maatschappij
Abortus
Abortus roept schroom en stilzwijgen op. Maar antwoorden op vragen als ‘wie’ en ‘waarom’ helpen begrijpen. En informatie helpt keuzes maken.
Abortus in de vorige eeuw ‘Abortus is van alle tijden en van overal’, vertelt Diane De Keyzer, auteur van het boek De engeltjesmaaksters – abortus toen het niet mocht. Voor haar boek doorzocht ze oude gerechtelijke dossiers, nam ze wetenschappelijke onderzoeken door en luisterde ze naar vrouwen. ‘Dit heb ik geleerd’, vervolgt ze, ‘wanneer een vrouw een kind echt niet wil, komt het er ook niet. ‘ Abortus evolueerde sterk in de 20ste eeuw. Op het einde van de 19de eeuw en in het begin van de 20ste eeuw was abortus primitief en werd het gedoogd: je vond meerdere advertenties van engeltjesmaaksters en abortuspillen gewoon in de krant. Wat deed vrouwen naar abortus grijpen? Hadden ze geen andere uitweg? Diane De Keyzer: ‘Een betrouwbare vorm van anticonceptie bestond niet. Abortus was de enige uitweg wanneer een vrouw een kind niet wilde. Gerechtelijke dossiers van toen tonen jonge vrouwen uit een lage sociale klasse. Ze waren meestal vooraan twintig en
26 V&W juni 2009
ongehuwd en hadden al een onwettig kind. Ze werkten als meiden en arbeidsters en hadden geen idee hoe ze voor een baby moesten zorgen in een tijd dat de kindersterfte zeer hoog was: 1 kind op 6 haalde de eerste verjaardag niet. Geen kind leek een meer haalbare oplossing dan wel een kind. De vaders komen in deze verhalen slechts vaag in beeld: ze waren het lief of de baas. Over abortus onder de burgerij weten we minder: die kon betere behandelingen betalen en had meer privacy.’ De zoon des huizes die Carine zwanger maakte, wist eveneens waar hij dergelijke pillen kon vinden. Hij stelde voor een pilletje te gaan halen om mijn regels te doen doorkomen. Die pillen waren zwarte pillen die door de apotheker zelf bereid werden. Maar de pillen hielpen niet. Ik bleef zwanger. (Carine G. °1946) (De Engelstjesmaaksters, p. 262)
Pillen, zeep en priem Abortus was niet altijd veilig. Diane De Keyzer: ‘Een vrouw probeerde vaak eerst zelf een miskraam op te wekken door bijvoorbeeld van de trap te vallen. In een volgende stap ging ze op zoek naar kruiden zoals moederkoren, wijnruit, saffraan en apiol uit peterselie. Of later naar pillen met lood of kinine die zonder meer gevaarlijk waren. Pillen
vroeger en nu waren vaak zware purgeermiddelen waarbij ze hoopten dat de darmkrampen ook weeën zouden opwekken, meestal zonder resultaat.’ Dan greep een vrouw naar drastischer middelen: ze probeerde een miskraam op te wekken door de baarmoeder te prikkelen met een zeepoplossing of door een priem in te brengen om de vruchtzak te doorprikken. Soms probeerde ze dit zelf, vaak riep ze hiervoor de hulp in van een andere vrouw, een engeltjesmaakster. Diane De Keyzer: ‘Veilig was een abortus natuurlijk niet, vrouwen beschikten niet over steriele materialen of wisten niet hoe ze materiaal moesten steriliseren. Ze kenden ook de vrouwelijke anatomie niet voldoende. Het gevolg was vaak een infectie, een perforatie van de baarmoederwand of het buikvlies, een bloeding of latere onvruchtbaarheid. En ja, vrouwen stierven soms na een abortus.’
Moca kan haar abortusverhaal nog navertelen. Ze heeft ofwel geluk gehad, ofwel kwam ze terecht bij een engeltjesmaakster die wist wat ze deed. Een schuldgevoel heb ik er niet aan overgehouden. Ik heb gewoon gedaan wat voor mij het best was op dat moment. Ik weet nu dat het zelfbehoud was en ik denk ook dat ik deed wat het beste was voor mijn geestelijke en lichamelijke gezondheid. Eén ding heb ik er jaren aan overgehouden, dat was een afgrijzen voor Sunlight-zeep. Die kon ik gewoon niet meer ruiken zonder misselijk te worden. De engeltjesmaakster kwam ik later regelmatig tegen. Ik heb ook nooit gelaten die vrouw te groeten. (Moca C. °1942) (De Engelstjesmaaksters, p. 267) In volkse buurten wisten vrouwen bij wie ze moesten zijn. Engeltjesmaaksters waren meestal getrouwde vrouwen die
zelf kinderen hadden. Ze kwamen door hun beroep met veel vrouwen in contact; ze waren naaister, hadden een winkeltje of een café. Ze wilden vrouwen helpen en kregen daar ook vaardigheid in maar verdienden er nauwelijks aan: hun klanten hadden immers zelf haast geen inkomen. Ook vroedvrouwen voerden soms abortussen uit als bijverdienste. De burgerij kon rekenen op artsen.
Geen reclame voor de pil In 1923 werd in België een wet gestemd die reclame voor abortus en anticonceptie verbood als reactie op de dalende geboortecijfers en op de vele advertenties in de kranten. Hierdoor werd abortus nog meer in het verborgene gedrongen. De wet bleef in voege tot 1970: wanneer in 1960 de pil kwam, konden vrouwenbladen daar niet over schrijven. Informatie over anticonceptie mocht immers niet, dat was reclame!
De kunst van het verhalen vertellen leerde Diane De Keyzer van haar beide grootmoeders. Vul dat aan met een opleiding Nederlands en geschiedenis en je hebt alle ingrediënten voor dikke turven van boeken met verhalen van vrouwen uit de vorige eeuw. Haar meest recente boek De engeltjesmaaksters – abortus toen het niet mocht vervolledigt het rijtje van Madame est servie tot Met madame aan zee. De Engeltjesmaaksters. Diane De Keyzer, Uitgeverij Van Halewyck, 391 blz. ISBN 978 90 5617 856 7 – Prijs: 25 euro
27 V&W juni 2009
maatschappij
Carine Vrancken: ‘Kinderen zijn inderdaad te belangrijk om zomaar geboren te worden. Een vrouw moet hierin voor zichzelf beslissen, niet in volle paniek en niet in functie van haar omgeving.’
In het verborgene of niet, onderzoekers vermoeden dat de abortuscijfers in de verschillende perioden van de 20ste eeuw ongeveer hetzelfde bleven. Ook de komst van de pil bracht niet echt een vermindering van het aantal abortussen want vrouwen kregen te weinig informatie en durfden niet om de pil vragen. De Kerk was immers tegen. Vanaf het midden van de 20ste eeuw gingen vrouwen meer en meer naar vroedvrouwen en artsen voor een curettage, een veiligere vorm van abortus dan pillen, zeep of priem. En vanaf 1960 klonken in heel Europa steeds luidere stemmen om abortus bij wet te regelen. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk legaliseerden abortus als eersten. In Nederland was er een gedoogbeleid en een goed kwalitatief aanbod waardoor veel Vlaamse vrouwen de grens overstaken voor een veilige abortus. Ze trokken ook naar Wallonië waar artsen openlijk
28 V&W juni 2009
illegale abortussen uitvoerden om te provoceren en de abortuswet gestemd te krijgen. Vanaf 1980 werden in Vlaanderen abortuscentra opgestart, die op dat moment nog illegaal werkten. De Belgische abortuswet kwam er in 1990; België is dan het voorlaatste land in West-Europa dat abortus onder voorwaarden toelaat. Daarna zullen de abortuscijfers lichtjes stijgen, waarschijnlijk door een betere registratie.
Abortus vandaag Wie is de vrouw die vandaag om een abortus vraagt? ‘Dezelfde vrouw die op een ander moment in haar leven wel voor kinderen kiest’, legt Carine Vrancken uit. Carine Vrancken is psychologe, directeur van het Bourgognecentrum (het abortuscentrum in Hasselt) en voorzitster van de Vlaamse Abortuscentra. ‘We hebben een lang vruchtbaar leven. En als mens maken we wel eens fouten en vrijen we
onveilig, vaak zonder het zelf te beseffen. Geloof me, niemand wil voor de keuze staan: wil ik een abortus of niet? Het is een ingrijpende beslissing. En nog steeds een taboe. Maar weet je, op hetzelfde moment dat het tot een vrouw doordringt dat ze zwanger is, beseft ze meestal ook meteen: ’ja, ik wil dit kind’ of ‘neen, dit kan nu echt niet’. Zelden beslist ze nadien anders. Moeten stilstaan bij de beslissing of je een abortus wil, is een stressmoment in je leven. Je moet even alles op een rij zetten. Wil ik een kind? Wil ik nog een kind? Wil ik een kind met deze man? Kan mijn relatie dat aan? Kan het financieel? Wat heb ik nodig om voor dit kind te zorgen? Je kunt die vraag niet voor je uitschuiven want als je te lang wacht, mag een abortus niet meer. Moeten nadenken over die vraag en over je leven is ook een groeimoment: een moment om die beslissingen die je altijd voor je uit schoof, toch te nemen.’
Ik kan van elke vrouw in een crisissituatie begrijpen dat ze abortus zou doen, maar niet van mezelf. Dat zou ik nooit gekund hebben, zelfs niet op latere leeftijd. Het kind zou geboren worden. En nu op dit moment denk ik daar nog zo over. Ik zou niet kunnen leven met het idee dat ik een einde zou stellen aan een leven. Dat is een ethische kwestie. (Sabine T. °1935) (De Engeltjesmaaksters, p. 350) Waarom vraagt een vrouw om een abortus? Carine Vrancken: ‘Om een basale reden: omdat ze op dat moment in haar leven geen kind wil. Vaak loopt haar relatie niet goed of is die recent beëindigd. Ze heeft nog geen kinderwens – wil bijvoorbeeld eerst haar studie afmaken – of haar kinderwens is afgerond. Of ze heeft het gevoel dit kind niet te kunnen geven wat het nodig heeft. Kinderen zijn inderdaad te belangrijk om zomaar geboren te worden. Een vrouw moet hierin voor zichzelf beslissen, niet in volle paniek en niet in functie van haar omgeving. Meestal is de keuze van de vrouw duidelijk, ook al blijft de beslissing moeilijk, want zeggen dat je een abortus wil, raakt je, hoe dan ook. Vergis je niet: geen enkele vrouw vindt het een makkelijke beslissing om voor abortus te kiezen. En vrouwen zijn vaak nadien verdrietig. Verdrietig omdat ze ongewenst zwanger werden en op dat
moment niet voor een kind kunnen kiezen.’ En de partners? Carine Vrancken: ‘Zij ondersteunen meestal de vraag van de vrouw. Soms denken ze er anders over maar de vrouw beslist uiteindelijk, zij is het die zwanger is.’
langen verrassen. Vaak schatten vrouwen hun vruchtbaarheid ook fout in: je leest en hoort immers veel over vrouwen die moeilijk zwanger raken. Dat geeft een onterecht gevoel van veiligheid.’
Cijfers Ik ben er zelf nooit mee geconfronteerd geweest. Het is een persoonlijke beslissing van iemand en als zij vindt dat het gerechtvaardigd is, zal zij daar een goeie reden voor hebben. Het is erger om een kind te laten opgroeien in een omgeving zonder liefde. (Nele P. °1971) (De Engeltjesmaaksters, p. 352) Is abortus altijd een verhaal van anticonceptie die faalde? Carine Vrancken: ‘Soms, maar niet altijd. Soms wordt anticonceptie niet juist gebruikt, denken vrouwen dat ze die niet meer nodig hebben of zitten ze in een overgangsfase tussen verschillende vormen van anticonceptie. En soms ben je zwanger na een onverwacht seksueel contact. Je libido is groter in je vruchtbare periode: soms laten vrouwen zich door hun ver-
Zwangere tienermeisjes halen de media, maar cijfers over abortus spreken een ander verhaal: vrouwen ouder dan 40 vragen even vaak om een abortus als meisjes jonger dan 18. Abortus is een verhaal van alle vrouwen. Het aantal abortussen steeg ook niet door de legalisering van abortus: onderzoekers becijferden dat in 1987 en 1988 in België waarschijnlijk elk jaar ongeveer 18 000 abortussen werden uitgevoerd. Omdat een zwangerschapsafbreking toen nog illegaal was, bestaan er geen exacte cijfers. Sinds de legalisering is dat aantal hetzelfde gebleven. De legalisering van abortus heeft dus niet voor een toename van zwangerschapsafbrekingen gezorgd. België heeft bovendien het laagste abortuscijfer in vergelijking met de omringende Europese landen.
29 V&W juni 2009
maatschappij
Vrouwen ouder dan 40 vragen even vaak om een abortus als meisjes jonger dan 18.
Op zoek naar hulp Wanneer een vrouw onverwacht zwanger is, contacteert ze vaak als eerste haar huisarts of gynaecoloog. Ze kan ook meteen terecht in een abortuscentrum zonder doorverwijzing. Hier wordt tijdens een eerste gesprek haar vraag doorgepraat. Ze krijgt uitleg over alternatieven voor een zwangerschapsafbreking en over de verschillende methoden waarop abortus kan uitgevoerd worden: via pillen of via een zuigcurettage. Een abortus via pillen kan maar tot de 7de zwangerschapsweek. Na het gesprek gaan de 6 dagen wachttijd in. De zwangerschapsafbreking moet doorgaan voor het einde van de 12de zwangerschapsweek. De ingreep kan wat pijnlijk zijn maar complicaties komen zelden voor. Het ziekenfonds komt tussen in de kosten voor de ingreep. Een abortuscentrum werkt met een multidisciplinair team van artsen, psychosociale hulpverleners en verpleegkundigen zodat de vrouw op geen enkel vlak in de kou blijft staan.
Wat zegt de wet? Abortus is strafbaar, behalve onder bepaalde voorwaarden. ■ Een vrouw die zich omwille van haar zwangerschap in een noodsituatie bevindt, kan een abortus laten uitvoeren. Ze moet dit schriftelijk verklaren. ■ Elke vrouw, ook een minderjarige, mag autonoom beslissen of ze al dan niet een abortus laat uitvoeren. ■ Er is een verplichte wachttijd van 6 dagen tussen de eerste consultatie en de ingreep. ■ Een arts moet de zwangerschapsafbreking uitvoeren in een gezondheidsinrichting met een multidisciplinair team dat de vrouw inlicht over de abortuswetgeving, de medische risico’s, de alternatieven voor abortus en opvangmogelijkheden voor het kind. ■ De abortus moet doorgaan voor het einde van de 12de week na de bevruchting. ■ Wanneer de zwangerschap de gezondheid van de vrouw in gevaar brengt of het kind een ongeneeslijke ziekte heeft, mag abortus ook daarna, na advies van een tweede arts. Meer informatie: www.abortus.be
cRZ, centrum voor Relatievorming en Zwangerschapsproblemen Een late abortus om medische redenen, bijvoorbeeld wanneer predictieve testen bevestigen dat de foetus een zware handicap heeft, wordt in een ziekenhuis uitgevoerd. Dat is een heel ander verhaal. Els Put
30 V&W juni 2009
Graag advies of een luisterend oor? Het cRZ is een expertisecentrum met een uitgebreid hulpaanbod rond ongewenste zwangerschap, tienerzwangerschap, (post)abortus en prenatale diagnose. Het secretariaat is bereikbaar op ma, di en do van 8.30 tot 17 uur. cRZ centraal secretariaat: Kapucijnenvoer 33, 3000 Leuven, Tel. 016 33 69 54, e-mail:
[email protected], www.crz.be
