Steden en dorpen voor vogels en mensen. Handleiding voor een vogelvriendelijke leefomgeving

Steden en dorpen voor vogels en mensen

Handleiding voor een vogelvriendelijke leefomgeving

1

Inhoud Voorwoord

3

Inleiding - Stadsvogels verdienen onze aandacht!

4

1 Startfase - Probleemdefiniëring

5

2 Praktijk - Uitvoering

8

1.1 Karakteristiek van de actuele vogelrijkdom 1.2 Onderbouwing handelingsperspectief

5 7

2.1 Vogelvriendelijke inrichting van bestaand stedelijk gebied 2.2 Stadsontwikkeling 2.3 Publiekcampagnes, pers en publiciteit

8 10 15

3 Nazorg

18

4 Onderbouwing - Kennisbasis

21

5 Hoe nu verder…? Uitnodiging

24

6 Toepassing keuzemenu

25

7 Contact

26

Colofon

27

3.1 Netwerk 3.2 Monitoren van de vogelrijkdom 4.1 Face­to­face kennisuitwisseling en ­overdracht 4.2 Internet based kennisuitwisseling en ­overdracht

18 18 21 23

jonge spreeuwen

Voorwoord de veiligheid van heggen en bomen en gelegenheid om te nestelen is zo’n nieuwbouwwijk voor vogels vooreerst nog als een woestijn. Hier liggen kansen die we niet mogen missen; niet voor de vogels, niet voor de bewoners, niet voor u. Immers, er valt zoveel te genieten als de goede maatregelen zijn genomen.

Draag je eigen steentje bij

Pas nog was er massale trek van koperwieken in delen van Nederland. De koperwiek is een neefje van de merel; hij broedt onder meer in Scandinavië en zakt meestal in oktober naar het zuiden af. Op een zeker moment zag ik een flinke groep in mijn tuin neerstrijken op de besdragende struiken. Ze moesten na zo’n lange vlucht duidelijk even bijtanken met z’n allen en de struiken waren in een ommezwaai leeggegeten. Wat een rijkdom en wat een feest om naar te kijken, deze vogels met roomwitte wenk­ brauw en roestrode flanken. De mussen die ik geregeld vertroetel met mijn voertafel trokken zich er overigens niks van aan. Later die dag moest ik in een nieuwbouwwijk zijn. Al wat ik zag, daar (nog?) geen koperwieken, geen mussen, geen groen, geen vogels. Wat een enorm verschil. Door het ontbreken van voedsel,

3

Bij dezen doe ik een appèl op u: breng uw directe omgeving, uw buurt, uw gemeente tot leven! Doe het samen met anderen en doe het met gebruikmaking van de maatregelen die u in deze brochure vindt. De ervaringen tot nu toe hebben geleerd dat we met betrekkelijk lage kosten en relatief weinig inspanningen vogels een plek kunnen bieden in de stedelijke omgeving. Samen met Vogelbescherming en alle kennis die er inmiddels voorhan­ den is, kunt u aan de slag. Het start met bewustwording van de mogelijkheden; daarna ligt het creëren van een stad met niet alleen veel rondscharrelende mussen en insectenverslindende zwaluwen, maar ook met vogels als die koperwieken, binnen handbereik. Ik wens u daarbij veel succes en vooral plezier.

Fred Wouters directeur Vogelbescherming Nederland

Stadsvogels verdienen onze aandacht! Keuzemenu

Vogelbescherming Nederland zet zich in voor de wilde vogels en hun leefgebied. Niet alleen in natuurgebieden en in het landelijk gebied, maar ook in de stedelijke omgeving. Natuur in de stad is van groot belang voor een prettige leefomge­ ving. Groen is goed voor mensen, goed voor de waarde van onroe­ rend goed en… goed voor wilde planten en dieren! Vogels gelden daarbij als ambassadeurs voor een fraaie groene woonomgeving. Gemeenten, bouwers, coöperaties en bedrijven zijn voortvarend bezig met het inrichten en beheren van het stedelijk gebied. Het groen vervult daar in toenemende mate een rol in. Vogelbescherming Nederland wil u graag ondersteunen bij het groen en vogelvriendelijk inrichten en beheren van stedelijk gebied. Bij ontwikkelingen in het stedelijk gebied is het vaak goed mogelijk rekening te houden met de wensen van mensen en de belangen van vogels. Ook in bestaande situaties kan veel gedaan worden.

Om u een beeld van de mogelijkheden te schetsen, heeft Vogel­ bescherming Nederland vogelvriendelijke maatregelen voor u op een rijtje gezet. Ze worden gepresenteerd in de vorm van een keuzemenu. Een keuzemenu waaruit ú kunt kiezen voor een betere leefomgeving voor vogels en mensen. Ons keuzemenu bestaat uit vier hoofdonderdelen; 1 start – hoe vogelvriendelijk is de huidige situatie? 2 praktijk – wat kunt u doen? 3 nazorg – hoe houden we de zaak op orde en levendig? 4 onderbouwing – welke kennis en ervaring staan er ter beschikking voor het succesvol uitvoeren van vogelvriendelijke projecten?

Onderdelen kunnen zowel afzonderlijk als in een logische samen­ hang worden toegepast. De keuze is aan u! Vogelbescherming Nederland wil u niet belasten met een enorme hoeveelheid aan mogelijkheden, maar liever prikkelen om na te gaan wat voor uw situatie(s) geschikt is en het best bij uw initiatief past. U kunt desgewenst één of meerdere items oppakken over een kortere of langere periode. Zo kunt u op uw eigen manier iets betekenen voor een leefbare en groene omgeving. Vogelbescherming Nederland biedt aan u te helpen bij het opzetten van initiatieven voor een vogelvriendelijke leefomgeving; voor vogels én voor mensen! Aan het slot van deze brochure wordt de aanpak voor samenwerking uitgelegd. Wilt u weten hoe? Kijk op bladzijde 24 en 25 voor meer informatie.

Iedereen houdt van de huismus

De afgelopen jaren is er, mede door initiatieven van Vogel­bescher­­ ming Nederland, al flink wat ervaring opgedaan met vogelvriende­ lijke projecten. Een nog steeds groeiend aantal daarvan is samen­gevat op papier en dient zo als illustratie van de ‘goede voor­ beelden’. Het archief van deze factsheets is bij Vogelbescherming Nederland te raadplegen of vrijblijvend op te vragen.

4

1 Startfase - Probleemdefiniëring Om te komen tot gerichte, zinvolle maatregelen ter verbetering van de vogelstand, is een basis nodig die bestaat uit een goed en objectief inzicht in de actuele vogelrijkdom. Op grond van de aanwezige soor­ ten, in relatie tot de kenmerken van het bebouwde gebied, worden de handelingsmogelijkheden in beeld gebracht. Deze analyse is mogelijk voor de broedtijd (maart-juli) en de winter (december).

1.1 Karakteristiek van de actuele vogelrijkdom

De karakteristiek van de actuele vogelrijkdom wordt onderbouwd door actuele tellingen te vergelijken met referentiewaarden. Deze waar­ den zijn gebaseerd op grootschalig landelijk onderzoek en zijn bepaald voor verschillende typen wijken, stedelijk groen, water en bedrijven­ terreinen. Met deze analyse worden eventuele hiaten in de aanwezige vogelstand onderkend. Er wordt vooral gekeken naar wensen van vogels betreffende hun leefgebied. Bij het vogelvriendelijk inrichten heeft vervolgens het dichten van deze hiaten de prioriteit. Partners: aanvrager en (lokale) vrijwilligersorganisatie of eventueel een onderzoeksbureau.

5

Groen in steden heeft een functie voor vogels én mensen

✔ Actuele vogelstand De huidige vogelstand beoordelen op basis van actuele steek­ proeven. Deze gegevens zijn bij voorkeur niet ouder dan 5 jaar. In nieuwbouwwijken en terreinen in ontwikkeling dienen de gegevens niet ouder dan 1 jaar te zijn. Aanpak: • nagaan bestaande informatie (tellingen) • tellingen uitvoeren van aanwezige vogels in de broedtijd en/of winter • of gebruik maken van recente telgegevens • karakteristiek bepalen van de vogelrijkdom • karakteristiek bepalen van het onderzoeksgebied Resultaat: • overzicht van de huidige vogelstand met een accent op de locale wensen betreffende het leefgebied

✔ Regionale en/of landelijke referentie Door SOVON Vogelonderzoek Nederland zijn op verzoek van Vogelbescherming Nederland referentiewaarden voor vogelaan­ tallen vastgesteld. Deze zijn gebaseerd op een grote hoeveelheid, over heel Nederland verzamelde, gegevens. En ze zijn bepaald voor verschillende regio’s en verschillende typen stedelijk gebied. Zo kan nagegaan worden in hoeverre de vogelstand in een onderzoeksgebied aan de landelijke verwachtingen voldoet of daar juist van afwijkt. En zo ja voor welke soortgroepen dat geldt. Aanpak: • definitie bepalen van het type stadsbiotoop • vergelijking van actuele vogelaantallen met gebied­specifieke referenties • onderkennen van hiaten in de vogelstand Resultaat: • overzicht van hiaten in de vogelstand

Zwarte roodstaart is een karakteristieke stadsvogel

6

1.2 Onderbouwing handelingsperspectief

Om de hiaten in de actuele vogelstand in perspectief te kunnen plaatsen is het nodig om óók naar het leefgebied van de vogels te kijken. Stel een karakteristiek vast van beheer, omvang en ordening van het groen en water, de aanwezigheid van nestgelegenheid en de aanwezigheid van voedselbronnen. De aanwezige inheemse plan­ tensoorten zijn daarvoor een geschikt handvat. De bevindingen worden in kaartvorm met een uitgebreide legenda toegankelijk gemaakt. Het advies is om de drie hoofdbestanddelen van een stadsvogelbiotoop in beeld te brengen: dekking, nestgelegenheid en voedsel. Partners: aanvrager en (lokale) vrijwilligersorganisatie of eventueel een onderzoeksbureau.

✔ Check op vogelvriendelijke inrichting Hoe is het gesteld met de vogelvriendelijke inrichting? Wat is de omvang en de aard van het aanwezige groen en water in stedelijk gebied. Aanpak: • kartering van het groen en water • typering van het groen en water naar structuur en beheer • beoordeling van de groen-blauwe samenhang Resultaat: • stadsvogelbiotoopkaart

✔ Check op beschikbaarheid van

nestgelegenheid

Hoe is het gesteld met het aanbod van nestgelegenheid van bebouwing en het aanwezige groen? Hier hoort ook het aanbod van nestkasten in de omgeving bij.

7

Een goede inventarisatie is de basis voor de juiste maatregelen

Aanpak: • beschrijving van het aanbod aan natuurlijke nestgelegenheid • beschrijving van het aanbod aan kunstmatige nestgelegen­ heid Resultaat: • kaartlaag nestgelegenheid voor de stadsvogelbiotoopkaart

✔ Check op voedselbeschikbaarheid Beoordeling van de voedselsituatie voor broed- en wintervogels in de omgeving. Daarbij wordt, mede op basis van het gedrag van vogels, gekeken naar de aanwezige natuurlijke voedselbron­ nen en kunstmatige voedselbronnen. Zoals bijvoeren en voed­ selafval van mensen. Aanpak: • globale beschrijving van het aanbod aan natuurlijke voedselbronnen • globale beschrijving van het aanbod aan kunstmatige voedselbronnen Resultaat: • kaartlaag voedselmogelijkheden voor de stadsvogel­ biotoopkaart

2 Praktijk - Uitvoering Voor het vogelvriendelijk maken van de menselijke omgeving zijn er tal van mogelijkheden, onder te verdelen in twee groepen: 1 feitelijke bescherming. Handelingen ten aanzien van inrichting en beheer van de leefomgeving van vogels. Vooral gericht op vogelvriendelijk inrichten van het leefgebied van vogels. Zowel in bestaande situaties als in nieuw te ontwikkelen woon­ gebieden. 2 bewustwording. Wat is wel en niet zinvol om voor de vogels te doen? Vooral gericht op genieten; vogels zijn leuk en je kunt er zelf wat voor doen. Telkens gaat het om lokaal maatwerk. Niet vanuit een blauwdruk, maar vanuit wensen en ideeën van uw instantie en personen die zich daadwerkelijk voor de vogels willen inzetten.

water kan vaak een optimalisatieslag worden gemaakt. Daarvoor is een aantal mogelijkheden beschikbaar. Het verdient de voor­ keur vanuit enige voorstudie (zie startfase) aan de slag te gaan, maar ook op zichzelf staande acties kunnen heel zinvol zijn. Partners: tuinvogelconsulenten (via Vogelbescherming), dienst groenbeheer of hoveniersbedrijven of lokaal tuincentrum en burgers

2.1 Vogelvriendelijke inrichting van bestaand stedelijk gebied

De mate waarin bestaand bebouwd gebied geschikt is voor vogels, is vaak afhankelijk van een samenstel van omstandigheden. Slechts zelden is daadwerkelijk rekening gehouden met de wen­ sen van vogels. Bij inrichting en beheer van bestaand groen en

Geveltuinen: veel groen op weinig ruimte

✔ Vogelvriendelijke tuinen

- particulier groen

In grote steden broedt de scholekster zelfs op daken

Voor veel mensen begint de belangstelling voor natuur en voor vogels in hun directe leefomgeving. Vogels zijn een ver­ rijking van onze eigen omgeving en een vanzelfsprekende manier om kennis te maken met de natuur. De wijze waarop bewoners hun tuin inrichten is bepalend voor de vogels die er kunnen leven. Daar valt vaak veel te winnen.

8

Waarom is het belangrijk om je voor stadsvogels in te zetten? Aanpak: • algemeen advies over dekking, voedsel en nestgelegenheid. • gericht advies op basis van de check [zie 1.2] • publiekscampagne voor vogelvriendelijke tuinen opzetten. Onderdelen van zo’n locale campagne kunnen zijn: een subsidie voor het planten van heggen, actie voor nestkasten in het voorjaar en actie voor vogelvoer in het najaar Resultaat: • tuinvogelpakket toegesneden op de eigen gemeente of wijk • vogelvriendelijke tuinen

✔ Vogelvriendelijke wijk/stad

- openbaar groen

Groen maakt een stad leefbaar. Mensen zijn sociaal en fysiek gezonder in een groene leefomgeving. De stedelijke groen­ voorzieningen zijn niet alleen beeldbepalend voor de stad, maar ook van grote invloed op het voorkomen van vogels. Bestaand groen kan door herinrichting en beheer vogel­ vriendelijker worden gemaakt.

“Belangrijk voor de komende tijd is het bouwen in samenspraak met het landschap, de natuur. Of het nu gaat om klimaatverandering, kustversterking, water­ berging, bodemdaling of groen in de stad. Als we te gekunsteld, te geforceerd, gaan bouwen gaat dat ten koste van onze leefomgeving. Het gaat uiteindelijk om een basiskwaliteit van de gebouwde omgeving. De aanwezigheid van stadsvogels is een concrete aanwijzing dat het in die richting wel goed zit.”

Angelique Mergler stedenbouwkundige

Aanpak: • gericht advies op basis van de check [zie 1.2] • uitvoering van het advies • gezamenlijk opstellen van een beheerplan • kies eventueel een aansprekende streefsoort en stem de inrichting en het beheer af op de wensen van die soort. Resultaat: • vogelvriendelijk openbaar groen

✔ Aanbieden nestgelegenheid Ook in een nieuwbouwwijk passen natuurlijke oevers

9

Voor een aantal vogelsoorten is de stad het belangrijkste leefgebied. Sommige van deze soorten zijn voor hun nest­ gelegenheid afhankelijk van bebouwing. Deze vogels ervaren

een gebouw niet anders dan een rotswand. Door efficiënter bouwen is veel nestgelegenheid verdwenen. Dit is een belang­ rijke beperkende factor voor het voorkomen van vogels en zelfs een reden voor achteruitgang van sommige soorten. Met name voor soorten die voor hun nestplaats afhankelijk zijn van gebou­ wen, zoals de huismus en de huiszwaluw. Voor veel andere soor­ ten is het type beplanting van doorslaggevend belang. Aanpak: • inventarisatie aanwezige vogelsoorten • bepalen voor welke soorten de nestgelegenheid een beperkende factor is • vinden van geschikte locaties voor het aanbieden van nestgelegenheid • kiezen van het juiste type nestgelegenheid • aanbrengen van soorteigen nestgelegenheid, zoals vogelvides, zwaluwtorens, nestdakpannen of broedgelegenheid onder bruggen • ophangen van nestkasten en het behouden van oude bomen Resultaat: • een wijk met voldoende aanbod van nestgelegenheid voor stadsvogels

Beleving en bescherming kunnen goed samen gaan

✔ Actieplan vogelvriendelijke stad De bebouwde kom is niet in één dag veranderd van een stenen jungle in een vogelparadijs. Sommige zaken kunnen snel gere­ geld worden, andere duren veel langer. Alle stappen kunnen worden samengevat in een actieplan. Een groot draagvlak onder de bevolking kan in hoge mate bijdragen aan het succes van het actieplan. Aanpak: • inventarisatie van maatregelen die getroffen moeten worden • uitvoering van snelle en zichtbare maatregelen • fasering bepalen voor de andere maatregelen • bevolking, bedrijfsleven en andere actoren waar mogelijk betrekken Resultaat: • een actieplan, bestaande uit een verzameling concrete projecten voor het realiseren van maatregelen

2.2 Stadsontwikkeling

Nederland verstedelijkt. De manier waarop de stad wordt inge­ richt, heeft grote invloed op de vogelpopulatie. Het stedelijk

Nieuwbouw is lang niet altijd vogelvriendelijk

10

gebied herbergt niet zozeer veel bedreigde vogelsoorten, maar wel een aantal soorten die karakteristiek zijn voor dit type biotoop. Dit geldt met name voor het binnenstedelijke gebied. Daarnaast is er het suburbane gebied dat algemeen gerekend kan worden tot één van de meest vogelrijke biotopen. De ligging van de nieuwe stads­ wijk en de relatie met de omgeving bepaalt in hoge mate welke vogels er in de toekomst gezien kunnen worden.

✔ Vogelvriendelijk ontwerp Bij ontwikkeling van nieuw bebouwd gebied kan volop rekening gehouden worden met mogelijkheden voor vogels. Zowel de inrichting als het beheer zijn daarbij doorslaggevend. Dit kan op wijkniveau, maar ook op het niveau van individuele tuinen. Ruimtelijke samenhang bij keuzes voor vogelvriendelijke inrich­ ting vergroten het succes. Het beheer van het groen speelt vervolgens een cruciale rol in het succes. Aanpak: • het in kaart brengen van de vogelstand in en rond het plan­gebied • checken welke voorwaarden deze soorten stellen aan hun omgeving • verwerken van deze kennis in de randvoorwaarden van het ontwerp Resultaat: • vogelvriendelijke gebouwen en/of wijken

✔ Voorbeeldtuinen Met de aanleg van een ideale vogeltuin, kunt u laten zien wat mogelijk en zinvol is op het gebied van een vogelvriendelijke tuininrichting. Bijvoorbeeld door een modelwoning mét vogeltuin aan te leggen, of door middel van een heemtuin of een stadsboer­ derij. De tuin rond het kantoor van Vogelbescherming Nederland in Zeist heeft deze functie: goed voorbeeld doet goed volgen.

11

vogelvriendelijke tuinen bieden dekking, nestgelegenheid én voedsel

Aanpak: • overzicht genereren van de vogelsoorten die in de wijk kunnen voorkomen • checken welke voorwaarden deze soorten stellen aan hun omgeving • overzicht opstellen van de streekeigen plantensoorten • ontwerpen en aanleggen van een tuin met beplanting, afgestemd op vogels en voorzieningen voor vogels, zoals nestkasten, voertafel en dekking Resultaat: • een openbare tuin als voorbeeld van de ideale tuin voor vogels van de streek • informatiepaneel en/of folder met uitleg voor eigen toepassing • tuinvogelpakket voor nieuwe bewoners

Pimpelmees

12

✔ Voorbeeldgroen en water De aanwezigheid van water en groen in een omgeving – be­schei­den of juist uitbundig – bepaalt de vogelrijkdom. Vooral de mate van variatie in soorten, leeftijd en hoogte van groen speelt een grote rol. Goed ingericht openbaar groen dient als voorbeeld en zal navolging vinden rond kantoren, op bedrijven­ terreinen en in particuliere tuinen. Aanpak: • overzicht genereren van de vogelsoorten die in uw stad voor­ komen • beschrijving van de streekeigen soorten bomen, struiken en planten • ontwerpen van een groengebied waarbij beplanting, oevers en beheer zijn afgestemd op vogels • grootschalige toepassing van voorzieningen voor vogels, waaronder voldoende gevarieerde nestgelegenheid, voedsel en dekking Resultaat: • openbaar groen als voorbeeld van het ideale leefgebied voor vogels van de eigen omgeving • brochure en/of informatiepanelen met uitleg over toe­ passingen voor vogelsoorten die in het gebied voorkomen

Kunstmatige nestgelegenheid voor huiszwaluwen

13

✔ Voorzieningen voor nestgelegenheid Met vogels, die wat betreft hun nestplaats afhankelijk zijn van bebouwing, kan bij nieuwbouw rekening gehouden worden door het standaard aanbrengen van nestgelegenheid. Ook bij de aanleg van het openbaar groen kan het creëren van nestgele­ genheid voor vogels zeer nuttig zijn. Aanpak: • inventarisatie van de vogelsoorten in het gebied • opstellen van een overzichtslijst van nestgelegenheid aan gebouwen en het creëren van nestgelegenheid door de aanleg van openbaar groen • formulering van aanbevelingen op basis van deze lijst voor aanbestedingen van nieuwbouw en stadsplanning Resultaat: • vogelvriendelijke gebouwen met standaard nestplaatsen voor stadsvogels • vogelvriendelijke groenvoorziening met voldoende aanbod aan natuurlijke nestgelegenheid, eventueel aangevuld met kunstmatige nestgelegenheid

De vogelvide is speciaal ontworpen voor de huismus (zie www.vogelvide.nl)

✔ Actieplan vogelvriendelijke

stadsontwikkeling

Een nieuwe wijk wordt niet uit zichzelf vogelvriendelijk. Als er geen richting aan gegeven wordt, ontstaat er een wijk als alle andere. Bedenk wat het gewenste einddoel is: een wijk waar bewoners volop kunnen genieten van vogels. Alle stappen die nodig zijn om dat te realiseren kunnen worden samengevat in een actieplan. Aanpak: • bepalen van het vogelvriendelijke eindbeeld voor de wijk • overzichtelijk maken van noodzakelijke maatregelen om te komen tot het gewenste beeld • fasering aanbrengen: wat kan snel en zichtbaar geregeld worden, wat komt op termijn? • toevoegen van de juiste elementen uit deze lijst bij aan­ bestedingen voor bouw en ontwerp • uitdragen van dit beeld Resultaat: • actieplan vogelvriendelijke stadsontwikkeling

✔ Adviezen t.a.v. regelgeving De bescherming van alle in het wild levende vogels is bepaald in de Flora- en faunawet. Toch zijn er kwesties waarbij de aanwezig­ heid van vogels kan botsen met andere belangen. In sommige gevallen kunnen deze lokaal geregeld worden. Aanpak: • benoemen van de juridische knelpunten en bepalen van het gewenste doel • opstellen van richtlijnen hiervoor • waar mogelijk in overleg treden met betrokken partijen of deskundigen Resultaat: • proactieve handhaving van de regelgeving • stedelijke richtlijnen voor vogelvriendelijke inrichting, bijvoorbeeld een convenant met bouwwereld of een locale gedragscode

De Turkse tortel komt buiten de bebouwde kom nauwelijks voor

14

Tuinvogeldagen en de Tuinvogeltelling. Door deelname aan deze activiteiten worden mensen op een positieve wijze gestimuleerd en geïnformeerd. Aansluiten op lokaal niveau bij dergelijke acties van Vogelbescherming geeft ook ú de mogelijkheid om burgers meer bewust te maken van de kwaliteit van hun directe woon­ omgeving.

Kennisuitwisseling op de Stadsvogelconferentie

2.3 Publiekcampagnes, pers en publiciteit

Weinig is belangrijker dan een prettige, groene leefomgeving waar mens én dier zich thuis voelen. Dat blijkt uit menig onder­ zoek. Toch beseffen lang niet alle bewoners dat openbaar en particulier groen aanzienlijk bijdraagt aan de kwaliteit van hun leefomgeving. Veel mensen laten zich leiden door de veronder­ stelde keerzijde van groen en volgen de mode van een stenen tuin. Het is daarom van belang om burgers hierover goed te infor­ meren en ze hierbij te betrekken. Het uitdragen van groene en vogelvriendelijke activiteiten kan op een makkelijke en goedkope manier aan de hand van onderstaande maatregelen. Onbekend maakt onbemind. Partners: aanvrager, locale media, middenstand en bewoners.

✔ Aansluiting bij landelijke campagnes

van Vogelbescherming

Vogelbescherming Nederland is actief bezig om bewoners te informeren over en te betrekken bij tuinvogels en hun directe omgeving. In de campagne zijn jaarlijks grote publieks­ acties zoals: Beleef de Lente, de Week van de Nestkast, de

15

Aanpak: • nagaan van de mogelijkheden om aan te sluiten bij publieks­ campagnes van Vogelbescherming Nederland • toesnijden van de gekozen acties op lokale situatie Resultaat: • lokale acties voor het vergroten van beleving en bewust­wording • in de publiciteit treden

✔ Lokale campagnes, gericht op beleving

en bewustwording

Groen en vogelvriendelijk wonen heeft een positieve invloed op het welzijn van iedere burger. De bewustwording, maar ook zeker de beleving hiervan is belangrijk. Dit kun je bereiken door het opzetten van een lokale campagne en het organiseren van groene evenementen. Hierdoor worden burgers op een leuke manier op de hoogte gebracht van de stadsnatuur en – minstens zo belang­ rijk – van wat zij er zelf voor kunnen doen. Aanpak: • verzamelen van voorbeeldmateriaal, zoals factsheets van Vogelbescherming Nederland • organiseren lokale vogelvriendelijke campagne • organiseren groen-evenementen, bijvoorbeeld een lokale stadsvogelprijs Resultaat: • lokaal groen-evenement en/of vogelvriendelijke campagne • bewustwording van burgers van het belang van groen

De slechtvalk is in toenemende mate een broedvogel van steden

✔ Stadsvogelprijs De Stadsvogelprijs is een aanmoedigingsprijs die bedoeld is om vogelvriendelijke inrichting en/of beheer door gemeenten, organisaties of bedrijven te stimuleren. Het is een initiatief van Vogelbescherming Nederland. Met deze wedstrijd wordt Nederland uitgedaagd tot het indienen van ‘vogelprojecten’ binnen de bebouwde kom. De ingediende projecten worden door een deskundige jury beoordeeld op hun bijdrage aan de

Uitreiking van de Stadsvogelprijs 2007 aan gemeente Meppel

bescherming van stadsvogels, de mate van samenwerking, inno­ vatie, enthousiasmering van burgers en het monitoren van de resultaten. De succesvolle projecten draagt Vogelbescherming Nederland uit als ‘best practices’. Als afgeleide van de landelijke competitie, kan zo’n evenement ook op regionaal niveau worden georganiseerd. Door het uit­ reiken van een dergelijk prijs in uw regio stimuleert u het mee­ denken en uitdragen van vogelvriendelijke activiteiten door bewoners en andere organisaties. Wat uiteraard naast een vogel­ vriendelijke omgeving ook veel positieve publiciteit genereert. Aanpak: • organiseren Stadsvogelprijs • samenstelling van de jury • nominaties en bekendmaking in de pers • Stadsvogelprijs toekenning en uitreiking met bekendmaking in de pers Resultaat: • overzicht van vogelvriendelijke projecten • publiciteit

16

Waarom is het belangrijk om je voor stadsvogels in te zetten? ✔ Persberichten Wanneer u iets positiefs heeft te melden op het gebied van ‘groene’ ontwikkeling en verbetering in uw regio is het natuurlijk interessant om dit aan een breed publiek te melden. Een pers­ bericht versturen is hier een prima middel voor. Hiermee bereikt u op een relatief eenvoudige manier een groot publiek. Aanpak: • verzamelen van voorbeeldmateriaal (factsheet) en beeldmate­ riaal Vogelbescherming Nederland • schrijven en versturen persbericht Resultaat: • positieve publiciteit rond vogelvriendelijke projecten

✔ Perspresentaties Naast het organiseren van een vogelvriendelijke actie is het net zo belangrijk om deze actie goed en duidelijk naar buiten te brengen. Presenteer daarom uw vogelvriendelijke plan of eve­ nement op een professionele manier en zorg zo voor een grote publieke belangstelling. Vogelbescherming Nederland adviseert u graag bij het organiseren van een persmeeting. Aanpak: • voorbeeldmateriaal (factsheet) en voorbeeld persmap Vogelbescherming Nederland • opzetten en organiseren persmeeting Resultaat: • persmeeting

17

“In Amersfoort en elders in het land wordt op grote schaal gerenoveerd, gesloopt, en nieuwgebouwd. De gierzwaluw is volledig afhankelijk van onze bebouwing om in te nestelen.Door al deze veranderingen in de bebouwing verdwijnen veel nestplaatsen. Ik vind het belangrijk om voor nieuwe nestplaatsen te zorgen om de gierzwaluw in ons land te behouden. Mijn ervaring is dat je medewerking en enthousiasme nodig hebt van gemeente, architect, projectontwikkelaar, stedenbouwkundige, aannemer, (toekomstige) huizenbezitter. In Amersfoort lukt mij dit enigszins.”

Marjo van der Lelie gierzwaluwenbeschermer, redactrice Gierzwaluwen Bulletin van GBN en auteur ‘Gierzwaluwen & Bouwprojecten in Amersfoort’

3 Nazorg Onderhouden van contacten, uitwisselen van ervaringen en ken­ nis, verspreiden van goede voorbeelden; het zijn allemaal aspecten die het vogelvriendelijk onderhoud van onze woongebieden duur­ zaamheid moeten geven. Juist ook het volgen van de vogelstand kan zorgen voor het blijvend optimaliseren van het leefgebied van vogels in onze omgeving. Daarvoor bestaan actieve en passieve mogelijkheden en de ondersteuning door vrijwilligers.

3.1 Netwerk

Vogelbescherming Nederland is hét kenniscentrum voor vogels in Nederland. Blijf op de hoogte van alle groene ontwikkelingen op stedelijk gebied. Partners: Vogelbescherming Nederland en netwerk.

✔ Digitale stadsvogelnieuwsbrief Vier maal per jaar brengt Vogelbescherming de digitale stads­ vogelnieuwsbrief uit. Dé nieuwsbrief voor nieuwtjes, wetens­ waardigheden en ideeën op het gebied van stadsvogels. Vaste rubrieken zijn: actuele informatie over stadsvogel­ projecten in Nederlandse gemeentes, recent onder­ zoek, acties in de stadsvogelcam­ pagne van Vogel­­ be­scherming Nederland en uitgebreide informatie over één typische stadsvogel.

Aanpak: • aanmelden voor nieuwsbrief via www.vogelbescherming.nl/stadsvogels • desgewenst informatie delen Resultaat: • vier maal per jaar stadsvogelnieuwsbrief

✔ Stadsvogelwachten Stadsvogelwachten zijn namens Vogelbescherming regionaal actief en houden een vinger aan de pols wat betreft de bescher­ ming van stadsvogels. Zij dragen zorg voor een groene én betere leefomgeving voor vogels en mensen. Stadsvogelwachten wer­ ken niet autonoom; zij maken deel uit van een landelijk netwerk dat begeleid wordt door Vogelbescherming Nederland. De stads­ vogelwachten voorzien gemeentes, bedrijven en andere organi­ saties graag van advies om de directe leefomgeving van mens en dier op een prettige manier in te richten en te behouden. U kunt voor vrijblijvend advies of informatie contact opnemen met een Stadsvogelwacht bij u in de buurt. Aanpak: • contact opnemen met lokale Stadsvogelwacht of met Vogelbescherming Nederland • raadplegen van kennis van de lokale situatie Resultaat: • advies op maat van Stadsvogelwacht • informatie vogelvriendelijke omgeving

3.2 Monitoren van de vogelrijkdom

Meten is weten. Dat geldt ook voor de kwaliteit van de nazorg. Daarbij is de essentiële vraag: hoe vogelvriendelijk ontwikkelt mijn stad, wijk of bedrijventerrein zich? Vogelbescherming helpt daarbij met een landelijke vergelijkings­ basis: de stadsvogelindicator. Deze indicator wordt jaarlijks

18

19een algemene vogel Mannetje wilde eend, de schoonheid van

genomen maatregelen. Door te kijken naar de wensen met betrekking tot het leefgebied van de vogelsoorten kun je nagaan welke maatregelen aanslaan of juist nog weinig effect hebben gehad. Aanpak: • regelmatig – bij voorkeur jaarlijks – herhaalde tellingen in de broedtijd en/of winter • karakteriseren van de aantalsontwikkelingen op basis van de wensen m.b.t. het leefgebied • bijhouden van de uitgevoerde maatregelen en definiëren van vervolgmaatregelen Resultaat: • overzicht van de ontwikkelingen in de vogelstand • evaluatie van het succes van maatregelen

✔ Vergelijken van lokale ontwikkelingen

met de landelijke of regionale trend

De merel is de meest algemene broedvogel van ons land

bepaald op grond van een landelijk meetnet. Het laat zien hoe de vogelaantallen zich ontwikkelen, zowel voor de broedperiode als voor de winterperiode (de maand december). Partners: aanvrager, lokale partijen, Vogelbescherming Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, vrijwilligers.

✔ Monitoren van de lokale ontwikkeling

van de vogelstand

Met gerichte steekproeven kan op lokaal en regionaal niveau nagegaan worden hoe de vogelstand zich ontwikkelt na de

De gemeten vogelstand op lokaal niveau krijgt extra inhoud door de ontwikkelingen in landelijk of regionaal perspectief te plaatsen. Ontwikkelingen in de vogelstand waarvan de oorzaken buiten het eigen gebied liggen kunnen op deze manier worden losgekoppeld van ont­ wikkelingen die hun oorzaak binnen het lokale gebied hebben. Aanpak: • regelmatig – bij voorkeur jaarlijks – herhaalde tellingen in de broedtijd en/of winter • vergelijken van de ontwikkelingen met de stadsvogelindicator • bijhouden van de uitgevoerde maatregelen en definiëren van vervolgmaatregelen Resultaat: • overzicht van de ontwikkelingen in de vogelstand getoetst aan de landelijke ontwikkelingen • evaluatie van het succes van maatregelen

20

4 Onderbouwing - Kennisbasis

Waarom is het belangrijk om je voor stadsvogels in te zetten?

Op alle niveaus van het vogelvriendelijk maken van ons stedelijk gebied staat kennis ter beschikking. Deze wordt zoveel moge­ lijk op maat – dat wil zeggen: zoveel mogelijk naar individuele behoefte – aangeboden. De basis voor een succesvolle actie bestaat uit een goed inzicht in de huidige vogelstand. Dat biedt inzicht in de mogelijkheden die er zijn om vogels te helpen en de bewustwording onder mensen te vergroten. De kennisuitwis­ seling hierover vindt plaats tijdens bijeenkomsten en via digitale kanalen.

“Maatregelen voor stadsvogels zijn belangrijk, omdat mensen hierdoor biodiversiteit (waar­ onder vogels) in hun directe woon­ omgeving kunnen beleven. Natuur op bedrijventerreinen geeft ondernemers de mogelijkheid om zich maatschappelijk te profileren en om een aantrekkelijke werkomgeving te bieden. Een bedrijfsterrein kan de ideale overgang vormen tussen de rand van de bebouwing en het landelijk groengebied.”

4.1 Face-to-face kennisuitwisseling en -overdracht

Door geregeld kennis, ideeën en ervaringen uit te wisselen over het vogelvriendelijk inrichten van stedelijk gebied, gaat deze kennis ook echt leven. Deze kennisoverdracht kan gaan over zeer specifieke en specialistische vragen. Maar kan ook dienen om op een breder niveau kennis over stadsvogels te verzamelen. Partners: aanvrager, lokale partijen, Vogelbescherming Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, vrijwilligers.

Robbert Snep onderzoeker stedelijke (landschaps)ecologie, Alterra, Wageningen Universiteit en Research center

✔ Expertmeetings

Enkele gemeenten namen het voortouw, zoals gemeente Amersfoort

21

Het gericht bij elkaar brengen van praktijkmensen en/of bestuurders (stakeholders) en deskundigen biedt een forum voor efficiënt en deskundig inspelen op vragen die leven bij vogelvriendelijke projecten. Tijdens de expertmeeting presenteert de initiator zijn ambitie. Knelpunten en succesfactoren worden in kaart gebracht en kennis wordt uitgewisseld. Behalve voor de gemeenten worden ook specialistische sessies voor andere groepen gemeentelijke actoren georganiseerd. Zoals een training voor bouwbedrijven of een informatie­ bijeenkomst voor woningcorporaties. We gaan dan specifiek in op acties die zij kunnen ondernemen om het leefklimaat van

stadsvogels te verbeteren. Voor de expertmeeting worden ook specialisten uitgenodigd, die vanuit hun werkveld en kennis een bijdrage kunnen leveren aan de praktische invulling van de ambitie. Aanpak: • inventariseren en bundelen van vragen van stakeholders • mobiliseren van deskundigen • organiseren van workshops van stakeholders en deskundigen • verslaglegging van workshops, gericht op het beantwoorden van de geponeerde vragen Resultaat: • een bijeenkomst waarop ambities worden uitgesproken en toezeggingen worden gedaan over de te leveren bijdragen door stakeholders • netwerk van stakeholders en deskundigen

✔ Stadsvogelconferentie De landelijke stadsvogelconferentie van Vogelbescherming Nederland is een podium voor nieuw onderzoek en goede voorbeeldprojecten. Het is ook het ontmoetingspunt voor sta­

Dichtbij huis is soms meer te zien dan men denkt

keholders, professionals in de diverse sectoren, bedrijven en betrokken burgers. Door stands, voordrachten en workshops rond het thema bijeen te brengen ontstaat een levendig forum voor uitwisseling van kennis, ideeën en ervaringen. Een lokale stadsvogelconferentie in de vorm van een Stadsvogeldag kan een belangrijke bijdrage leveren aan de bewustwording van de lokale bevolking. Aanpak: • ruim van te voren vergunningen regelen, organisaties uitnodi­ gen, fondswerving • in de maanden vooraf: vrijwilligers werven, materiaal huren, locatie regelen, publiciteit plannen, activiteiten organiseren • in de weken vooraf: publiciteit genereren, bevestigen orga­ nisaties en vrijwilligers, activiteiten draaiboek, catering voor vrijwilligers Resultaat: • stadsvogelconferentie

Regio-excursies Een regio-excursie is uitermate geschikt om kennis te maken met de natuur dicht bij huis en de vogelsoorten die daar voorkomen. Excursies hebben geen direct beschermingsdoel, maar leveren een bijdrage aan de positieve beleving van vogels. De bewust­ wording dat veel vogels in de directe omgeving voor­komen draagt wel bij aan het draagvlak voor beschermingsmaatregelen. Aanpak: • doelen formuleren • keuze van tijdstip, vertrekpunt en excursielocaties • excursieleiders kiezen Resultaat: • een programma van excursies in eigen stad en regio met een lokale deskundige gids • bekendheid met vogelrijkdom en vogelvriendelijke maatregelen

22

Waarom is het belangrijk om je voor stadsvogels in te zetten? “Vrijwel alle stads­ bewoners hebben vogels als buren. Doorgaans zeer gewaardeerde buren. Soms kennen de bewoners die buren zelfs van naam. Maar veel meer is er meestal niet bekend van de vogelburen. Dat is jammer, want met iets meer kennis van die buren, kan je veel voor ze betekenen. Voor veel soorten kan de stad dan een ideale woonomgeving blijven of zelfs nog aantrekkelijker worden. En voor andere soorten - wie weet - juist onaantrekkelijker, want een schitterende zilvermeeuw die broedt vlak boven je slaapkamer is ook niet alles.”

• het inventariseren van vragen die onder stakeholders leven (die een basis kunnen zijn voor face-to-face bijeenkomsten) • het digitaal uitwisselen van actuele kennis en ervaring • het voeren van discussie Aanpak: • website met interactief platform met kwaliteitsborging door webmaster • aanmelding van geïnteresseerden en autorisatie door webmaster Resultaat: • interactief netwerk van stakeholders en deskundigen • antwoorden op vragen uit de praktijk

Frits van der Sluis stadsbioloog gemeente Leiden

4.2 Internet based kennisuitwisseling en –overdracht

Contact houden via digitale kanalen is als communicatievorm niet meer weg te denken. Het is snel, actueel, gemakkelijk en brengt relatief weinig kosten met zich mee. Partners: Vogelbescherming Nederland en belangstellenden.

✔ Forum voor uitwisseling van ervaringen

en kennis

Vogelbescherming werkt aan een website voor het uitwisselen van kennis en ervaringen op het vlak van de vogelvriendelijke stad. De bedoeling is dat dit forum dient voor:

23

De gierzwaluw is de meest uitgesproken stadsvogel

5 Hoe nu verder…? Uitnodiging! Laat u niet afschrikken door de grote hoeveelheid aan mogelijk­heden die in het keuzemenu wordt geschetst. Het is bedoeld als een waaier van mogelijkheden waaruit u kunt kiezen. Er zijn gewoonweg veel zaken mogelijk én zinvol. Zo kan het gewenst zijn meerdere aspecten tegelij­ kertijd op te pikken, maar ook kan worden ingezet op specifieke onder­ delen uit het keuzemenu. Een tweetal voorbeelden is geïllustreerd in de stroomschema’s op pagina 25. Ziet u aanknopingspunten in het keuze­ menu voor een samenwerking met Vogelbescherming Nederland?

Neem dan contact met ons op!

Hoe ziet Vogelbescherming Nederland de samenwerking met uw gemeente of bedrijf?

Vogelbescherming Nederland wil graag met u in gesprek om te kijken wat het best past in uw situatie of bij uw eigen ideeën en voornemens. De rol van Vogelbescherming Nederland zal vooral gericht zijn op het gezamenlijk formuleren en uitwerken van een initiatief. We doorlopen samen een aantal stappen om deze samenwerking vorm te geven: ✔ Oriënterend gesprek met Vogelbescherming Nederland ✔ Keuze van menu-items en vaststellen van de daarbij te betrekken partijen ✔ Schets van inzet en kosten gesplitst naar uw organisatie, Vogel­ bescherming Nederland en externe partijen. Deze actie neemt Vogelbescherming Nederland op zich. Zij inventariseert ook in hoeverre lokale vrijwilligersorganisaties kunnen bijdragen ✔ Opstellen van samenwerkingsovereenkomst door Vogel­bescherming Nederland ✔ Financiële bijdrage aan Stadsvogelprogramma van Vogel­bescherming Nederland door uw organisatie. De minimumhoogte van de project­ bijdrage is afhankelijk van de omvang van de samenwerking ✔ Uitvoering van gekozen menu-items door gemeente of bedrijf en de betrokken partijen, met ondersteuning van Vogelbescherming Nederland

De roodborst is een van de populairste vogels

Op aanvraag zijn bij Vogelbescherming goede voorbeelden uit de praktijk te verkrijgen, in de vorm van factsheets.

24

6 Toepassing keuzemenu Gekozen menu-items geplaatst in stroomschema’s Voorbeeld van een ‘eenvoudig’ project - Beschermingsproject gierzwaluw

Startfase - probleemdefiniering 1.2 Onderbouwing handelingsperspectief

✔ Check op beschikbaarheid nestgelegenheid

Onderbouwing Kennisbasis

Praktijk - uitvoering

2.1 Vogelvriendelijke inrichting van bestaand stedelijk gebied

✔ Aanbieden nestgelegenheid 2.2 Stadsontwikkeling

✔ Voorzieningen voor nestgelegenheid ✔ Adviezen m.b.t. regelgeving

4.2 Internet based kennis­ uitwisseling en -overdracht

✔ Forum voor uit­wisse­ling ervaring en kennis

Nazorg

3.2 monitoren van de vogelrijkdom

✔ Monitoring stand gierzwaluw

Voorbeeld van een ‘complex’ project - Publiekscampagne vogelvriendelijke wijk

Onderbouwing - Kennisbasis

Startfase - probleemdefiniering 1.1 Karakteristiek actuele vogelrijkdom

✔ Actuele vogelstand ✔ Referentie

Onderbouwing - Kennisbasis

1.2 Onderbouwing handelingsperspectief

4.1 Face-to face-kennis­ uitwisseling en overdracht

✔ Expertmeeting

✔ Vogelvriendelijke inrichting ✔ Beschikbaarheid nestgelegenheid ✔ Voedselbeschikbaarheid

Praktijk - uitvoering 2.1 bestaand stedelijk gebied

✔ Vogelvriendelijke tuinen – particulier groen ✔ Vogelvriendelijk openbaar groen ✔ Aanbieden nestgelegenheid ✔ Actieplan vogelvriendelijke stad 2.3. Publiekscampagnes 4.1 Face-to face-kennis­ uitwisseling en overdracht

✔ Regio-excursie

4.2 Internet based kennis­ uitwisseling en -overdracht

✔ Forum voor uit­wisse­ling ervaring en kennis

✔ Lokale campagne

Nazorg

3.1. Netwerk

✔ Stadvogelwacht 3.2 Monitoren van de vogelrijkdom

✔ Monitoring lokale ontwikkeling vogelstand

4.2 Internet based kennis­ uitwisseling en -overdracht

✔ Forum voor uit­wisse­ling ervaring en kennis

7 Contact Wij helpen u graag bij het op maat formuleren van uw vogelvriendelijke aanpak!

 eem contact met ons op, bij voorkeur via N www.vogelbescherming.nl/stadsvogelbrochure of [email protected].  f bel naar Vogelbescherming Nederland, afdeling Bescherming, O Programma Stedelijke Milieus: 030 693 77 99.

De huiszwaluw staat op de rode lijst even als de huismus en de slechtvalk

26

Colofon Uitgave Vogelbescherming Nederland, 2008 Teksten Birgit Brenninkmeijer, Jip Louwe Kooijmans, Robert Kwak Met medewerking van Gerald Derksen, Pauline van Mechelen Eindredactie René de Vos Vormgeving Edwin van de Laar Grafisch Ontwerpbureau, Breda Druk Onkenhout Groep, Almere Papier Omslag: 9Lives silk MC. (FSC-mixed), 200 grams



Binnenwerk: 9Lives silk MC. (FSC-mixed), 115 grams

Oplage 1.500

Het werk van Vogelbescherming Nederland

wordt ondersteund door de Nationale Postcode Loterij.

Fotografie AGAMI

Wil Leurs (p16, slechtvalk), Markes Varesvuo (p20) Buiten-Beeld

Ton Eggenhuizen (p8), Michel Geven (p14), Alexander Koenders (p4),

Kees Kugel (p26), Natalia Paklina (p19), Henk Post (p23, gierzwaluw), Ad Sprang (p6) Foto Natura

B&C Alexander (p11 boven), B. Coster (p11 onder), Wim Weenink (p24) Vogelbescherming Nederland

Birgit Brenninkmeijer (p7), Merel Fris (p10, schilderen vogelhuisje),

Martin Hierck (voorzijde omslag, huismus; p12; p16, Stadsvogelprijs), Jip Louwe Kooijmans (voorzijde omslag, gracht; p2; p3; p5; p8, tuin; Vogelbescherming Nederland draagt het CBF keur voor verantwoorde fondsenwerving en -besteding

p9, oevers; p10, bouw; p21, presentatie), Hans Peeters (p22) Will van Berkel-Lieshout (p13, huiszwaluwtoren) Clockface (p15)

Peter Elenbaas (achterzijde omslag) M. Hofstee (p17)

Angelique Mergler (p9, portret) Hein Verkade (p13, vogelvide) T. de Wit (p23, portret)

© 2008 Vogelbescherming Nederland, Zeist Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of

vermenigvuldigd door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

27

28

Een wereld zonder vogels is ondenkbaar. Vogels zijn een wezenlijk onderdeel van de natuur. Met veel vogelsoorten gaat het echter slecht. In de wereld leven 10.000 vogelsoorten, waarvan maar liefst één vijfde in hun voortbestaan wordt bedreigd. Door vogels te beschermen helpt Vogelbescherming mee de natuur in stand te houden. Daarmee dragen we bij aan een leefbare wereld.

Onze missie

Vogelbescherming Nederland komt op voor in het wild levende vogels en hun leefgebieden. In Nederland en wereldwijd. Samen met mensen die bescherming van vogels en natuur belangrijk vinden. Zo dragen we bij aan het behoud van de natuur en aan een leefbare wereld.

Postbus 925 3700 AX Zeist tel 030 693 77 99 www.vogelbescherming.nl [email protected]

28

IN1040

Onze visie