s Erfgoed een boeiende toekomst als cultuurhistorisch, educatief en toeristisch bezoekerscentrum.

59


60


Aan de rand van het dorp, langs het kanaal is een molenbelt zichtbaar aanwezig. Een cultuurhistorisch ankerpunt om in het hart te sluiten. Ademruimte voor dorpelingen, vrijwilligers, passanten

61


62


De samenhorigheid in Wapenveld is groot.

Vrieze’s erfgoed is van Wapenveld

Elke woensdag is het een drukte van belang op

Nieuwe impuls

Vrieze’s Erfgoed. Een ploeg vrijwilligers werkt

Toen Willem Vrieze in de jaren vijftig de molen

dan aan de voet van molen De Vlijt op de akkers met historische gewassen: tarwe, gerst, rogge, haver, spelt, boekweit, mosterd en koolzaad. Op andere momenten in de week zijn hier geregeld schoolklassen te zien, bijvoorbeeld voor een bezoek aan de bijenstal. De schuur bij de molen fungeert in de zomermaanden als winkel met streekproducten. En De Vlijt zelf doet zijn naam eer aan: vrijwillige molenaars laten de wieken zo vaak mogelijk draaien.

van zijn vader overnam, was hij vooral actief in de veevoederhandel. De molen was in die tijd zelden

Willem Vrieze, molenaar en naamgever van het complex, gaf stapsgewijs zijn hele bezit aan

Stichting Molenbezit Heerde. Eerst de molen, later de andere gebouwen en het erf van drie hectare. Vrieze overleed 16 oktober 2013, 88 jaar oud.

Vrijwilligers van de stichting droegen zijn kist

rond de molen. Daarna ging zijn laatste wens in

vervulling: Vrieze werd op zijn eigen erf begraven. Willems opa was eind negentiende eeuw de eerste

Vrieze die hier molenaar was. Maar de geschiedenis van De Vlijt gaat veel verder terug.

In het begin van de vijftiende eeuw vestigden de

fraters van Sint Hieronymus zich in deze omgeving. In 1448 bouwden ze een molen, driehonderd meter van waar De Vlijt nu staat. Het fraterhuis ging in

de Tachtigjarige Oorlog verloren. Rond 1600 werd de oude molen verplaatst naar de huidige plek,

dichter bij Wapenveld. De band met het dorp stamt dus uit de verre historie. Toen op Eerste Kerstdag

1980 De Vlijt tot de grond toe afbrandde, bleek hoe hecht die band was. De inwoners van Wapenveld

zamelden geld in voor herbouw. Het comité ‘Molen

de Vlijt’ mobiliseerde de bevolking. Met steun van de

gemeenteraad van Heerde en de provincie Gelderland draaide er in 1984 een nieuwe molen.


Maar het vuur ging meteen weer uit, door de

historische akker bewerken, pauzeren hier.

in schoof”, licht Herman Visser toe.

van een oude hooiberg. Ook de vrijwilligers die de

stichting ‘Molenbezit’ en ging malen voor kleine

van de molenaarswoning als kantoor. Boven

vloedgolf die ontstond toen het vliegtuig het water

Cultuurhistorisch ankerpunt

Succesvolle exploitatie

nieuwe impuls. De molen kwam in beheer van de

De Molenstichting verhuurt de benedenverdieping

Er ligt een inrichtingsplan voor de delen van het

bakkerijen. De molenaar gaf de ondergrond van

is er een expositieruimte, een voorbode van

meer nog een avonturenpad en een waterspeelplek

de molen in erfpacht, met recht van overpad voor

hemzelf. Vrieze, die intussen aardig op leeftijd was,

kreeg hulp van vrijwillige molenaars. Zij hadden nog voormalige molenaarswoning, een kleine boerderij

met stal, in beeld. Deze moest wel helemaal worden opgeknapt. “Het pand stond al achttien jaar leeg. Er liepen kippen, pony’s en katten rond. Dat was

een bende”, vertelt Herman Visser, voorzitter van de

stichting Molenbezit. “Tijdens het opruimen vonden we achter een oude kist zelfs het skelet van een

pauw.” Een eerste provisorische opknapbeurt volgde. Behouden voor de toekomst

het bezoekerscentrum dat Vrieze’s Erfgoed

hier uiteindelijk wil vestigen. Binnen komen

informatieve touchscreens; buiten staan straks

her en der informatiepanelen. Deze belichten de

uiteenlopende verhalen over het erf en de omgeving. Vrieze’s Erfgoed zal uiteindelijk uitgroeien tot een

regionaal bezoekerscentrum, een ‘cultuurhistorisch

ankerpunt’ zoals de plannenmakers het uitdrukken. Met zeven thema’s: de molen, de historie van

de molen vanaf de vijftiende eeuw, agrarische

cultuurhistorie, gezonde voeding, waterbeheer, biografie van het landschap en de historie van Wapenveld.

Neergeschoten bommenwerper

molencomité aan. “Hij had een vooruitziende

veel te zien van het heringerichte erf, zoals een

uit het niets”, vult voorzitter Jan Nitrauw van het

Rondom de molenaarswoning en molen is al

blik. Een andere molenaar had zijn erf misschien

boomgaard, akkers, een moestuin. Er liggen diverse

verkocht aan een projectontwikkelaar. Maar Willem wilde het in zijn geheel behouden voor de toekomst en openstellen voor de gemeenschap. Hij voorzag

dat hij dat niet in z’n eentje voor elkaar kon krijgen.” Het oorspronkelijke idee om een onderkomen te

maken voor de vrijwilligers, ontwikkelde zich steeds verder tot een plan om het molenerf nieuw leven in te blazen als bezoekerscentrum. De Wapenvelders

hadden het tij mee. Stichting en comité konden een beroep doen op Belvédère-fondsen om onderzoek

te laten doen naar de cultuurhistorie. En ze kregen

subsidie van de provincie Gelderland en de Europese Unie. De Zwolse architect Rob Moritz maakte

een doortimmerd plan voor restauratie van de

erfgoed die nog niet zijn aangepakt. Er komen onder voor kinderen. Het erf kreeg al een nieuwe, beter toegankelijke, entree. En aan de westelijke kant

van de molenbelt is een amfitheater uitgegraven. Het dorp houdt daar openluchtvoorstellingen en kerkdiensten. De Wapenvelders hebben er alle vertrouwen in dat Vrieze’s Erfgoed een goede

toekomst tegemoet gaat. “Van hieruit kunnen

bezoekers de omgeving verkennen”, zegt Nitrauw. “De saamhorigheid in Wapenveld is groot. De

molen is iets om trots op te zijn. We hebben zestig vrijwilligers die we eerder moeten afremmen dan aanmoedigen.” De exploitatie van de molen was

de afgelopen jaren dan ook een succes dankzijde hardwerkende vrijwilligers én wat zakelijk

“De vrijgevigheid van Willem Vrieze kwam niet

molenaarswoning. Daarnaast is de ruimte voor

63

de vrijwillige molenaars opgetrokken in de stijl

in bedrijf. De herbouw van De Vlijt gaf echter een

geen eigen schaftplek. Daarvoor kwam in 2005 de Verre historie

De molen is iets om trots op te zijn.

wandelpaden, waarvan een langs het Apeldoorns Kanaal. Dat is over een paar jaar weer geschikt

voor pleziervaart. In 2014 worden twee bruggen in Wapenveld passeerbaar gemaakt. Sinds 2013 staat

aan de oever het eerste informatiepaneel van Vrieze’s Erfgoed. Het vertelt over de Engelse Halifax die er in 1943 neerstortte en herdenkt de zeven omgekomen

instinct. Vrieze’s Erfgoed speelt slim in op de

hernieuwde populariteit van ambachtelijkheid en natuurproducten. Nitrauw: ”De molen draait als

nooit tevoren. Sinds 2007 richten we ons steeds meer op consumenten. We hebben Vrieze’s Volkoren in de markt gezet, een volkorenbrood dat bakkers in de regio verkopen. Daarnaast produceren we ook

kruidkoekmix en pannenkoekenmeel. Als er geen

wind staat, hebben we een elektrische maalmachine nodig om aan de vraag te kunnen voldoen.”

inzittenden. Als de door een Duitse jachtvlieger neergeschoten bommenwerper een iets andere

koers had gehad, dan was er van molen en erf niets over geweest. “Nu is in het talud langs het kanaal de vorm van de vliegtuigromp nog te herkennen.

Volgens de overlevering zette de brandstof uit het toestel de oever in lichterlaaie.

64


65


66


Een plek om te koesteren en te gebruiken, zoals vroeger maar ook eigentijds. Te midden van de aangrenzende locale wereld.

67


68


Ademruimte in Wapenveld

Initiatiefnemer

Start planvorming

Comité molen de Vlijt Wapenveld

2008

Opdrachtgever

Start bouw en aanleg

Stichting Molenbezit Heerde

2010

Betrokken partijen

Oplevering

Cultuurland Advies, Wapenveld,

2011

19 Het Atelier, Zwolle,

Oppervlakte terrein

Tekenburo Gerrit Scholten, Heerde,

ca. 3 ha

Stichting Landschapsbeheer Gelderland


AOC Groene Welle, Zwolle

ca. 5000/jaar

Deltion College, Zwolle

Aantal leden / vrijwilligers

RSG Noord-Oost Veluwe, Epe

ca. 70

gemeente Heerde

Bijzonderheid

provincie Gelderland

Totale bezit is geschonken door wijlen

Architecten

molenaar Willem Vrieze aan Stichting

19 Het Atelier, Zwolle (boerderij)

Molenbezit Heerde

Tekenburo Gerrit Scholten, Heerde (overige opstallen) Landschapsarchitecten Martijn Horst van Cultuurland Advies, Wapenveld Ewald Timmerman van Stichting Landschapsbeheer Gelderland Marskamp Bestratingen, Wapenveld (Ontwerp amfitheater) Tuinarchitect Rudy Heideveld, Heerde (in memoriam) Projectleider Jan Nitrauw Supervisor Stichting Molenbezit Heerde

69


70


Lingewaal en Geldermalsen Lingekwartier

Wie het lieflijke graslandschap op het eerste gezicht aanschouwt, ziet niet direct dat het Lingekwartier, onderdeel is van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Neerlands vernuftige verdedigingslinie moest tussen 1815 en 1940 vijandelijke troepen op afstand houden door stukken land onder water te laten lopen. Hoewel de linie zijn echte nut nooit heeft kunnen bewijzen, is het vandaag de dag een belangrijk onderdeel van Nederlands cultureel erfgoed en natuurontwikkeling. In het project Lingekwartier - in de gemeente Lingewaal en Geldermalsen - werken vele partijen samen om ‘het verhaal van het landschap’ te vertellen.

71


72


Een heel landschap toont haar geschiedenis en draagt bijzondere plekken in zich. Soms nog verborgen, maar veelal open en zichtbaar. Ademruimte om te ontdekken.

73


74


Nieuwe Hollandse Waterlinie op oorlogssterkte

Deze unieke plek verdient de aandacht van heel Nederland.

De gemeente Lingewaal en Geldermalsen, het waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer, de uitbaters van twee forten en omwonenden toverden in tien jaar tijd een verpauperd landschap om in een landschapsparel waar natuur en cultuurhistorische waarden ook nog eens voor iedereen beleefbaar is. Het ging daarbij niet om één groot project, maar om een aaneenschakeling van kleine projecten die samen tot hetzelfde doel leidden: gebiedsontwikkeling van het Lingekwartier in de directe omgeving van

linie weer op volle oorlogssterkte. De op het oog

met het beste plan. Ze combineerden op een elegante

Monumentenwet

houden én beleefbaar maken van het erfgoed. Onder

nument. In de plannen moest dus ook rekening

men. Iedereen die gaat gps-wandelen of de speciale

exploitatie van de forten is hier soms op innovatieve

van die geheimen ontdekken.

zowel Geofort als fort Asperen in originele staat blij-

Toekomst

is deze op Fort Asperen als het ware opgetild en is er

capaciteit in het gebied. In samenspraak met de

manier de exploitatie van het fort met het in stand

De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een Rijksmo-

groene vlakte in het Lingekwartier biedt vele gehei-

de naam Geofort openden zij in 2012 een educatieve

gehouden worden met de Monumentenwet. Voor de

wandelen informatieapp gaat gebruiken, zal veel

attractie rond cartografie en navigatie. Bezoekers

maken er kennis met oude en nieuwe geotechnieken in de GeoExperience, een ‘intelligent doolhof’ en kinderen maken kennis met het leven van een

vleermuis in de Vleermuisspeeltuin. Ook heeft

GeoFort een 3D-Café en verschillende vergaderzalen.

Leerdam, Acquoy en Asperen tot Heukelum.

wijze invulling aan gegeven. Zo moest de loods op

ven. Om toch meer ruimte te krijgen onder de loods

Wat nog ontbreekt, is voldoende overnachting-

een betonnen constructie onder gebouwd. Hier zijn

bewoners in het gebied wordt bekeken wat de

nu toiletten, een keuken en vergaderruimte.

Moedige stap ‘Panorama Krayenhoff ’; nieuwe plannen Het project Lingekwartier komt voort uit het ‘Panorama Krayenhoff – Linieperspectief’, de visie op de toe-

komst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie uit 2004.

Een grote kunstmanifestatie in fort Asperen, één van de mooiste torenforts in de Hollandse Waterlinie, vormde de inleiding tot de nieuwe plannen. Pro-

jectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie zag graag meer activiteiten in en rond de forten en de Nota

Ruimte voorzag in de ontwikkeling van nationale

landschappen door ze open te stellen voor publiek. Omdat niemand belangstelling had, kreeg Staats-

bosbeheer de forten Asperen (1986) en Nieuwe Steeg

Een zeer moedige stap van Staatsbosbeheer vinden

Parkeren

haar nek uitgestoken om de forten toegankelijk te

zich zeer bewust van het gevaar van de verbeterde

alle betrokken partijen. “Staatsbosbeheer heeft

Zowel de gemeente Lingewaal als Geldermalsen zijn

maken en ze een informatieve functie te geven rond

toegankelijkheid en ontwikkeling van het Linge-

de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Geofort past bij

uitstek in deze context met activiteiten rond carto-

grafie en geografie. De exploitanten hebben alles in het werk gesteld om Geofort van de grond te krijgen

en het rendabel te exploiteren. In het eerste jaar trok Geofort al 35.000 bezoekers. Het streven is 50.000

bezoekers per jaar. Deze unieke plek verdient de aandacht van heel Nederland.”

kwartier: te veel bezoekers die parkeer- en geluids-

overlast veroorzaken. Zeker bij fort Asperen stonden regelmatig auto’s in de wegbermen geparkeerd.

Extra parkeervoorzieningen die onopvallend in het

landse Waterlinie moet rekening gehouden worden

Veel geheimen

forten en de omgeving om te overwinteren, te paren

een mooie balans tussen een veelheid aan natuur- en

met de vleermuizen. De vleermuizen gebruiken de

Het resultaat van het projectplan Lingekwartier is

en te fourageren. “Pas tijdens de restauratie van de

economische ontwikkeling en het bewaren van de

ontwikkeling van de natuurwaarden langs de Linge, Nieuwe Zuiderlingedijk en Diefdijk. De landschap-

sontwikkeling in het Lingekwartier is het resultaat van tien jaar intensieve samenwerking. Geofort Na fort Asperen kwam in 2005 ook het fort bij de Nieuwe Steeg in beeld. Dit fort lag werkloos en

verpauperd in het landschap. Staatbosbeheer schreef een prijsvraag uit voor ideeën voor exploitatie. Bart Bennis en Willemijn Simon van Leeuwen kwamen

75


beheer. “Daar wisten zelfs de deskundigen nog te

weinig van. Zeven maanden per jaar zijn maar liefst

acht soorten vleermuizen de hoofdbewoners van fort Asperen. De vraag was: ‘Hoe restaureer je een fort

zodanig dat je kunst kunt tentoonstellen en waar tegelijkertijd vleermuizen huizen die niet van nieuwbouw houden en graag in donkere vochtige ruimtes wonen?’ Klimaatbeheersing is dus essentieel.”

Ook scholen worden daarbij betrokken. Het verdere onderhoudsconcept wordt nog nader uitgewerkt.

niet perse nodig was.

‘GeoFort’. Andere doelen zijn het herstel van de wa-

vleermuizen”, vertelt Piet Hopman van Staatsbos-

van vleermuisvoorzieningen en groenonderhoud.

zichtbaar. Ook wegen zijn niet geasfalteerd als dat

als ‘kunsteiland’ en het fort bij de Nieuwe Steeg als

delen fietspaden rond de forten en de omgeving en

bijvoorbeeld maaien van wandelpaden, onderhoud

gebied. Er is heel veel gedaan, maar niet alles is

Bij de exploitatie van alle forten in de Nieuwe Hol-

forten ontdekten we hoe dit gebied functioneert voor

deel van het beheer voor hun rekening nemen,

Dat geldt eigenlijk voor alle ontwikkelingen in het

staat in het Lingekwartier centraal. Fort Asperen

gebied met de auto en per fiets, aantrekkelijke wan-

is. Er zijn vrijwilligersgroepen opgericht die een

Zonder auto’s zijn de parkeerplaatsen onzichtbaar.

Vleermuizen

Waaiersluizen – en een goede bereikbaarheid van het

van het feit dat het beheer van het gebied kostbaar

landschap zijn ingepast, maken daar een einde aan.

(1996) in beheer. De ontwikkeling van deze forten

terhuishoudkundige voorzieningen - zoals de unieke

mogelijkheden zijn voor bijvoorbeeld bed & break-

fast-activiteiten. De betrokkenen zijn zich bewust

rust in het gebied. Eind 2013 is 70% van alle plannen gerealiseerd. Het waterschap pakt de oude Diefdijk

en Nieuwe Zuiderlingedijk nog aan in het kader van veiligheid. Tegelijkertijd worden ook de plekken

langs de dijk, waar in vroeger tijden Nederlandse soldaten naar vijanden loerden, de zogenaamde

batterij-opstelplaatsen, in de oude staat hersteld

en voor recreatieve doeleinden benut. Ook de hier aanwezige groepsschuilplaatsen zijn deels geres-

taureerd en geschikt gemaakt als verblijfplaats voor

vleermuizen. Zo worden de oude functies weer goed zichtbaar. Dan is de roemruchte Hollandse Water-

76


77


78


Een aaneenschakeling van karaktervolle plaatsen, bestemd voor kunst, ambacht, educatie, informatie, recreatie en natuur. Iedereen is uitgenodigd om langs te komen.

79


80


Ademruimte langs de Linge

Initiatiefnemer

Oplevering

Pact van Loevestein; Het regionaal

2013 is 80% uitgevoerd

samenwerkingsverband ter behoud en

Oppervlakte terrein

versterking van de Nieuwe Hollandse

Er zijn voor ongeveer 200 ha.

Waterlinie.

natuurmaatregelen getroffen ter verbetering

Opdrachtgever

van de natuur door Staatsbosbeheer.

Pact van Loevestein

Er wordt ongeveer 3 km natuurvriendelijke

Betrokken partijen

oever aangelegd (afronding 2014)

Gemeente Lingewaal

Fort Asperen:

Gemeente Geldermalsen

2 hectare fort eiland heringericht

Staatsbosbeheer

1000 m2 gebouw hersteld

Waterschap Rivierenland

GeoFort:

Dienst landelijk gebied

3, 5 hectare: fort eiland heringericht

Provincie Gelderland,

ca 3000 m2 gebouw hersteld

Stichting fort Asperen

Gemaal Oude Horn:

Stichting de Oude Horn

400 m2 gebouw hersteld

GeoFort

herstel 1 oud gemaal

Architecten

Andere NHW elementen

Fort Asperen:

Herstel 2 waaiersluizen

Bureau SLA Peter van Assche

Herstel kraanbrug werk aan het spoor

Bunker Q Gerco: Meijer

Herstel 2 stukken van loopgraven

GeoFort:

Reconstructie wapenplaats

Verlaan & Bouwstra voor restauratie

Rerstel zichtlijnen

Marx & Steketee voor de woning

22 betonwerken open gelegd of aangepast

Oude Horn:


Mazolla Partners

ca 9 km nieuw wandelpad

Landschapsarchitecten

Aanleg voetveer

Gebiedsplan:

3 nieuwe parkeerplaatsen (onopvallend in

Kees van der Velden (DLG)

het groen)

GeoFort:

Aanlegsteiger fort Asperen

Ds Landschapsarchitecten

Aantal bezoekers/gebruikers

Projectleider

50.000 (komen de fortenbezoek) Daarnaast

Per deelproject een andere projectleider van

zijn er vele wandelaars en fietsers, die het

een van de betrokken partijen

fort niet bezoeken.

Supervisor

Aantal leden / vrijwilligers

Pact van Loevestein

Beheer: ongeveer 30 voor beheer groen en

Start planvorming

natuur

2004 visie vorming, december 2009

Forten: ongeveer 30 vrijwilligers voor fort

uitwerkingsplan gereed

Asperen

Start ontwikkelingen 2009

81


82


Oost Gelre De Hofbeek

Dwars door het uit de kluiten gewassen dorp Lichtenvoorde loopt een groene zone. Tot voor kort was dit groene gebied versnipperd en afgesloten van de omgeving. Daarom besloot de gemeente tot een flinke opfrisbeurt. Het werd een groot project, genoemd naar de Hofbeek die hier vroeger liep. Vanaf het eerste begin zijn de inwoners betrokken geweest bij de herinrichting van het groen. Onderdeel van het plan is een Cool Nature-speelplek: stoere speelnatuur voor en door kinderen. Nu vormt het groene hart van Lichtenvoorde één geheel. En de inwoners zijn er trots en zuinig op.

83


84


Een groene zone door het dorp verbindt. Opgefrist, doorgetrokken, heringericht. Deze ademruimte draagt bij aan een goed leefklimaat.

85


86


Als regisseur heb ik gewezen op de

Doorlopend groen in Lichtenvoorde

raakvlakken en iedereen gevraagd met creatieve oplossingen te komen.

Vanuit zowel noord als zuid lopen groene zones naar het centrum van Lichtenvoorde. Van oudsher lag hier de Hofbeek. Tussen het zuidelijke buitengebied en het centrum ligt het Wentholtpark. En de groen-zone in het noorden bestaat uit stukken landbouwgrond en volkstuinen. Met het Hofbeek-project wilde de gemeente de twee open gebieden beter met elkaar verbinden en bovendien aantrekkelijker maken voor inwoners en toeristen. Zo was het Wentholtpark vroeger saai en bijna afgesloten van de buurt. Hoge

gezien is dit een harmonieuze overgang van het

verschillende deelprojecten te combineren. “Een

is het een plek waar kinderen van klein tot groot

kwestie van nieuwe tegels leggen. Maar hier was

landelijke buitengebied naar het park. Maar bovenal lekker kunnen spelen. En dat doen ze in groten

getale: “Tot onze verbazing zagen we zelfs een keer dat een groep kinderen per auto afgeleverd werd, “ zegt Rutger Addink van De Wentholtjes. Het bleek

een kinderfeestje te zijn van mensen uit Dinxperlo. Dat dorp ligt twintig kilometer verderop! De Cool

Nature-speelplek is populairder dan we al dachten.”

bosschages aan de randen onttrokken het zicht van de omgeving op het park.

Ontwerp van kinderen Kinderen van een basisschool ontwierpen de

Hoofdrol voor inwoners Er waren nog meer redenen om de groene zones

aan te pakken. Eén daarvan is waterbeheersing. De

nieuw aangelegde vijvers dienen als opvangbekkens waarmee de waterhuishouding in het dorp

verbetert. Verder lag er vanuit de buurt de vraag om voortaan zelf het beheer te mogen doen van

de hertenweide in het Wentholtpark. De laatste

beheerder van de weide was in 2007 gestopt. Voor de gemeente zelf was er ook nog de zorg voor

de buitenruimte van de gerenoveerde scholen

middenin het park. Er moest een nieuw schoolplein komen. Kortom: veel doelen kwamen samen in

één geïntegreerde aanpak. En in dit plan was een

hoofdrol weggelegd voor de inwoners. Wijkbewoners

Cool Nature-plek. Met stukjes hout, zand,

schelpen, gaas, stro en pvc-pijp maakten de kinderen maquettes, waarna het beste plan

verkozen is. Stedenbouwkundige Vincent Lette van de gemeente: “De winnende elementen

die daadwerkelijk gerealiseerd zijn, zijn een

uitkijktoren, waterpartijen met eilandjes, een kring van boomstammen als buitenklaslokaal en een wie-belbrug.” De kinderen hielpen ook

ken bij de totstandkoming van de rest van het

hebben gerealiseerd met steun van de provincie.

Het waterrijke terrein is anderhalve hectare groot

en staat vol ruige speel-toestellen die door en voor schoolkinderen zijn bedacht. Landschappelijk

87


en Lette als regisseur. De buurtbewoners kregen

veel ruimte om mee te werken aan het ontwerp. “Alle ideeën waren welkom. Het leek wel of alle

betrokkenen elkaar versterkten”, zegt Addink van de buurtvereniging. “Ter illustratie: Er meldden

zich imkers bij ons, want ze wilden een bijenstal

plaatsen in het park. Voor ons viel dat mooi samen met het herplaatsen van het oude stalletje uit de

hertenweide. Leerlingen van scholengemeenschap Marianum gingen vervolgens aan de slag met de

sloop van de hertenstal, de herbouw en het regelen

van de vergunningen. Heel leerzaam voor hen, zeer praktisch voor ons en de gemeente.”

Lette. Soms botsten bijvoorbeeld de belangen

Wentholtjes heeft inmiddels het beheer over de

die lokale gemeenschappen de afgelopen jaren

bestaande Hamelandhal die al in het groengebied

de buurt, een vertegen-woordiger van de school

niet, moet ik eerlijk bekennen”, zegt Vincent

Op hun beurt waren de grote mensen nauw betrok-

de twaalf natuurspeelterreinen in Gelderland,

een projectgroep opgericht met acht mensen uit

hun fiets meegenomen om opgeworpen heuveltjes

en een sporthal in het groen. Buurtvereniging De

is nu de Cool Nature-speelplek. Dit is één van

Lichtenvoorders enthousiast en betrokken. De

In de loop van het project raakten steeds meer

aanleg van de fietscrossbaan. De kinderen hadden

De jeugd stond aan de basis van de natuurspeelplek.

Een belangrijk onderdeel van het Wentholtpark

dat de buurt haar eigen ideeën had.” Daarom is

“Zonder slag of stoot ging alle vernieuwing

van het gebied en de inpassing van schoolpleinen

Cool Nature

Nieuwe fase

graafmachines ter plekke aanwijzingen bij de

Open park

Wentholtpark. De deels herstelde Hofbeek loopt als

‘een blauw lint’ door het groengebied, waar nu veel meer waterpartijen liggen dan voorheen. Nieuwe

paden slingeren door het park dat hiermee een veel

opener karakter kreeg. Lichtenvoorde heeft het park

echt herontdekt, stelt Lette. Er zijn veel wandelclubs actief, leesclubs discussiëren er onder de bomen en bruidsparen poseren er voor fotoreportages. Ideeën combineren Vincent Lette benadrukt hoe slim het was om de

mooiere vijvers voor teruggekregen.”

het park moesten bekijken. Bovendien wisten we

Botsende belangen

onmiddellijk te kunnen testen.”

een hele waterpartij opgeven. We hebben er veel

het meteen duidelijk dat we de samenhang met

bij de uitvoering. Ze gaven de machinisten van

en schoolkinderen dachten mee over de inrichting

hertenweide in het park.

plein aanleggen is niet zo moeilijk. Dat is een

van de buurtbewoners met die van de scholen. “In de buurt waren er zorgen over het uitzicht

op de fietsenstallingen, over scholieren die na

schooltijd het park ingaan en over de mogelijke

stond, kreeg een nieuwe aanbouw. In samenspraak met omwonenden heeft de gemeente vervolgens het park ‘doorgetrokken’ om de sportfaciliteiten

heen. En voorbij de hal begint ‘t Hof, het oudste

deel van Lichtenvoorde waar in vroeger tijden een kasteel stond. Blauwe straatstenen wijzen erop dat de Hofbeek hier ondergronds verder loopt.

Ook tussen de eigenaren van de volkstuinen en de

school is een vruchtbare samenwerking ontstaan; samen hebben ze schooltuintjes ingericht. Het

sluitstuk van ‘masterplan De Hofbeek’ is een brug over de Twenteroute (N18), die vanaf het voorjaar van 2014 open is voor fietsers en voetgangers. De brug lost een fietsknelpunt op en is de laatste

schakel in de herstelde verbinding van al het groen

binnen en buiten Lichtenvoorde. Lette: “Iedereen is

enthousiast over het ontwerp. Het is mooi om te zien wat er op gang is gekomen. Elke andere gemeente kan de openbare ruimte op soortgelijke wijze

vormgeven. Maar het is vooral belangrijk hóe de

dingen tot stand komen: elkaar de ruimte gunnen en meedenken met een ander.”

parkeeroverlast. Als regisseur heb ik vooral gewezen op de raakvlakken en iedereen gevraagd met

creatieve oplossingen te komen”, vervolgt Lette.

Een van die oplossingen is de ronde vorm van het

schoolterrein, waardoor een naadloze aansluiting

met het park ontstond. “Dat oogt veel vriendelijker

dan het hoge hek dat er stond. En in deze vorm kon de school meer fietsenstallingen kwijt.” Van de

Marianumschool kwam het idee om de vierkante

vijver vlak naast het gebouw te dempen en er een

parkeerplaats op te maken. Dat is verder weg van de woningen dan de oude parkeerplaats. Addink: “Dat is een mooi voorbeeld van ‘out-of-the-box’ denken:

88


89


90


Leerlingen van omliggende scholen zijn betrokken bij de invulling van de openbare buitenruimte. Van stoere speelnatuur tot speelse sportveldjes.

91


92


Ademruimte in Lichtenvoorde

Initiatiefnemer Gemeente Oost Gelre Opdrachtgever Gemeente Oost Gelre Betrokken partijen Gemeente Oost Gelre Buurtvereniging De Wentholtjes Basisschool Het Hof Basisschool Frans ten Bosch Scholengemeenschap Marianum Bijenstal de Beezenmoat Verschillende buurtbewoners Landschapsarchitecten Liemers Hendriks De Hofmeesters Stedenbouwers Liemers Hendriks Dusseldorp Infra Meerdink Bruggen Projectleiders Dhr. Te Nijenhuis Anacon-infra, Dhr. Veerbeek CML Supervisoren Dhr. Lette Dhr. Ten Holder Start planvorming 2008 Start aanleg 2010 Oplevering 2014 Oppervlakte terrein 10 ha Lengte beken 3 km Lengte recreatieve infrastructuur 3 km

93


94


Ubbergen Notre Dame des Anges

Onder de rook van Nijmegen bevindt zich in het pittoreske dorpje Ubbergen misschien wel de mooist gelegen school van Nederland. Op Havo Notre Dame des Anges lijkt het altijd wel vakantie. Het nieuwe schoolgebouw pronkt in het landschap tussen de Ooijpolder en het beschermd natuurgebied Bronnenbos aan de Ubbergse stuwwal. Leerkrachten, leerlingen, omwonenden en natuurorganisaties droegen allen een steentje bij aan het voortraject van de bouw. Het resultaat is een markant en duurzaam schoolgebouw dat onderdeel is van de gemeenschap. De gemeente Ubbergen maakte van de gelegenheid gebruik om Nijmegen-Oost en Ubbergen te verbinden met de Ooijpolder. Dat deed ze door middel van een zeer in het oog springend wandelviaduct over de naastgelegen provinciale weg.

95


96


Zorgvuldig bouwen in een natuurrijke omgeving is mogelijk. Pleinen, schoolgebouw, waterpartijen, stuwwalrand gaan mooi in elkaar over. Ademruimte die uitnodigt tot leren en ontmoeten.

97


98


Het creëren van wederzijds begrip was

Groen, groener, groenst

veel intensiever dan de bouw en de verhuizing van de school.

Een nachtmerrie die veranderde in een mooie droom. Dat is het bijzondere verhaal van directeur Marij van Deutekom die in 2005 aan de slag ging als directeur van de Havo Notre Dame des Anges in Ubbergen. Een school verborgen in het groen van de stuwwal. Het enigszins versleten tijdelijke gebouw was al 35 jaar een doorn in het oog van omwonenden en de milieubeweging. Van Deutekom zat goed en wel op haar nieuwe werkplek toen ze te horen kreeg dat ze direct de langgekoesterde nieuwbouw van de havo mocht realiseren. Een traject dat ingezet was door haar voorganger, en waar nu eindelijk goedkeuring

visie én contacten met de milieubeweging. En dat

met hulp van bureau Stroming. In het voorstel

Misbaksels

verkennende gesprekken door beide bemiddelaars,

aan Het Geldersch Landschap. Directeur Marij

enorme muur. Een echte blikvanger die vooral

wekte vertrouwen bij de tegenstanders. Na eerste organiseerde de school vele bijeenkomsten met vertegenwoordigers van de milieubeweging,

buurtgenoten, raadsleden, leden van de Provinciale Staten en schoolmedewerkers. Tijdens deze vaak

emotionele bijeenkomsten en gesprekken ontstond wederzijds vertrouwen. En vooral de wens om gezamenlijk een groter project te realiseren,

met meerwaarde voor de natuur en de school, en daarmee voor de gemeenschap.

voor was door de Raad van State. Doorbreken van de patstelling Hakken in het zand De goedkeuring van de Raad van State was

het resultaat van een jarenlang gevecht met tegenstanders van nieuwbouw op dezelfde

locatie. “Het personeel reageerde lauw toen ik

hen het heuglijke nieuws bracht”, vertelt Van

Deutekom. “Maar hun reactie was nog positief

ten opzichte van de reactie van de omwonenden

en de milieubeweging. Zij waren zeer sceptisch.

Nieuwbouw van de school midden in dit bijzondere natuurgebied ging hen erg aan het hart.” Daar

kwam bij dat de gemeente Ubbergen ook niet echt warm liep voor nieuwbouw, omdat de middelen

schaars waren en de politiek de voorkeur gaf aan de basisscholen. Van Deutekom zocht contact met de

verantwoordelijk wethouder Leidy van der Aalst. Zij

was al sinds 2002 bezig om nieuwbouw te realiseren voor alle scholen in haar gemeente inclusief, het inmiddels hoofdpijndossier, de Havo. Bemiddeling en draagvlak Op advies van de wethouder werden Gerard

Litjens en freelancer Riet Dumont van bureau

Stroming ingeschakeld, specialisten in natuur- en landschapsontwikkeling. Zij kregen aanvankelijk

‘Is dit wel de goede plek om de havo te bouwen?’,

vroeg Gerard Litjens zich vervolgens hardop af. “Het is midden in het meest kwetsbare stuk natuur”,

vertelt hij. “Om die reden werden ideeën geopperd zoals de nieuwbouw wederom wegstoppen in het

groen tegen de stuwwal, of het gebouw ondergronds

van Deutekom, procesbegeleider Riet Dumont en

fungeert als geluidswal. De zonder verband

wethouder Leidy van der Aalst lichtten het nieuwe plan toe bij alle mogelijke tegenstanders. En zo

verdween de laatste weerstand. Maar het verplaatsen van de school was extra kostbaar. Daarmee kreeg wethouder Leidy van der Aalst de uitdaging om

met een vrijwel lege gemeenteportemonnee meer

over de provinciale weg heet, is de verwezenlijking

provincie van mening was dat het verplaatsen van de

van de droom van de gemeente Ubbergen. De

school voor zowel de havo als het natuurgebied van

levensbelang is, maakte zij een substantieel bedrag vrij. Binnen twee jaar nadat het oude plan in de

prullenbak verdwenen was, konden we het startsein geven”, glundert Van der Aalst.

koudeopslaginstallatie en een sedumdak met

waterpartijen en looppaden worden gerealiseerd. De wandelbrug bij de school maakt de oversteek over de provinciale weg naar de Ooijpolder veilig. Dat idee was de aanzet voor een nieuw gezamenlijk plan. De bereidheid van het bestuur van de school om

de niet direct functionele grond over te dragen aan Het Geldersch landschap leidde tot de definitieve

steun van de milieugroepen in de discussie rond de nieuwbouw.

gemeenschap op gebaseerd was. De keuze voor

oude plan in de prullenbak te gooien en een nieuw

onderzoeken waar de enorme weerstand uit de

De schooldirecteur en de wethouder besloten het

Litjens en Dumont bleek een slimme zet. Zij hadden

gezamenlijk plan uit te werken met alle partijen

plannen voor deze oversteek komen voort uit het

Landschapsontwikkelingsplan van 2004, waarin

belangrijke verbindingen vanuit Nijmegen met de Ooijpolder opgenomen zijn. “De brug was eerder

gepland in de buurt van het dorpshuis in Ubbergen”, vertelt beleidsmedewerker Maarten Merkus van

verplaatsen naar de rand van het natuurgebied,

kon zo een nieuw wandelgebied met een beek,

misbaksels bij elkaar te krijgen.

‘De Springplank’, zoals het markante wandelviaduct

en gebouwd. Het gebouw heeft een warmte-

aaneengesloten natuurgebied achter de school

aannemer moest twee weken sparen om de 30.000

ze. “Er gingen diverse potjes open. En omdat de

opperde hij om de nieuwbouw van de school te

het natuurgebied versnipperd zou blijven. In het

past hierdoor bijzonder goed in het landschap. De

De Springplank

De school zelf is uiteraard duurzaam ontworpen

het gebouw te halveren. Hij wilde voorkomen dat

De muur heeft een zeer natuurlijke uitstraling en

veel draagvlak komt er makkelijker geld vrij”, vertelt

tot het bedenken van een ander plan. Hierin

pal langs de provinciale weg en de voetafdruk van

gemetselde muur is opgetrokken uit afvalstenen.

geldbronnen aan te boren. “Met een goed plan en

Kwaliteit van bouwen

In de prullenbak


Tussen de provinciale weg en de school staat een

aan het oog onttrekken.” Dat inspireerde Litjens

een bemiddelende rol. Aan hen de taak om te

99

werden maar liefst drie hectare grond overgedragen

begroeiing. Verder is door de architecten Rinus

Roovers en Jurjen Vermeer gekozen voor houten

kozijnen in plaats van kunststof. De natuur is in

de gemeente Ubbergen. “Toen de plannen van

de school duidelijk werden, hebben we de bouw

afgewacht. Uiteindelijk werd duidelijk dat de plek bij de school ideaal was om ‘De Springplank’ te

bouwen en daarmee Nijmegen en Ubbergen direct te verbinden met de Ooijpolder.”

het gebouw overal voelbaar en zichtbaar, de relatie

Visitekaartje

is door het gebruik van hout en glas helemaal

voor de gemeente Ubbergen. “Meestal is het in

tussen binnen en buiten staat centraal. Het pand

Havo Notre Dame des Anges is een visitekaartje

ingepast in de natuurlijke omgeving. Om de school

het landschap plaatsen van een gebouw als dit

zelf staan geen hekken; er ligt een waterpartij om het gebouw en schoolplein heen. Daarmee gaat

het schoolterrein naadloos over in natuur. Buiten

liggen diverse wandelpaden. Daar ligt ook een heus

openluchtlokaal, uitermate geschikt voor onderwijs in de zomer. Voor natuurvakken als biologie en aardrijkskunde en voor de kunstvakken. “Het

zorgt bij de leerlingen voor meer bewustwording, respect en kennis van de natuur. Ze hebben zelf

de zitelementen in de omgeving ontworpen. Deze

een achteruitgang voor het landschap”, legt

bedenker Gerard Litjens uit. “Deze school bewijst het tegenovergestelde. Die is er alleen maar op

vooruitgegaan. De achtertuin van de havo is een groot natuurlaboratorium. Het water in het

gebied is koel, rijk aan mineralen en arm aan

voedingsstoffen. De grote boterbloem, die al vijftig jaar uit deze omgeving was verdwenen, groeit er inmiddels weer.”

zijn gemaakt van natuurlijke materialen”, vertelt directeur Van Deutekom trots.

100


101


102


Wandelpaden door de natuur en ‘De Sprinkplank’, een markant wandelviaduct over de provinciale weg, zorgen voor recreatieve verbindingen. Het uitzicht is niet te misssen.

103


104


Ademruimte in Ubbergen

Initiatiefnemers

Landschapsarchitecten

HAVO Notre Dame des Anges

Dirk Oomen, Gerard Litjens, Riet Dumont

Gemeente Ubbergen

van Bureau Stroming

Opdrachtgevers

Projectleiders

HAVO Notre Dame des Anges

Peter Huys en Michel Petri, HEVO

Geldersch Landschap

Supervisoren

Gemeente Ubbergen

Marij van Deutekom (directeur school) en

Betrokken partijen

Leidy van der Aalst (wethouder gemeente)

Waterschap Rivierenland

Start planvorming

Werkgroep Milieubeheer voor het

januari 2007

stadsgewest Nijmegen

Start bouw en aanleg

IVN Rijk van Nijmegen

september 2009

Stichting Via Natura

Oplevering

Vereniging de Ploegdriever

januari 2011 (wandelbrug) en

Vereniging Nederlands Cultuurlandschap

mei 2011 (school)

Het Zwanenbroekje

Oppervlakte terrein

Het Geldersch Landschap

5 ha

Leerlingen, ouders en medewerkers van

Lengte beken

Havo Notre Dame

300 m

Buurtbewoners


Provincie Gelderland

980 m

Architecten


Rinus Roovers en Jurjen Vermeer van Spring

640 leerlingen en medewerkers van de HAVO

Architecten Rotterdam (school)

en vele buurtbewoners en wandelaars van

Jan van Deutekom, Ontwerpatelier

verderweg

Ubbergen (wandelbrug)

105


106


Wageningen WUR Campus

Voor de totstandkoming van de Campus van de Wageningen University & Research Center (Wageningen UR) hebben gemeente en universiteit intensief samengewerkt. In de jaren negentig verrees de eerste nieuwbouw aan de noordrand van Wageningen. Inmiddels zijn de meeste onderwijs- en onderzoeksinstellingen op het terrein gevestigd. De grootste gebouwen staan als indrukwekkende monolieten op het parkachtige, open middengebied. Het is een plek geworden met ruimte voor ontmoeting en innovatie en waar duurzame ontwikkeling centraal staat.

107


108


Aan de noordrand van de stad ontwikkelt zich een campus voor een internationale universiteit. Niet alleen een grootse ruimte in een groene setting, maar ook ademruimte voor intiem en eigenzinnig leren en onderzoeken.

109


110


De verbinding van kennis en bedrijvigheid

Ruimte voor innovatie en ontmoeting

in een ontspannen setting leidt tot innovatiekracht, is onze overtuiging.

De Campus van de Wageningen UR heeft een

Meeste ruimte

heldere indeling. Op de rechthoekige plattegrond

Die ontwikkeling kwam op gang na het samengaan

zijn de randen gereserveerd voor lage gebouwen. De route voor auto’s en ander motorverkeer voert langs deze gebouwen en ook het parkeren gebeurt hier. Aan de noordelijke rand staan voornamelijk onderzoeksinstellingen. De zuidelijke rand is nu nog voor het grootste deel onbebouwd en is gereserveerd voor het bedrijfsleven. Hier staat al wel het opvallende witte Innovation Center van Friesland Campina, vlakbij de hoofdtoegang van het campusterrein. Dit in 2013 in gebruik genomen gebouw is de voorbode voor meer laboratoria en ontwikkelcentra voor life sciences. Op dezelfde

van de Landbouwuniversiteit en de Dienst Landelijke Onderzoek (DLO), medio jaren negentig. Destijds hadden beide fusiepartners drie terreinen in

Wageningen. Het terrein van DLO aan de noordkant van de stad bood de meeste ruimte voor een nieuwe

rotsen. Het groene karakter van het middenterrein sluit aan op de natuurlijke omgeving van de

campus. Ad van der Have is senior medewerker

van het Facilitaire Bedrijf. Hij was vanaf het begin betrokken bij de ontwikkeling van de campus: “We lieten ons inspireren door de klassieke

‘courts’ van universiteiten zoals Cambridge (UK) en Harvard (US ).Een open parklandschap met daarop architectonisch opvallende gebouwen als monolieten. We wilden een inspirerende

studieomgeving scheppen, met meer dan genoeg

de Campus gevestigd”, zegt Van der Have.

grote onderwijsgebouw op de campus. Rondom een centraal binnenplein zijn diverse functies

open middenterrein een aangenaam wandelgebied

400.000 vierkante meter aan gebouwen. Het concept van de campus is in eigen huis ontwikkeld, met B+B Landschapsarchitecten als ontwerpbureau.

in het campusontwerp. Aan de route naar de stad

gebundeld, zoals onderwijsfaciliteiten, het

universiteitsrestaurant en een café. Verder zit er de universiteitsbibliotheek die de eerdere twaalf door

de stad verspreide bibliotheken vervangt. “Een ideale plek om te studeren en elkaar te ontmoeten”, aldus

Van der Have. “Het mooie aan dit gebouw is dat het enorm groot is, maar toch erg gezellig oogt.”

dat is getransformeerd tot inspirerende

Orion

podium vinden doorlopend verschillende activiteiten

opgeleverd. Het tweede grote onderwijsgebouw op

ontmoetingsplaats. Op en rondom het verdiepte

In de buurt van Forum staat Orion, dat in 2012 is

plaats. Die variëren van debatten tot twittercolleges,

de campus, met een auditorium dat 720 zitplaatsen

van kunstprojecten tot lezingen. Verder zijn er zalen te huur. Van der Have: “Je kunt hier ook gewoon

een kop koffie drinken met collega’s en lekker eten in het Restaurant van de Toekomst. Impulse biedt een podium aan wetenschappers, docenten en

studenten. Ondernemers en andere mensen uit de stad zijn welkom bij activiteiten. Zo kunnen

directeuren uit het bedrijfsleven met studenten in contact komen. De verbinding van kennis en

bedrijvigheid in een ontspannen setting leidt tot innovatiekracht, is onze overtuiging.” Helix

onderzoekers en ondernemers samen gevestigd

bestaand gebouw en valt op het eerste gezicht

heeft. De vijfhoekige zaal is in maximaal zes kleinere collegezalen op te delen. Eromheen

staan zijn practicum- en computerlokalen. De

vorm van het auditorium bepaalt de contouren van het gebouw: de buitenkant is ook een

vijfhoek. De benedenverdieping is een van de

ontmoetingsplekken voor studenten: een grand café

waar regelmatig culturele activiteiten plaatsvinden. Onder het gebouw is een kelder met stallingsruimte voor 800 fietsen. Er zijn ook enkele grote

fietsenstallingen op het middenterrein. Deze liggen

enigszins verzonken in het grasveld, waardoor zodat ze minder opvallen en ze het open karakter van de

Impulse is een voorbeeld van hergebruik van een

op één campus. Er zijn hier allerlei plekken

niet op. Dat doen de nieuwe gebouwen op het

Kunstroute

op de campus. In aanbouw is nog het Helix-gebouw.

kunstwerken in de openbare ruimte. Maar ook

de wetenschap en de samenleving. We hebben

letterlijk en figuurlijk ruimte gecreëerd voor nieuwe ontwikkelingen.”

111


het Centrum Beeldende Kunst Gelderland.

die plaats. Het resultaat is een campus van bijna

mogelijk te maken. Niet voor niets zijn studenten,

kunnen komen. Dat is goed voor innovatie in

het herplaatsen van de kunst, onder auspiciën van

In de parkachtige omgeving komen de

ruimte om te verpozen en om ontmoetingen

en activiteiten waar zij met elkaar in contact

Hermelinde van Xanten maakten het beeldplan voor

Enkele jaren geleden is Forum gebouwd, het eerste

staat Impulse; een voormalig onderzoeksgebouw

de belangrijkste universiteitsgebouwen als grote

is, zijn alle medewerkers en studenten definitief op

met het concentreren van alle huisvesting op

Het open en groene middenterrein speelt de hoofdrol

Deze open omgeving is een weids gazon, met daarop

centrale kern zijn heen gedraaid. “Als Helix in 2015 af

Duurzaam voorbeeld

Hier openen ook enkele winkels, horeca en een

Heel anders is het ontwerp van het middenterrein.

27 werken. De kunstenaars Wim Korvinus en

en studenten mee. Een kunstroute voert langs

Forum

Impulse

In de randzones staan de gebouwen dicht op elkaar.

gebouw te herkennen als vier hoge atria die om een

snelweg. Sindsdien is de Wageningen UR begonnen

binnenkort woningen voor 400 studenten.

Inspirerende studieomgeving

Zij verhuisden de afgelopen jaren met medewerkers

De wokkelachtige helixvorm is straks binnen het

campus en ligt het dichtst bij het station en de

strook, maar dan meer richting de stad, verrijzen

kinderdagverblijf hun deuren.

zijn naam aan de DNA-structuur van eiwit.

campus zo min mogelijk verstoren.

middenterrein des te meer. Zij zijn de blikvangers

De monolieten presenteren zich als grote

Hier vestigen zich delen van de Agrotechnology

voor ‘kleine’ kunst is er plek op de campus. Een

& Food Sciences Groep. Het gebouw oogt aan de

buitenkant als een reusachtige kubus en ontleent

kunstwerken goed tot hun recht. Ze maken het

voor iedereen die werkt en studeert op de campus. Misschien minder in het oog springend zijn de

duurzame aspecten van het terrein. Zo speelt de

campus een rol in het waterbeheer van Wageningen.

Van der Have: “Tien procent van het terreinoppervlak bestaat uit water. De vijvers vangen kwelwater uit de omgeving op en zorgen door natuurlijk

verval voor het doorspoelen van de stadsgracht van Wageningen. Verder is alle nieuwbouw duurzaam in energiegebruik, bijvoorbeeld door het gebruik

van warmte-koudeopslag. De stroom komt van de

windmolens die bij onze vestiging in Lelystad staan.” Al met al functioneert de Wageningen UR op dit

moment voor meer dan driekwart klimaatneutraal. “Duurzaamheid is een van onze grote speerpunten. Het bouwen van de campus was op zichzelf al

belangrijke winst op het gebied van duurzaamheid en efficiënt ruimtegebruik. We hebben nu dertig procent minder vloeroppervlak nodig doordat we

allerlei functies konden combineren op één terrein. De Wageningen UR schroomt niet om op dit vlak

steeds nieuwe stappen te zetten. We willen hierin

een voorbeeld zijn voor onze studenten. Want zij zijn de beslissers van de toekomst, ook op het gebied van een duurzamere samenleving.”

deel van de kunstwerken stond eerder bij intussen verlaten universiteitsgebouwen elders in de stad.

112


113


114


Een inspirerende studieomgeving, zowel buiten als binnen, met duurzame en kunstzinnige aspecten. Allemaal ten behoeve van ontwikkelen en uitwisselen van kennis.

115


116


Ademruimte in Wageningen

Initiatiefnemer Wageningen UR Opdrachtgever Wageningen UR Betrokken partijen Wageningen UR Gemeente Wageningen Provincie Gelderland Landschapsarchitecten Bureau B+B Martine van Vliet Stedenbouwer Jeanne Dekkers Projectleiders Annemarie Koopman (gemeente Wageningen) Ad van der Have (Wageningen UR) Supervisor Kees Rijnboutt tot en met maart 2013 Start planvorming 1996 Start bouw en aanleg 1998 Oplevering 2013 tot ca. 2015 Oppervlakte terrein 50 ha Aantal bezoekers (gebruikers) 8.500 studenten, 5000 medewerkers

117


118


Zaltbommel Agnietentuin en Torentuin

De Torentuin in Zaltbommel is een oase van bloemenpracht en rust ter grootte van maar liefst anderhalve hectare. De tuin grenst aan het centrum van de stad, op een historische locatie binnen de stadswallen. In de middeleeuwen pronkte hier het Agnietenklooster met diverse bijgebouwen, waaronder een stadsboerderij met fruitboomgaard. Tot zestien jaar geleden stond er een log betonnen bejaardentehuis. Na de sloop van dat gebouw wachtte het terrein op woningbouw. Na de bouw van de eerste fase stokte de verkoop. De crisis op de woningmarkt gooide roet in het eten. Wat er wel kwam was een bewonersinitiatief om het afbraakterrein op te waarderen tot een groene pleisterplaats voor omwonenden van de Agnietenstraat: de Torentuin. Een tuin met een inmiddels landelijke uitstraling.

119


120


Binnen de veste ontstond een fijn buurtje, in een historische sfeer. De tijd echter maakte -pal ernaast- plaats voor een ‘community garden’. Ademruimte te midden van de huizen aan de rand van de oude binnenstad.

121


122


De charme van de tuin

Het pareltje van Zaltbommel

Wat begon als een lap grond met niks erop, is uitgegroeid tot de verwezenlijkte droom van Carien van Boxtel en een groep betrokken buurtbewoners. Op het voormalige bouwterrein

is dat er geen vast ontwerp is.

schortte daarom de tweede fase op. Een braakliggend

Zaltbommel: “Diverse gemeenten zinnen op

Cadeautje

bouwhekken en veel hondenpoep herinnerde aan de

woningbouwgronden. De Agnietentuin/Torentuin.

de gemeente Zaltbommel en Woonlinie, ondanks

terrein met rondslingerende bouwmaterialen, gouden tijd van de florerende woningmarkt.

van woningbouwproject Agnietentuin zag Carien al langer kansen voor een mooi project: “Ik loop

Tijd voor actie

elke dag een rondje door de stad, voordat ik met

De opruimwerkzaamheden op het Agnietenterrein

mijn werk begin”, vertelt ze. “Ik had altijd al het plan om ergens een tuin te ontwerpen voor en door buurtbewoners. En later bleek dat meer bewoners uit de buurt die wens met mij deelden. De locatie Agnietentuin had ik niet direct voor ogen. Die puinhoop van bouwafval en veel hondenpoep leek niet aantrekkelijk. Maar op een ochtend, eind februari 2013, werd het terrein opgeruimd. Navraag leerde me dat het een grasveld moest worden. Nou, dat is dan ieder geval groen, dacht ik. Maar dat kon

De puinhoop die op dat moment nog de plek

van de huidige tuin domineerde, was de plek

waar in de middeleeuwen het Agnietenklooster stond. Eind jaren zestig van de vorige eeuw

verrees daar bejaardentehuis De Wielewaal. Een betonnen kolos van zes woonlagen. Na de sloop van het tehuis, zestien jaar geleden, trachtte

een projectontwikkelaar er 63 appartementen

neer te zetten. Dat project bleef in de planfase

Dit is dan ook een uitstekend voorbeeld van hoe een

het besef dat het tijdelijk is. Van Boxtel: “Dat noopt

particulier initiatief woningbouwgronden tijdelijk optimaal kan benutten.”

van het aangrenzende appartementencomplex. Zij

moeite om de regie los te laten. Thijs Voncken,

nam contact op met Hilde van Waveren, bewoonster

Ook Woningcorporatie Woonlinie had aanvankelijk

had plannen voor de aanleg van een gezamenlijke

teamleider ontwikkeling van Woonlinie: “Wij

tuin voor haar medebewoners. Samen kwamen

ze tot het idee om het groter aan te pakken: een

tuin voor alle omwonenden. “Een dag later zaten er acht mensen aan mijn keukentafel bij wie

we de kans van slagen van onze plannen wilden peilen”, vertelt Van Boxtel. “Wij bespraken de

groen, bloemen, planten en (fruit)bomen.” Een

week later lag er een ‘inspiratieontwerp’ van Van

Boxtel en collega-ontwerper en buurtbewoner Arjan Nienhuis. Buurtgenoot Kees Helmers maakte een prachtige maquette. “Twee weken later zaten we met veertig mensen in een zaaltje om nog meer mensen enthousiast te maken. Ruim honderd mensen meldden zich daarna aan voor onze

eerste nieuwsbrief.” Nu alleen nog de gemeente

Zaltbommel en Woonlinie overtuigen van de groene

zaten in een lastig parket. Mensen keken naar ons

vanwege de puinhoop op het braakliggende terrein. En terecht! Maar veel geld om daarin te investeren was er niet. We waren niet voor niets gestopt met het bouwen van woningen. Vanuit persoonlijk

oogpunt was ik direct enthousiast over het plan voor de Torentuin. Professioneel gezien lag het

iets gevoeliger. Wat haal je je op de hals als je de

2011 en bestaat uit twintig appartementen, twee

koopwoningen en zes huurwoningen. Ze ademen

de historische sfeer. Fase twee zou bestaan uit nog eens negen appartementen en vier woningen.

De woningcrisis sloeg toe op het moment dat die woningen in de voorverkoop gingen. Woonlinie

123


Stichting De TorenTuin. “Het overtuigen van de

gemeente ging overigens niet helemaal vanzelf”, vertelt Van Boxtel. “De eerste termen die we

hoorden waren ‘aansprakelijkheid’ en ‘ruimtelijke ordening’ en nog meer mitsen en maren. Dat was ontmoedigend. Gelukkig hadden we een goed

uitgewerkt plan en een serieus te nemen bestuur.” Dat beaamt Johan van Rooij namens de gemeente

permanent en tijdelijk zijn. Verder mag iedereen

zijn steentje bijdragen. We kunnen dat niet allemaal managen, maar dat willen we ook niet. En hoewel een heleboel mensen de handen uit de mouwen

steken, is er nu een vaste kern van 20 tot 25 mensen die regelmatig hun steentje bijdraagt.”

over afzienbare tijd zal ie zelfs tot de verleden tijd

behoren, weet ze. “Als het morgen voorbij is, kijken

blij met zulke betrokken buurtbewoners. Hun goed

uitgewerkte plan hielp ons samen met de gemeente

tot het nemen van een weloverwogen – achteraf zeer goede - beslissing.”

we toch terug op een geslaagd project. We hebben in korte tijd zo veel bereikt en geleerd. En we hebben

nog plannen genoeg: de komende tijd wordt de oude stadsmuur naast de tuin gerestaureerd en er komt aan de buitenkant nog een schelpenpad. Als dat

Publiciteit

besloten de gemeente en Woonlinie om de locatie

De eerste fase van de bouw werd afgerond in

We hebben wel aangegeven welke onderdelen

ook dat we iets goed te maken hadden. We zijn dus

de Agnietenstraat. Dat project kreeg de naam

in tijdelijke bruikleen te geven aan (inmiddels)

en pluktuin. Daarbinnen liggen wandelpaden.

De Torentuin is nooit af, beseft Van Boxtel. En

Zelfs landelijk. “We zijn zeer actief op Facebook”,

Agnietentuin.

heeft een aantal functies, zoals moestuin, speelplek

voor het terrein. Aan de andere kant voelden we

Breed draagvlak Vanwege het brede draagvlak van het initiatief,

van de tuin is dat er geen vast ontwerp is. De tuin

Geslaagd project

plek in en besloot een aantal woningen te realiseren, passend bij haar reeds bestaande aanbod in

mensen gingen er al snel wandelen. De charme

we met de gemeente een ontwikkelovereenkomst

De Torentuin werd eind april 2013 geopend en

Woningcorporatie Woonlinie nam de vrijkomende

direct met de aanleg van de paden. Dat maakte de

regie over het terrein loslaat? Bovendien hebben

plannen!

steken. In 2008 sneuvelde het bestemmingsplan.

ons om snel te werk te gaan. Woonlinie hielp ons

Torentuin vanaf het begin aantrekkelijk voor velen:

Regie loslaten

speelplek voor kinderen en lekker veel (eetbaar) Stagnerende woningmarkt biedt kans

De stichting ziet de Torentuin als een cadeautje van

in maart 2013 zetten Van Boxtel aan tot actie. Ze

mogelijkheden voor een moestuin, een natuurlijke

beter!”

plannen voor een tijdelijke invulling van onbenutte

kon al snel op een brede belangstelling rekenen.

vertelt Van Boxtel. “En we sturen regelmatig een

allemaal klaar is, hebben we hier echt een historisch pareltje. Een pronkstuk voor Zaltbommel. En als

kleine troost denken we altijd: ‘Dierentuin Artis was ook ooit een tijdelijke tuin’.

persbericht uit met activiteiten. Dankzij al die

Prijs Oranjefonds

aan ons te binden. Daarnaast levert alle aandacht

tot Icoonproject van Groen Dichtbij Gelderland,

publiciteit weten we steeds meer betrokken mensen

In november 2013 is de Torentuin uitgeroepen

veel sponsoren die in natura bijdragen. We hebben

een initiatief van onder andere het IVN en het

namelijk maar weinig budget. Gelukkig komen

er verder wat giften binnen en ook de verkoop van

Oranjefonds.

producten uit de tuin levert best een paar honderd

euro op. Maar zonder de steun van de middenstand in Zaltbommel en omgeving zou de tuin er niet zo mooi bij liggen.”

124


125


126


Ook dit is stedelijk weefsel. Een toegankelijke plek waar mensen elkaar ontmoeten. Ruimte om te spelen, leven, ontdekken, tuinieren, voedsel te verbouwen.

127


128


Ademruimte in Zaltbommel

Initiatiefnemers

Oplevering

Agnietentuin:

Agnietentuin: 2010/11

Gemeente Zaltbommel

TorenTuin: 2013

Woonlinie

Oppervlakte plangebied

TorenTuin:

(totaal)

Stichting de TorenTuin (bewoners van de

2 ha, waarvan 1.5 ha TorenTuin

wijk)

Lengte wandelpaden

Opdrachtgevers

1 km

Agnietenhtuin:


Gemeente Zaltbommel

Enkele duizenden sinds opening TorenTuin

Woonlinie

Aantal vrijwilligers

Betrokken partijen

50

Gemeente Zaltbommel Woonlinie Stichting de TorenTuin Projectleiders Agnietentuin: Thijs Voncken (Woonlinie) Frits Mellink (gemeente Zaltbommel) Stedenbouw Oostzee Ontwerp, Arnhem Architect Mulleners + Mulleners architecten Landschapsarchitect en tuinarchitect Stichting de TorenTuin i.s.m. Carien van Boxtel Arjan Nienhuis, Landschapsarchitect, Zaltbommel Start planvorming Agnietentuin: 2005 TorenTuin: 2013 Start bouw en aanleg Agnietentuin: 2009 TorenTuin: 2013

129


130


Het waarderen van plekken

economisch, ecologisch), de structuur, het landschap, de actualiteit, de mentaliteit, de

De essentie van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit is tweeledig: 1) het waarderen of

voorgeschiedenis van een plan of initiatief, het draagvlak daarvoor, de doelstellingen en

beoordelen van plekken, en 2) laten zien waar we trots op zijn. In het eerste geval gaat het om

ambities, de alternatieven, de effecten? Hoe draagt dit weten of begrijpen bij aan mijn

het doorgronden van de kwaliteit van een plek of een plaats of een gebied. Welke betekenis

beoordeling of waardering?

heeft de plek in het geheel van de leefomgeving? Hoe draagt het bij aan het handelen en welbevinden van de mens? In het tweede geval gaat het om het tonen wat je hebt en anderen daarvan deelgenoot maken, omdat je hen wilt inspireren en de gelegenheid wilt geven om te

3 Vinden

ervaren en te leren. Dit boek geeft daar uiting aan. Deze bijdrage zoomt in op eerste aspect,

het waarderen of boordelen van plekken. Graag wil ik een kleine reflectie hierover met u

Een mening hebben over een bepaalde plek. Over de inrichting, het beheer of onderhoud. Dan gaat het niet alleen over mooi of lelijk, maar ook over meer of minder geslaagd, over meer of minder aansprekend of ingepast, over meer of minder verrommeld of

delen.

aangeharkt. Deze denklijn laat een sterke, impulsieve oordeelsvorming toe. Wat, wie, wanneer? Wat is ruimtelijke kwaliteit van een bepaald gebied of plek? De kwaliteit van een gebied of plek (of plan) is altijd het resultaat van een beoordeling of waardering. Dat kan positief, neutraal of negatief uitpakken. Het maakt dus uit wie beoordeelt of waardeert. Zodra

4 Samenhang zien

het zich verhoudt tot de omgeving of een ander gebied. Hoe de wereld samenkomt in dit

de beoordeling of waardering in andere termen wordt uiteengezet. Het maakt dus verschil

ene gebied.

of een kunstenaar met creatieve bril of een wethouder met bestuurlijke ambities aan het woord is. Of een supervisor met autoriteit of de buurvrouw met ervaring. Ruimtelijke

kwaliteit is ook afhankelijk van tijd. De tijdsdimensie geeft inzicht in het belang dat wordt gehecht aan kwaliteitsbepaling en daarmee indirect aan kwaliteitszorg. Het is zinvol

aan de ruimtelijke omgeving, de maatschappelijke context (ook in de tijd gezien). Een

kwestie van positioneren. Zien hoe het gebied lijkt op een ander gebied, of juist niet. Hoe

iemand anders naar een gebied kijkt, is de kans groot dat de beschouwing anders verloopt en

kwaliteit is dus subjectief. Afhankelijk van de mens en zijn context. Maar ruimtelijke

Kwaliteitsbeoordeling of -waardering ontstaat door het desbetreffende gebied te relateren

5 Creatief denken

Het gaat erom dat bij de beoordeling of waardering gebruik wordt gemaakt van

verbeeldingskracht, fantasie, durf en inlevingsvermogen. En ook van ruimtelijk inzicht en ontwerpende vaardigheden. Met inzet van beeldend denken en creatief vermogen

kwaliteitsvraagstukken van uiteenlopende aard tijdig in het planproces in te brengen. Dan

krijgt een gebied of een plek (of een plan) meer diepte, gelaagdheid en betekenis. In staat

komt het streven naar ruimtelijke kwaliteit niet als mosterd na de maaltijd.

zijn om een plek creatief om te denken en om te vormen.

Een handreiking voor beoordeling en waardering Het feit dat ruimtelijke kwaliteit van een bepaald gebied het resultaat is van een beoordeling

of waardering, maakt de vraag naar een methode om te komen tot beoordeling of waardering des te noodzakelijker. Hoe kom ik tot een beoordeling of waardering van een bepaald

6 Betrokken zijn

De beoordeling of waardering krijgt diepgang als er sprake is van betrokkenheid,

betrokken zijn of betrokken worden bij een bepaald gebied, plek of plan. Die verbintenis heeft vele gezichten. Betrokkenheid maakt dat de te benoemen kwaliteit van de plek

gebied? Welke denkstappen heb ik tot mijn beschikking? Hieronder geef ik een handreiking

bepaald wordt door bijvoorbeeld herinneringen of verantwoordelijkheden. Welke

om het beoordelen of waarderen van plekken of gebieden, maar ook van plannen, echt

persoonlijke relatie heb ik met het gebied of de plek? Welke rol mag of wil ik vervullen in

aan te durven. Zeven manieren om te komen tot een verdiepingsslag in de beoordeling en

(de ontwikkeling van) het gebied of de plek?

waardering. Graag in samenhang toepassen.

7 Dialoog voeren 1 Kijken

Kijken begint met aanschouwen, de ruimte op je in laten werken, beschrijven wat je ziet en hoe het werkt. Niet één keer kijken maar meermaals, afwisselend in tijd (morgen,

middag, avond), seizoenen, weersomstandigheden of gemoedstoestand. Wat zie je, wat voel je, begrijp je het? Er ontstaat een begin van kwaliteitsbeoordeling of -waardering.

De beoordeling of waardering van de ruimtelijke kwaliteit van een bepaald gebied

komt niet alleen tot stand door wat ik persoonlijk zie, weet en vind, maar ook door het voeren van gesprekken, discussies en polemieken. Dit kan leiden tot een eensluidende

oordeelsvorming of niet. De dialoog kan min of meer toevallig zijn of kan juist structureel worden georganiseerd of gereguleerd. Extensief of juist intensief.

2 Weten

131

De vak- en ervaringskennis staat centraal. Wat weet ik van een bepaalde ruimte

Elbert van der Linden, adviseur ruimtelijke kwaliteit, provincie Gelderland

of gebied? Iets van de historie, ontwikkelingen en trends (sociaal, cultureel,


132


Juryrapport Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014

Het thema van de vijfde editie van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit is ‘ademruimte’. Uit de tien genomineerde projecten blijkt veel aandacht voor kleinschalige ontwikkelingen. Het denken over de inrichting van stad, dorp en platteland gaat in dit tijdsgewricht niet over nieuwbouw, uitbreiding of grootschalige gebiedsontwikkeling. Het Jan Terlouw (voorzitter)

gaat om de aanleg van kleinschalige groene plekken – voor educatie, voor spelen, voor

Elma van Boxel

ontmoeting. Het gaat om ruimte voor water en voldoende recreatiemogelijkheden in de

Agnes Franzen

bestaande steden en dorpen of op de grens van stad en land. En dat allemaal in zorgvuldige

Hans van Loon

samenspraak met omwonenden, ondernemers en andere belanghebbenden; de gepredikte

Mark Hendriks

‘participatiesamenleving’ is in veel genomineerde projecten zichtbaar. De jury van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit, onder leiding van voormalig Commissaris van de Koningin Jan Terlouw, bezocht de tien projecten en kwam op vrijdag 13 december 2013 bijeen op het provinciehuis in Arnhem. De beraadslagingen werden eenmaal onderbroken

Ten derde is gekeken naar het innovatieve karakter van een project. Vernieuwing kan op

verschillende vlakken optreden: de actualiteit van het vraagstuk dat men heeft willen oplossen, de aanpak en benadering, het verloop van het planproces, de ruimtelijke en architectonische oplossingen die zijn voorgesteld.

Op basis van deze criteria is de jury unaniem van mening dat één project aanspraak maakt op de prijs. Het project is het resultaat van een samenwerking tussen gemeente en ondernemers die in tijden van crisis en stilvallende projecten toch gedurfd hebben de stad van een fraaie publieke ruimte te voorzien. Het project is van waarde voor de gehele gemeenschap en de

eigentijdse vormgeving sluit naadloos aan bij de waterrijke historie van de stad. Het is een

plek die letterlijk het thema ‘ademruimte’ verbeeldt – de winnaar van de Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014 is het Strandeiland in Harderwijk.

zodat vertegenwoordigers van de genomineerde projecten een korte presentatie konden houden. Hierbij had de jury de mogelijkheid tot het stellen van vragen. Vooraf benoemde de jury enkele criteria. Die hebben niet gefungeerd als middel om

projecten van scores te voorzien. De criteria gaven houvast om door gesprek en discussie

tot besluiten te komen. Ze hielpen vooral in het concreet maken van het abstracte begrip ruimtelijke kwaliteit, waar moet op gelet worden, wat is van belang?

Allereerst is de jury zich bewust van de veranderde context waarin ruimtelijke

kwaliteit tegenwoordig tot stand komt. Het behoort niet langer tot de absolute

verantwoordelijkheid van de overheid, ruimtelijke kwaliteit moet ‘door de samenleving’

gerealiseerd en geborgd worden. Dit betekent dat projecten meer en meer tot stand komen in een samenspel van uiteenlopende partijen. Naast gemeenten en provincies zijn dit niet alleen waterschappen en beheersorganisaties, maar ook ondernemers, bewoners

en maatschappelijke organisaties. In welke vorm dit samenspel plaatsvindt is voor de jury een belangrijk uitgangspunt geweest. Dat de overheid de bal steeds vaker bij anderen

legt betekent niet dat ruimtelijke kwaliteit haar publieke betekenis heeft verloren. De

jury hecht dan ook aan de publieke impact van een project. Hoe urgent was het probleem dat is opgelost? Voor wie is het project gedaan, is het van waarde voor the happy few of profiteert een grote gemeenschap?

Ten tweede speelt het conceptuele karakter een rol. Hier snijdt het mes aan twee kanten.

Zo wint een project aan betekenis als het onderdeel is van een groter ‘verhaal’, van een

langetermijnvisie op de ontwikkeling van een plek, stad of gebied. In andere woorden: het project staat niet op zichzelf maar is onderdeel van een strategie waarmee over

een langere periode op consequente wijze aan actuele ruimtelijke vraagstukken wordt

gewerkt. Het omgekeerde geldt ook. Het project moet een adequate vertaling zijn van het

bovenliggende concept, een voorbeeldige uitwerking van de visie die men voor ogen heeft. Daarbij spelen begrippen als functionaliteit, programma, identiteit en schoonheid een

bepalende rol. Ook een vergelijking met de oude situatie is van invloed – in welke mate is de plek verbeterd, is de situatie opgeknapt?

133


Strandeiland en parkeergarage Houtwal – gemeente Harderwijk Door de aanleg van het Strandeiland is Harderwijk weer een stad aan het water.

Decennialang was de relatie tussen het historische centrum en het Wolderwijd verstoord

door havenactiviteiten, het Dolfinarium en een gigantisch parkeerterrein. Om van de oude stad naar het water te komen was geen sinecure. Alleen in de parkstrook ten zuiden van de Bruggepoort kon men langs het water lopen.

Het Strandeiland is een eigentijdse en tegelijkertijd tijdloze oplossing om de relatie tussen stad en water te herstellen. Het sluit aan bij de recreatieve behoeften van de hedendaagse

Harderwijker en toerist. Bij mooi weer kan er gezwommen worden, een ijsje gegeten en ’s

avonds geborreld. In de herfst is het eiland ideaal voor een wandeling met de hond, op het puntje van de strekdam wordt de indrukwekkende weidsheid van het Wolderwijd beleefd. Het getuigt volgens de jury van lef dat in deze moeilijke tijd –waarin veel gemeenten

terughoudend zijn met investeringen– de gemeente Harderwijk de stad van een broodnodige plek aan het water voorziet. Bovendien is het Strandeiland geen ingreep op zich: het maakt

onderdeel uit van een groter plan om het gehele Harderwijkse waterfront te herontwikkelen. Door de economische tegenwind heeft dit project grote vertraging opgelopen, maar door het Strandeiland toch aan te leggen beschikt Harderwijk nu al over een mooie en bruikbare plek aan het water.

De jury waardeert het dat de exploitatie en het beheer door lokale ondernemers is opgepakt. De provisorische inrichting met paviljoens van bouwmaterialen geeft het eiland een

charmante en anarchistische uitstraling. De jury zet vraagtekens bij de voornemens om de

faciliteiten te professionaliseren. Gaat dit niet ten koste van de charme en flexibiliteit, sluit het aan bij de wensen van de bewoners?

Het Strandeiland was samen met de pas aangelegde ondergrondse parkeergarage aan de

Houtwal ingediend. Net als het Strandeiland speelt de parkeergarage in op de ontwikkeling van het waterfront. De parkeerruimte die daar zal verdwijnen is door de garage aan de

Houtwal gecompenseerd. Toch benadrukt de jury dat de prijs alleen aan het Strandeiland

wordt toegekend, de bijdrage van de parkeergarage aan de algehele ruimtelijke kwaliteit van Harderwijk is te beperkt.

134


De keuze voor het Strandeiland is unaniem, maar ook twee andere projecten oogstten veel

museum voor geografie en navigatie doet recht aan de oude fortfunctie. De werking van de

ene project laat zien hoe één buurtbewoonster haar buren en lokale bedrijven activeerde

Op het niveau van het gehele linielandschap is de jury minder overtuigd. De relatie tussen

lof. Het zijn toonbeelden van het samenspel waaruit ruimtelijke kwaliteit voorkomt. Het om een braakliggende plek tot een park van betekenis te maken. Het andere project is

een institutionele variant van dat samenspel: gemeenten, provincie, Staatsbosbeheer

en ondernemers sloegen de handen ineen en bliezen de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie langs de Linge nieuw leven in.

linie was immers gebaseerd op geografische en topografische kennis.

de forten en de omgeving had sterker gekund, en van de ambitie om het verhaal van de

waterlinie tot leven te wekken is ter plaatse weinig te merken. De jury vraagt zich af welke waarde het project voor de lokale bevolking heeft. En door de rijkssteun had het project de

wind in de rug en dan lijkt alles makkelijker te gaan, voor de jury een reden dit project niet tot winnaar te bestempelen

Torentuin en Agnietentuin – gemeente Zaltbommel Het tijdelijk gebruik van de Torentuin in Zaltbommel is volgens de jury het meest actuele

Onder de overige genomineerde projecten laten twee projecten op prachtige wijze zien hoe

hoe een buurt bepaalt wat voor hen van algemeen belang is.

als ruimtelijke kwaliteit: het tot openbaar tuinenpark omgebouwde volkstuinencomplex De

voorbeeld van hoe anderen dan de overheid voor ruimtelijke kwaliteit kunnen zorgen, van De Torentuin ligt op de plek waar in de toekomst de laatste fase van het bouwproject Agnietentuin moet verrijzen. Het project betreft appartementen en grondgebonden

niet-overheden toch verantwoording kunnen dragen voor de realisatie van een publiek goed Koekelt in Ede en de nieuwbouw van de Ubbergse havoschool Notre Dame des Anges.

woningen in historische stijl aan de rand van de zuidelijke bolwerken. De eerste fase is inmiddels gerealiseerd.

Tuinenpark De Koekelt – gemeente Ede

in mum van tijd het braakliggende terrein omgetoverd in een tuin voor stadslandbouw,

grondgebied. Door de komst van sportvelden zou het Edese volkstuinencomplex bijna de

Toen de bouw stilviel heeft bewoonster Carien van Boxtel de buurt gemobiliseerd en is

Volkstuinvereniging De Koekelt kreeg jaren geleden te maken met een flinke inbreuk op haar

speelmogelijkheden, evenementen en buurtactiviteiten. De grootste kwaliteit van de tuin is

helft kleiner worden. De toekomst leek zwart: het zou een flinke daling in het aantal leden

volgens de jury de sociale binding die het bewerkstelligt tussen de bewoners van de sociale

woningbouw aan de Vogelenzang en de bewoners van de nieuwbouw aan de Agnietenstraat

– mensen die in het algemeen wat welgestelder zijn. In de Torentuin werken en ontspannen deze mensen zij aan zij. De kwaliteit is dus vooral sociaal-maatschappelijk – vanuit

ruimtelijk oogpunt is de tuin minder bijzonder, zulke tijdelijke buurttuinen worden in veel grote steden gesticht.

Niettemin ziet de jury dat de tijdelijke Torentuin in Zaltbommel pionierswerk is geweest.

De gemeente en de woningcorporatie hadden nog nooit met dergelijke initiatieven te maken gehad. Het spreekt voor hen dat ze overtuigd werden door de plannen van de buurt en de

grond in bruikleen hebben gegeven. De jury noemt het bemoedigend dat alle partijen zich terdege bewust zijn van de tijdelijkheid van het project. Het maande tot spoed: wie mee wilde doen, moest direct handelen.

Juist op dit punt maakt de jury een voorbehoud. In tegenstelling tot het Strandeiland – dat

permanent is – staat de onzekere toekomst van de Torentuin buiten kijf. Er zijn voornemens om delen van de tuin een plek te geven in het stedenbouwkundig ontwerp, maar de jury vraagt zich af of dat realistisch is.

betekenen, en het bestaansrecht van de volkstuinen kwam onder druk.

In plaats van af te wachten besloot het verenigingsbestuur tot genoegen van de jury het heft in handen te nemen. Was er een manier om de legitimiteit en betekenis van de volkstuinen opnieuw te formuleren? Het idee ontstond om de tuinen voor meer mensen van nut te

laten zijn, dus niet alleen voor leden, maar ook voor omwonenden, met name kinderen en

ouderen. Het resultaat is een tuinenpark dat door brede lanen voor iedereen toegankelijk is. Zo gebruiken kinderen uit de wijk Veldhuizen de routes om snel bij school of de sportclub te komen. Naast de tuintjes waar de leden groenten en bloemen verbouwen is De Koekelt een

plek waar ook een bijenhotel staat, schoolklassen les krijgen en ouderen activiteiten doen. De jury heeft grote waardering voor de aanpak en dito resultaat. Een sympathiek initiatief

met een fantastisch vervolg, dat is de beste omschrijving. Om in aanmerking te komen voor de prijs vond de jury de impact te lokaal, het betreft toch vooral de leden van de vereniging

en buurtbewoners die graag op De Koekelt komen. Ook de politieke en stedelijke complexiteit die eventueel overwonnen moest worden was –in vergelijking met bijvoorbeeld de Torentuin in Zaltbommel en het Strandeiland– marginaal. Hoe fijn ook, en hoe goed het ook getuigt

van behoorlijk bestuur, de gemeente Ede heeft de plannen van De Koekelt geen strobreed in de weg gelegd.

Lingekwartier – gemeenten Lingewaal en Geldermalsen Verschillende partijen bedenken samen een programma en beheersplan om historische

Notre Dame des Anges – gemeente Ubbergen

verhaal van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zichtbaar te maken, een linie ooit gebouwd om

Nederland, is de nieuwbouw van het schoolgebouw en de herinrichting van de natuurlijke

objecten en landschapselementen een tweede leven te geven en het cultuurhistorische

Geredeneerd vanuit het Notre Dame des Anges, de enige op zichzelf staande havo van

West-Nederland te beschermen tegen aanvallen uit het oosten. Het project Lingekwartier

omgeving een gigantisch succes, zeker als we in ogenschouw nemen dat veel weerstrand

laat volgens de jury zien dat de rijksoverheid ambities op het gebied van cultuurhistorie en landschap niet alleen voor elkaar krijgt. Gemeenten, waterschappen, provincies, Staatsbosbeheer en avontuurlijke ondernemers zijn hard nodig.

Dit blijkt op het Geofort, het voormalige Fort aan de Nieuwe Steeg dat is omgebouwd tot

een museum over topografische kaarten en navigatietechnieken. Ten grondslag ligt een gedurfd ondernemersplan waarin het historische decor van het fort dienst doet als plek

voor kinderfeestjes en dagjes uit. Bedrijven kunnen er vergaderlocaties huren en er kan

gegeten worden in het tot restaurant omgebouwde munitiehuis. Het landschap rondom het fort is autoluw gemaakt, wandelpaden zijn aangelegd en structuren hersteld: het waterlinielandschap is toegankelijk en begrijpelijk gemaakt.

De jury waardeert de ambities en heeft vooral lof voor de wijze waarop de forten –naast

Geofort is fort Asperen omgetoverd tot kunstfort– herontwikkeld zijn. De nieuwe functie als

135


overwonnen moest worden. De jury is onder de indruk van de ‘leeromgeving’ die in Ubbergen is gecreëerd. Leerlingen en docenten vertoeven in een fraai en duurzaam gebouw, met hoge

ramen, een vijver en duidelijke zichtrelaties met het omliggende landschap van stuwwal en Ooijpolder. Tijdens pauzes kunnen scholieren het bosgebied in.

Vanuit publiek oogpunt had de jury nog teveel twijfels. Hoezeer is door de sloop van het oude schoolgebouw de ecologische verbinding tussen stuwwal en Ooijpolder verbeterd? Is het

gebied in de nieuwe situatie interessanter voor wandelaars en fietsers uit de regio en uit het

dorp? Had er meer gezeten in het ouderwetse ontwerp voor de wandelbrug over de provinciale weg? De jury neemt aan dat de kwelnatuur ter plaatste aan kwaliteit heeft gewonnen –

maar dit, samen met de particuliere betekenis, is te weinig om het project een prijs voor ruimtelijke kwaliteit te geven.

136


Drie projecten bleken onderdeel van langetermijnvisies op de stedenbouwkundige

ontwikkeling van de betreffende steden en dorpen. In alle drie de gevallen waardeert de jury

de conceptuele kracht en de poging om opgaven met de elkaar te verbinden. De gemene deler is dat de jury minder te spreken is over de feitelijke resultaten: de heringerichte plekken zijn

Maar: als de schakel is gerealiseerd, en in het noorden de nieuwe brug over de N218

gebouwd, gelooft de jury dat het Hofbeekproject van toegevoegde waarde is voor Lichtenvoorde en omstreken.

of niet bijzonder genoeg of ontberen de beloofde kwaliteit.

Tot slot twee projecten die zich manifesteren aan de rand van dorp en stad: de

Beekherstel – gemeente Apeldoorn

Wageningen University.

In het plan om het ondergrondse bekenstelsel weer zichtbaar te maken pakt de gemeente

herbestemming van een oude graanmolen in Wapenveld en de nieuwe campus van

Apeldoorn verschillende vraagstukken bij de kop: de broodnodige ruimte voor waterberging

Molencomplex Vrieze’s erfgoed, Wapenveld – gemeente Heerde

pleinen opnieuw en beter in te richten. Het voornemen raakt de ziel van de stad: door de

aangename pleisterplaats met regionale betekenis opgeleverd, aan de rand van het Veluwse

–Apeldoorn is qua regenval de natste stad van het land– is ingezet om straten, parken en

De herbestemming van graanmolen De Vlijt aan de rand van Wapenveld heeft een

beken en sprengen op te graven zal Apeldoorn weer een stad zijn op de flank tussen Veluwe

dorp Wapenveld. Het is typisch zo’n project waar weinig fout kan gaan: de plek is van

en IJssel. Het is knap dat de gemeente in staat is gebleken om de ambities –die al in 2002 zijn geformuleerd– over lange tijd overeind te houden, met zichtbaar resultaat.

De jury vraagt zich af of op inrichtingsniveau het onderste uit de kan is gehaald. Het profiel

van de Hofstraat lijkt aanzienlijk verbeterd door de aanwezigheid van het water van de Grift, maar op andere plekken stijgt de gekozen inrichting niet boven zichzelf uit. Het Brinkpark

bijvoorbeeld, met ondergrondse parkeergarage, is goed ontworpen, maar op architectonisch en gebruiksniveau niet uitzonderlijk.

Op het gebied van participatie rijzen twijfels: in hoeverre hebben bewoners invloed gehad

op de plannen? Die twijfels gelden ook voor het beheer: is men in Apeldoorn in staat om het water schoon te houden?

zichzelf mooi –hoog gelegen op een uitloper van de Veluwse stuwwal, nabij het Apeldoorns Kanaal– en het was niet meer dan vanzelfsprekend dat de lokale gemeenschap ervoor zou zorgen de eeuwenoude molen een nieuwe functie kreeg.

De plek is nu bekend onder Vrieze’s erfgoed –vernoemd naar de laatste molenaar– en

bezoekers maken er kennis met de rijke geschiedenis en oude ambachten, zoals brood bakken, land ploegen, verbouw van groenten en paarden mennen. De vraag is of de

mogelijkheden om deze ‘verloren’ kennis op te doen niet te beperkt zijn. Als De Vlijt gesloten is wordt je als bezoeker niet veel wijzer. Oftewel: zou meer mogelijk zijn, ook qua recreatieve voorzieningen? De ideeën voor kanoverhuur en een waterspeelplaats juicht de jury dan ook toe.

Stadshart, Borculo – gemeente Berkelland

WUR-Campus – gemeente Wageningen

De jury juicht het toe dat in Borculo gepoogd is om verschillende opgaven aan elkaar te

De campus van Wageningen University heeft een klassieke opbouw: een grote grasvlakte

dorpshart en het beter beleefbaar maken van de Berkel.

maar niet uitzonderlijk. De jury snijdt enkele kwesties aan die tijdens het bezoek op tafel

koppelen: de uitbreiding van het gemeentehuis, de vernieuwing van het historische

Nu een deel is uitgevoerd meent de jury dat de ambities niet geheel zijn waargemaakt. De

uitbreiding van het gemeentehuis was van begin af aan een ingewikkelde opgave, aangezien het bestaande gemeentehuis in de kenmerkende organische stijl van Alberts en Van Huut is

gebouwd. Door het ontwerp van een glazen, donkere en strakke aanbouw is op extreme wijze het contrast gezocht.

De jury concludeert dat de Oude Berkel tussen twee gebieden stroomt die ‘met hun ruggen

naar elkaar liggen’. Nieuwe bruggen zijn niet genoeg om het gemeentehuis op natuurlijke wijze met het dorpsplein te verbinden. Bovendien rijst de vraag wat de invloed is van de nieuwe HEMA-winkel op de verbinding tussen gemeentehuis en dorpshart.

De reuring rondom het gemeentehuis is overigens prettig, vooral in het heringerichte

met faculteits- en onderzoeksgebouwen. De parkinrichting en de architectuur ogen degelijk, kwamen.

Ten eerste valt het eenzijdige gebruik op. Er zitten bedrijven, maar is het denkbaar om ook

studentenhuisvesting, winkels en horeca toe te voegen? Ten tweede is de uitstalling tamelijk anoniem, wie of wat op de campus vertelt de argeloze passant dat hij te maken heeft met

een wereldberoemde universiteit op het gebied van voedsel, natuur en duurzaamheid. Tot

slot verdient de relatie met de stad Wageningen aandacht, hoe kan de campus voor ‘gewone’ inwoners aan betekenis winnen? Daarbij: wat staat te gebeuren met de vele monumentale gebouwen die de universiteit in de stad leeg achterlaat? Mark Hendriks, Tekstlandschap, Utrecht

arboretumpark en door de activiteiten rondom de melkfabriek. Maar ook hier zijn

kanttekeningen te plaatsen. Zo zit de moestuin, waar mensen onder meer broccoli van de muur kunnen plukken, aan de achterkant van het gemeentehuis. De Hofbeek, Lichtenvoorde – gemeente Oost Gelre De initiatieven langs de Hofbeek in Lichtenvoorde zijn stuk voor stuk sympathiek, maar

niet spraakmakend. De aanleg van het Cool Nature-project aan de zuidkant biedt volgens de jury eindelijk goede speelmogelijkheden voor kinderen, en hopelijk maken de nabijgelegen scholen er gebruik van. Het terugbrengen van de meanderende Hofbeek geeft het

Wentholtpark allure en de landschappelijke parkinrichting sluit goed aan bij het dorp. Dat de omliggende scholen en bewoners intensief geraadpleegd zijn kan de jury bekoren.

Maar het totaalproject –met onder meer een regionale fietsverbinding– is nog niet af. Wie het fietsen wandelpad vanuit het zuiden volgt zal juist in het oude dorpshart moeite hebben

om de route in noordelijke richting te hervatten. Het schijnbare schakelpunt ligt ter hoogte van een basisschool dat ten koste van een hangplek opnieuw is heringericht. Voor de jury

Jury Gelderse Prijs voor Ruimtelijke Kwaliteit 2014 Jan Terlouw, voorzitter Elma van Boxel, landschapsarchitect, ZUS (Zones Urbaines Sensibles), Rotterdam Agnes Franzen, programmamanager praktijkleerstoel gebiedsontwikkeling en universitair docent TU Delft Hans van Loon, stedenbouwkundige, Mensen maken de stad, stedenbouwkundig concept & advies, Arnhem Mark Hendriks, journalist en bureauredacteur Blauwe Kamer, Tekstlandschap, Utrecht

is het doel van deze inrichting, en de bijdrage aan de verbinding tussen de twee wiggen, onduidelijk.

137


138


Verantwoording en dank

Ten behoeve van de beschrijving van de genomineerde projecten heeft Mark van de Laar c.s. van Tekstschrijvers.nl interviews gehouden met betrokkenen. De interviews vormen, samen met het aangeleverde projectmateriaal van de gemeenten, de basis van de tien uitgeschreven project-portretten. De per project uitgetekende ruimtelijke situatie en ligging moet opgevat worden als een artist-impression. De tekeningen zijn van de hand van Tony Tati, pennenstreek. De projectgegevens zijn aangeleverd door de gemeenten. Het juryrapport is, in samenspraak met de leden van de jury, opgesteld door Mark Hendriks. Deze is in verkorte vorm voorgedragen op de manifestatie ‘Ademruimte voor steden en dorpen’ op 5 maart 2014 te Zutphen. Met dank aan de juryleden voor de inspirerende beoordeling en de genomineerden voor hun creatieve deelname. © Provincie Gelderland

139


Ademruimte. voor steden en dorpen

Recommend Documents