92 uitgave najaar 1990 t({j technische un1verslte1t e 1ndhoven

t

a

cui

t

ei

t

B UWKUNDE

ONDERZOEKVERSLAG onderzoekprogramma voor de jaren 1990/91/92 uitgave najaar 1990

1989

t({j

tech nisch e u n1verslte1t e1nd hoven

VOORWOORD Inleiding Voor U ligt bet onderzoekverslag 1989 met daarin opgenomen het onderzoekprogramma voor de j aren 1990, 91 en 92. Voor vel en zal een eerste blik al voldoende zijn om te constateren dat het verslag sterk verschilt van dat van de voorafgaande j aren. De indeling en lay-out is belangrijk gewijzigd, terwijl ook nieuwe informatie over o.a. promotieonderzoek, tweede en derde geldstroomonderzoek is toegevoegd. Hopelijk is daarmee de leesbaarheid en de bruikbaarheid van het verslag aanzienlijk verbeterd. Ook op het inhoudelijke vlak verschilt dit verslag sterk van dat van de voorgaande jaren. 1989 was namelijk het eerste loopjaar van de nieuwe voorwaardelijk gefinancierde onderzoekprogramma's, waarover de Universiteitsraad eind 1988 de interne bescherming voor vijf jaar (1989 t/m 1993) had uitgesproken. Ret gaat om de volgende vijf VF-programma's: Blll Optimalisering, innovering en hergebruik van bouwkonstrukties en bouwmaterialen Bll2 Bouwfysisch en materiaalkundig ontwerpen Bll3 Realisatie, beheer en vernieuwing van de gebouwde omgeving Bll4 Ontwerpsystemen Bll5 Habitat building & urban management international De eerste vier programma's zijn vakgroepgebonden, bet laatste is een vakgroep-overstijgend programma. Achtereenvolgens komen deze programma's in dit verslag aan de orde. Daarna volgt een opsomming van bet niet voorwaardelijk gefinancierde onderzoek, samengebracht onder bet thema Architectuur en Stedebouw. De Verkenningscommissie Bouwkunde Een belangrijk feit met betrekking tot de onderzoekprogrammering van de faculteit mag bier niet onvermeld blijven: 1989 was tevens het jaar waarin het eindrapport van de Verkenningscommissie Bouwkunde verscheen, alsmede bet concept HOOP waarin de minister van O&W zijn reactie gaf op dit rapport. De verkenningscommissie onderscheidt de volgende onderzoekvelden voor een bouwkunde faculteit: Bouwtechniek met naast constructie een sterk accent op afbouwtechniek, materiaalkunde en produktietechniek. Bouwfysica en (binnen)milieu, bouwinformatica, CAD, graphics (beeldmanipulatie). Ontwerpmethoden met onderscheid naar prescriptieve methoden (operating research) en descriptieve methoden (architectuurbeschouwing met daarbij cultuurhistorische componenten). Technisch beheer met aandacht voor onderhoud, duurzaamheid en facility management met sociaal-wetenschappelijke componenten. Plannings- en stedebouwkundig technieken, waaronder verkeer, vervoer en milieuplanning.

I

De nieuwe VF- programma's van de faculteit sluiten goed aan bij de onderscheiden velden, hetgeen ook blijkt uit een vergelijking van de nieuwe faculteitsprogramma' s en de VF-programma' s die de commissie voorstelt: VF-programma's van de faculteit

VF-programma's commissie

Blll Bouwconstructies (vakgr.BKO) Bll2 Bouwfysica (vakgr.BFA) Bl13 Realisatie (vakgr.BRB)

Bouwtechniek (constructie) Bouwfysicajbinnenmilieu Technisch beheer Bouwtechniek (afbouw & mat) Bouwinformatica Ontwerpmethoden Stedebouwkundige technieken

Bll4 Ontwerpsystemen (vakgr.BAU) BllS Third World

Vanwege de grote overeenkomsten tussen de programma's van de faculteit en die van de commissie heeft de faculteit geen aanleiding gezien alsnog inhoudelijke wijzigingen aan te brengen in de nieuwe VF-programma's. Wel heeft de faculteit in 1989 een selectieve versterking van het onderzoekpotentieel en een wijziging van de vakgroepindeling in gang gezet om beter geequipeerd te zijn voor het afdekken van de onderscheiden onderzoekvelden. In dat kader is voorgesteld het afbouwtechniekonderzoek te concentreren in een nieuwe vakgroep (Bouwproductie en Uitvoering) en het beheer-onderzoek onder te brengen in een nieuwe vakgroep (Architectuur, Urbanistiek en Beheer). Een en ander zal tot gevolg hebben dat in de loop van 1990 het VFprogramma "Realisatie, beheer en vernieuwing van de gebouwde omgeving" vanuit deze twee vakgroepen afgedekt zal worden. Overigens conform de twee zwaartepunten die in het programma reeds onderscheiden worden. Onderzoekinstellingen verbonden aan de faculteit De faculteit kent enkele instituten of soortgelijke instellingen t.b.v. de organisatie, acquisitie of uitvoering van derde geldstroomonderzoek. Het betreft: Het "lnstituut Interface", een stichting waarin de faculteiten Bouwkunde en Wijsbegeerte en Maatschappijwetenschappen en de Stichting Architecten Research participeren. Het "Instituut Calibre", een stichting waarin de faculteit participeert. Het "Expertisecentrum Bouw", een centrum, dat dienstverlenend is aan andere faculteiten of het bouwbedrijfsleven op het gebied van computerfaciliteiten en programmatuur. Het "Universitair Centrum Facility Management", dat het onderwijs en onderzoek van de faculteiten Bouwkunde en Wijsbegeerte en Maatschappijwetensc~appen coordineert. Het "Centrum voor Bouwuitvoering" (in voorbereiding), dat zich richt op onderzoekvragen specifiek op het gebied van de bouwuitvoering en de toeleverende bouwindustrie. Werkgroepen De faculteit participeerde in het verslagjaar in de volgende interfacultaire/interuniversitaire werkgroepen: G.O.O.G. - Gebouwde Omgeving, Ontwerp Gedrag Vakgroep BAU met faculteit W&MW II

DE KOMENDE BOUWOPGAVE Vakgroep BRB met TUD en UvA FYSISCHE MEETMETHODEN VOOR HET BINNENMILIEU BFA met faculteit N DE ENERGIE ARME FABRIEK Vakgroep BFA met facu1teit Bdk WONING EN GEZONDHEID Vakgroep BFA met vakgroep Dermato1ogie van de Geneeskunde van de RUU Wetenschappelijke

faculteit der

output 1989.

In 1989 zijn 220 publica ties wetenschappelijke, 3 abstracts, dissertatie t.w.

verschenen, waarvan 118 98 vakpublicaties en 1

Delsing, E.J.F.: Industrialisering van de woningbouw: het ontwikkelen van aanpasbare en industriEHe woningbouwsystemen, toegelicht met de toepassing van staal in de woningbouw. Promotoren: prof.ir. J.W. Kamerling en prof.dr.ir. M.F.Th. Bax. De wetenschappelijke output van de faculteit is daarmee, afgezet tegen de ingezette personeelscapaciteit, licht gestegen t.o.v. 1988. Dat slechts een dissertatie is afgerond heeft te maken met een toevallige discontinuiteit in de aanname van 4 jarige aio's. Met betrekking tot de wetenschappelijke output kan tevens opgemerkt worden, dat in 1988 door de Colleges van Bestuur van de 3 TU's is afgesproken om in gezamelijk overleg meer adequate inen outputindicatoren te ontwikkelen. De minister van O&W heeft dit plan instemmend begroet. De faculteit is in 1989 actief betrokken geweest bij een pilot-project ter toetsing van een alternatieve set van indicatoren. Overleg over de invoering van deze indicatoren is nog gaande. tweede geldstroomonderzoek In het verslagjaar is het aantal tweede geldstroomplaatsen wederom iets gestegen: 6, 2 fte t.o. v. 5, 3 in 1988. De continue stijging van de tweede geldstroom sinds voor het eerst in 1984 dergelijke plaatsen verworven werden, wordt daarmee voortgezet. derde geldstroomonderzoek In het verslagjaar is eveneens de derde geldstroom toegenomen. In totaal ging het om een bedrag van 1.693 kf. t.o.v. 1.560 in 1988. Voor de verde1ing van het bedrag over de contractpartners, resp. instanties aan wie maatschappelijke diensten werden verleend wordt verwezen naar tabel V op pag. VII. ir. H.G.A. Rikhof portefeuillehouder onderzoek faculteitsbestuur

III

Tabe1 1-a: Kwantitatief overzicht voorwaardelijk gefi.nan:ierd onderzoek

Tite1 VF -progranma Optimalisering, inrovering en hergebruik van bouwkonstrukties en materialen Identificatienummer TUE-BOU 111.89.28 OrY:lerwerponts1uiting ISN 3305 T 230, T 220, T 150, P 190 N 022, N 033, N 073, W78

vakgroep

onderzoeki.nspanning (in mjjwp) ge1dstroan 1e 2e 3e totaal

wetenschappelijke output dissertaties wet. ab1 II III publ. stracts

vakpubl.

BKO

8,3

2,8

0,8 11,9

1

35

1

18

8,3

2,8

0,8 11,9

1

35

1

18

octrooi

overige prod.

Tabe1 1-b: Kwantitatief overzicht voorwaardelijk gefi.nan:ierd onderzoek Tite1 VF -progranma Bouwfysisch en materi.aalkurrlig ontwerpen ldentificatienummer : TUE-BOU 112.89.281 OrY:lerwerponts1uiting ISN 3303 N\oD : T 350, T 400 NABS : N 0740, N 741

vakgroep

onderzoekinspaming (in mjjwp) ge1dstroan 1e 2e 3e totaal

BFA

6,8

5,1 11,9

26

1

3

20

1UfAAL

6,8

5,1 11,9

26

1

3

20

wetenschappelijke output dissertaties wet. ab1 II III pub1. stracts

vakpubl.

octrooi

overige prod.

Tabe1 1-c: Kwantitatief overzicht voorwaardelijk gefi.nan:ierd onderzoek Tite1 VF-progranma Realisatie, beheer en vernieuwing van de gebouwde angeving ldentificatienummer : TUE-BOU 113.89.28 OrY:lerwerponts1uiting ISN 3310, 3308 N\ol) s 240 NABS N 022

vakgroep

onderzoekinspanning (in :::djwp) ge1dstroan 1e 2e 3e totaal

wetenschappelijke output dissertaties wet. ab1 II Ill publ. stracts

BRB BAD

3,0 11,6 0,3

18

0,3

1UfAAL

8,9

3,0 11,9

18

8,6

1

vakpubl.

octrooi

overige prod.

18

22 1

1

18

23

IV

Tabe1 I-d: Kwantitatief overzicht voorwaardelijk gefinarderd Ollderzoek

-------------------------------------------------------------·------------------------·-------·-----------------

Titel VF-programna. : Ontwerpsyst:enen Identificatienummer : TUE-BOU 114.89.28 000erwerponts1uiting ISN : 3329, 3399 tw : T 230, T 240 NABS : N 022, N 0211

--------------~---------------------·-----·--------------·----------------------------·-------------------------

vakgroep

oroerzoekinspaming (in mjjwp) geldstroom 1e 2e 3e totaal

Bl\U

10,7

peTiT~

vakpubl.

octrooi

overige prod.

4,0

0,1 14,8 0,4

15 2

1

21 2

28 1

4,0

0,1 15,2

17

1

23

29

0,4

11,1

wetenschappelijke output dissertaties wet. abII III publ. stracts I

Tabe1 I-e: Kwantitatief overzicht voorwaardelijk gefinareierd oOOerzoek Tite1 VF -programna. : Habitat building & Utban managemmt international Identificatienummer : TUE-BOU 115.89.28 OOOerwerpontsluiting ISN 3304, 3308, 3310 tw: T 260 NABS : N 022 oroerzoek:insparnin (in mj,lwp) geldstroom 1e 2e 3e totaal Bl\U BRB

BKO

wetenschappelijke output dissertaties wet. abII III publ. stracts I

1,0 0,9 2,2

1,0 0,9 2,2

8

4,1

4,1

10

vakp.lbl.

octrooi

overige prod.

9

14

9

14

2

Tabe1 II: Kwantitatief overzicht oroerzoekt:hana's (niet voorwaardelijk gefinareierd oroerzoek) legerxla Code

Thema aanduiding

7-01

Architectuur en Stedebouw vakgroep

oroerwerp onts1uiting ISN tw NABS

oroerzoeki.nspannin (mj,lwp) ge1dstroom 1e 2e 3e totaal

wetenschappelijke output dissertaties wet. ab- vakI II III p.lbl. str. publ.

oc- over trooiprod

--------------·--------·--•--••---------------w•--•----------•••-----••---------w----------------~--------------

7-01

3305 S240 ID22 3399 T240 N029 6201 T250 ID211 6311

5,1 -

5,1

13

45

42

-------------~-----------------------------------·~------~--------~--------------------·----------------------~-

Totaal

5,1 -

5,1

13

45

42

------~-------------------------------------------------------------------------------~-------------------------

--------------------------------------------~---------------------------------------------~--·-----------·------

v

Tabe1 III-1: Kwantitatief overzicht voorwaardelijk gefi.nareierd onderzoek gerubriceerd naar vakgroep

vakgroep

onderzoekinspanning (in mjjwp) geldstroan 1e 2e 3e totaal

BRB BAU

13,2

4,0

0,8 5,1 3,0 0,1

Totaal

38,9

6,8

9,0 54,7

9,3

2,8

12,9

6,8 9,6

Pl
wetenschappelijke rutput dissertaties wet. abI II III pub1. stracts

1

11,9

12,6 17,3

1

octrooi

vakpubl.

overige prod.

1

18

26 18 25

1

3

1

18

1

31

20 22 44

106

3

53

104

37

Tabel III-2: Kwantitatief overzicht niet voorwaardelijk gefi.nareierd onderzoek gerubriceerd naar vakgroep

vakgroep

onderzoekinspanning (in mjjwp) ge1dstrocm le 2e 3e totaal

BAU

5,1

5,1

13

45

42

Totaal

5,1

5,1

13

45

42

wetenschappelijke rut:put dissertaties wet. abI II III pub1. stracts

octrooi

vakpubl.

overige prod.

Tabe1 III-3: Kwantitatief overzicht totaal onderzoek gerubriceerd naar vakgroep onderzoekinspanning (in mjjwp) geldstrocm 1e 2e 3e totaal

wetenschappelijke rut:put dissertaties wet. abI II III pub1. stracts

4,0

0,8 5,1 3,0 0,1

1

BAU

9,3 6,8 9,6 18,3

Totaal

44,0

6,8

9,0 59,8

Pl
BRB

2,8

12,9 11,9 12,6

1

overige prod.

30

12 3 17 66

19

1 1 1

118

3

98

130

42 27

19

22,4

octrooi

vakpubl.

19 21

71

Tabe1 IV: Specificatie onderzoeld.nspanning tweede ge1dstrocm in mjjwp

Vakgroep

Totaal

WP2 in dienst van TOE

WP2 in dienst van 11\0, S'IW, etc.

Totaal WP2

Qnvang onderzoekinspanning WP2

1,8

1,0

2,0

2,0

2,8 4,0

2,8 4,0

3,8

3,0

6,8

6,8

VI

Tabe1 V: Derde ge1dstroan (globale :inli.catie) Globale :inli.catie van "derden" (cont:ractpart::mrs, resp. instanties aan wie maatschappelijke diensten werden verleerrl

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------· Bedrag in kf

"Derden"

-----·---·-----------------------------------·-----------------------------------------------------·-----------370 116

Ministerie van Ecomnische Zaken (lOP) Ministerie van Vollhrl.svesting en Ruimtelijk Ordening Ministerie van OSlil Ministerie van we Ministerie BlJZA (Habitat) Provinciale instellingen Gsreentelijke instellingen Universiteiten Particuliere rDn-profit orgpnisa.ties Bedrijfsleven FJJropese GEm:!enschap Aroeren

1 8 49 5 5

87 338 255 15

'JN)

250

NJJEM. Diversen

146 48

----·---------------------------------------~-------------------------------------------------------------------

1693

0,7 59 78

mje obp ten laste van derden percentage persone1e kosten van totale kosten aantal cont:racten

----------·-------------------------------------------------------------------------------------------------~---

~------·---------------·------------------------------------------------------------------------------------·---

Tabel V-2: Specificatie on::lerzoekinspaming derde geldstroan in mjjwp

Vakgroep

WP3 in dienst van de TUE

WP3 in dienst van derden

Totaal WP3

BAU

0,8 5,1 3,0 0,1

0,8 5,1 3,0 0,1

0,8 5,1 3,0 0,1

Totaal

9,0

9,0

9,0

BKO BFA BRB

Tabe1 VI: Tijdelijk wetenschsppelijk personee1 (llD/AIO); peildatun 31-12-1989 Vakgroep

BKO BFA BRB BAU

Totaal aantal plaatsen

4,0 4,0 5,0 5,0

bezette plaatsen llD AIO

3,0 2,0

1,0 1,0

4,0

vacatl.lres irelusief 1opende sollicitatie procedures

1,0 1,0

5,0

--------------------------------~-------------------------------~--------------------------·-·--·-------------~-

Totaal

18,0

14,0

2,0

2,0

-------------------------------------------------------------·~--·~---------------------------------------------

VII

OVERZICHT PROGRAMMA'S, DEELPROGRAMMA'S EN ONDERZOEKSPROJECTEN pagina 1. OPTIMALISERING, INNOVERING EN HERGEBRUIK VAN BOUWKONSTRUKTIES EN BOUWMATERIALEN 1.1 Konstruktief ontwerpen-a1geaeen 1.1.1 Bet dimensioneren van ske1etkonstrukties 1.1.2 Lichte draagkonstrukties 1.1.3 Computergesteund konstruktief ontwerpen

4 4

1.2 Konstruktief ontwerpen-integratie 1.2.1 Terugkoppe1ingsstrategie 1.2.2 Innovatief systeem van bouwen (voorheen: Industria1isering van de woningbouw)

7 7 8

1.3 Beton1.3.1 1.3.2 1.3.3

2

1

en stape1konstrukties Betonmechanica Veze1- en ferrocement Konstruktief metse1werk

5 6

10 10 11 12

1.4 Staa1konstrukties 1.4.1 Koudgevormde profielen 1.4.2 Staal- beton-konstrukties 1.4.3 Verbindingen in staal

14 14 16 18

1.5 Houtkonstrukties 1.5.1 Lange-duurgedrag van dakelementen 1.5.2 Nage1p1aatverbindingen 1.5.3 Stabi1iteit van houten knie- en boogspanten 1.5.4 Sectormode1 Houtkonstruktieberekening, analyse TGB-Hout 1.5.5 Verbindingen in de bouw 1.5.6 Krachtsoverdracht tussen in bout ge1ijmde sta1en staven en het bout 1.5.7 Lange-duur gedrag van sandwich-dake1ementen

20 20 21 21

1.6 Technische mecbanica 1.6.1 Sterkgekromde scha1en 1.6.2 Exp1osiebe1aste en -bestendige konstrukties 1.6.3 Niet-1ineair scbaa1konstruktie-gedrag

23 23 24 24

BOUWFYSISCH EN MATERIAALKUNDIG ONTWERPEN

39

2.1 Fysische Bouwinforaatica 2.1.1 Licht 2.1.2 Energie 2.1.3 Vocht 2.1.4 Luchtstromingen

42 42 42 42 42

2.2 Ontwerp van bet woon- en werkai1ieu

42

2.3 Ontwerpen en bouwfysica

44

2.4 Bouwfysische en materiaalkundige kwa1iteitsbeheersing

46

21 21 22 22

VIII

pagina 3

REALISATIE BEHEER EN VERNIEUWING VAN DE GEBOUWDE OMGEVING 3 .1 De inricbting van bet proces van bebeer en vernieuwing en stedelijk bebeer op object-, buurten stedelijk niveau 3.1.1 Gebruik, herinrichting en beheer van gebouwen en gebouwde omgeving 3.1.2 Systematisch beheer woningbouw en utiliteitsbouw 3.2 Produktietechniscbe determinanten in de voorfase, bouwfase en gebruiksfase 3.2.1 Gebouwproductie en bouwproduct 3.2.2 Gebouw en gebruik 3.2.3 Gebouwdeel en gebouwonderdeel 3.2.4 Onderzoek herbestemming gebouwen 3. 3 Bouwvoorbereiding, bouworganisatie en bouwuitvoering 3.3.1 De organisatie van het bouwproces en de bouwnijverheid 3.3.2 De rea1isatie van bouwwerken

4

62 62

69 71 71

75 78 79

82 82 84

ONTWERPSYSTEMEN

101

4.1 Basisonderzoek 4.1.1 Modelbenadering, decision support systemen en ontwerp/planningsprob1emen 4.1.2 Modelbouw en distributiep1anning 4.1.3 Predictieve va1iditeit verschi1lende mode1benaderingen 4.1.4 Datagraphics 4.1.5 Ontwerpstij1en 4.1.6 Domeinentheorie 4.1. 7 Toegankelijkheid

105

4.2 De ontwikkeling en toepassing van modellen en computersysteaen 4.2.1 Bouwkundige informatie en kennissystemen 4.2.2 Computersystemen voor design-management 4.2.3 Ontwerpondersteunende computersystemen 4.2.4 Uitvoering ondersteunende computersystemen 4.2.5 Computersystemen voor de stedebouwkundige planologie

5

59

105 105 105 106 106 107 107 109 109 109

113 116 117

HABITAT BUILDING & URBAN MANAGEMENT INTERNATIONAL

135

5.1 Habitat Building 5.1.1 Bouwkonstruktietechniek 5.1.2 Uitvoeringstechniek 5.1.3 Plaatsgebonden architectuur in Mali

138 138

139 140

IX

pagina

5.2

6

Urban Management 5.2.1 Huisvesting en infrastructuur 5.2.2 De ontwikke1ing en het gebruik van ruimte1ijke p1annings- en inrichtingsmode11en gebaseerd op geautomatiseerde ruimte1ijke informatiesystemen

142 142

143

OVERIGE ONDERZOEKSPROJECTEN Thema architectuur en stedebouw

153

6.1 Onderzoek Arcbitectuurgescbiedenis en Theorie 6.1.1 Het architectonisch denken van de Renaissance in re1atie tot de architectuurpraktijk 6.1. 2 Architectuur kritiek 6 .l. 3 Stadsbee1d Eindhoven

155 156 156 157

6.2 Psycbologiscbe aspecten van bet arcbitectoniscb

ontwerp en ontwerpproces

6.3 Stadsanalyse en stedelijke morfologie

158 159

6.4 De .acro-sociologische ontwikkeling van de

Nederlandse stedelijke saaenleving in de nabije toekomst en de gevolgen daarvan voor de stedelijke gebouwde omgeving

161

6. 5 Stedebouw. vorming van een vakwetenschap

162

6.6 'Zicbt op groen - van ons maakschap'

163

6.7 Integraal bio-logiscb afbouwmilieu (IBA)

164

6.8 Arcbitectuur en beeldende kunst

167

6.9 Herorientatie op bet begrip welstand

168

X

1.

OPTIMALISERING, INNOVERING EN BOUWKONSTRUKTIES EN BOUWMATERIALEN

HERGEBRUIK

VAN

Algemene gegevens: Code VF-programma: Programmaleider: Yetenscbapsgebied: ISN-code: NABS-toepassingsgebied: Deelnemende vakgroep: Aanvang - einde: Omvang taakstelling:

Blll (TUE-BOU-111.89.28) ir. F. van Pelt 3305 N022 BKO 1989 - 1993 8.3 fte wp le geldstroom

Doeljprobleemstelling: Het doel van dit programma is bet verricbten van fundamenteel en toepassingsgericbt onderzoek van bouwkonstrukties met betrekking tot: bet ontwerpen en optimaliseren van bekende konstrukties; bet ontwerpen en beproeven van nieuwe konstrukties (elementen, componenten, systemen) gebaseerd op nieuwe materialen en materiaaltoepassingen; bet ontwikkelen van antwerpen rekenmetboden. Een en ander oak ten beboeve van een betere integratie met de andere bouwkundige disciplines. Het vakgroeponderzoek kan in bet algemeen in de vo1gende drie categorieen onderscbeiden worden: 1. Theorievorming: onderzoek naar de eigenscbappen, bet gedrag e.d. van materialen en konstrukties en de daarop gebaseerde ontwikkeling van schematiseringenjmodellen en berekeningsmethoden; 2. Toepassingskader: onderzoek, ontwikkeling, evaluatie en norma1isatie van bestaande en nieuwe toepassingen: moge1ijkheden, beperkingen, voorwaarden: bijv. de bouwtecbniek en konstruktie van voegen, verbindingen, aansluitingen; i.h.a. de "bouwknoop"-prob1ematiek; 3. Produkt-innovatie: gerichte ontwikkeling en beproeving van bouwdelen, -elementen, -componenten of bouwprodukten. Deelprogramma's:

Het programma kent de volgende deelprogramma's: 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Konstruktief ontwerpen-algemeen Konstruktief ontwerpen-integratie Beton- en stapelkonstrukties Staalkonstrukties Houtkonstrukties Tecbniscbe mechanica.

Promotieonderzoek

Binnen het programma lopen de volgende promotie-onderzoeken: 1ste geldstroom: 1

ir. D.A.

Padmoes:

ir. A.F.Hamerlinck: ir. T.A.M. Salet:

2de geldstroom: ir. M.C.M. Bakker:

ir. R.A. Vonk:

ing. H.J. Vekemans:

Flexural torsional buckling of timber portal frames; lste promotor: prof.dr.ir. G. Scherpbier. Behaviour of fire exposed composite steel concrete slabs; lste promotor: prof.ir. J.W. Stark Structural analysis of sandwich beams composed of reinforced concrete faces and a foamed concrete core; lste promotor: prof.dr.ir. G. Scherpbier. STW (EBW 55.0901 en EBW 58.0901) Theoretisch en experimenteel onderzoek naar het kreukelen van lijven van uit dunne staalplaat gevormde profielen. Aanvrager: prof.ir. J.W. Stark, TNO en Staalbouwkundig Genootchap. lste promotor: prof.ir. J.W. Stark. STW (EBW 88.1407) Spannings- en vervormingsgedrag van beton onder meerassige belasting. Aanvrager: prof.dr.ir. H.S. Rutten en CUR. lste promotor: prof.dr.ir. Rutten. STW (EBW 99.1664) Exploratief onderzoek naar konstruktieve ontwerpmethoden voor gestapelde konstructies. Aanvrager: prof.ir. W.R. de Sitter.

2

Onderzoekers: le geldstroom: w.p.

ir. J.O. Bats ir. E. Del sing ir. H. Fijneman ir. A.F. Hamerlinck ir. P. Hiemstra ir. W'. Huisman ir. H.J.M. Janssen ir. J.F.G. Janssen ir. K.B. Lub ir. D.A. Padmoes ir. F. van Pelt ir. J. v.d. Ploeg prof.dr.ir. H.S. Ruttten ir. T. Salet prof.dr.ir. G. Scherpbier ir. F. Schot prof.ir. W'.R. de Sitter prof.ir. J.W'.B. Stark

2e geldstroom: w.p.

ir. M.C.M. Bakker ir. A.W'.A.M.J. van den Bogaard ing. H.J. Vekemans ir. R. Vonk

3e geldstroom: w.p.

ir. L.F.M. van Gorp ir. A. van der Ploeg

3

1.1

Konstruktief ontwerpen-algeaeen

Coordinator: Onderzoekers:

prof.dr.ir. G. Scherpbier ir. W. Huisman, ir. H. Fijneman, ir. T. Salet

Doel-jprobleemstelling Het deelprogramma is vooral gericht op het in samenhang toepassen van onderzoeksresultaten op draagkonstrukties wat ontwerpmethoden en rekenregels betreft. Het deelprogramma houdt zich bezig met: lichte draagkonstrukties (LDK), zoals schaalen doek-konstrukties; het ontwikkelen van rekenprogramma's om bijzondere invloeden in de berekeningen te verwerken, zoals niet-lineaire en dynamische effecten (CASD); het computergesteund tekenen van gewapend-betonkonstrukties, in het bijzonder van de wapening; konstrukties met toepassing van nieuwe bouwmaterialen (glasvezel, schuimbeton, kunststof, enz.); het ontwikkelen van geavanceerde rekenprogramma's voor portalen, voorgespannen beton, platen, enz.; verbindingen tussen bouwelementen.

Onderzoeksprojecten Het deelprogramma kent de volgende onderzoeksprojecten: 1.1.1 Het dimensioneren van skeletkonstrukties 1.1.2 Lichte draagkonstrukties 1.1.3 Computergesteund konstruktief ontwerpen. 1.1.1

Het dimensioneren van skeletkonstrukties

Doel-jprobleemstel1ing Het project heeft tot doel bet opstellen van eenvoudige rekenregels en formules voor het vaststellen van de afmetingen van konstruktie-elementen die bij skeletkonstrukties in gewapend en voorgespannen beton worden toegepast. Voortgang 1989 In 1989 is onderzoek verricht op het gebied van: Bezwijkgedrag van gedeeltelijk voorgespannen beton Voorspellen van bet scheurgedrag van op buiging belaste liggers van gewapend beton Respons van skeletkonstrukties op aardbevingen c.q. windbelasting Programma 1990, 1991 en 1992 In de komende jaren staan de volgende onderwerpen programma: Gedeeltelijk voorgespannen beton Boogkonstrukties Tension-stiffening Invloed kruip op skeletkonstrukties Konstruktieve aspecten van hergebruik van materialen

op

bet

4

1.1.2

Lichte draagkonstrukties

Doel~jprobleemstelling:

Het programma beeft tot doel bet ontwikkelen van nieuwe konstruktieprincipes met een zo gering mogelijk materiaal- en energiegebruik en met toepassing van eenvoudige, economische fabricage- en produktiemethoden.

Voortgang 1989 He·t promotie-onderzoek naar bet konstruktieve gedrag van sandwicb-elementen bestaande uit gewapend betonnen buidplaten en een scbuimbetonkern (konstruktief gebruik van isolatiemateriaal) werd voortgezet. Een numeriek rekenmodel is ontwikkeld voor de bepaling van draagvermogen en vervorming bij zowel kortstondige als permanente belasting. Experimentele verificatie van dit rekenmodel heeft vervolgens plaatsgevonden. Bepaling van de eigenschappen van de toegepaste materialen en bepaling van de invloed van de fabricage-methode op bet konstruktieve gedrag (met name de invloed van de stortvolgorde op de aanhecbting) zijn aan de orde gekomen. In samenwerking met de vakgroep BFA werd aandacbt besteed aan bet akoestisch gedrag van membraan-konstrukties, resulterend in een gemeenschappelijke publikatie Ten behoeve van ruimtelijk gekromde eenlagige staafkonstrukties werd een knooppunt ontwikkeld dat gescbikt is voor vele staafconfiguraties. Zowel bet aantal staven als de richting van de staven is variabel. (Bij de gangbare konstrukties van dit type wordt per staafconfiguratie een specifiek knooppunt gefabriceerd). Een nieuw type kabel-staaf-membraamkonstruktie werd ontwikkeld en in een model met een vrije overspanning van 12 meter gerealiseerd. Dit betrof een variant op Geiger's cable-dome met als essentieel verscbil dat bier bet membraam als primair konstruktie-element werd gebruikt. Op basis van een 'krachtdicbtheids'-principe werd een computerprogramma KOVO gemaakt voor bet genereren van de geschikte konstruktieve vorm van complexe ruimtelijke, laagvormige konstrukties zoals schalen, kabelnetten, membranen, etc. Een nieuwe methode voor bet bepalen van de graad van statiscbe onbepaaldheid van vlakke en ruimtelijke konstrukties is opgezet. Een nieuw afdekprincipe voor koepels, met bijbeborende geometrie voor de primaire draagkonstruktie (patent aangevraagd), is uitgewerkt.

Programma 1990, 1991 en 1992 Afronding promotieonderzoek Salet. Uitwerking 'openbaar dak'. Voorzetting knooponderzoek. Uitbreiding KOVO.

5

Computergesteund konstruktief ontwerpen

Doel-jprobleemstelling Het project heeft tot doel onderzoek te verrichten op het gebied van toegepaste informatica, in het bijzonder van Computergesteund (konstruktief) ontwerpen (CASD). Het onderzoek richt zich daarbij op de fundamentele voorwaarden en elementen van CAD: informatie-analyse-modellen en -technieken, definiering en formalisering van begrippenkaders, gebruikstalen, gebruiksprotocollen en technische datastructuren, -opslag, -management, e.d. Daarnaast richt het onderzoek zich op de ontwikkeling, 'engineering' en toepass ing van 'computer ontwerpgereedschap' : interac tieve/conversationele apparatuur en programmatuur, typisch ten dienste van de (konstruktief) ontwerper. Voortgang 1989 In 1989 is onderzoek verricht op het gebied van: - Dynamisch gedrag van konstrukties - Tekenen van wapening in vloerkonstrukties Programma 1990, 1991 en 1992 Voor de komende jaren staan de volgende onderwerpen op het programma: - Cadcrete (computer ondersteund tekenen van gewapend beton) - Dynamisch belaste konstrukties - Stabiliteits-berekeningen - Doorbuigingsberekeningen

6

1.2

Konstruktief ontwerpen-integratie


prof.ir. W.R. de Sitter ir. J.O. Bats, ir. J.F.G. Janssen, ir. A. van der Ploeg, ir. E. Delsing

Doel-jprobleemstelling Het deelprogramma heeft tot doel onderzoek te verrichten m.b.t. de analyse van gebruik en beheer, teneinde hieruit af te leiden hoe de totaliteit van structuren waaruit een bouwproject bestaat moet worden samengesteld; het ontwikkelen van een ontwerpmethodiek gebaseerd op deze analyse van gebruik en beheer (terugkoppelingsstrategie), georU~nteerd op de specifieke aspecten die elk der samenstellende structuren (of systemen) kenmerkt; het ontwikkelen van konstruktieve oplossingen voor dit samenstel van structuren. Onderzoeksprojecten Het deelprogramma kent de volgende onderzoeksprojecten: 1.2.1 Terugkoppelingsstrategie 1.2.2 Industrialisering van de woningbouw. 1.2.1

Terugkoppelingsstrategie

Doel-jprobleemstelling Onder terugkoppeling wordt verstaan het terugbrengen van informatie uit een bepaalde fase van realisering en gebruik naar de ontwerpfase. Het onderzoek richt zich op de analyse van het bouwproces als geheel, waarin ook de gebruiksfase wordt betrokken. Door na te gaan welke factoren de gebruikswaarde van gebouw en gebouwde omgeving bepalen, kan worden bepaald hoe in de ontwerpfase hiermee rekening kan worden gehouden. Voorts wordt onderzocht hoe het .bouwproces beter kan worden bestuurd teneinde een meer op het gebruik afgestemd eindprodukt te bewerkstelligen. Bij het onderzoek wordt aandacht gegeven aan methoden van het analyseren van gebruiksbehoeften, aan de implementatie van base-line- management voor besturing van het bouwproces en aan 'post- occupancy-evaluation'(POE). Verder krijgt het effect van de invoering van 'facility management' op het ontwerpen aandacht. Voortgang 1989 In het verslagjaar kwamen de volgende studierapporten gereed: orientatie op de inhoud van het studieprogramma van het Department of Design and Environmental Analysis van de Cornell University, ITHACA - USA, resultaat van een half jaar verblijf bij deze universiteit van Ellis ten Dam. Facility management, de facilitaire situatie en karakteristieken van verschillende organisaties door Peter van den Broek. Huisvestingsonderzoek gemeentelijk apparaat Heerlen (toetsing van het orbit-model aan deze situatie) door Hans Kennis, Ruud Roosen en Jurrie Vishers.

7

Programma 1990, 1991 en 1992 De volgende projecten zijn geentameerd in het kader van dit onderzoek: Impact van facility-management op het project nieuwbouw Stadhuis Den Haag (Ellis ten Dam). Verdere toetsing van het orbit-waarderings-model op een bestaande huisvestingssituatie bij Philips in Eindhoven (Hans Kennis). Hantering van een "prestatie-model" voor gebouwen bij een onroerend goed projectontwikkelingsonderneming te weten NEMEOG (Dimpfy Boon) Ontwikkelen van een programma van eisen voor een optimaal kantoorgebouw van een bankorganisatie (ABN- Bart Hueben) in samenwerking met Faculteit W. en M.W. Bepalen van een terminologie-systeem voor Facility Management (opdracht NEFMA met subsidie van Ministerie van Economische Zaken) door Gert Visser. Innovatief Systeem van Bouwen. voorheen: Industrialisering van de woningbouw

Doe1-fprobleemstelling Algemene doel-/probleemstelling Industriele woningproduktie, door produktie zonder woningontwerp vooraf, van flexibele woningbouwsystemen is tot nu toe niet gerealiseerd. Op basis van de filosofie van prof. ir. N.J. Habraken wordt getracht dit te initieren. Hierbij wordt in afwijking van zijn idee niet alleen de inbouw maar ook de drager en daarmee dus de produktie van de gehele woning onderwerp van industrialisering. ISB-doel-/probleemstelling Uitgaande van een in de vakgroep BKO ontwikkelde draagstructuur, opgebouwd uit dunne staalplaatelementen, wordt op het TUE-terrein op ware grootte een concrete uitwerking gegeven aan een flexibel industrieel woningbouwsysteem in samenwerking met een aantal industriele bedrijven.

Voortgang 1989 In 1989 is het ISB-project tot stand gekomen als een samenwerkingsproject: Acht bedrijven, TUE, Centrum Staal, het P.A.B. (Project Analyse Bureau) en het Buro A+ (bureau voor architecten en bouwprodukt ontwikkeling) binnen de zogenaamde collectiviteiten-regeling van het Ministerie van Economische Zaken en de provincie Noord-Brabant. In het project 'Industrialisering van de woningbouw', dat aan het betreffende project voorafging, is het promotieonderzoek van ir. E. Delsing afgerond met een dissertatie. Programma 1990, 1991 en 1992 Fase 1 Voorbereiding december 1989 - februari 1990 Opstellen werkplan Overleg met participanten Aquisitie project Onderzoek rooster 8

Fase 2 -

Experimentele onderzoeksfase maart 1990 1991

september

Fabricage, beproeven van onderdelen De bouw van een experimenteermodu1e 1 : 1 op bet TUE-terrein Experimentee1 onderzoek Tbeoretiscb onderzoek (opstellen en valideren van fysiscbe modellen) Verdere ontwikkeling van GAD-systeem Fase 3

Prototype eengezinswoningen maart 1991 - december 1991

Op basis van resultaten van bet onderzoek aan de experimenteermodu1e wordt een project van eengezinswoningen gerea1iseerd. Fase 4 -

Observatie van de woningen in gebruik kennisoverdracbt december 1991 - december 1992

en

Toetsing akoestiscb en tbermiscbjhygriscb comfort Pei1ing acceptatie door middel van bewoners-onderzoek

Opening van bet nieuwe bouwkundelaboratorium in de W-Hal 9

1. 3

Beton- en stapelkonstrukties


prof.ir. C.J.M. Scbiebroek ir. K.B. Lub, ir. H.J.M. Janssen, ir. R. Vonk en ing. H.J. Vekemans

Doel-jprobleemstelling Het deelprogramma beeft tot doel numeriek en experimenteel onderzoek te verricbten met betrekking tot: bet mecbaniscb gedrag van beton bij een drie-assige belasting- enjof vervormingstoestand, en numerieke analyse van dit gedrag; nieuwe konstruktiematerialen, zoals ferro- en non-ferrocement en daarmee vervaardigde dunwandige konstruktieelementen, met als criteria: efficienter materiaalgebruik, licbter konstrueren, economie en duurzaambeid; metselwerk: de ontwikkeling van een wetenscbappelijke basis voor bet on twerp van metselwerkkonstrukties, en de ontwikkeling van ontwerpconcepten. Onderzoeksprojecten Het deelprogramma omvat de volgende onderzoeksprojecten: 1. 3.1 1. 3. 2 1. 3. 3

Betonmecbanica Vezel- en ferrocement Konstruktief metselwerk.

1.3.1

Betonmecbanica

Doel-jprobleemstelling Niet-lineaire rekenprogramma' s worden steeds vaker gebruikt om bet bezwijkgedrag van konstrukties te voorspellen of te analyseren. Scbaalvergroting, optimalisering en complexiteit van de konstrukties maken dit noodzakelijk. Het blijkt dat de buidige kennis en opzet van modelering ontoereikend zijn voor bet betrouwbaar bescbrijven van bet bezwijkgedrag van beton onder een drukbelasting. Het betonmecbnanica-project streeft er naar, de·· kennis van deze problernatiek te vergroten door rniddel van experimenteel en numeriek onderzoek, dat rnoet leiden tot een betere modelvorrning. Voortgang 1989 In 1989 is de eerste fase van bet experirnenteel onderzoek afgerond. Hierin is onderzoek gedaan naar bet bezwijkgedrag van beton onder een eenassige drukbelasting. De invloed van randvoorwaarden en afrnE>t:ingen van bet be ton is onderzocbt. Een scbeurdetectie-metbode is ontwikkeld, waarrnee de ontwikkeling van scbeurpatronen is geanalyseerd. De verslaglegging van dit onderzoek is deels afgerond. Een start is gemaakt met de eerste fase van bet numeriek onderzoek.

10

Programma 1990, 1991 en 1992 1990 Fase 1 - Numeriek onderzoek: - Micromechanische studie - Eerste opzet modelvorming - Schrijven dissertatie 1991 Fase 2 - Experimenteel onderzoek: - Drie-assige drukproeven 1991 Fase 2 - Numeriek onderzoek: - Verfijning mode1vorming met speciale aandacbt voor drie-assige be1asting 1992 -

Voorlopige afronding project

1.3.2

Vezel- en ferrocement

Doel-jprobleemstelling Het vermeerderen van inzicbt en kennis van bet mechaniscbe gedrag van veze1cement en ferrocement en op grond biervan onderzoek naar en ontwikke1ing van tecbniscb verantwoorde toepassingen van deze konstruktiematerialen. Deze varieren van een uitbreiding van bet traditioneel gewapend beton tot het konstrueren in dunwandige konstruktie-elementen met in zicb vele mogelijkbeden tot vormgeving. Ferrocement: Ferrocement is een relatief licbt materiaal. Het is mogelijk met ferrocement konstruktie-elementen te ontwerpen met eenzelfde sterkte en stijfheid bij een, in vergelijking met andere cementhoudende materialen, veel geringer eigen gewicht. Dat beeft slankere kolommen tot gevolg en minder zware funderingen. Een voordeel is ook dat geen grind als toeslagmateriaal nodig is, gezien de mi1ieuproblematiek m. b. t. grindwinning. Ook is minder cement en zand nodig. Het probleem met ferrocement is echter is dat de toepassing van bet materiaal arbeidsintensief is. Om dit mogelijkerwijs te ondervangen ricbt het onderzoek zich op bet samenstellen van ruimtelijke konstruktie-elementen (vloeren ligger- en kolomelementen) uit eenvoudige rechtboekige fc-elementen. Als verbindingswijze wordt gedacbt aan bouten, lijm of een combinatie van beide, die bijvoorbeeld bij betonbouw de bekisting kan vervangen en betrokken is in de overdracht van kracbten. Daarbij wordt de beton dan tevens voorzien van een duurzame, boogwaardige microbetonhuid. Eveneens wordt onderzoek verricbt naar de toepassingsmogelijkden van een buitenhuid van ferrocement.

Voortgang 1989 Project Vezelcement I: In samenwerking met de HBG en AKZO werd onderzoek verricbt naar bet aanhecbt-gedrag van ronde voorgespannen arapree-staven aan licbtbeton en bet verloop van longitudinale tangentiele en radiale spanningen in het lichtbeton ten gevolge van het aflaten van de voorspankracht. Het onderzoek werd zowel numeriek met het eindige elementen pakket Diana als experimenteel uitgevoerd. Resultaten worden media 1990 verwacht. 11

Project Vezelcement II: Onderzoek werd verricht m.b.t. het nascheurgedrag van vezelbeton met een nieuw type staalvezel 'Ribsteel'. Project Voorgespannen liggers: Een a-selecte steekproef werd uitgevoerd t.b.v. het bepalen van de bezwijkbelasting, met een overschrijdingskans van 5% bij een betrouwbaarheid van 95%.

Programma 1990, 1991 en 1992 Onderzoek naar de meest doelmatige verbindingswijze van verharde cementgebonden oppervlakken Bepaling van de meest economische wapening in relatie tot het mechanische gedrag Berekeningsmodel t.b.v. de konstruktie elementen Geboute, gelijmde of gecombineerde verbindingen beproeven Een vergelijkende studie in relatie tot andere cementgebonden materialen Onderzoek nieuwe staalvezel m.b.t. het nascheurgedrag 1.3.3 Konstruktief metselwerk

Doe1-jprob1eemste11ing Door gebrek aan fundamenteel onderzoek wordt het draagvermogen van metselwerkkonstrukties onderschat. Het doel van het projekt is een beter inzicht te verkrijgen in het mechanisch gedrag van metselwerkkonstrukties onder invloed van: belastingen, zoals eigen gewicht, rustende belasting en windbelasting; opgelegde vervormingen, zoals zettingen en lengteveranderingen, bijvoorbeeld ten gevolge van temperatuurverschillen. Het verkregen inzicht moet leiden tot het leggen van een beter verband tussen de uitkomsten van min of meer standaard materiaalonderzoek en het gedrag van konstrukties als geheel. Op grond daarvan kan de veiligheidsbeschouwing worden verbeterd en kunnen eenvoudige criteria en rekenregels worden opgesteld voor gangbare vormen van metselwerkkonstrukties. Beter inzicht is noodzakelijk om de toegankelijkheid van metselwerk in de bouw te bevorderen en betere bouwkundige details te ontwikkelen. Voortgang 1989 Gedurende 1989 is door de leerstoel Stapelbouw in overleg met de Nederlandse Baksteenindustrie een aantal initiatieven genomen om tot een meer algemene aanpak van de metselwerkproblematiek te komen. Tevens zijn de werkzaamheden binnen CUR-verband gestart, welke bestaan uit: voorzitterschap van de stuurgroep C76 (Konstruktief Metselwerk); rapporteurschap van A33 (Numerieke Metselwerkmechanica) en BSO (Experimentele Metselwerkmechanica); lidmaatschap van commissie C77 (Analytische Metselwerkmechanica) .

12

Twee computerprogramma' s voor het simuleren van het gedrag van metselwerkkonstrukties zijn getoetst. Gekozen is voor het programma DIANA van IBBC-TNO uit Nederland en het programma UDEC van Itasca Consulting Group, Inc. uit de Verenigde Staten. DIANA is een multi-purpose eindig elementenmethode programma voor het berekenen van een-, tweeen driedimensionale konstrukties. UDEC is een special-purpose discrete elementenmethode programma voor het berekenen van een- en tweedimensionale konstrukties. De testberekeningen hebben tot de conclusie geleid dat DIANA redelijk geschikt is en verder ontwikkeld zal worden voor berekeningen van metselwerkkonstrukties. Het programma UDEC zal voor zover mogelijk als verificatie-programma voor DIANA worden gebruikt. Voorts is een onderzoek uitgevoerd naar een oplossing in metselwerk voor het Provinciehuis te Maastricht. Dit onderzoek heeft goede mogelijkheden getoond voor toepassing van dragend konstruktief metselwerk. Daarnaast wordt, met financiele steun van STW, gewerkt aan een inventarisatie van metselwerkmogelijkheden.

Programma 1990, 1991 en 1992 De reeds in 1989 gestarte werkzaamheden zullen worden voortgezet: Ontwikkel ing van elementen voor stenen, voegen en verbindingselementen voor de stenen met de voegen; Toetsing van de ontwikkelde elementen aan de hand van trek-, druk-, schuif- en buigproeven. Vergelijking met resultaten uit de literatuur. Eventuele bijstelling en calibratie van de ontwikkelde elementen; Nadere studie van de randvoorwaarden eventueel aan te vullen met laboratoriumonderzoek; Ontwikkeling van macro-elementen bestaande uit een samenhangende verzameling van stenen en voegen; Nader onderzoek van de gehele konstruktie. Toetsing aan de literatuur en eventueel vergelijken met konstrukties uit de praktijk; Verband leggen tussen het gedrag van de standaardkonstruktiedelen en het gedrag van de konstruktie als totaal; Ontwikkeling van rekenregels voor geschikt te kiezen standaardkonstrukties. Voorstellen voor normering; Inventarisatie van metselwerkmogelijkheden; Deelname aan CUR-commissies. Daarnaast zal worden gestart met een aantal proeven ter verificatie van huidige waarden in de voorschriften. Vanuit de CUR commissies worden opdrachten verwacht voor laboratoriumonderzoek en voor verdere studie. Voorts zal demonstratie-apparatuur ontwikkeld worden voor het onderwijs. Met de vakgroep BRB wordt samengewerkt om tot betere afstemming te komen betreffende het onderzoek naar de relatie konstruktie en uitvoering.

13

1.4 Staalkonstrukties


prof.ir. J.W.B. Stark ir. M.C.M. Bakker, ir. A.W.A.M.J. van den Bogaard, ir. L.F.M. van Gorp, ir. A.F. Hamerlinck, ir. F. van Pelt.

Doel-jprobleemstelling Het deelprogramma 'staalkonstrukties' heeft tot doel onderzoek te verrichten ten behoeve van: evaluatie van nieuwe toepassingsmogelijkheden voor staal en staalprodukten; de ontwikke1ing van nieuwe produkten en systemen op basis van staa1; de ontwikke1ing en verbetering door theoretisch en experimenteel onderzoek van rekenmethoden met betrekking tot veiligheid en economische haalbaarheid.

Vee1 aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van eenvoudige konstruktiedetails en aan de eigenschappen ( o. a. brandwerendheid) van produkten van dunne staalp1aat (daken gevelplaten, regels en gordingen), eventuee1 gecombineerd met iso1atiematerialen of beton. Onderzoeksprojecten

Het dee1programma kent de vo1gende onderzoeksprojecten: 1.4.1 Koudgevormde profie1en 1.4.2 Staal-beton-konstrukties 1.4.3 Verbindingen in staal 1.4.1 Koudgevormde profielen Doel-jprobleemstelling Het onderzoekprogramma heeft tot doel bredere toepassingsmogelijkheden voor staal in de woningen utiliteitsbouw te evalueren; op basis van staal nieuwe produkten en systemen te ontwikkelen en door theoretisch en experimenteel onderzoek bij te dragen aan ontwikke1ing en verbetering van rekentechnieken. De ontwikkeling in de techniek van het ro1vervormen van dunne staalplaat heeft aanleiding gegeven tot een belangrijke groei in de toepassing van zowel plaatvormige produkten (bijv. daken geve1platen) als lijnvormige produkten (bijv. regels en gordingen). Er bestaan nog 1eemten in de kennis over de statische eigenschappen van deze koudgevormde profielen. Dit leidt soms tot een niet optimale economische toepassing en bovendien tot een beperking van het toepassingsgebied. Het onderzoek beoogt deze 1eemten te vullen. Van groot belang is ook het samenspe1 van dunne profielen met andere materialen zoals isolatiematerialen, gipsplaten e.d.

Het onderzoekprogramma omvat onderwerpen in de volgende categorieen: a. ontwerpen, ontwikkeling en evaluatie van toepassingsmogelijkheden voor staal; b. produktontwikkeling (innovatie); 14

c.

onderzoek naar rekenmethoden.

eigenschappen

en

ontwikkeling

van

Voortgang 1989 In samenwerking met het IBBC-TNO wordt onderzoek verricht om te komen tot betere berekeningsmethoden voor koudgevormde profielen. Deze berekeningsmethoden worden verwerkt in nationale richtlijnen, uit te geven door het Staalbouwkundig Genootschap, internationale richtlijnen en normen (ECCS, Eurocode en ISO). De rekenregels worden ook verwerkt in soft-ware voor microcomputers. De toepassing van dunne staalplaat wordt bevorderd door de ontwikkeling van innovatieve nieuwe bouwelementen. Het onderzoek naar de invloed van de doorsnede/vervorming en welving in schijven van geprofileerde staalplaat werd afgesloten. De resultaten zullen media 1990 in een proefschrift worden gepubliceerd. Ook het door STW ondersteunde experimenteel onderzoek naar de invloed van de vormgeving van verbindingen op de doorsnedevervorming bij schijven van geprofileerde staalplaat kwam gereed. De resultaten zijn gepubliceerd in de TUE Bouwstenen-reeks. Met financiele steun van S.T.W. werd gewerkt aan de ontwikkeling van een theoretisch model voor het kreukelen van lijven van koudgevormde profielen onder geconcentreerde lasten. Een tweetal series proeven is uitgevoerd. Voor een goede afstemming met Amerikaans onderzoek op dit gebied is de onderzoekster een half jaar gedetacheerd aan de Cornell University in de V. S. Er is gewerkt aan de interpretatie van de uitgevoerde proeven, de ontwikkeling van een kwalitatief model en de beschrijving van een algemene vloeilijnen theorie. Door prof.ir. J.W.B. Stark werd mede begeleiding gegeven aan een bij de vakgroep WFW van de faculteit Werktuigbouwkunde lopend onderzoek naar knik (kip) en stabiliteit van geextrudeerde dunwandige aluminium profielen met complexe dwarsdoorsnede. Dit onderzoek is door S.T.W. gefinancierd. Een eerste fase werd afgesloten met een promotie. Behalve het proefschrift waarin de theoretische modelvorming wordt behandeld, kwam ook een tweetal computerprogramma's voor de berekening van dunwandige profielen beschikbaar. De theoretische achtergronden en de handleiding van het computerprogramma OPTLIG voor het optimaal dimensioneren van plaatliggers met dunne lijven worden neergelegd in een publicatie die zal verschijnen in de TUE Bouwstenen-reeks. Verder werd een onderzoek uitgevoerd naar de stabiliteit van liggers met trapeziumvormig gevormde lijven. Het plooigedrag werd bestudeerd door middel van simulaties met een bij de faculteit Werktuigbouwkunde ontwikkeld computerprogramma. Aan deze studie werd een eervolle vermelding toegekend op de Nationale Staalbouwdag. Voor tapse plaatliggers, dat zijn gelaste liggers die een verlopende hoogte hebben, werden rekenregels ontwikkeld. Ook werd een computerprogramma geschreven voor het snel berekenen van alternatieve oplossingen. Medegewerkt

werd

aan

het

opstellen

van

nationale

en

15

internationale voorschriften en richtlijnen op het gebied van koudgevormde profielen zoals: Herziening van de Richtlijnen Stalen Dakplaten (RSD 1974). Nederlandse richtlijnen voor de berekening van koudgevormde profielen. European Recommendations for Cold-Formed Sections (ECCS). ISO-voorschriften (ISO 167).

Programma 1990, 1991 en 1992 Het onderzoek naar het kreukelen van lijven wordt in 1990 afgerond. Het theoretisch model wordt verder ontwikkeld en getoetst. Aanbevelingen worden gedaan voor verbetering van de bestaande rekenregels. Het onderzoek naar de schijfwerking van geprofileerde platen zal worden gerapporteerd waarbij tevens aanbevelingen worden gedaan voor heroverweging van de huidige richtlijnen. Het onderzoek naar optimaal dimensioneren van gelaste stalen liggers wordt voortgezet. De voor trapeziumliggers ontwikkelde theorie wordt geimplementeerd in het computerprogramma OPTLIG. De optimalisering wordt ui tgebreid voor tapse liggers en mogelijk ook voor lijven met horizontale profilering. Het eerder in samenwerking met het CTICM in Parijs ontwikkelde computerprogramma voor koudgevormde profielen wordt uitgebreid en geperfectioneerd. Samen met het IBBC-TNO werden rekenmethoden ontwikkeld voor de stabiliteitscontrole van koudgevormde gordingen die verend Z1Jn gesteund door erop bevestigd geprofileerde stalen platen. Deze methoden zullen in het computerprogramma worden geimplementeerd. Verder zal worden medegewerkt aan het opstellen van nationale en internationale voorschriften voor de berekening van koudgevormde profielen. Medegewerkt wordt aan een door IBBC-TNO, Centrum Staal en Hoogovens opgezet driejarig onderzoeken promotieprogramma voor toepassing van dunne staalplaat in de bouw.

1.4.2 Staal-betonkonstrukties Doe1-jprobleemste11ing Door staal en beton konstruktief te laten samenwerken kan van de gunstige eigenschappen van beide materialen optimaal gebruik worden gemaakt. Hierop berust de toepassing van staal-beton konstrukties in de vorm van staal-beton liggers, staal-beton kolommen, staalplaat-beton vloeren. Het onderzoek beoogt nieuwe vormen van samenwerking l..e ontwikkelen en leemten in de kennis op te vullen. De omstandigheden bij brand (hoge temperatuur) beinvloeden de eigenschappen van staal ingrijpend. Daar de kosten van de maatregelen om staalkonstrukties voldoende brandveilig te maken een belangrijke rol spelen als de keus gemaakt moet worden of in een gebouw al of niet een staalkonstruktie zal worden toegepast, wordt onderzoek uitgevoerd naar het gedrag van staalkonstrukties bij brand.

16

Voortgang 1989 In samenwerking met het IBBC-TNO werd onderzoek verricht op het gebied van staalplaatbetonvloeren in het kader van de commissie CUR C48/CS-5. Een publikatie over de theoretische achtergronden, richtlijnen voor de berekening en rekenvoorbeelden kwam gereed en zal door CUR en het Staalbouwkundig Genootschap worden gepubliceerd. Het onderzoek naar de vervormingscapaciteit van staalplaatbetonvloeren werd voortgezet. Na afronding van het onderzoek bij positieve buiging werd de aandacht gericht op negatieve buiging zoals die zich voordoet bij steunpunten van doorgaande vloeren. Naast een numerieke simulatie werd een serie proeven uitgevoerd. Het onderzoek resulteerde in een eenvoudig model voor de bepaling van het toepassingsgebied van de plasticiteitstheorie. De resultaten van het onderzoek zijn vastgelegd in een achtergronddocument voor Eurocode 4. Aan deze studie werd een eerste prijs toegekend op de Nationale Staalbouwdag en tevens de Studieprijs van het ENCI-Jubileumfonds op de Betondag. Op genoemde Staalbouwdag werd eveneens een eerste prijs toegekend aan een onderzoek naar de draagkracht van de deuvelverbinding tussen staalplaat-beton vloeren en stalen liggers. Naast evaluatie van uit het buitenland verkregen proefresultaten werd een aanvullende proevenserie uitgevoerd. Een onderzoek werd uitgevoerd naar de krachtswerking van een stalen kolomkop in een betonnen vlakke plaatvloer. Op basis van resultaten van in Zwitserland uitgevoerde proeven werd een theoretisch model ontwikkeld. In commissie CUR C61/CS-7 werd medegewerkt aan het samenstellen van een handboek voor het eenvoudig ontwerpen van staal-beton vloersystemen. De publikatie ervan is gereed en wordt door CUR en het Staalbouwkundig Genootschap uitgegeven. Het computerprogramma voor het berekenen van statisch onbepaalde staal-beton liggers (CAD-SBL) werd verder ontwikkeld. Dit programma is nu onder meer in gebruik bij het Project Analyse Bureau (PAB) en enkele ingenieursbureaus. De CUR en het Staalbouwkundig Genootschap hebben besloten het programma een bredere verspreiding te geven in het verlengde van het eerder genoemde handboek. Een aanzet werd gegeven tot de ontwikkeling van computerprogrammatuur waarmee snel alternatieve vloersystemen beoordeeld en vergeleken kunnen worden. De bedoeling is de konstrukteur een hulpmiddel te verschaffen om vloersystemen te optimaliseren. Een promotieonderzoek werd voortgezet met het doel te komen tot een numerieke methode voor de bepaling van de brandwerendheid van staalplaat-beton vloeren. Hiertoe werd een thermisch model ontwikkeld, dat geconfronteerd werd met uit de literatuur bekende proefresultaten. Een uitvoerige serie proeven, uitgevoerd bij het IBBC-TNO, werd voorbereid en uitgevoerd. Ook werd een mechanisch model ontwikkeld voor statisch onbepaalde vloeren. Ter toetsing hiervan werd ook een proevenserie voorbereid die in 1990 zal worden uitgevoerd. Dit onderzoek is ingebed in een internationaal door de EEG gesteund programma waarin wordt samengewerkt met het IBBC-TNO, CTICM in Frankrijk en Arbed in Luxemburg.

17

Voorts werd deelgenomen aan de onderzoekcommissie CUR C49/CS-4 die zich bezighoudt met de brandwerendheid van staal-beton kolommen en hiervoor richtlijnen en ontwerpregels vaststelt. Een publikatie is gereed gekomen. (CUR-SG rapport no. 6). Eveneens werd deelgenomen aan de CUR-SG onderzoekcommissies C78/CS-20 die zich bezighouden met de brandwerendheid van staalplaat-beton vloeren en staal-beton liggers en aan de commissie die de Nederlandse standpunten moet formuleren over Eurocode 4. (NNI-normsubcommissie 351.01.08).

Programma 1990, 1991 en 1992 Voortzetting van de medewerking aan Commissie C78/CS-20. Voortzetting van het promotie-onderzoek naar numerieke methoden voor de bepaling van de brandwerendheid van staalplaat-betonvloeren. Voortzetting van het onderzoek naar de vervormingscapaciteit van staalplaat-beton vloeren. Het computerprogramma voor doorgaande staal-beton liggers zal verder in de praktijk worden geintroduceerd en uitgetest. In het kader van het afstuderen zullen verdere onderzoekingen naar alternatieve concepten van staal-beton konstrukties worden uitgevoerd. Verdere medewerking wordt gegeven aan Eurocode 4.

1.4.3 Verbindingen in staal

Doe1-jprob1eemste11ing De bestaande verhouding tussen loonkosten en materiaalkosten maakt het noodzakelijk te streven naar eenvoudige konstruktiedetails. Om deze te kunnen toepassen moet de konstrukteur over rekenregels beschikken. Het onderzoekproject beoogt bij te dragen aan de ontwikkeling daarvan door middel van enerzijds theoretisch en numeriek onderzoek, anderzijds experimenteel onderzoek op ware grootte en op schaal. De computer neemt een steeds belangrijker plaats in zowel bij het ontwerpen als bij het vervaardigen van staalkonstrukties. Bijgedragen wordt aan de ontwikkeling van software op dit gebied.

Voortgang 1989 Medegewerkt werd aan evalueren van het verzamelen en beproevingsresultaten van geboute en gelaste verbindingen in staalkonstrukties. Enige rapporten hierover werden in samenwerking met IBBC-TNO en de RWTH-Aachen opgesteld. De resultaten van de statistische evaluatie werden v~rgeleken met de ontwerpwaarden die thans in verschillende Europese landen gangbaar zijn. De opgestelde rapporten worden gepubliceerd als Background Documents bij Eurocode 3. Een programmamodule werd ontwikkeld ter bepaling van de kosten van een verbinding op basis van de verbindingsgeometrie. Deze module is gekoppeld met het rekenprogramma CASTA-Connections van TNO-IBBC dat de capaciteit van kopplaatverbindingen berekent.

18

De rekenmethodiek voor de berekening van kopplaatverbindingen zoals deze is opgenomen in EC3 is geevaluaeerd met behulp van de resultaten van internationaal uitgevoerde proeven op verbindingen. Op basis daarvan zijn wijzigingsvoorstellen geformuleerd m.b.t. de berekening van de stijfheid van de verbindingen. Deelgenomen is aan de 'Design Taskgroup' van het Eurekaproject EU130 met als doel de ontwikkeling van software voor het ontwerpen van verbindingen in staalkonstrukties. Eveneens is deelgenomen aan de product model taskgroup van het Eurekaproject EU130 met als doel de ontwikkeling van een standaard voor de uitwisseling van data met betrekking tot het antwerp, de fabricage en het gebruik van staalkonstrukties. Ten behoeve van aansluiting bij de internationale ontwikkelingen binnen ISO-STEP werd contact onderhouden met ISO TC184/SC4/WG1, de werkgroep binnen ISO-STEP die zich bezighoudt met de definitie van applicatiemodellen binnen AEC (Architectural, Engineering and Design). Tevens is gewerkt aan de ontwikkeling van het sectoraal model staalkonstruktie en het Clustermodel konstruktie binnen het IOP-BIM project. Medewerking werd verleend aan CS13, Studiegroep microcomputertoepassingen bij het construeren in staal. Programma 1990, 1991 en 1992 Onderzocht zal worden hoe groot de verbindingsstijfheid van balk-kolomverbindingen moet zijn om nog als stijve knooppunten te mogen worden geschematiseerd. De ontwikkelde methode van kosten-optimalisatie van verbindingen zal worden verwerkt in een computerprogramma dat aan moet sluiten bij het door IBBC-TNO ontwikkelde CASTA-Design pakket. Verdere medewerking wordt gegeven aan Eurocode 3. Deelname aan de design-task group van het Eurekaproject EU130.

19

1.5 Houtkonstrukties Coordinator: Onderzoekers:

ir. F. Schot ir. D.A. Padmoes, ir. J.H. v.d. Ploeg

Doe1-jprob1eemstelling Het deelprogramma 'houten bamboekonstrukties' beoogt onderzoek te verrichten naar mechanische eigenschappen van verbindingen tussen houten konstruktiedelen en de vervorming van konstrukties a1s gehee1. Het programma is er tevens op gericht computerprogrammatuur te ontwikkelen voor snelle controle van ontwerpvoorstellen en voor het toepassen van ingewikkelde, maar daardoor economischer berekeningen; Onderzoeksprojecten De volgende onderzoeksprojecten worden onderscheiden: 1.5.1 1. 5.2 1. 5. 3 1.5.4 1.5.5 1. 5.6

1. 5. 7

Lange-duurgedrag van dake1ementen Nagelplaatverbindingen Stabiliteit van houten knie- en boogspanten analyse Sectormode1 Houtconstructie-berekening, TGB-Hout Verbindingen in de bouw Krachtsoverdracht tussen in hout gelijmde stalen staven en het bout Lange-duurgedrag van sandwich-dakelementen

1.5.1 Lange-duurgedrag van dake1ementen (spaanplaat-ribpanelen) Doel-jprobleemste11ing Voor een computerprogramma Z1Jn aannamen gedaan voor de waarden van de mechanische eigenschappen van de samenstellende delen, met het doel deze dakelementen te kunnen berekenen. Het doel van de lange-duur proeven is de controle en eventuele bijstelling van de aannamen. Voortgang 1989 De metingen van het langeduur-gedrag zijn vervolgd en uitgewerkt in grafieken. In september 1989 is dit project betHndigd. Het gedrag gedurende 1000 dagen is bekend en er kan met voldoende nauwkeurigheid worden geextrapoleerd naar de toekomst. Hierover zal worden gerapporteerd. Programma 1990, 1991 en 1992 Gereedmaken rapportage in 1990.

20

1.5.2 Nagelplaatverbindingen

Doel-/probleemstel1ing Het maken verbindingen

van

berekeningsvoorscbriften

voor

nagelplaat-

Voortgang 1989 In bet laboratorium ZlJn in opdracbt van derden 17 proefstukken beproefd. Er is met de uitwerking van de gegevens een aanvang gemaakt.

Programma 1990, 1991 en 1992 Er zullen nog meer laboratoriumproeven volgen. Van de reeds uitgevoerde proeven zullen de gegevens verder worden uitgewerkt. Er zal een aanvang gemaakt worden met bet opstellen van rekenregels. 1.5.3 Stabiliteit van bouten knie- en boogspanten

Doe1-/prob1eemste11ing Het doel van bet onderzoek is een bijdrage leveren aan bet verbogen van de kennis en bet verbeteren van de buidige rekenregels met betrekking tot de controle van de kipstabiliteit van bouten spanten.

Voortgang 1989 Het numerieke model voor bet berekenen van de spanten is voltooid en experimenteel geverifieerd.

kiplast

van

scbrijven van

een

Programma 1990, 1991 en 1992 Uitvoeren van een parameterstudie proefscbrift in 1990.

en

bet

1.5.4 Sectormodel Houtkonstruktie berekening. analyse TGB-bout

Doe1-/probleemstelling Het inzicbtelijk maken van de noodzakelijk te ontplooien activiteiten bij bet berekenen van konstruktieelementen van bout. Het opstellen van een sectormodel en een gegevensmodel zijn hierbij bulpmiddelen.

Voortgang 1989 Dit onderzoek beeft in januari t/m mei 1989 plaatsgevonden in opdracbt van de IOP-Bouw. Programma 1990, 1991 en 1992 Mogelijk krijgt dit onderzoek een vervolg in 1990. 1.5.5 Verbindingen in de bouw

Doel-jprobleemstelling Het opstellen van een "Verbindingen in de bouw".

concept

normtekst

voor

NEN

6787:

Voortgang 1989 Dit onderzoekproject is in twee de1en opgesplitst en is gebeel in 1989 uitgevoerd. 21

1.5.6

Krachtsoverdracht tussen in hout gelijmde stalen staven en het hout

Doe1-/prob1eemstelling Het project heeft tot doel om, als onderdeel van een meer omvattend onderzoek naar de mogelijkheden van structureel herstel van gedeeltelijk aangetaste op buiging belaste houten balken, onderzoek te doen naar de krachtsoverdracht tussen de stalen staven en het bout en naar de rek- en hechtspanningen in de verankeringszone.

Voortgang 1989 Een eerste december.

deelproject

is

in augustus gestart en afgerond in

Programma 1990, 1991 en 1992 Voor 1990 staan de volgende onderzoeken op het programma: lange duur trekproeven op in het bout gelijmde stalen staven. buigproeven (korte duur) op houten balken, bestaande uit twee delen die met behulp van verschillende methoden aan elkaar gekoppeld zijn. 1.5.7 Langeduurgedrag van Sandwich-dakelementen

Doel-jprobleemstelling In samenwerking met een fabrikant van dakelementen worden twee dakplaten (met en zonder tengels) onderzocht op het gedrag bij langdurige belasting. Met deze proeven wordt onderzocht of de uiteindelijke vervorming van de sandwich-platen t.g.v. het kruipen van het toegepaste isolatieschuim beneden de grenswaarde van de toelaatbare vervorming blijft.

Voortgang 1989 Twee verschillende platen werden horizontaal op drie steunpunten opgelegd en per veld door twee lijnlasten van 750 N belast. Dit project is op 1 september 1988 gestart en zou na 1 jaar stoppen.

Programma 1990, 1991 en 1992 Eind 1989 is besloten om de belastingduurproef met 1 jaar te verlengen, tot september 1990.

22

1.6 Tecbnische mechanica

Coordinator: Onderzoeker:

prof.dr.ir. H.S. Rutten ir. P. Hiemstra

Doel-/probleemstelling De vijf hoofdgebieden van het onderzoek binnen dit deelprogramma zijn: 1 Simulatie van krachtswerking en vervormingen van konstrukties met behulp van modellen, methoden en technieken gebaseerd op computers en computerprogrammatuur. 2 Niet-lineaire mechanic a: geometrisch en/of fysisch niet-lineair gedrag van materialen en konstrukties. 3 Dynamische gedrag van konstrukties: gedrag waarbij snelheden en versnellingen van wezenlijk belang zijn. 4 Statistische mechanica: de krachts- en vervormingsgrootheden worden hierbij opgevat als stochastische variabelen en konstruktiegedrag en -krachtswerking als een stochastisch proces. 5 Experimenteel onderzoek: (mechanische) eigenschappen en kwantitatieve gegevens van materialen en konstrukties; toetsing en verificatie van hypothesen, modellen, methoden en technieken. Onderzoeksprojecten Het deelprogramma kent de volgende onderzoeksprojecten: 1. 6.1 1.6.2 1.6.3

Sterkgekromde schalen Explosiebelaste en -bestendige konstrukties Niet-lineair schaalkonstruktie-gedrag

1,6.1 Sterkgekromde schalen Doel-/probleemstelling Het spannings- en vervormingsgedrag van bochten in pijpleidingen te beginnen bij 30-bochten en groter, is zowel theoretisch als experimenteel uitgebreid onderzocht. Goede praktijkbenaderingsmethoden zijn hiervoor ontwikkeld en worden gebruikt. Voor sterker gekromde bochten kleiner dan 3D-bochten, zijn enkel empirische beproevingsresultaten voor kleine diameters bekend. Het ontwikkelen, systematiseren en toepassingstoegankelijk maken van de benodigde kennis inzake spanningen en vervormingen in sterk gekromde bochten en zo mogelijk, sterk gekromde toroide scbalen in het algemeen, zijn het doel van bet onderzoek. Voortgang 1989 Geen activiteiten in verband met bestuurswerkzaamheden. Programma 1990, 1991 en 1992 Het experimentele complement van bet numerieke onderzoek wacht op uitvoering. Zodra biervoor onderzoekscapaciteit in personele of financiele zin beschikbaar komt, zal het experimentele complement worden uitgevoerd.

23

1.6.2 Explosiebelaste en -bestendige konstrukties

Doel-/probleemstel1ing Tengevolge van buitengewone omstandigheden (o.a. gewapende conflicten en industriEHe calamiteiten) kunnen extreme, dynamische belastingsituaties ontstaan voor gebouwen en konstrukties. Voor het bereiken van een aangepaste veiligheid voor have en goed, dient deze veiligheid gedefinieerd te worden, de omstandigheden waartegen beveiligd moet worden onderzocht en het gewenste weerstandsgedrag van gebouwen en konstrukties geconcipieerd te worden. Het onderzoeksterrein strekt zich dus zowel uit tot aard, omvang en modellering van de belastende of verwoestende acties als tot de reacties en responsies daarop van een gebouw of konstruktie. Voortgang 1989 Geen activiteiten in verband met bestuurswerkzaamheden. Programma 1990, 1991 en 1992 Voortzetting van het onderzoek met betrekking tot modellering van explosies en responsies, alsmede de aangepaste veiligheid van konstrukties. 1.6.3 Niet-lineair schaalkonstruktie-gedrag

Doel-/probleemstelling Op het gebied van het lineaire (elastische) gedrag van schalen zijn de theoretische grondslagen in de zestiger jaren zodanig ontwikkeld en voltooid, dat op grond hiervan elk stelsel vergelijkingen en iedere benaderingsmethode voor de beschrijving van het lineaire vervormings- en spanningsgedrag van schalen op zijn relatieve waarde en nauwkeurigheid kan worden beoordeeld en geklassificeerd. De vergelijkbare theoretische grondslag voor het beoordelen en evalueren van niet-lineaire schaaltheorieen en benaderingsmethoden, waarvan er legio in literatuur en praktijk, o. a. neergelegd in computerprogramma' s, in omloop zijn, ontbreekt nog. Doel van het onderzoek is die niet-lineaire theoretische grondslag te leggen. Voortga.ng 1989 Geen activiteiten in verband met bestuurswerkzaamheden. Programma. 1990, 1991 en 1992 T. b. v. de voortgang van het onderzoek wordt een STW-aanvraag geschreven, die voor financiering bij S.T.W. wordt ingediend.

24

Lopende derde geldstroomprojecten 1989 >f. 5.000.-omschrijving

opdrachtgever

bedrag

Onderzoek krimpgedrag van PS hardschuim isolatieplaten

Stybenex Zaltbommel

f. 3.800,-

Project vezelcement

HBG en AKZO

f. 5.300,-

Project Provinciehuis Maastricht

KNB

f.30.000,-

Staalplaat betonvloeren bij brand

TNO-IBBC

f. 81.000.-

Project Sectormodel houtkonstruktie-berekening, analyse TGB-hout

IOP-Bouw

f.15.000,==

Project verbindingen in de bouw

Bouwcentrum Rotterdam

f. 9.000,=

Project verbindingen in de bouw

TNO-IBBC

f.38.500,=

Project lange-duur gedrag van sandwich dakelementen

Fa. Unidek

f.18.430,-

Konstruktief metselwerk

CUR

f.31.990,=

25

Overige activiteiten ir. A.W.A.M.J. v.d. Bogaard is lid van: CS 7, Werkgroep onderzoek stalen dakplaten. ir. L.F.M. van Gorp is: sekretaris CS 13 Studiegroep microcomputertoepassing bij het construeren in staal. ir. A.F. Hamerlinck is: rapporteur CS/CUR-commissie WG20/C78: "Staalplaat-betonvloeren en staal-betonliggers bij brand". ir. W.J.J. Huisman is lid van: lASS RILEM ir. H.J.M. Janssen is: rapporteur CUR PA33 (Metselwerkmechanica) rapporteur CUR A33 (Numerieke Metselwerkmechanica) rapporteur CUR BSO (Experimentele Metselwerkmechanica) lid CUR77 (Analytische Metselwerkmechanica) ir. K.B. Lub is lid van: CUR commissie Bl8 "Nieuwe betonsoorten" werkgroep Ferrocement lASS werkgroep Ferrocement ir. F. van Pelt is lid van: commissies van Civiel-technisch Centrum Uitvoering Research en Regelgeving (CUR) samen met het Staalbouwkundig Genootschap (SG) op het gebied van Staalbetonconstructies; commissie C48/CS5; commissie C49/CS4; commissie C61/CS3; NNI-normsubcommissie 351-01-08 "Staal-betonconstructies". prof.dr.ir. H.S. Rutten is lid van: programma commissie IOP-Bouw (Innovatiegericht Onderzoek Programma Bouw); coordinatieteam Bouwinformatica namens PC verantwoordelijkheid voor uitvoering, coordinatie en welslagen van onderzoekprogramma neergelegd in het werkplan: "Bouwinformatica en computergebeuren". RILEM resp. voorzitter van NNI commissie: 351-01 Normcommissie TGB 351-01-06 TGB-terminologie en symbolen; ONRI-Commissie: ONRI en Wetenschap; bestuur afdeling BOUW van het KIVI; CUR-cie A 30: Betonmechanica. ir. T.A.M. Salet is aspirant lid van: STUVO prof.ir. C.J.M. Schiebroek is: voorzitter stuurcommissie CUR C76 (Konstruktief Metselwerk) docent Academie van Bouwkunst te Rotterdam voorzitter Cl~./PAC4 - konstruktief Metselwerk lid CUR-SG 48 - staalplaat-betonvloeren. prof.ir. J.W.B. Stark is: President European Convention for Constructional Steelwork (ECCS) TClO, Structural Connections; Lid European Convention for Constructional Steelwork (ECCS) TWG 7.5, Design of cold formed steel sheeting and sections; en TWG 7.6, Composite slabs; Lid European Convention for Constructional Steelwork (ECCS) TCll, Composite construction;

Lid EEG-Drafting panel for Eurocode 3; Lid EEG-Drafting panel for Eurocode 4; Lid International Standardization Organization (ISO) TC167/ SCl: Steel; Materials and Design; en TC167/WG2 Cold formed members; Lid European Committee for Standardization (CEN) TC135: Steel Structures; en TWG 135-2: Bolting; Vice Chairman Council on Tall Buildings and Urban Habitat S43 Connections; en Vice Chairman S41 Mixed Construction. Lid Scientific Committee, IABSE Symposium Brussels 1990; Lid International Advisory Committee, International Conference on Steel & Aluminium Structures Singapore 1991. Lid Advisory Committee Europese Commissie Cornett Programma European Courses in Steel Design (ESDEP); Voorzitter Nederlands Normalisatie Instituut (NNI) 351.01.02 TGB Staalkonstrukties; Lid Nederlands Normalisatie Instituut (NNI) 341.11.002 Vermoeiing; Lid Nederlands Normalisatie Instituut (NNI) 342.50.01 Balk- en kolomprofielen; Lid bestuur Centrum Staal; Voorzitter Staalbouwkundig Genootschap, Commissie kennisoverdracht (KOD-SG); Lid Centrum Staal CS-7, Toepassing van stalen daken gevelplaten; Lid Centrum Staal CS-8, Richtlijnen koudgevormde profielen; Lid gecombineerde werkgroep CUR en Centrum Staal C48/CS5 Staalplaat-beton vloeren; Lid gecombineerde werkgroep CUR en Centrum Staal C61/CS3 Handboek Staal-beton liggers Lid van de gecombineerde CUR-Centrum Staal Programma-Advies Commissie "Hoogbouw" Lid van Ad-hoc stuurgroep onderzoek toepassing dunne staalplaat in de bouw (CS16); Lid Nederlands Instituut voor Lastechniek (NIL) Raad van Bestuur; Lid raad van toezicht Stichting Bouw Research (SBR); Lid bestuur Stichting DIANA. Lid bestuur Stichting Post Academisch Onderwijs in de Civiele Techniek en Bouwtechniek (PAO-CT/BT); Lid van het curatorium van de bij zondere leerstoel Damage Analysis. Lid redaktieraad Bouwen met Staal; Lid redaktieraad International Journal on Thin-walled structures; Lid Jury staalprijs 1990; Lid Kernredaktie Bouwstenen.

27

ir. H.J. Fijneman is: Lid sectie CTI van CIAD prof.dr.ir. G. Scherpbier is: Voorzitter CUR-commissie C44; Lid bestuur PATO- civiele en bouwtechniek; Hoofdredacteur 'Cement'; Lid programmaraad Stcihting Bouw Research (SBR); Lid Raad van Advies CUR; Lid Geschillencommissie betonmortel; Lid Geschillencommissie Willemspoortunnel; Voorzitter kwaliteitsraad in de bouw. ir. F.Schot is: Lid Stumico; Lid werkgroepen C Houtconstrucuteurs.

en

COGE

van

de

Vereniging

van

prof.ir. W.R. de Sitter is: Voorzitter CUR-commissie B35 'Reparatie en bescherming van beton'; Voorzitter SBR-commissie A76 'Veranderingen in de factor arbeid op de bouwplaats'; Lid CUR-programma-adviescommissie PAC4 'Mestselwerk' ; Lid SBR-begeleidingscommissie 'Duurzaamheid'.

28

Overzicht samenwerkingen binnenland Formele samenwerkingen NEFMA (Nederlands Facility Management)(in voorbereiding) CUR-commissie A30 'Betonmechanica' IBBC-TNO Informele samenwerkingen Ferrocem Vlaardingen Met de werkgroep C van de Vereniging van Houtkonstrukteurs. Contract-partners TUE, EZ, Provine ie, Noord Brabant, Centrum Staal, Aa- Dee Machinefabriek, Nelissen van Gerwen konstruktiebedrijf B.V., Stichting Project Analyse Bureau, Buroma, Rigips Benelux b. v. , Volker b. v. , Isover, Saint Roch b. v. , Mansveld Elektrotechniek b. v. , Hoogovens Groep b. v. , Bouwbedrijf Van Straaten b.v. Eindhoven. CUR

KNB H. E. Luning, Adviesbureau voor Technische Houtkonstrukties B.V. Adviesbureau ir. H. Ploos van Amstel, c.i. te Maassluis.

29

Overzicht samenwerkingen buitenland Samenwerking t.b.v. gezamenlijk onderzoek of publicatie University of Strathclyde Glasgow Prof. dr. ing. K. Willm van de Technische Universiteit te Karlsruhe is bij bet project Betonmechanica betrokken als tweede promotor. IBBC-TNO; CTICM Parij s: Ontwikkeling software voor koudgevormde profielen; Cornell University V. S. (Prof. Pekoz): Onderzoek naar het kreukelen van lijven; T. H, Aken (Prof. Sedlacek): Onderzoek geboute en gelaste verbindingen in staalkonstrukties, Eurocode 3 - projekt; University of Warwick: Eurocode 4 projekt (prof. Johnson); Ruhr Universitat Bochum, Eurocode 4 - projekt (prof. Roik); Association Francaise du Beton, Eurocode 4 - projekt; CTICM- Frankrij k: Europees onderzoekprogramma naar brandwerendheid van staalplaat-beton vloeren; ARB ED- Luxemburg: Europees onderzoekprogramma naar brandwerendheid van staalplaat-beton vloeren; RWTH AkenfUniversite de Liege: Belgisch-Duits-Nederlands verband. Technical University of Wroclaw, Wroclaw, Poland. Uitwisseling onderzoekers Uitwisseling ervaringen 'Tragwerkslehrer' van universiteiten in Oosten West-Duitsland, Oostenrijk, Hongarije en Denemarken Cornell University promotieonderzoek lij fkreukelen van koudgevormde profielen. Dr. ing. J. Jasienko heeft 4 maanden bij de vakgroep BKO gewerkt. Advisering t.b.v. congressen. werkbezoeken. enz. werkbezoek: prof.ir. C.J.M. Schiebroek; ing. H.J. Vekemans Institut fur Leichte Flachentragwerke van de Universiteit van Stuttgart (Duitsland) Imperial College - London (Prof. Dowling); Strathclyde University (Prof. Rhodes); University of Salford (Prof. Bryan en Davies); Techn. Hochschule Darmstadt (Prof. Schard); Universitat Fridericiana Karlsruhe (Prof. Baehre); Technische Universitat Kaiserslautern (Prof. Bode). Commissiewerk European Conve~tion for Constructional Steelwork (EGGS); TWG 7.5, Design of cold-formed steel sheeting and sections; TWG 7.6, Composite slabs; TC 10, Structural Connections; TC 11 Composite Construction Europese Gemeenschappen (EG); Eurocode 3, Drafting Panel; Eurocode 4, Drafting Panel; Advisory Committee ESDEP (Cornett programma) International Standardization Organization (ISO);

30

TC167/SC1: Steel; Materials and Design; TC167/WG2: Cold formed members; European Committee for Standardization (CEN); TC135: Steel Structures; TWG 135-2: Bolting Council on Tall Buildings and Urban Habitat; S41 Mixed Construction; S43 Connections; International Association for Bridge and Structural Engineering (IABSE); Scientific Committee, IABSE Symposium Brussels 1990.

31

PUBLICATIES Dissertaties: Delsing, E.J.F.: Industrialisering van de woningbouw: het ontwikkelen van aanpasbare en industriele woningbouwsystemen, toegelicht met de toepassing van staal in de woningbouw. Promotor(en): prof.ir. J.W. Kamerling, prof.dr.ir. M.F.Th. Bax. TUE, 1989, pp. 254. Wetenschappelijke publikaties: Bats, J.O.; Janssen, J.F.G.: Industrialized housing with cold formed sheet steelelements. Proceedings 9th. International Specialty Conference on cold formed steelstructures 'Special Design', Wei-Wen Yu en Joseph H. Senne, St. Louis, Missouri USA, 1988, pp. 555-571. Bats, J.O.; Janssen, J.F.G.: A new housing concept. Proceedings IABSE-symposium 'Durability of structures'/ 'Durability Aspects in design, detai11ing and construction', IABSE, Lissabon, 1989, pp. 623-628. Bats, J.O.; Janssen J.F.G.: A new concept for industrialized housing. Proceedings IFHPInternational Congress 'Public/private co-operation in the provision of acceptable housing', IFHP, Japan, 1989, pp. 35-42. Bogaard, A.W.A.M.J. van den: Diaphragm effect of trapezodia11y profiled steel sheet. Bouwstenen 15, TU Eindhoven, 1989, pp. 109. Gorp, L.F.M. van: BIM Bouw Informatie Model versie 3.1, Dee1 C1 Constructie. TUE 1989, pp. 100. Rapport in opdracht van IOP Bouw. Hamerlinck, A.F.: A thermal model for fire-exposed composite steel/concrete slabs. Numerical methods in thermal problems, Proceedings of the Sixth International Conference, vol. VI, edited by R.W. Lewis and K. Morgan. Swansea, UK, 1989, pp. 1401-1411. Hamerlinck, A.F.; Twilt, L.: ECSC sponsored research on the composite steel/concrete slabs. TUE-IBBC, 1989, pp. 47. Rapport uitgebracht aan ECSC.

behaviour

of

fire

exposed

Hamerlinck, A.F.; Cajot, J.: Comparison of CEFICOSS and TUE-calculations of the thermal behaviour of fire exposed composite steel/concrete slabs, TU Eindhoven/ARBED Luxembourg, 1989, pp. 7. Rapport uitgebracht aan ECSC. Hamerlinck, A.F.; Twilt, L.: First se1nestrial report on

the

fire

resistance of composite 32

concrete slabs with profiled steel sheets. TUE-IBBC 1989, pp. 7. Rapport uitgebracht aan ECSC. Hamerlinck, A.F.; Twilt, L.: Second semestrial report on the fire resistance of composite concrete slabs with profiled steel sheets. TUE-IBBC 1989, pp. 21. Rapport uitgebracht aan ECSC. Huisman. W.J .J.: Sports and recreation buildings; create or adapt to a climate. Proceedings lASS-congress 'Ten years of progress in shell and spatial structures'. vol. 4, Edited by F. del Pozo, A. de las Casas, Madrid, 1989, pp. 14. Koelman, J.H.T.; Schot, F.; Bracht, F.S.L.; Dekker, C.F.M.; Diergaarde, G.J.H.; Kleinbergen, J.J.: Commentaar op de EUROCODE 5; TUE 1989, pp. 12. Rapport i.o.v. Centrum HOUT. Lub, K. B. ; Mathews , M. S . : Influence of steel fibres on the behavior of conventionally reinforced thin walled hollow beams. The International Journal of Cement Composites and Lightweight Concrete, Vol.II, 1989, 1. pp. 47-55. Lub, K.B.; Padmoes, T.: Behavior of steel fiber mortar in tension and flexure. ACI Materials Journal Vol. 86, 1989, 1, pp. 16-28. Lub, K.B.; Wanroij M.C.G.V.: Strengthening of reinforced concrete beams with shotcrete ferrocement. Journal of Ferrocement Vol. 19, 1989, ~. pp. 363-371. Padmoes, D.A.: Numerical model for the flexural-torsional buckling of timber portal frames. Proceedings of the Second Pacific Timber Engineering Conference, Auckland, New Zealand, volume 2, editor: G.B. Waldorf, 1989, pp. 165-169. Ploeg, J.H. van der: Notitie betreffende verbindingsmiddelen voor houtkonstruktie. (Rapport HK 15) TUE, 1989, pp. 31. Rapport i.o.v. Min. van VROM. Ploeg, J.H. van der; Schot, F.: Sectormode1 Houtkonstruktieberekening, Analyse TGB-Hout, deel 1: Procesmodel. (Rapport HK 16). TUE 1989, pp. 32. Rapport i.o.v. I.O.P.-bouw. Ploeg, J.H. van der; Schot, F.: Sectormode1 Houtkonstruktieberekening, Analyse TGB-Hout, deel 2: Gegevens-model. (Rapport HK 17). 33

TUE 1989, pp. 34. Rapport i.o.v. l.O.P.-bouw. Rutten, H.S. (et. al.): Communicatie in de Bouw. Classificeren ten behoeve van Automatiseren. Instituut Informatie-Technologie voor Produktautomatisering TUE-TNO Rapport i.o.v. I.O.P.-bouw, 1989, pp. 137. Rutten, H.S.; Merendonk, P.H. van: Basismodel Konstruktief ontwerp en ontwerpberekening. IOP-bouw Rotterdam, 1988, pp. 16. Rapport i.o.v. I.O.P.-bouw Rutten, H.S.; Merendonk, P.H. van: Basismodel Konstruktiekontrole-berekening. IOP-bouw Rotterdam, 1988, pp. 18. Rapport i.o.v. I.O.P.-bouw Rutten, H.S.; Merendonk, P.H. van der; Dissel, D.J. van: Bouw Informatie Model, versie 3.1. deel A, B, C en D, I.O.P.bouw, Rotterdam, 1989, pp. 943. Rapport i.o.v. I.O.P.-Bouw Salet, T.A.M.; Hamelinck, S.A.: Numerical Analysis of Sandwichbeams. Proceedings Civil Computer Engineering. Edited by E. Topping, Civil Comp. Press, London, 1989, pp. 237-246. Schot, F.; Ploeg, J.H. van der: Concept Ontwerp NEN 6787, Stalen staafvormige verbindingsmiddelen voor houtkonstrukties. (Rapport HK 18). TUE 1989, pp. 21. Rapport i.o.v. TNO-IBBC. Schot, F.; Overdijk, S.L.: Onderzoek naar irreversible lengteveranderingen en gedrag bij verwarming van PS-isolatieplaten; 1989, pp. Rapport i.o.v. Stybenex. Stark, J.W.B.; Bijlaard, F.S.K.; Snijder, H.H.: Comparison of bolt strength according to Eurocode no. 3 with bolt strength according to national codes. TUE-IBBC 1989, pp. 39. Rapport i.o.v. Stuurgroep Eurocodes Europese Commissie. Stark, J.W.B.; Hove, B.W.E.M. van: The midspan deflertion of composite steel and concrete beams under static loading at serviceability limit state. Background document to clauses 5.1 and 5.2 of Eurocode 4. TUE-IBBC, 1989, pp. 73. Rapport i.o.v. Stuurgroep Eurocodes Europese Commissie. Stark, J.W.B.; Brekelmans, J.W.P.M.: Plastic design of continuous Composite slabs. Background document to Eurocode 4. TUE-IBBC, 1989, pp. 32. 34

Rapport i.o.v. Stuurgroep Eurocodes Europese Commissie. Stark, J .Y.B.: Evaluation of test results for the determination of design rules, safety of structures. Proceedings of the Gunter Breitschaft Symposium, prof.dr.ing. R.C. Meyer en dr.ing. E. Yolfel, Berlijn, 1989, pp. 16. Stark, J .Y.B.: Naar grotere overspanningen in hoogbouw, Syllabus Researchdag 1989, Staalbouwkundig Genootschap, Rotterdam, 1989, pp. 27-45. Stark, J.Y.B.; Bij1aard, F.S.K.; Nethercot, D.A.; Sedlacek, G.; Tschemmernegg, F.; Zoetemeijer, P.: Structural properties of semi-rigid joints. In: Steel Frames, Zurich, 1989, pp. 31. Rapport i.o.v. IABSE. Stark, J.Y.B.; Sedlacek, G.: Background studies for the determination of strength functions in Eurocode 3. Design rules for Steel-structures, Proceedings ASCE Conference ICOSSAR, 1989, New York, pp. 11. Vekemans, R.J.: Provinciehuis Maastricht in dragend metselwerk. Onderzoek naar de mogelijkheid dragende wand- en kolomkonstrukties uit te voeren in bakstenen metselwerk. TUE 1989, pp. 32. Rapport in opdracht van het Koninklijk Verbond van Nederlandse Baksteenfabrikanten (KNB). Vonk R.; Rutten H.; Mier J. van; Fijneman, H.: Influence of boundary conditions on softening of concrete loaded in compression. Fracture Concrete and Rock, Recent Developments, edited by S.P. Shah, S.Y. Swartz en B. Barr; Elsevier Applied Science, London 1989, pp. 711-720. Vakpublicaties: Vonk, R.; Schave1ink, J.: Dimensioneren van constructief beton, Cement 9, 1989, pp. 56-60.

35

Overige produkten van wetenschappelijke activiteit: Bakker, M. C.M.: Yield line analysis of post-collapses behaviour of thin-walled steel members. Department of Civil Engineering Report 89-7, Cornell University, USA 1989, pp. 44. Bakker, M.C.M.: Progress report on web crippling of cold-formed steel members. Voordracht in het kader van het seminar 'Structural Engineering', Cornell University, USA, 11 april 1989. Bakker, M.C.M.; Esch, W.J.H. van: Experimenteel onderzoek naar het belasting-vervormingsgedrag van koudgevormde stalen hoekprofielen onderworpen aan een lijfkreukelbelasting: algemene informatie. Rapport TUE-BK0-89.02, januari 1989. Bakker, M.C.M.; Esch, W.J.H. van: Experimenteel onderzoek naar het belasting-vervormingsgedrag van koudgevormde hoekprofie len onderworpen aan een 1 ij fkreukelbelasting: gedetailleerde informatie. Rapport TUE-BK0-89.02, januari 1989. Bats, J.O; Janssen, J.F.G.: A new concept for industrialized housing. Presentatie op het IFHP International Congres, november 1989.

Chiba,

Japan,

Bats, J.O.; Janssen, J.F.G.: Industrialisatie van de woning. Lezing BKO-research-dag, TUE, februari 1989. Bats, J .0.; Janssen, J .F.G.: Poster session iABSE Lissabon. Goudswaard, I; Vonk, R.A.: Een detectie-methode voor scheuren inwendige betonproefstukken. Rapport TUE-BK0-89.12, TU Eindhoven, 1989, pp. 28.

van

Hordijk, D.A.; Salet, T.A.M.: Experimental investigation into the tensile properties of a foamed concrete. Report 25.5.1989/VFA. Faculty of Civil Engineering, TU Delft, 1989, pp. 31 Janssen, H.J .M.: Literatuurstudie eL testberekeningen continuummodellen DIANA. Voordracht BKO-researchdag TU Eindhoven, februari 1989. Jasienko, J.; Ploeg, J.H. v.d.: Force transmission between epoxy bonded steel bars and wood. TUE-BK0-89.15, 1989, pp. 295. Pelt, F. van: Gelaste plaatligger, een eenvoudig constructie-element renoveren. Lezing BKO-research-dag, TUE, februari 1989. 36

Vekemans H.J.: Ecological brick design. Voordracht Seventh International Symposium on Ecological Design, Svedala (Zweden), 18-20 mei 1989. Vonk, R.A.: Influence of boudary conditions on softening of concrete loaded in compression. Rapport TUE-BK0-89.14, TU Eindhoven, 1989, pp. 76. Vonk, R.A.: Uniformity of deformations in compression tests on concrete. Rapport TUE-BK0-89.17, TU Eindhoven, pp. 37.

37

,. 2·.·~~·rr·' ..

}~

~"

\

f f

RUIMTEVERWARMING

; /f· •

·- ...

•

lAG€ TEMPERATUUl STRAUNGSVERWARHING BEGAN£ (iilONO PLAFONOVER\o/ARMING VEROIEPINuEN PLAATRADIATOREN

~:

VENTILATIE CENTRALE MECHANISCHE Af200NG lilT KEUKEN. \ol(, SADKAH!'R EN ZOLDER VENTILAT~ROOST£RS IN ZUID&VEL

I i I: II: ' ~ 'I' I

I

i.

i' ' I I' I

I

!'i

'.

I ~.;,_t_.__l.J....-~_L_;_M '.'

I

'.

.

•

.

I

I'U~:i

-

BEGANE GRONO

,...r~-=="-

, STE VERDIEPING

__ I \ZOLDER

:---

'

I

I

I

:_u, '

I

I

Ontwerp woonhuis in het kader van Ecolonia

WARM TAPWATER ZDNmBOMR 11£T THERHOSYFOII'SYSTEfM VOORVERWARMI!iG WATER SAO, WASMA(HINf EN KEUKEN NAVERWARMING WATER 840 MET (0MBII(ElfL NAVEI!WAI!MING WATER KEUKEN 11£T ELEK' TRIS(H 60HRT )( I

2.

BOUWFYSISCH EN MATERIAALKUNDIG ONTWERPEN

A1gemene gegevens: Code VF-programma: Programma1eider: Wetenschapsgebied: ISN-code: NABS-toepassingsgebied: Dee1nemende vakgroepen: Aanvang - einde: Omvang taakste11ing:

B112 (TUE-BOU-112.89.28) prof.ir. J.A. Wisse 3308 N022, N034, NOSS, N073, N219 BFA 1989 - 1993 8 fte wp 1e ge1dstroom

Doel-jprobleemstelling: Het onderzoek van de vakgroep BFA heeft een vierta1 doelstellingen. In de eerste p1aats is het onderzoek gericht op kwaliteitsverhoging in de bouw door samenhangende inbreng van bouwkundige, bouwfysische, installatietechnische en materiaalkundige kennis. In de tweede plaats staat de fysische beheersing van het binnenen buitenmi1ieu centraal in het onderzoek. Het binnenen buitenmilieu moet ontworpen worden op basis van fysische overwegingen en keuzes, betreffende het gebruik van de gebouwde omgeving, vorm en detaillering van het bouwwerk, alsmede op de keuze van de diverse installaties. In de derde plaats zijn de fysiologische eisen, die de werkende en recreerende mens stelt aan de gebouwde omgeving, gekozen als uitgangspunt. Denkend vanuit de mens moeten zowel de binnenen buitenruimten als de bouwdelen vo1doen aan functionele eisen betreffende het thermische, akoestische en lichttechnische klimaat enerzijds en de chemischejbiologische kwaliteit van de lucht anderzijds. Wat betreft het buitenk1imaat is ook het reduceren van windhinder van belang. Het is essentH~el deze verschi11ende eisen in hun onderlinge samenhang te bezien. Met installaties wordt bedoeld alle apparatuur in het gebouw voor verwarming, koeling, ventilatie, verlichting, sanitair, liften etc. Het ontwerp en het functioneren van de installaties is van belang voor de beheersing van het binnenmi1ieu m.b.t. de fysiologische eisen en de technische processen, die in die ruimte plaats zullen vinden. De vervaardiging van deze installaties is geen onderwerp van onderzoek van de vakgroep; wel de eisen waaraan deze apparatuur en de bouwkundige voorzieningen moeten voldoen. In de vierde plaats is de materiaa1kunde in relatie tot het bouwen onderdeel van de natuurwetenschappelijke benadering van de bouw.

39

Deelprograrnma's: Het programma kent in het verlengde doelstellingen de volgende deelprogramma's; 2.1 2.2 2.3 2.4

van

de

omschreven

Fysische Bouwinformatica Ontwerp van het woon- en werkmilieu Ontwerpen en bouwfysica Fysische en materiaalkundige kwaliteitsbeheersing

De vier deelprogramma's staan haaks op een rubricering per discipline of sec tie als bijvoorbeeld licht, geluid, warmte, vocht, materiaalkunde, installatie. Ook zijn de deelprograrnma's niet afgebakend per leerstoel. Deze keuze is bewust gemaakt om de profilering te verduidelijken, de gewenste integratie van disciplines te stimuleren en de efficiency te bevorderen. Promotieonderzoek

Binnen het programma lopen de volgende promotie-onderzoeken: lste geldstroom: ir. J.L.M. Hensen:

drs. M. Bottema:

onderzoek inzake bouwkundig antwerp en verwarmingsinstallatie van een waning in relatie tot thermische behaaglijkheid en energiegebruik. lste promotor: prof.ir. J. Vorenkamp. onderzoek inzake stedebouwkundig en architectonisch antwerp en windhinder in samenwerking met de afdeling Stromingsleer van MT-TNO te Apeldoorn. lste promotor: prof.ir. J.A. Wisse.

lste en 3de geldstroom: ir. 0. Adan: onderzoek naar schimmelontwikkeling op bouwmaterialen. Dit onderzoek past in het programma van de interuniversitaire werkgroep "Woning en Gezondheid". Het onderzoek wordt voor een groot deel gefinancierd door NOVEM en IBBC. lste promotor: prof.ir. J. Vorenkamp. 3de geldstroom: Dipl.ing.S.Oidtmann:onderzoek inzake conservering van kerkramen. lste promotor: prof.dr.ir. E.M.M.G. Niel.

4

Onderzoekers: Eerste geldstroom: w.p.

ir. O.C.G. Adan (gedeeltelijk) ir. F.E. Bakker drs. M. Bottema ir. L. Govaert drs. J.J. Hardon ir. J.L.M. Hensen dr.ir. J.T.H. Lammers J.H. Luiten, arch. HBO dr.ir. H.J. Martin prof.dr.ir. E.M.M.G. Niel drs. A.J.F. Rutten ir. B. van Schayk ir. H.L. Schellen ir. A.P. Thijssen, arch. HBO prof.ir. J. Vorenkamp prof.ir. J.A. Wisse dr.ir. M.H. de Wit ir. B.G. Wolfs

n.w.p.

ing. M.J.C. Bergmans ing. L.C.H. Dings A.H.M. Kampers ing. D.J. Kroes C.F.P. Naninck H.C.W. Smulders A.W.B. Theuws W.J.A. v.d. Ven J.G.C.M. Vermeulen ing. F.K. van Wely

Derde geldstroom: w.p.

ir. O.C.G. Adan (gedeeltelijk) ir. C.C.J.M. Hak mevr. ir. E.H.C. Manders-Maanders ir. B. van Schayk (gedeeltelijk) ir. J.W. Mahler (TPD) ir. P.E. Braat-Eggen (TPD) drs. C. Zonneveldt (TPD) ir. L.C.J. van Luxemburg (TPD) ir. C.E.E. Pernot (TPD)

41

2.1

Fysische bouwinformatica

Coordinator:

dr.ir. M.H. de Wit

Doel-jprobleemstelling De ontwikkeling van computermodellen van bouwfysische processen, voor toepassing bij het onderzoek bij CAD en CAL. Het deelprogramma kent de volgende onderzoeksprojecten: 2.1.1 2.1.2 2 .1. 3 2 .1.4

Licht Energie Vocht Luchtstromingen

Voortgang Onderzoeksprojecten 1989

Er is een hoofdstuk geschreven voor het "European Reference Book on daylighting", waarin de fysische uitgangspunten voor de verschillende daglichtberekeningsmethoden behandeld worden. Dit is gebeurd i.o.v. de CEC (PASTOR). 2.1.2 Energie Voor de simulatie van massastromingen (luchtstromingen tussen vertrekken, luchtstromingen in kanalen, waterstromingen in pijpen) is een programma ontwikkeld en gepubliceerd. Dit programma is inmiddels in ESP geimplementeerd. Het vormt bovendien een onderdeel van het in ontwikkeling zijnde installatie-simulatieprogramma.

Het luchtvochtigheidsmodel is geprogrammeerd en gekoppeld aan ESP. In opdracht van NOVEM is een parameterstudie 'gecombineerde modellen' uitgevoerd. Dit zal een onderdeel van de eindrapportage van de lEA annex-XIV vormen. In de klimaatkamer zijn metingen verricht om het model te valideren. Dit is in opdracht van NOVEM gedaan, samen met Woonenergie te Gouda. 2.1.4 Luchtstromingen Met het programma FLUENT Z1Jn berekeningen gemaakt betreffende windstromingen over een tweedimensionaal obstakel. Voor zover mogelijk was, is het resultaat met meetwaarden vergeleken.

In de klimaatkamer zijn metingen verricht aan luchtstromingen en met de FLUENT-berekc~ingen vergeleken. Hiermee is enige ervaring verkregen met FLUENT-toepassingen in ruimten.

42

Programma 1990, 1991 en 1992 Rekenexercities met FLUENT en zo moge1ijk experimente1e validatie. Op termijn zullen vereenvoudigde berekeningsmethoden en vuistregels ontwikkeld worden om te worden gebruikt tijdens het ontwerpproces. Het luchtvochtigheidsmodel zal in plaats van gekoppeld, geintegreerd worden in ESP en ELAN. Hierdoor is het mogelijk de invloed van verwarmingsstrategieen, ventilatie· strategieen, materiaalkeuzes, en dergelijke op de warmte· en vochthuishouding te bestuderen. Ook een eenvoudige verlichtingsberekening zal in ELAN worden geimp1ementeerd om de invloed van daglicht (kunstlicht) op de verwarming en koeling beter te voorspellen (bijv. in verband met de raamgrootte). Het luchtvochtigheidsmodel zal uitgebreid worden met watertransport in poreuze materialen. Experimenteel werk zal hiervoor nodig zijn. Het programma COSMOS zal voorzien worden van het uitgebreide ELAN model en een verlichtingsmodule. De verschillende onderdelen zullen met STEP files gekoppeld worden. Het zwaartepunt van deze ontwikkeling ligt in het VF-programma Ontwerpsystemen. De gebruiksvriendelijkheid en bruikbaarheid van het BFIM (zie 2. 3) zullen onderzocht worden. Hiertoe zal het in het projectwerk worden gebruikt.

43

2. 2

Ontwerp van bet woon- en werkmilieu

Coordinator:

ir. L. van Luxemburg

Doel-jprobleemstelling Het op een lijn brengen van de onderzoeksinspanningen en resultaten binnen de vakgroep, welke van belang zijn voor de kwaliteit van bet binnenmilieu in woon- en werkomgeving, zodat gereedscbap verkregen wordt waarmee geintegreerd ontwerpen mogelijk wordt en de verworven kennis beter toegankelijk wordt. Uitgangspunt ZlJn de specifieke eisen die voortvloeien uit taakuitvoering (functioneel) en bebaaglijkbeid (beleving). Het streven is de kennisoverdracbt zodanig te structureren dat specifieke bouwfysiscbe kennis geen vereiste is. Principes en consequenties moeten bij de toepassing uiteraard wel duidelijk zijn.

Voortga.ng 1989 Prototype van bet Bouwfysiscb Informatie Model, dat eind 1989 voor bet eerst is ingezet bij projectwerk. Met bebulp van dit model kunnen criteria op ruimteniveau afgeleid worden. lngang zijn de taken of activiteiten die in de ruimte mogelijk moeten ZlJn. Deze (beter) gewogen criteria definH~ren bet bouwfysiscb kwaliteitsniveau op eenduidige wijze en geven voldoende inzicbt om (ontwerp)beslissingen op dit niveau verantwoord te kunnen nemen. Door de opzet wordt inzicbt verkregen in de belangrijkste invloedsgrootbeden waarop de criteria gebaseerd zijn. Criteria die bepaald worden zijn: minimale ventilatiebeboefte, optimale zomer- en wintertemperatuur, maximaal toelaatbaar stoorgeluidniveau en minimaal vereiste verlicbtingssterkte op werkplekniveau. deelonderzoek op licbtgebied en activiteitenstudies voor woningen, kantoren verpleegbuizen. Er is een begin gemaakt met de vergelijking van metingen en berekeningen voor de spraakverstaanbaarbeid in zalen met en zonder electro-akoestiscbe installatie. Programma 1990, 1991 en 1992 Verder uitbouwen BFIM zodat bouwfysiscb oplossingsgebied wordt verkregen. Genereren gegevens ten beboefte van ontwerpgereedscbap in de vorm van patronentaal (evt. met bebulp van BFIM). Nadere deelstudies op gebied van licbt, geluid en vocbt.

44

2.3

Ontwerpen en bouwfysica

Coordinator:

ir. B.G. Wolfs

Doe1-jprob1eemste11ing De bouwfysische kennis ten behoeve van het ontwerpen van gebouwen, geschikt voor de studie binnen dit ontwerpproces, met behulp van bepaalde methoden, meer toegankelijk te maken ten behoeve van de ontwerpers. Voortgang 1989 Het meest opvallende resultaat is geweest het ontwerpen van een woonhuis in het kader van Ecolonia 1990 (NOVEM-opdracht). In een aantal sessies zijn vanuit verschillende bouwfysische aspecten (t.w. geluid, licht, warmte-energie, materiaalkunde, bouwkundige realissering) ontwerp-criteria naar voren gebracht, die gebundeld zijn in een ontwerp. Zeer recent heeft een jury beslist dat dit ontwerp, samen met de ideeenschets van acht architecten, kan worden gerealiseerd in een demonstratiepark van milieubewust bouwen "Ecolonia" te Alphen aan de Rij n. Ongeveerd honderd woningen zullen worden gebouwd en vervolgens geevalueerd. De samenwerking binnen de interuniversitaire werkgroep Woning en Gezondheid, FAGO (TUE) Dermatologie (RUU) , is gecontinueerd en in zeker een project zijn metingen en rapportage succesvol afgesloten; daarbij zijn naast medische adviezen, woon-, bouwfysische en binnenmilieu bepalende adviezen aan de bewoners (patienten) verstrekt. In een ander project, waarvan geen rapportage gemaakt is, Z~Jn bouwfysische en bouwtechnische adviezen verstrekt, die ertoe zullen leiden, dat de bewoonster (patiente) haar woning weer opnieuw kan betrekken. Daglichtonderzoek is voortgezet en leidde tot een presentatie op een internationaal en een nationaal symposium. In het verslagj aar is deelgenomen aan de tweede fase van het vergelijkende onderzoek van de laboratorium-isolatiemetingen voor beglazingen, waaraan 13 akoestische laboratoria binnen de EG hebben deelgenomen.

Programma 1990, 1991 en 1992 Uitwerking en realisering woningbouw Ecolonia (NOVEMopdracht). Vervolg onderzoek in IUW (met RUU); reeds heeft men bij de vakgroep Dermatologie een groep patH~nten c. q. woningen geselecteerd. Vervolg van daglichtonderzoek, in bet bijzonder metingen met een verbeterde scanner van de hemelluminantie. Een gezamenlij ke symposium-publicatie vanui t de interuniversitaire werkgroep is in voorbereiding.

45

2.4

Bouwfysische en materiaalkundige kwaliteitsbeheersing

Coordinator:

drs. J.J. Hardon

Doe1-jprob1eemste11ing Het doel van dit onderzoek is het ontwikkelen van een systeem, dat de beheerder van gebouwen in staat stelt op een gewogen wijze via een vooraf bepaalde inspectiemethodiek een planingsschema voor onderhoud op te stellen.

Voortgang 1989 De invloeden, die de klimatologische omstandigheden, inclusief de effecten van in de atmosfeer geemitteerde verontreinigingen, hebben op het lange-duur gedrag van bouwdelen en bouwmaterialen, in het bijzonder de degradatie van de prestaties, zijn geinventariseerd. Hierbij is ook aandacht besteed aan de effecten, die microvariaties in de klimatologische omstandigheden kunnen hebben op de degradatiesnelheden. Tevens is een inventarisatie gemaakt van de bestaande gegevens m.b.t. de levensduur van bouwdelen. Deze inventarisatie berust op in de praktijk gemeten levensduurwaarden en op gegevens, ontleend aan een analyse van een groot aantal schaderapporten. Binnen het kader van dit onderzoek is een vergelijkende analyse gedaan van onderhoudplanningssystemen, die in ons land en in Japan worden gehanteerd. Een systeem om tot een onderling verifieerbare maat voor de kwaliteit van bouwdelen te komen, is opgezet. Ook is onderzoek verricht naar de in de literatuur bekende onderzoeksmethoden van kwaliteitsparameters. De mogelijke bruikbaarheid voor inspectie van gebouwen heeft hierbij voorop gestaan.

Programma 1990, 1991 en 1992 De levensduur en het mogelijke hergebruik van bouwmaterialen aan het einde van hun levensduur zullen in het komend jaar in relatie met de milieu-aspecten onderzocht worden. Belangrijk doel bij dit onderzoek is een model op te zetten, waarmee bouwmaterialen en bouwdelen naar hun milieutechnische aspecten geordend kunnen worden (milieumaat). Verdieping en uitbreiding van het onderzoek: Het onderzoek naar de levensduur van bouwmaterialen zal in het verlengde van het vroegere onderzoek "Buitenhuis" verder uitgebouwd worden, Tvaarbij in het bijzonder de processen, die zich in het grensvlak van bouwmaterialen afspelen en die in belangrijke mate bepalend Z~Jn voor de degradatiegedrag van materialen, onderwerp van onderzoek zullen zijn. Ook zal het komend j aar, in samenwerking met de faculteit der Scheikundige Technologie, onderzoek gestart worden op het gebied van de kunststoffen, waarbij de aspecten van levensduur en levensduurvoorspelling een belangrijke plaats zullen innemen.

46

Lopende 3de geldstroomonderzoek > f 5.000,-omschrijving:

opdrachtgever:

bedrag:

Model vertrek-lucht~ vochtigheid

NOV EM

I 130 . 600 , - -

Schimmelontwikkeling op bouwmaterialen

NOV EM

I 124.000,--

Kwaliteitmeetsysteem

I. 0. P. -bouw

I 107.500,--

Prognosessysteem

I . 0 . P . -bouw

I 107.500,--

Samenwerking op het gebied van de fysieke aspecten gebouwde omgeving

TNO

I

90.000,--

Berekeningen Lebuinuskerk Deventer

st. Restaur a tie Lebuinuskerk

I

15.000,--

47

Overi&e activiteiten ir. O.C.G. Adan is: lid van de werkgroep "Thermische isolatierichtlijnen" van VROM/EZ; adviseur van de stuurgroep "lEA-Annex XIV Condensation and Energy" van NOVEM; participant in commissie W40 "Heat and moisture transfer in building" van de Commission Internationale du BAtiment; docent "Applicatiecursus Bouwfysica" van de HTS Den Haag. ir. J.L.M. Hensen is lid van: Building Analysis Group (BAG) NL. dr.ir. H.J. Martin is: lid normcommissie 351.02 Geluidwering in gebouwen, NNI; vice-voorzitter van het Nederlands Akoestisch Genootschap; docent Geluidleer, Post-HTO-cursus Bouwfysica, HTS Den Bosch. prof.dr.ir. E.E.M.G. Niel is: Bestuurslid van de Nederlandse Keramische Vereniging; Lid van de Commissie Advies Research (Betonvereniging) C.A.R.; Lid van de Commissie Uitvoering Research (Betonvereniging) C.U.R.; Rij ksgecommiteerde voor de chemische opleidingen in Nederland (HBO); Adviseur en mede-oprichter van het Betoninstituut van de Nederlandse Cementindustrie; Lid van de Chemische Commissie van C.E.T.I.C.; Coordinator van samenwerkende research in de groep Holderbank - C.B.R. -ENCI; Voorzitter vande Vereniging van Raadgevende Scheikundigen; Bestuurslid van de U.I.L.I. (Internationale Laboratorium Organisatie); (sec tie Sectiebestuurslid Bond van Materialenkennis bouwmate-rialen); Secretaris RILEM-groep Nederland; RILEM-cie TC 77 RRT-Reciprokal recognition of test results; Raad voor Natuur en Milieu-onderzoek, werkgroep afvalberging; Raad van de Waterstaat (Cie ontgrinding en ontgronding); Cie Milieu-Effect Rapportage; Lid Voorschriften Commissie VC 13 toeslagstoffen voor be ton; KOMO-lid cie KC 31 hergebruik afvalstoffen; Redactie Vademecum voor Architecten; Persoonlijk lid O.N.R.I. drs. A.J.F. Rutten is lid van: Commissie Binnenverlichting van de Nederlandse Stichting voor Verlichtinzskunde; Stuurgroep Verlichtingsonderzoek van het ISSO; Begeleidingscommissie "Verlichting" D.G .A., Ministerie van Sociale Zaken; Begeleidingscommissie "Armaturen en glans" D.G.A., Ministerie van Sociale Zaken; Redactiecommissie Norm NEN 1890 Binnenverlichtingfunctionele eisen; Redac tiecommissie Norm NEN 1891 "Het me ten van verlichtingssterkten en luminanties bij binnenverlichting''; 48

C. F. E. -commissie T. L. 307 International Daylight measuring year; C.I.E.-study group Luminance distribution measurements; ir. H.L. Schellen: IHBO, Eindhoven, begeleiding HTS-afstudeerders die participeren in het project, laboratoriumonderzoek. prof.ir. J. Vorenkamp is: lid ISSO-contactgroep 10, normcommissie Referentiejaar voor buitencondities; lid ISSO-contactgroep 9.1., Energiegebruik in gebouwen; lid TVVL Technisch Raad; lid Warmtestichting TVVL; voorzitter Interuniversitaire Werkgroep Woning enGezondheid. prof.ir. J.A. Wisse is: lid curriculumcommissie 2e fase, Ontwerpen, Planning en Beheer; lid ISSO-contactgroep 10, normcommissie referentiejaar voor buitencondities; lid van American Meteorological Society; Organisatie- en cursusleider PATO: binnenmilieu in woningen en kantoren; fellow van de Royal Meteorological Society; voorzitter KIVI stuurgroep windtechnologie; mede-organisator Conference Housing and Planning, Den Haag; lid van het bestuur van de afdeling Bouw- en Waterbouwkunde, KIVI. dr.ir.M.H. de Wit: lid ISSO-contactgroep 9. 2, normcommissie energiegebruik in gebouwen; lid ISES werkgroep WZW; lid VABI werkgroep programma-eisen; lid begeleidingsgroep PASCAUD (Passive Solar in Computer Aided Urban Design). Dit betreft een EG-opdracht voor FUGRO, Technisch Bureau van Heugten b. v. en gemeente Haarlemmermeer; lid Building Analysis Group (BAG) NL; Adviseur CEC working group European Passive Solar Handbook; lid van de CEC-Comett group CALENER; 1i d bege le idingscommis s ie 'Gevelcollectoren voor nieuwbouwwoningen. Dit betreft een NOVEM-opdracht aan Woonenergie, Gouda; lid technology assessment committee, 3de Europese architectuur prijsvraag 'Working in the City'; coordinator van het UNESCO Passive Solar Network; door de EG gecontracteerd voor bewaking wetenschappelijke kwaliteit Europees handboek voor passieve zonneenergieARCHISOL-programma. ir. B.G. Wolfs is: bestuurslid C29 - Centrum Hout bestuurslid SKOOP drs. L. Zonneveldt is lid van: ISSO-overleggroep Verlichting.

49

Overzicht samenwerkingen binnenland Formele samenwerkingen Interuniversitaire werkgroep 'Woning en Gezondheid' , met de Faculteit der Geneeskunde, vakgroep Dermatologie van de Universteit Utrecht; Werkgroep FAGO-TNO-TUE, samenwerkingsverband met de Technisch Physische Dienst TNO-TUD. Informele samenwerkingen NS-Centrum voor Technisch Onderzoek Adviesbureau Peutz, Nijmegen Adviesbureau Van Dorsser, Den Haag; TNO-MT Apeldoorn, Laboratorium voor Stromingstechniek; Technisch Physische Dienst TNO-TU Delft. N.V. Nederlandse Gasunie, Groningen; Rijksgebouwendienst, afdeling Bouwfysica; Woonenergie Gouda; TNO-IBBC, Delft; Milieu-instituut TUE-KUB; Bedrijfsschap Stucadoors; Bureau Gorter, Damen, van Rooy, Rotterdam; IOP-Bouw; Stichting Bouwresearch; Centrum voor Onderzoek en Technisch Advies, Haarlem. Universiteit van Luik Stuurgroep lEA-Annex XIV Condensation and Energy Overzicht samenwerkingen buitenland European Community; Community Bureau of Reference. sponsort bet EEG-interlaboratory onderzoek; Katholieke Universiteit Leuven; Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor bet Bouwbedrijf, Limelette, Belgie; Institut fur Bauphysik, Stuttgart; Physikalisch-Technische Bundesanstalt Braunschweig; Centre Scientifique et technique du Batiment, Champs sur Marne (Frankrijk) Jydsk Teknologisk Institut Aarhus (Denemarken); Saint Gobain Vitrage, Aubervilliers (Frankrijk); Department of Applied Acoustics, University of Salford (Engeland) Flachglas AG, Gelsenkirchen (Duitsland); Lydteknisk Insritut, Lyngby (Denemarken); AIRO Hampstead (Engeland); University of Strathclyde, (United Kingdom); Technical University Kopenhagen (Denemarken); School of Architecture, University College Dublin (Ierland);

50

Dipartimento di Energetics, Turijn (Italie); Building and research Establishment Scottish Laboratory; Fraunhofer-Institut fur auphysik, Stuttgart; W.T.C.B. Brussel; Prof. L. Binda - Politecnico di Milano (Italie); Prof. P. Sneck, Finland;

51

Wetenschappelijke publicaties: Bergmans, M.J.C.; Dings, L.C.H.: Warmte-afgifte van een wandpaneel, gemeten in de k1imaatkamer van de vakgroep FAGO. 1989, pp. 5. TPD-rapport nr. 915.033 in opdracht van J. + P. Schouten, Blokker. Dings, L.C.H.: Warmte-afgifte van een 7-ta1 stralingspanelen gemeten in de klimaatkamer van de vakgroep FAGO. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 15. Rapport nr. 815.045 in opdracht van Janse Systernen. Dings, L.C.H.; Ven, W.J. van der: Luchtdoor1atendheidsmetingen Ameliastein 52 en 54, Vianen. Eindhoven 1989, pp. 14. Rapport in opdracht van Stichting NOVEM, Sittard.

TPD

Dings, L.C.H.; Ven, W. van der: Luchtdoor1atendheidsmetingen: Vetbergen 4 en 6 te Waalre. TPD Eindhoven 1989, pp. 14. Rapport in opdracht van NOVEM, Sittard. Luxemburg, L.C.J. van; Hak, C.: Akoestisch Onderzoek gebouw 78, PIROC. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 10. Rapport nr. 915.040 in opdracht van Prinses Irenekamp Mahler, J.W.; Wely, F.K. van: Geluidwering buitendeuren met variabele kierdichting. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 67. Rapport nr. 715.028 in opdracht van DGM-MVROM Directie Geluid. Manders-Maanders, E.H.C.: Effecten van atmosferische expositie. degradatieprocessen van gebouwen. Rapport II. TUE, 1989, pp. 161. Rapport i.o.v. IOP-bouw. Martin, H.J.; Hak, C.C.J.M.; Huisman, W.J.J.: The acoustics of membram structures. Proceedings lASS-congress 'Ten years of progress in shell and spatial structures', vol. 4, Madrid, 1989, pp. 17. Martin, H.J.; Hak, C.C.J.M.; Laboratory sound insulation window pane, mounted in Proceedings Publication 117,

We1y, F.K. van: measurements carried out on the EC different double test walls. CIB W51, Stuttgart, 1989, pp. Gl-17.

Martin, H.J.; Wely, F.K. van: De geluidreducerende eigenschappen van 4 luchtbehandelingskasten, fabrikaat Holland Heating. Deel 3: de geluidisolatie van deelv1akken, bepaald met de intensiteitsmethode. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 15. Rapport nr. 715.018/3 in opdracht van Holland Heating, Waalwijk. Mu1ken, G.N.M. van; Manders-Maanders, E.H.C.: Expositie van bouwmaterialen en bouwdelen aan de atmosfeer. gebruikscondities van gebouwen. Rapport I. TUE, 1989, pp. 112. Rapport i.o.v. lOP.

Rutten, A.J. F.: Daylighting design and luminance measurements of the sky vault. Proceedings of VI Lux Europe Conference, Part I, Budapest/Ber1ijn, 1989, pp. 313-320. Schellen, H.: Kondensatieproblemen op kozijnprofie1en in een kantoorgebouw. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 95. Rapport nr. 915.007 in opdracht van Tricht Planadvies BV. Vorenkamp, J.; Sche11en, H.; Pernot, C.: Rapportage Grote of Lebuinuskerk te Deventer. TUE, 1989, pp. 24. Rapport i.o.v. Stichting Lebuinuskerk. Wely, F.K. van: Geluid- isolatiemetingen aan dakconstructies opgebouwd met Recticel Akoestisch foam, uitgevoerd in het 1aboratorium voor Akoestiek te Eindhoven. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 18. Rapport nr. 915.044/1 in opdracht van Recticel Bouw BV en Klein Gunnewiek BV. Wely, F.K. van: Ge1uid- iso1atiemetingen aan dakconstructies opgebouwd met Recticel Akoestisch foam, uitgevoerd in het laboratorium voor Akoestiek te Eindhoven. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 16. Rapport nr.915.044/2 in opdracht van Recticel Bouw BV en Klein Gunnewiek BV. Wely, F.K. van; Braat-Eggen, P.E.: Geluidisolatiemetingen woningen aan de Elzent te Gemert. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 29. Rapport TPD nr. 915.031 in opdracht van Raaymakers Bouw- en Verkoopmij Gernert BV. Wely, F.K.; Braat-Eggen, P.E.: Luchtgeluidisolatiemetingen eengezinswoningen te Eindhoven, 1989, pp. 10. Rapport nr. 915.023/2 in opdracht van IsoBouw BV.

Geffen.

TPD,

Wely, F.K. van; Braat-Eggen, E.: Luchtge1uidisolatiemetingen eengezinswoningen te Eindhoven. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 12. Rapport nr. 915.023/1 in opdracht van IsoBouw BV. Wely, F.K. van; Martin, H.J.: Geluidiso1atiemetingen aan een samengesteld panee1 van een luchtbehandelingskast type SDK, uitgevoerd in het Lab. voor Akoestiek. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 8. Rapport nr. 915.014 in opdracht van J.E. Stork Ventilatoren BV. Wisse, J .A.: Binnenklimaat. Ned. Tijdschrift voor Natuurkunde ASS, 1989, 1/2, pp. 37-41. Wisse, J .A.: Notitie over wind rondom het Nederlands Architectuur Instituut te Rotterdam, TUE, 1989, pp. 9. 53

Rapport i.o.v. arch.buro J. Coenen. Wisse, J.A.: Over de schatting van de stuwdruk en het drukverschil. bijdrage tot NEN 6702) TUE, 1989, pp. 25. Rapport i.o.v. SBR. Wit, M.H. de; Zonneveldt, L.: Chapter 9, European Reference Book Eindhoven, 1989, pp. 37. Rapport in opdracht van NOVEM, Sittard.

on

Daylighting.

(Een

TPD,

Wit, M.H. de; Zonneveldt, L.: Luminance models and illuminance data. TPD, Eindhoven, 1989, pp. 33. Rapport in opdracht van NOVEM, Sittard.

54

Vakpublicaties: Schayk, L. van; Manders-Maanders, E.H.C.: Kwaliteitsmeetsysteem voor bouwmaterialen als instrument voor levensduurvoorspelling. Klei, Glas, Keramiek, 1989, 2, pp. 38-42. Wisse, J.A.: Buitenklimaat; een bijdrage aan het Vademecum voor Architecten. Rapport TUE/FAGO nr. 89.13.K, pp. 53. Rapport i.o.v. redactie Vademecum voor Architecten, Samson. Wisse, J.A. Glasvliesgevels en binnenmilieu, Bureau Geveladvies Gorinchem, 1989, pp. 25. Rapport TUE-FAGO 89.26B i.o.v. Bureau Geveladvies.

B.V.

55

Overige produkten van wetenschappelijke aktiviteit Bottema, M.; Wisse, J.A.; Eggels, J: Numerical simulation of wind in the experimental verification. Paper gepresenteerd op het • 8ste Aerodynamics, Aken, september 1989.

built

environment

Coll.

on

and

Industrial

Clarke, J .A.; Hensen, J .L.M.: An approach to the simulation of heat and mass flow in buildings. Technical Report Energy Simulation Research Unit, University of Strathclyde, Glasgow, 1989, pp. 9. Hensen, J. L.M.: Literature review on thermal comfort in transient conditions. Intern rapport TUE/FAGO nr. 89.12.K., Eindhoven, 1989, pp. 15. Hensen, J.L.M: Outcome of 1988 work-stay at the University of Strathclyde in Glasgow, Scotland. Collaborative FAGO/ESRU report nr. 89.08.K, Eindhoven, 1989, pp. 53. Hensen, J .L.M.: Towards an integral approach of building and heating system. Intern rapport TUE/FAGO nr. 89.ll.K., Eindhoven, 1989, pp. 9. Hensen, J .L.M.: Why integral design of building and system? Paper gepresenteerd op de • 2nd European Conference Architecture', UNESCO Centre, Parijs, december 1989.

on

Martin, H.J.: Acoustical application of polymers in building construction, lezing Dow Chemicals Baden-Baden (BRD), 8 december 1988, Rapport TUE/FAGO nr. 89.04.A., pp. 26. Martin, H.J.: Geluidmetingen in de hal van het NS-station Rapport TUE/FAGO nr. 89.0l.A., januari 1989, pp.

te

Eindhoven,

Martin, H.J.: Laboratory sound insulation measurements carried out on the EC window pane, mounted in different double test walls. Paper gepresenteerd op het CIB-Congres Building Acoustics, Stuttgart, juni 1989. Martin, H.J.: Vergelijking van de resultaten van laboratoriumisolatiemetingen aan beglazingen, uitgevoerd in 13 laboratoria in de EG. Bijdrage NAG-lezingendag, november '89. Rapoort TUE/FAGO nr. 89.15.A., 1989, pp. 20. Rutten, A.J .F.: Daylighting design and luminance measurements of the sky vault. Rapport TUE/FAGO nr. 89.10.L., juni 1989, pp. 8.

56

Rutten, A.J .F.: More accurate interior daylight illuminance prediction imperative on modern daylighting design and artificial lighting control. Rapport TUE/FAGO nr. 89.2l.L, Eindhoven, 1989, pp. Schellen, H.: Een beperkte litoratuurstudie naar vochtmeting in vaste stoffen. Rapport TUE/FAGO nr. S9.~~,W: 1 oktober l9a~, pp. 42. Schellen, H,; Kroes, D.J.: Vergelijkende warmtegeleidingscoefficientmeting TUE-TPD. rapport TUE/FAGO nr. 89.03.K, 1 februari 1989.~ pp. 14.

Intern

Wisse, J .A.: Wind in de gebouwde omgeving. Bijdrage aan bet Symposium 'Windhinder', KIVI-stuurgroep Windtechnologie, 14 november 1989, TUE/PAGO-rapport or. 89.16.K. Eindhoven 1989, pp. 13, Wit, M.H. de: Light Transfer. Voordracht PASTOR, Venetie, maart 1989.

op

Wolfs, B.G.; Symposiumbijdrage &&R 'Tropisch 89.07. B., april 1989, pp. 6.

de Meeting Daylighting Group

H@ut',

rapport

TUE/FAGO

nr.

Wolfs, B.G.; Lange, P. de; Een bouwfysisch onderzoek in de woningen van 20 allergiepatienten. Rapport TUE/FAGO nr. 89.20.0, oktober 1989, pp. 71. Wolfs, B.G.;Ven, W. van der: Rapport aangaande de vent1latie in bet kantoor van GezinszorgHelmond, Mo1enstraat 197c te He1mond. Rapport TUE/FAGO nr. 89.02.8., maart 1989, pp.

57

Abstract:

Rutten, A.J. F.: Daglichtonderzoek ten dienste van architect en installateur. Abstract, ISSO-NSVV Studiedag Binnenverlichting, september 1989.

58

3

REALISATIE, BEHEER EN VERNIEUWING VAN DE GEBOUWDE OMGEVING

Code VF-programma's: Programmaleider: Wetenschapsgebied: ISN-code: NABS-toepassingsgebied: Deelnemende vakgroepen: Aanvang - einde: Omvang taakstelling:

B113 (TUE-BOU~ll3.89.28) prof.dr. H. Fassbinder 3310 N022 BRB 1989 - 1993 8.8 fte wp le ge1dstroom

Doel-jprobleemstelling Het vakgebied van de bouwkunde omvat bet ruimtelijk ordenen, bet ontwerpen, realiseren, onderhouden, beheren, sloop en hergebruik van bouwwerken in een omgeving die daarvoor (her)ingericht moet worden. T.a.v. deze activiteiten zijn de laatste jaren belangrijke accentverschuivingen te constateren. Op de eerste p1aats tekent zich een belangrijke verschuiving af van een op de uitbreiding van de gebouwenvoorraad gerichte produktie naar een produktie gericht op onderhoud, verbetering, herinrichting of hergebruik van gebouwen en hun omgeving. Tegelijkertijd komt ook bij nieuwbouw steeds nadrukkelijker de vraag aan de orde naar toekomstige flexibiliteit in gebruik en naar de consequenties van ontwerpbeslissingen voor toekomstig beheer. De zware inspanningen die de afgelopen jaren geleverd zijn ten behoeve van de stadsvernieuwing en de stede1ijke herstructurering hebben bet bewustzijn doen ontstaan, dat bet onderhoud en beheer van de gebouwde omgeving veel structureler in bet vakgebied opgenomen dienen te worden. Nieuwe begrippen zoals facility management, onderhoudstechno1ogie en prestatiebeheersing van gebouwen, zijn ontstaan. Op de tweede plaats maakt bet bouwproces zelf ook snelle veranderingen door. Door de toenemende ro1 van de toeleverende bouwindustrie bij de bouwrealisatie ontstaan verschi1lende verschuivingen in bet takenpakket van opdrachtgevers, ontwerpers en uitvoerend bouwbedrijf. Be1angrijke aspecten daarbij zijn de kwaliteitsontwikke1ing van bouwprodukten en invloed daarop van de genoemde participanten in bet bouwproces, en de hogere eisen die geste1d worden aan bet rea1iseringsproces op de bouwplaats met betrekking tot de samenste11ing van bouwonderdelen (aans1uittechnologie) maar ook met betrekking tot de arbeidsomstandigheden en de veiligheid. Beide beschreven ontwikkelingen vormen vanwege hun onderlinge samenhang en vanwege hun gezamenlijke betrokkenheid op bet bouwproces de algemene prob1eemstelling van bet Vf-programma.

59

Het programma heeft tot doel voor de praktijk bruikbare methoden en instrumenten te genereren met behulp waarvan de inrichting van het bouwproces bespreekbaar en beheersbaar gemaakt kan worden. Hierbij wordt het bouwproces opgevat als cyclisch proces (initiatief realisatie beheer) en worden bovendien verschillende schaalniveaus onderscheiden (projectbeheer, buurtbeheer, stedelijke vernieuwing). De uitwisseling tussen de verschillende fasen van het bouwproces op verschillende ruimtelijke niveaus krijgt hierbij extra aandacht. Deelprogramma's Het programma tracht de beschreven doelstelling langs een drietal lijnen te realiseren, die tevens de inhoud van de volgende deelprogramma's bepalen: 3.1

De inrichting van het proces van beheer en vernieuwing en stedelijk beheer op object - buurt - en stedelijk niveau. 3.2. De wisselwerking tussen vorm en produktiewijze en gebruikswaarde en kosten van bouwdelen. 3.3. Bouwvoorbereiding, bouworganisatie en bouwuitvoering. Promotieonderzoek: Binnen het programma lopen de volgende promotie-onderzoeken: lste geldstroom: ir. W.F. Schaefer: Kennisbeheer bij bouwbedrijven lste promotor: prof. ir. H. Wagter ir. E.W. Vastert: De visuele beleving van maatafwijkingen lste promotor: prof.ir. G. Maas drs. D. Boasson: Plananalyse en ontwerpmethodieken ten dienste van stedelijk beheer lste promotor: prof.dr. H. Fassbinder ir. A.G. Nauta: Kwaliteitsbewaking van woongegebieden (voorlopige titel) lste promotor: prof.dr. H. Fassbinder drs. J.J.A.M. Smeets: Stadsvernieuwing volkshuisvesting en overheidsbeleid (voorlopige titel) lste promotor: prof.dr. H. Fassbinder

60

Onderzoekers: le gelstroom: w.p.

drs. D. Boasson ir. P. Erasmus ir. P.A. Erkelens drs. H.J. van het Erve prof.dr.(dipl.ing.) H. Fassbinder prof.ir. H.A.J. Henket ir. H. Hofman ir. P.A.J. van Hoof ir. W'. de Hoop ir. P.W'.J.Jansdaal ir. W'. de Jonge A.N. Naalden, architect HBO ir. A.G. Nauta C. le Nobel, arch. HBO ir. E.R. Poortman ir. H.G.A. Rikhof ir. W'.F. Schaefer E. Schulte, arch. AvB drs. J. Smeets J. Valk, arch. HBO ir. E. Vastert ir. J. W'estra

n.w.p.

C.P.W'.M. van Asten ir. A.W'.C. Timmermans J. Verdonk

3e geldstroom: w.p.

ir. ir. ir. ir. ir. ir. ir. ir.

0. Aelberts

J. J. P. M. A. A. R.

van Dooren van Eldonk Heidecker Hijmans Kolen Proveniers Thijssen

61

3 .1

inrichting van bet proces van beheer en vernieuwing en stedelijk beheer op object-. buurten stedelijk niveau.

De

Coordinator:

prof.dr.(dipl.ing.) H. Fassbinder

Onderzoeksprojecten: Bet deelprogramma kent de volgende onderzoeksprojecten: 3.1.1 3.1.2

Gebruik, herinrichting en beheer van gebouwen gebouwde omgeving Systematisch beheer woningbouw en utiliteitsbouw

en

Gebruik. herinrichting gebouwde omgeving

en

en

beheer

van

gebouwen

Projektleider: prof.dr.(dipl.ing.) H. Fassbinder Onderzoekers: ir. A.G. Nauta, C. le Nobel arch. HBO, ir. A. Proveniers, drs. J. Smeets, ir. W. de Hoop, ir. 0. Aelberts, ir. R. Thijssen, ir. J. van Eldonk, drs. H.J. van bet Erve. Doel-jprobleemstelling De doelstelling heeft een fundamenteel analytisch aspect, een op ontwikkeling van bouwkundige technieken en strategieen gericht aspect en een toepassingsgericht aspect. In deze zin zijn er een drietal doelstellingen te onderscheiden: Analyse van de specifieke kenmerken van de problematiek van de stadsvernieuwing en stedelijk beheer die van invloed zijn op de inrichting van het bouwproces. Ontwikkeling van doelgerichte en effectieve (bouwkundige) technieken en strategieen voor (her)inrichting, onderhoud en beheer die kunnen bijdragen tot de verbetering van de kwaliteit en bet gebruik van gebouwen, gebouwde omgeving en de stedelijke structuur. Toetsing van voornoemde onderzoeksresultaten in concrete praktijksituaties om tot een verdieping van de analyse van een bijstelling van technieken en strategieen te komen. Deze doelstellingen refereren telkens aan bet betreffend karakter van bet onderzoek: basisonderzoek, ontwikkelingsonderzoek en toegepast onderzoek. Gezien bet ten dele probleemgericht uitgangspunt, dat aan bet merendeel van de deelproj ekten ten grondslag ligt, loopt bet onderscheid in deze rlrie categorieen van onderzoek dwars door de thema's been en slaat daarbinnen op bepaalde van bet onderzoek.

62

Die deelprojecten zijn: 3.1.1.1 Woonkwaliteit, stadsvernieuwing en stedelijk beheer en 3.1.1.2 Stadsvernieuwing, eigendomsverhoudingen bevolkingsontwikkeling 3.1.1.3 Stedelijk beheer kwaliteitsbewaking en informatiesystemen 3.1.1.4 Fundamentele grondslagen Open Bouwen 3.1.1.5 De bouwkundige en de veranderde bouwopgave Europese Woordenlijst/Thesauris m.b. t. Ruimtelijke 3.1.1.6 Ordening-Stedebouw 3.1.1.1.

Woonkwaliteit, stadsvernieuwing en stedelijk beheer

Doel-jprobleemstelling Onderzoek naar nieuwe ontwikkelingen op het gebied van stasdvernieuwing en stedelijk beheer vanuit het oogpunt van de woonkwaliteit. Met name gaat het hierbij om het verband tussen de achterliggende maatschappelijke ontwikkelingen en de concrete vormen van planning en beheer bij het instandhouden, verbeteren en herstructureren van de bestaande gebouwde stedelijke omgeving. In 1989 is het onderzoek binnen dit projekt met een drietal accenten gecontinueerd, te weten: stedelijk beheer en bijzondere woonvormen stedelijk milieubeheer perspectieven van stedelijk beheer vanuit het oogpunt van stedelijke agglomeraties. Voortgang 1989 Met betrekking tot stedelijk beheer is onderzocht op welke wijze met behulp van maatregelen van beheer ongewenste ontwikkelingen kunnen worden voorkomen die op zich zelf weer gevolgen kunnen zijn van maatregelen ten behoeve van het goed functioneren van een wooncomplex. Door diverse onderzoeken in de laatste jaren is gebleken dat beheersmaatregelen een uit maatschappelijk oogpunt nadelig effect kunnen hebben in de zin van een zekere uitfiltering van bewoners met ongewenst woongedrag, (tijdelijke) problemen etc. Dit heeft mede tot bet aangroeien van het aantal daklozen in Nederland geleid. Door middel van interviews bij de gemeente Amsterdam en een aantal categoriale instellingen in Amsterdam evenals door een studie naar de gemeentelijke nota's werd een poging ondernomen om zicht te krijgen op het aantal daklozen in de hoofdstad. Het resultaat werd als uitgangspunt genomen voor het voorstel van een strategie om het daklozenprobleem preventief aan te pakken door middel van integraal preventief stedelijk beheer, dit werd uitgewerkt in een artikel dat in 1990 in een internationale wetenschappelijke boekpublicatie zal verschijnen.

In april 1989 werd door prof. Fassbinder in samenwerking met prof. Rosemann (TUD) een workshop georganiseerd op het Vierde Internationale Wohnbund-Kongres in Hamburg met de presentatie van strategieen van stedelijk beheer geent op de problematiek van specifieke sociale groepen in Nederland.

63

De recente publicatie van gegevens over milieuvervui1ing en de groeiende aandacht voor maatregelen ter preventie en bestrijding ervan hebben in het kader van dit project tot nadere aandacht voor het stedelijk milieubeheer geleid. Ten behoeve hiervan is nader contact opgenomen met de TU Hamburg-Harburg, die een onderzoekszwaartepunt Stad-Milieu-Techniek heeft opgezet. In het kader van het UNESCO-onderzoeksprogramma 'Man and the Biosphere' (MAB) houdt een deelproject, genaamd 'Ecological Aspects of Urban Systems' (MAB-II) zich bezig met vraagstukken van stedelijk milieubeheer. Ir. W. de Hoop was betrokken bij de voorbereiding van een congres met bovengenoemde titel. Dit werd gehouden op 13, 14, 15 en 16 september 1989 te Amsterdam. De overige inste11ingen die bij de voorbereiding waren betrokken zijn de TUD, LW, RPD, MVROM, KNAW en het International Trust for the Urban Environment {Delft). De prae-adviezen werden in augustus 1989 voltooid. De definitieve rapportage wordt in maart 1990 gepubliceerd. Tevens werd in 1989 onderzoek gedaan naar de financiele en persone1e middelen voor planologische overheidstaken en de daaraan verbonden voorlichtingstaken bij gemeenten. De vakgroep BRB in de persoon van ir. W. de Hoop werd in augustus 1989 verzocht om vergelijkend materiaal te leveren vanuit de Nederlandse situatie, voor een onderzoek aan de Universite Catholique de Louvain, naar bovengenoemde vraagstelling voor alle gemeenten van Wallonie. Gekozen is voor een selectie van vier gemeenten met een verschil1ende omvang, graad van stede1ijkheid en daarmee samenhangend niveau stedebouwkundig en p1ano1ogisch werk. Deze gemeenten waren Eindhoven, Helmond, Geldrop en Someren. Het onderzoek is voltooid in december 1989. Naar aanleiding van het verschijnen van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening werd op verzoek van het Europees parlement te Straatsburg door prof.dr. H. Fassbinder studie verricht naar de veranderingen van het verstedelijkingsmodel voor Nederland en de perspectieven voor het leefmilieu van de keuzes die in de vier nota's zijn gedaan. In 1989 werd dit tot een publicatie uitgewerkt die nog za1 worden uitgebracht door de opdrachtgever. Naar aanleiding van de resultaten van de internationale prijsvraag over de stedebouwkundige uitbreiding van St. Poe1ten tot Landeshauptstadt van Nieder6sterreich is aan prof.dr. H. Fassbinder (samen met prof. Snozzi, prof. R. Krier en prof. L. Krier) om een beoordeling van het stedebouwkundig concept gevraagd. Dit heeft geleid tot een lezing van prof. Fassbinder op een internationaal symposium in St. Poelten en een ~dvies aan de gemeente St. Poelten. Tevens heeft de Senaat van Berlijn een 5-hoofdige internationale beoordelingscommissie ingesteld naar aanleiding van de resultaten van de internationale prijsvraag voor de uitbreiding van de Amerika-Gedenk-Bib1iothek in Berlijn, waarbij aan prof. Fassbinder gevraagd werd om een (mogelijk) concept voor een adequate stedebouwkundige context te formuleren en van daar uit de drie bekroonde inzendingen te beoordelen. 64

Het advies zal in 1990 worden geschreven en door de Senaat van Berlijn gepubliceerd worden. Programma 1990, 1991 en 1992 In 1990 zal over het vraagstuk daklozen en preventief beheer worden gepubliceerd in de vorm van een boekbij drage aan een Duits-talige publikatie die de aanpak van de dak1ozenproblematiek in diverse Europese landen zal presenteren. Het zal voornamelijk afhangen van de mogelijkheid van externe financiering of en in hoeverre de vragen om nadere samenwerking op dit terrein door een tweetal Duitse gemeenten positief kunnen worden beantwoord. Met betrekking tot het vraagstuk van het stedelijk milieubeheer bestaat het voornemen in 1990 en de daarop volgende jaren de samenwerking met andere onderzoekers op dit terrein langs twee lijnen te verstevigen: ten eerste in kader van het Unescoprogramma MAB, en ten tweede bi1ateraal met de Technische Universiteit Hamburg-Harburg. In 1990 zullen de contacten met de Nederlandse deelname aan het project "Healthy Cities" worden gelegd, teneinde gezamenlijk onderzoek te formuleren. De samenwerking met de TUHH is gericht op het opzetten van programma-onderdelen voor het onderwijs die de relatie techniekstad-milieu behandelen en uitmonden in concrete richtlijnen voor planning en beheer binnen de bestaande stad. Het is de bedoeling in 1990 tot een institutionalisering van het samenwerkingsverband te komen. Ten behoeve hiervan is bij de Deutsche Forschungsgemeinschaft een subsidie-aanvraag gedaan. Verder staat in 1990 de publicatie van het Gutachten St. Polten Landeshauptstadt en de bijdrage ten behoeve van het EuropaParlement omtrent de stedelijke ontwikkeling in Nederland als gevolg van het in de Vierde Nota vastgelegde beleid te verwachten. Ook zal in 1990 het stedebouwkundig advies aan de Senaat van Berlijn met betrekking tot de uitbreiding van de Amerika-Gedenk-Bibliothek worden afgerond en gepubliceerd. 3.1.1.2

Stadsvernieuwing, bevolkingsontwikkeling

eigendomsverhoudingen

en

Doel-jprobleemstelling Onderzoek naar de invloed van de vernieuwing en beheer van de woningvoorraad op de bevolkingssamenstelling in buurten en complexen. Hierbij krijgt de ontwikkeling in de woonsituatie van ethnische minderheden extra aandacht. In het kader van dit thema vinden twee onderzoeken plaats; - een promotie toegespitst op de invloed van stadsvernieuwing - vergelijkende studie in zes steden waarbij de aandacht vooral uitgaat naar de situatie in de naoorlogse woningvoorraad.

65

Voortgang 1989 In 1989 is met een nadere bewerking van de tot nu toe afgeronde onderdelen begonnen met de doelstelling van toespitsing en actualisering. Door persoonlijke omstandigheden van de onderzoeker kon dit in 1989 niet worden afgerond. Eind 1988 is een onderzoek opgestart naar de huisvestingssituatie van allochtonen (c. q. Turken en MarokkanenjSurinamers en Antillianen) tegen de achtergrond van de verhuurbaarheidsrisico's in de naoorlogse woningvoorraad van non-profit beheerders. Het onderzoek wordt uitgevoerd in samenwerking met het RIW-Delft. Er is een zestal gemeenten geselecteerd met een substantieel aantal allochtonen, een verschil in vraag-aanbod-verhouding (krapte) en varieteit in het woonruimteverdelingsbeleid teneinde voldoende contextinformatie te verkrijgen om de situatie op complexniveau adequaat te kunnen analyseren. Binnen de verschillende lokale woningmarktsituaties is, door middel van analyse van primair en secondair datamateriaal inzicht verkregen in de mate van concentratie allochtonen en de achtergronden hiervan. Met dit doel is ook een aantal interviews bij betrokken beheerders en ambtenaren bij de gemeente afgenomen. Tenslotte is een aantal complexen met verhuurbaarheidsproblemen aan een nader onderzoek onderworpen. In de evaluatiefase worden de verschillende gemeentelijke situaties met elkaar vergeleken en wordt gezocht naar algemene verklaringen. Programma 1990, 1991 en 1992 Medio februari wordt het onderzoek afgerond. De resultaten worden in een evaluerend hoofdrapport gepulibiceerd. Tevens is door de opdrachtgever (Min. VROM) een aanvullend budget beschikbaar gesteld om een zestal deelrapporten (casestudies) te publiceren. In de loop van 1990 zal eveneens een aantal artikelen verschijnen onder andere in het RIW - Nieuwsbulletin. 3.1.1.3

Stedelijk beheer, informatiesystemen

kwaliteitsbewaking

en

Doe1-jprobleemste11ing Het doel van dit onderzoek is het leveren van een bijdrage aan de opzet van een meer systematische kwaliteitsbeheersing van woongebieden en woningcomplexen als onderdeel voor strategisch beheer. Centraal staat de vraag welke kwaliteitskenmerken bepalend zijn voor de waardering van buurten resp. complexen en hoe daarover kennis is te verwerven en aan te wenden. signalering en Door middel van een adquate registratie, beoorde ling van procesen productkenmerken kunnen beheerstrategieen t'itgewerkt worden en nieuwe kwaliteiten ontwikkeld. Het onderwerp omvat twee onderzoeken: 1. Een lopende dissertatie met als thema Kwaliteitsbewaking van Woongebieden 2. Onderzoek naar de kwaliteit van woningcomplexen in het licht van de verhuurbaarheidsrisico's voor beheerders.

66

Voortgang 1989 Het onderzoek Kwaliteitsbewaking van Woongebieden levert een bijdrage aan de opzet van een (rneer) systernatische kwaliteits· beheersing van woongebieden. Die bijdrage bestaat uit het aangeven van rnogelij kheden en beperkingen van de registratie, signalering en beoordeling bij het ondersteunen van de kwaliteitsbeheersing van woongebieden. In 1989 is gewerkt aan het schrijven van de hoofdstukken van het proefschrift. De resultaten van het onderzoek Inforrnatievoorziening en beheerprocessen en de reacties op het gelijknarnige symposium zijn verwerkt in een artikel voor Stedebouw en Volkshuisvesting. Het onderzoek heeft zijn voortgang gekregen in een ontwikkeling van een inforrnatiesysteern ten behoeve van strategisch woningbeheer. Het onderzoek beoogt een visie t.a.v. kwaliteitsbesturing uit te werken die hoort bij een rneer rnarktgericht beheer. Gelet op de snelheid waarrnee ontwikkelingen zich aandienen op de woningrnarkt, ontstaat er behoefte aan een systematische procedure waarmee deze trends en incidenten snel kunnen worden geidentificeerd zodat er tijdig op gereageerd kan worden. In 1989 is een literatuurstudie verricht en zijn interviews gehouden bij non·profit beheerders met een geavanceerde beheerpraktijk.

Programma 1990, 1991 en 1992 In 1990 zullen de resulaten van bovengenoemde studie en van een door de SAR verricht onderdeel van dit onderzoek - fase 2 van dit onderzoek bestaat uit een inventariserend onderzoek onder beheerders van ABP-complexen om na te gaan welke instrurnenten, werkwijzen en kennis zij aanwenden om de verhuurbaarheid en het rendement van een project optimaal te houden geintegreerd worden en zullen voorstellen worden gedaan voor en kwaliteitsbesturingssysteem. 3.1.1.4

Fundamentele grondslagen Open Bouwen

Doel-jprob1eemstelling Bij dit project staat het technologische en maatschappelijke kader van recente technologische ontwikkelingen vanuit de invalshoek flexibiliteit en open bouwen centraal. Hierbij gaat het om veranderingen in de maatschappelijke behoeften naar aanleiding van sociale veranderingsprocessen, die van invloed zijn op de vraag naar woningen en om de mogelijkheid deze veranderende vraag blijvend te beantwoorden met behulp van een flexibele vorm van industrialisering. Tevens was onderwerp van onderzoek welke consequenties het een en ander zou kunnen hebben voor de bouwkundigen. Het project werd in 1987 gestart en ontving een subsidie van het lOP Bouw. Voortgang 1989 Het op 1 oktober 1987 gestarte onderzoek werd in 1989 met een aantal publicaties grotendeels afgerond. Publicaties in het kader van de eerste en tweede fase van het onderzoek:

67

Flexibilisering in de woningbouw in historisch perspectief. Historische experimenten met flexibele bouwmethoden. Huishoudensvorming, flexibiliteit en gebruik. Veranderingen in de beroepspraktijk van de architect. Op maat van de markt, flexibilisering in enkele takken van de industrie. Deze studie werd in opdracht van de TUE, door het ROV verbonden aan de Rijksuniversiteit Leiden, verricht. Flexibilisering in de industrie en de vertaalslag naar de bouwnijverheid. Fundamente le grondslagen van de open bouwwij ze (samenvatting) De resultaten van de eerste en tweede fase van het onderzoek werden gepresenteerd op bet symposium: Open Bouwen, Open Markt dat op 27 april 1989 gehouden werd. Vervolgens werd de derde fase van bet onderzoek uitgevoerd. Dit leidde tot de volgende publikaties: De rol vande architect binnen de open bouwwijze, een discussie. De open bouwwijze en verhuurbaarheid, een marktonderzoek. Programma voor de jaren 1990, 1991 en 1992 Het deelonderzoek is in 1989 grotendeels afgerond. Naar aanleiding van bet reeds verrichte onderzoek zullen in 1990 nog een aantal publikaties verschijnen, waaronder twee tweetalige uitgaven: De paradox van bet wonen gethematiseerd, flexibiliteit in de Nederlandse woningbouw (gecombineerde Nederlandstalige en Engelstalige versie). Fundamente le grondslagen van de open bouwwij ze (gecombineerde Nederlandstalige en Engelstalige versie). 3.1.1.5

De bouwkundige en de veranderende bouwopgave

Doel-jprobleemstelling Continue analyse van de kwalitatieve ontwikkelingen bouwsector en de behoefte aan beroepsdeskundigen.

en

de

Voortgang 1989 In 1989 vervalt bet loopbaanontwikkelingsonderzoek van afgestudeerden van de TU's, HTS'en en Academies van Bouwkunst, dit onderzoek wordt afgerond met een conceptrapport. De Beroepsvereniging KIVI en NIRIA zullen in 1990 hiervan een publikatie uitbrengen. In 1989 werd tevens een onderzoeksplan opgesteld voor de analyse van de structuur van de bouwnijverheid in vijf EG-landen. In 1990 zal een aanvang gemaakt worden met de analyse van de structuren van de bouwnijverheid in vijf EG-landen.

68

3.1.1.6

Onde rzoek Europese woordenlij st/Thesauris met betrekking tot Ruimtelijk Ordening - stedebouw. (Glossaire Quadrilinque d'Arrengernent du Territoir)

Doel-jprobleemstelling Vanuit de Europese Commissie is een onderzoeksopdracht verstrekt om te komen tot een viertalige woordenlijst, inclusief een daaraan verbonden thesauris, op het gebied van de ruimtelijke ordening, stedebouw en milieu. De vier talen zijn Engels en Duits.

(in eerste instantie)

Frans,

Nederlands,

Voortgang 1989 De Universiteit Stuttgart en de Universite Catholigue de Louvain, aan wie de opdracht was verstrekt, hebben in een vrij vroeg stadium, in 1989, de hulp ingeroepen vande TUE, vakgroep BRB, in de persoon van ir. W. de Hoop. Programma 1990, 1991 en 1992 Het eerste deel van deze opdracht zal april 1990 zijn voltooid. Dit behelst het in de vier talen opstellen van ongeselecteerde woorden1ijsten en de vertalingen daarvan. Voor de Nederlandse dee1name betekende dit tot nu toe het vertalen van de in het Duits en Frans opgezette lijsten. De volgende stap is, om aan de hand van een Nederlandse alfabetische uitdraai, aanvullingen op te sporen met behulp van bestaande Nederlandse woordenlijsten op dit gebied (bijv. het Planologisch Vademecuum, of A-B-C- van de Volkshuisvesting). Hieraan wordt momenteel gewerkt. De derde stap za1 zijn de definitieve selectie van termen en de vierde stap zal zijn de voltooiing van het viertalige thesauris gedeelte. Het onderzoek zal in 1990 worden voortgezet. Momenteel worden bij diverse instanties verdere finnancieringsmogelijkheden onderzocht. 3.1. 2

Systematisch beheer woningbouw en utiliteitsbouw

Projektleider: ir. H. Hofman Onderzoekers : J. Va1k, arch. HBO

Doel-jprobleemstelling Bouwprocessen bij vernieuwing en beheer spelen zich, binnen economische en sociaal-politieke randvoorwaarden op makroniveau, relatief zelfstandig af op stedelijk regionaal nivo in het spanningsveld tussen twee polen. Aan de ene kant de bouwcapaciteit, (stede)bouw ontwerp-, organisatie-, uitvoeringscapaciteit i.e. de mogelijkheden de aanwezige gebouwde omgeving aan te vullen of aan te passen; aan de andere kant de vraag naar realisatie en beheer van woningen, gebouwen en infrastructuur, vanuit de diverse groepen van belanghebbenden. He t s tadsvernieuwingsproces is s terk afhankelij k van de wisselwerking tussen deze beide polen. Opdrachtgevers, beheerders en overheden hebben een aantal instrumenten ter beschikking om deze wisselwerking te beinvloeden en zo aanbod en vraag op elkaar af te stemmen.

69

Dit instrumentarium vertoont grote tekorten, terwijl de noodzaak tot afstemming steeds groter wordt. Ter verbetering van dit instrumentarium richt het onderzoek zich op ontwerpen analysemethoden, bruikbare typologieen, modellen en evaluatiemethoden die inzicht verschaffen in de mogelijkheden tot vernieuwing, aanvu1ling en beheer van de gebouwde omgeving. Daarnaast richt het onderzoek zich op de verhoudingen tussen de participanten in het afstemmingsproces.

Het onderzoeksproject omvat het volgende deelonderzoek:

3.1.2.1

Systematisch beheer utiliteitsbouw

Doel-jprobleemstelling Het project richt zich op het ontwikkelen van een model dat als onderlegger voor keuzes in het beheer kan dienen, om zo tot een verantwoorde aanpak van het technische beheer te komen; een en ander in het bijzonder gericht op beheerders van middelgrote. Er worden rekenmodellen ontwikkeld voor de gebruikerjbeheerder ten behoeve van de besluitvorming over functionele aanpassing c. q. verhuizing en ten behoeve van de besluitvorming over de diverse soorten onderhoud. Het onderzoek is in december 1989 met een eindrapport afgerond. Programma 1990, 1991 en 1992 In de eerste helft van 1990 wordt getracht externe financiering te vinden om het onwikkelde model uit te werken tot een operationeel gebruikersvriendelijk produkt. Indien dit slaagt wordt het projekt voortgezet tot en met 1991.

70

3. 2

Produktietechnische deterain.anten in de voorfase, bouwfase en gebruiksfase (5 RB 06)

Coordinator:

prof.ir. H.A.J. Henket

Doel-jprobleemstelling Naarmate de techniek zich verder van de gangbare produktiemiddelen en -krachten heeft verwijderd door een explosieve ontwikkeling van nieuwe bouwmaterialen en - technieken, komt de positie van de bouwkundige in het gedrang. De vanzelfsprekende kennis en ervaring met de relatie tussen gebruikswaarde, constructievorm, produktievorm en culturele betekenis van het gebouwprodukt vervliegt. Het onderzoek beeft tot doel de verstoorde relatie tussen ontwerp en prestatie in techniscbe, economiscbe en maatschappelijke zin te herstellen en de huidige en komende bouwopgave daartoe uit te rusten met verbeterd gereedscbap. Daarbij gaat bet om bet aangeven van keuzemogelijkbeden in bestaan-de praktijken, alsmede het genereren van geeigende oplossingen voor onbekende, nieuwe opgaven. Onderzoeksprojecten Het onderzoek is opgebouwd uit de volgende onderzoekprojecten:

3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4

Gebouwproduktie en bouwprodukt Gebouw en gebruik Gebouwdeel en gebouwonderdeel Herbestemming Gebouwen

Gebouwproduktie en bouwprodukt Projektleider: ir. J. Westra Onderzoekers: ir. A.Y.C.Timmermans, ir.P.Y.J.Jansdaal E. Schulte, arch. AvB. Doel-jprobleemstelling Bouwprodukten zijn voorbestemde elementen ten beboeve van de bouwuitvoering. Zij zijn ontwikkeld en vervaardigd om naast en in plaats van de autocbtone, traditionele gangbare materialen te worden gebruikt. De bouwwij ze heeft zicb langzaam maar zeker ontworsteld aan het dictaat van de gebruikelijke materialen. Nieuwe technieken en materialen worden vanaf de 19e eeuw met succes toegepast. De maaten vormbepaling van de bouwprodukten wordt gaandeweg overgenomen door toeleverende bedrijven buiten de bouwplaats. De bouwplaats zelf wordt een verzamelplaats van bouwprodukten die op een zo efficient mogelijke wijze worden geplaatst en verbonden. In eerste instantie wordt de bouwprodukten-markt gevoed met maaten serieproduktie. Kozijnen, trappen, glas en bijzondere stenen worden op bestelling geleverd. Daarnaast ontwikkelt zich een productie van op voorraad vervaardigde bouwprodukten. Een ontwikkeling die tot op de dag van vandaag het aanbod van bouwprodukten bepaalt en daarmee de bouwwijze, de arbeid en vooral de prestatie van bet objekt en de tijdgebonden uitstraling beinvloedt. 71

Voor dit veld richt het onderzoek zich op de inventarisatie van technieken die tot het domein van de bouwkunde behoren of er in toepassing zouden kunnen vinden. Deze verzameling technieken is een vlottend hestand met informatie dat wordt ingezet bij de ontwikkeling van bouwprodukten. Toegankelijkheid tot deze verzameling is in deze een grater belang dan de kennis ervan. Het gaat om de bedrevenheid assertief om te kunnen gaan met het onvoorstelbare arsenaal aan produktiewijzen. Dit onderzoeksproject kent de volgende dee1projecten: 3.2.1.1 3.2.1.2 3.2.1.3

Bouwproduktontwikkeling Bijzondere Bouwwijzen Industrie1e Archeologie

3.2.1.1

Bouwproductontwikke1ing

Doe1stelling Doel van het onderzoek is kennis en inzicht verwerven met betrekking tot de integratieaspecten van antwerpen produktie. Een deel van het onderzoek richt zich op het inventariseren van technieken die nu of in de toekomst een rol kunnen gaan spe1en bij het materialiseren van een bauwkundig antwerp. De re1atie antwerp I materiaa1keuze I vervaardigingstechniek gekappe1d aan kosten staat in deze centraal. Het daadwerkelijk ze1f antwikkelen van bouwpradukten vaor derden is daarbij essentieel. Voortgang 1989 Onderzaek is verricht bij de toeleverende industrie voor de bouw naar ontwerpen produktie-integratieaspecten. Studies Z~Jn uitgevaerd ten behaeve van de ontwikkeling van ontwerpstrategieen voor de langere termijn. De anderzoeksrappartages naar aan1eiding van de anderzoeken hebben aanleiding gegeven tot het opstarten van zowel experimentele als direkt taepassingsgerichte produktontwikkeling. De aandacht is in het bij zonder gericht geweest ap integratieaspecten van bouwprodukten die toepassing vinden in de gevel en het dak. Vervaardiging van prototypen en beproeving hebben plaatsgevonden in het zagenaamde Bouwlab. Voar een bedrij f is 'een flexibe1 gevelsys teem ten behoeve van renovatie van bedrijfsgebouwen' ontwikke1d. De flexibiliteit wordt bereikt door toepassing van het overlapprincipe in twee richtingen. Vormgeving en detaillering van de kunststof panelen zijn afgestemd op de produktietechniek. Een aantal gevelelementen is vervaardigd in het bouwlab. In een proefopstelling is de werking van het systeem beproefd. Het geve1systeem is eenvoudig aan te brengen en heeft een lage m2 prijs. Op dit moment wordt door de opdrachtgever overwogen het geve1systeem verder te ontwikkelen.

72

Voor een bedrijf is een onderzoek verricht naar de mogelijkheden een nieuwe type of range van dakkapellen te ontwikkelen. Het onderzoek concentreerde zich in eerste instantie op bet dilemma tussen marktvraag en de economische en produktietechnische optimalisatie van bet aanbod. Het beeft geleid naar een voorstel waarin uitgangspunten zijn geformuleerd voor bet ontwerp. Een verdere uitwerking is afhankelijk van de resultaten van een nader uit te voeren marktverkenning. Onderzoek is verricht naar specifieke produktieproblemen bij de vervaardiging van een polyester bouwprodukt. De resultaten van een probleemanalyse hebben geleid tot produktverbeteringsvoorstellen die op dit moment worden doorgevoerd. Voor een producent van aluminium roldeuren wordt een nieuwe transparante roldeur ontwikkeld. Een innovatieve scbarnierwerking en oprolprincipe beeft geleid tot een maximale transparantie. Verder onderzoek wordt verricht naar een in bet produkt voorkomende specifieke lijmverbinding van aluminium en kunststof. Programma 1990, 1991 en 1992 Voortzetting bovengenoemde opdrachten m.b.t. produktontwikkeling. 3.2.1.2

Bijzondere Bouwwijzen

Doel-/probleemstelling Het verwerven van kennis en inzicht met betrekking tot bijzondere bouwwijzen en (ge)bouwprodukten. Bijzonder in de betekenis dat de bouwwijze niet gebruikelijk is met betrekking tot: -plaats- de autochtone /lokatie gebonden bouwwijze -tijdde historische bouwwijze -omstandighedenbouwwijzen beinvloed door de 'context'. De aanduiding 'bijzonder' wordt gerelateerd aan de meer traditionele bouwmethoden als referentie. Het is juist deze relatie waardoor het inzicht in tegenwoordige ontwikkelingen vergroot kan worden. Flexibiliteit van de produktie (FPS), industrialisatie, rationalisatie zijn begrippen die de tegenwoordige bouwwijze beinvloeden, maar welke gevolgen dat heeft voor de bouwproduktontwikkeling en de bouwwij ze blij ft veelal achterwege. Dit onderzoek speurt naar referenties, naar vergelijkbare ontwikkelingen, naar mogelijkheden de bouwwijze te classificeren. Het praktische doel is bet wezen van een bouwwijze vast te kunnen stellen en te relateren aan de parameters uit tegenwoordige en toekomstige ontwikkelingen. Het onderzoek richt zich op bouwwijzen in gebieden met een groot produktievolume (Japan, China, USA) en op bijzondere gebouwprodukten, die onder bijzondere omstandigbeden tot stand zijn gebracht, zoals zelfbouw en lekenbouw.

Voortgang 1989 Gedurende de eerste drie maanden is intensief gestudeerd op de bouwmaterialen markt in de USA. Dit werd mogelijk gemaakt tijdens een verblij f als gastdocent, bijzondere leerstoel Willard K. Martin aan de University of Oregon. 73

Tijdens het verblijf werd aan die universiteit gestart met een omvangrijk onderzoek naar de produktietechnische variabelen van de woningbouw. Vanuit het Bouwwijzen onderzoek is met betrekking tot de opzet en de aanpak van het onderzoek een substantiele bijdrage geleverd. De mogelijkheid tot hechtere samenwerking wordt nader onderzocht. Een eerste uitwisseling met leden van de initiatiefgroep zal in 1990 plaats vinden. De ontwikkelingen met betrekking tot transparantie regelingen hebben geresulteerd in verbeterde prototypen met betrekking tot het curtain glass. Het materiaal is op de 'Open Dag TUE' gedemonstreerd. Het onderzoek is beeindigd omdat het contract van de onderzoeker niet kon worden ver1engd. Het curtain glass za1 in 1990 worden verwerkt in een experimentele deur. De ontwikkeling van een sponning1oze, ze1frichtende, inbraakvrije deur is in 1989 gestart en de verwachting is dat medio 1990 een werkend prototype kan worden gepresenteerd. In samenwerking met de stichting 'BOOOSTING' wordt een hoek uitgegeven over bouwproduktontwikkeling. De hoofdredacteur is J. Westra. De verwachting is dat het hoek in het voorjaar van 1990 verschijnt bij de uitgeverij 010. De stichting is benaderd door het Ministerie van Economische Zaken een bijdrage te leveren in het ontwerp van een uitbreiding van het ministerie. In 1990 wordt hierover een beslissing genomen, waarna de bijdrage vanuit dit onderzoek kan worden vastgeste1d. General Electric Plastics heeft de TUE benaderd in verband met onderzoek naar polycarbonaat sandwich gevelelementen. Een voorstel voor de inrichting en de aanpak van het onderzoek wordt begin 1990 opgesteld. Met een leverancier van vervormde plastisol gecoate metaalplaat worden de moge1ijkheden onderzocht om produkten te ontwikkelen voor de renovatie en nieuwbouw van dakbeeindigingen, a1smede geintegreerde dakelementen waarin konstruktie, iso1atie en waterhuishouding is opgenomen. Programma 1990, 1991 en 1992 1990 Uitgave van het hoek 'Tussen Traditie en Experiment' Verder ontwikkeling curtaing1ass Prototype sponningloze deur Ontwikkeling metalen bouwprodukten 1991

Proeftuin industriele (ge)bouwprodukten Uitwisse1ing USA, Universty of Oregon gevel- en dakelementen in polycarbonaat en plastisol gecoate metaalplaat

1992

Proefbouw in samenwerking met BOOOSTING

74

3.2.1.3

Industriele Archeologie

Doel-jprob1eemste11ing IndustriEHe Archeologie is de wetenscbap die aan de hand van fysieke overblijfselen de ontwikkeling van de techniek bestudeert. Doel van bet project is bet ontwikkelen van kennis en inzicbt omtrent toegepaste metboden en tecbnieken in bet bouwen in de 19e en bet begin van de 20e eeuw. Toepassing van deze kennis op hergebruik en herbestemming van bet historiscb gebouwenbestand. Voortgang 1989 Het project heeft in bet verslagjaar geen eigen publicatie opgeleverd. Projectleider heeft wel zitting genomen in de Stuurgroep van de Staalbouwkundig Genootschap-commissie 'Erfgoed ijzer en staal'. Er is wel een directe relatie met bet deelproject "Gebouw de Adelaar te Wormerveer" (zie "Herbestemming van Gebouwen"). Programma 1990, 1991 en 1992 1. Project Betonwoningen: Kopij is aangeleverd voor publicatie van bet artikel Betonwoningen, ontwikkelingen tussen 17561926. Wacht op publikacie. Vertaling in voorbereiding t.b.v. uitwisse1ing met University of Pennsylvania. Congresbijdrage voorbereiden (TICCIH 1990). 2. Informatiebestand Industriele Archeo1ogie GB invoeren in grafische database. Gescbikte software is nog niet voorbanden. Literatuurbestand verwerken en pub1iceren. 3. Gescbiedenis bouwtecbniek: Filmproductie: "Woningbouw 1948. Videofilm bewerken: Betonwoningbouw 1926. Voorbereiding boek Architectenpraktijk 1922-1965 (werktitel). Voorbereiding bij drage E1ektrici tei tsvoorziening in de provincie Utrecht 3.2.2

Gebouw en

Projektleider: Onderzoekers:

~ebruik

prof.ir. H.A.J. Henket ir. W. de Jonge ir. A. Kolen

Doel-jprobleemstelling Gebouwen in de voorraad vertonen na ver1oop van tijd een geringere prestatie, dan wel de geleverde prestatie is voor de vervulling niet 1anger voldoende. Dit betekent dat de prestatie zal moeten worden aangepast (bouwtecbniscbe ingrepen), danwel dat de oorspronkelijke functie wordt gewijzigd met a1 dan niet bouwkundige consequenties (herbestemming), of dat sloop en nieuwbouw bet begin van een nieuwe cyclus vormen. Het is met name de wisselwerking tussen technische en gebruiksgericbte criteria en de daar uit te destilleren metbodische implicaties die in dit onderzoek centraal staan.

75

Afgezien van de technische prestatie kan tevens de culturele en/of maatschappelijke betekenis vragen om een respectabele behandeling. Respectabel in de zin dat de waarde van bet bouwwerk niet louter in verifieerbare facilitaire termen te begrijpen valt, maar dat ook de status van bet monument of in algemenere zin bet erfgoed van onze bouwkunst op bet spel staat. Daartoe worden in specifieke deelonderzoeken ingreepmodellen ontwikkeld en getoetst, zodat met name het relatief nieuwe fenomeen bet 'jonge monument' een strategische plaats kan worden toebedeeld in de voorraad. Dit onderzoeksproject kent de volgende deelprojecten:

3.2.2.1 3.2.2.2 3.2.2.3

Bouwtechnisch Onderzoek Jongere Bouwkunst Bouwhistorisch Onderzoek Renovatie Gooiland DOCOMOMO

3.2.2.1

Bouwtechnisch Onderzoek Jongere Bouwkunst

Doel-jprobleemstelling Doel van bet onderzoek is: bet ontwikkelen van een a1gemene methode voor het bepalen van bouwtechnische ingreepmode11en en hun gevolgen, gericht op bet bewaren voor de toekomst van gebouwen uit de periode van 'Het Nieuwe Bouwen'; bet toetsen en demonstreren van de methode voor restauratiekeuze aan de hand van bet Dresselhuys paviljoen van het voormalig Sanatorium Zonnestraal te Hilversum, ervan uitgaande dat in de ingreepmodellen de oorspronkelijke toestand van bet gebouwde zovee1 mogelijk herkenbaar blijft. Voortga.ng 1989 In 1989 is een publikatie gereedgemaakt van bet onderzoeksrapport in boekvorm. Uitgave zal p1aatsvinden bij de Staatsuitgeverij (S.D.U.) in mei 1990.

3.2.2.2

Bouwhistorisch Onderzoek Renovatie Gooiland

Doelstelling Doel van bet onderzoek is het bouwteam dat voor de restauratie van het voormalige hotel Gooi1and te Hi1versum (Duiker en Bijvoet, 1935) is samengesteld, te voorzien van bouwhistorische en bouwtechnische achtergrondinformatie. De bedoeling daarvan is: zoveel mogelijk te voorkomen dat historisch waardevol1e aspecten en onderdelen van Gooiland aangetast worden of verloren gaan, zu1ks a1s gevolg van ontwerpbeslissingen die genomen zouden kunnen worden op grond van onjuiste of onvolledige bouwhistorische informatie de gevolgen van verschillende restauratiemogelijkheden onderling te vergelijken op architectuurhistorische- en gebruiksaspekten (komfort, funktionaliteit en exp1oitatiegevolgen).

76

Voortgang 1989 Op basis van onderzoeken in 1987 en 1988 werd bet advies werk t.b.v. de uitvoering van de restauratie van Gooi1and voortgezet. Programma 1990 Verder advieswerk Evaluatie van bet in 1988 uitgevoerde onderzoek op zijn waarde bij toepassing in de praktijk. 3.2.2.3

Docomomo

Doe1-jprob1eemstel1ing Doel van bet project is het organiseren en in stand bouden van een internationaal netwerk van experts ten behoeve van documentatie en behoud van architectuur en stedebouw uit de 20e eeuw. -Interesse kweken en het bevorderen van bewustwording. -Dienen als een platform voor discussie. -Het vervullen van een waakhond-functie. -Het verzamelen en uitwisselen van kennis en ervaring. Voortgang 1989 In dit jaar zijn werkgroepen opgezet en van start gegaan in de USSR, Tjechoslowakije, Hongarije, DDR, BRD, Zwitserland, Oostenrijk, Italie, Spanje, Frankrijk, Groot Britannie, Finland, Belgie en Nederland. Deze werkroepen opereren onder de naam DOCOMOMO. Dit staat voor International Working-party for DOcumentation and COnservation of buildings, sites and neighbourhoods of the MOdern MOvement. In deze opzet participeren nu een groot aantal organisaties zoals de Fondation le Corbusier, de Fondaci6 Mies van der Robe, het Bauhaus, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de bond van Sovjet Architecten, de Royal Fine Arts Commission en de Arts Council in England. Het internationale secretariaat is gevestigd in Eindhoven. De First Newsletter en de call for papers voor het eerste congres zijn verstuurd. Bescherming is aangevraagd bij Unesco en de Raad van Europa. Programma 1990 - 1991- 1992 In september 1990 zal het eerste Internationale Congres van de International Working-party DOCOMOMO worden gehouden te Eindhoven. Op dit congres zal kennis en ervaring worden utigewiseld. Tevens zal bet tweede congres in 1992 worden voorbereid. In eerste instantie houdt DOCOMOMO zich bezig met het Europese Erfgoed. Na het eerste congres zal bet netwerk worden uitgebreid naar andere werelddelen. Hiervoor bestaan al contacten met Indonesie en Brazilie. Ieder kwartaal zullen nieuwsbrieven worden uitgegeven. De Nederlandse werkgroep zal tweemaandelijks vergaderen. Op deze wijze zal de Nederlandse werkgroep haar eigen initiatieven gaan vormgeven.

77

Gebouwdeel en gebouwonderdeel Projectleider: Onderzoekers:

prof. ir. H.A.J. Henket vacature AIO vacature UHD, ir. M. Hijmans, J. Verdonk, ir. P. Heidecker

Doel-jprobleemstelling Het onderzoek richt zich op de prestaties van fragmenten en onderdelen van bouwwerken, met betrekking tot de hoofdbestanddelen zoals gevels, daken, funderingen en met betrekking tot subbestanddelen zoals kozijnen, lateien, sandwich panelen. Met name het gedrag op langere termijn staat centraal. Beoogd wordt om op basis van waarnemingen en proefnemingen een methode te ontwi kke len waarmee het gedrag van gebouwde len en gebouwonderdelen te voorspellen is. De resultaten worden teruggekoppeld naar de ontwikkeling van bouwprodukten (zie 1) en ingezet bij de aanpassing van gebouwen in de voorraad (zie 2). Dit onderzoeksproject kent de volgende deelprojecten

3.2.3.1 3.2.3.2 3.2.3.3 3.2.3.4

Gedragsvoorspelling van bouwdelen Onderhoud en Renovatietechniek Documentatie van Bouwprodukten Nationale Renovatieprijsvraag

3.2.3.1

Gedragsvoorspelling van bouwdelen

Doel-jprobleemstelling Het deelproj ect richt zich op het ontwikkelen van een informatiesysteem en het verstrekken van informatie over de veroudering van bouwdelen, aan de hand van empirisch onderzoek. Een en ander is gericht op het voorspellen van de gevolgen tijdens het gebruik, van keuzemogelijkheden t.b.v. produktontwikkeling, het ontwerpen en het beheren van gebouwen. Voortgang 1989 Er is uitbreiding gegeven aan de beschrijving van het prestatieverminderingsgedrag van bouwdelen. Voorts is onderzoek verricht naar de juistheid van het Londo financieringssysteem voor de scholenbouw in opdracht van het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen. Dit onderzoek heeft geresulteerd in een paper ten behoeve van een uiteindelijk afgelast congres dat in samenwerking tussen het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen en het Bouwcentrum gehouden zou worden. Programma 1990 - 199! - 1992 AIO-onderzoek Gedragsvoorspelling van bouwdelen Participatie in lOP onderzoek levensduur van bouwdelen.

78

3.2.3.2

Onderhoud en Renovatietechniek

Voortgang 1989 Door uitstel interne voortgang gemaakt.

3.2.3.3

reallocatie

is

in het verslagjaar geen

Documentatie van Bouwprodukten

Doe1-jprob1eemste1ling Het verzamelen en bijeenhouden bouwmateriaal en bouwprodukten.

van

recente

informatie

over

Voortgang 1989 Een uitgebreide campagne is gestart waarbij alle adressanten in de NBD catalogus zijn benaderd om relevante en recente technische dokumentatie te verstrekken. Tevens is een aanvang gemaakt met een vergelijkende monstercollectie. Programma 1990 - 1991 - 1992 Uitbreiding en recent houden van het documentatiesysteem en de monstercollectie.

3.2.3.4

Nationale Renovatieprijsvraag

Doel-jprobleemste1ling Het documenteren en analyseren van de inzendingen van de Nationale Renovatieprijs. De Nationale Renovatieprijs wordt tweejaarlijks toegekend. Het is de bedoeling dat de representatieve projecten worden opgenomen in een tweejaarlijks te verschijnen hoek. Voortgang in 1989 In het verslagjaar zijn de voorbereidende besprekingen met de organiserende instanties gevoerd. Op grond daarvan zijn de inhoudelijke voorbereidingen aangevangen. Programma 1990, 1991 en 1992 Van de inzendingen van de jaren 1987 en 1989 zal een eerste hoek worden samengesteld. Op basis van de resultaten worden de voorbereidingen getroffen om van de inzendingen voor 1991 eenzelfde werkwijze te volgen. Onderzoek herbestemming gebouwen Projektleider: E. Schulte, Architect AvB Onderzoekers: A.N. Naalden, architect HBO ir. J. van Dooren Doe1-jprob1eemste1ling De snelheid waarmee de gebouwenvoorraad technisch en functioneel veroudert en de omvang daarvan, neemt toe. Hierdoor nadert een steeds groter deel van onze gebouwenvoorraad aan het einde van zijn (eerste) gebruiksperiode. 79

Het is derhalve van groat belang kennis en inzicht te ontwikkelen omtrent het beheer van gebouwen, die in onbruik geraken en/of geraakt ZlJn, in het bijzonder die categorie gebouwen die aan het oorspronkelijk gebruik onttrokken zijn, resp. worden. Het onderzoek richt zich daarbij in het bijzonder op het ontwikkelen van toetsingscriteria waarmee het mogelijk gemaakt wordt een snellere keuze voor of tegen hergebruik te maken, om daarmee de negatieve gevolgen die optreden bij uitstel van die keuze te verminderen, zodat de gebouwenvoorraad beter beheerd kan worden. Opzet van het onderzoek: Ten behoeve van de uitvoerbaarheid van het onderzoek is een drietal deelvelden onderscheiden: Functiemobiliteit, de gebruiksmogelijkheden van gebouwen in het licht van ruimtelijke, functionele en technische eigenschappen. Procesbeschrijving, de bouwgeschiedenis en actuele situatie gebouwen t.b.v. een strategie van herbestemming Voorraadbeheer, de relatie tussen maatschappelijke vraag en mogelijk aanbod vanuit bestaande voorraad Om het onderzoek te structureren en een beoordelings- en toetsingsinstrumentarium te ontwikkelen is empirisch onderzoek gedaan aan de hand van een drietal proefprojecten. Dit heeft geleid tot het opstellen van het zogenaamde OHG-model. Dit model wordt operationeel toegepast en getoetst in nieuwe projecten, o.a. uitgevoerd als contract research. Op grand daarvan worden de methode en de aanpak steeds verder verfijnd.

Voortgang 1989 Als vervolg op het uitgevoerde contract-onderzoek naar de herbestemmingsmogelijkheden van gebouw 'Mercurius' in opdracht van het provinciaal bestuur Noord-Holland is een tweede onderzoeksopdracht verstrekt inzake de herbestemmingsmogelijkheden van een gebouw dat op de monumentenlijst staat. Het betrof gebouw de 'Adelaar' te Wormerveer. Ook voor dit gebouw is een advies uitgebracht. Het in 1988 aangevangen project R.K. Kerkgebouwen in Eindhoven is in dit verslagjaar afgerond. In het (onder embargo) verschenen rapport is aangegeven hoe het beslissingsmodel om te komen tot de afweging gebruik/herbestemming kan worden ingericht. Daarnaast is binnen de 'kolom' functiemobiliteit een morfologische studiP verricht als vervolg op de theoretische modellen die de proefprojecten ontwikkeld zijn. Op deze wijze wordt een bijdrage geleverd aan uitgangspunten bij het ontwikkelen van plannen voor toekomstig gebruik van de kerkgebouwen. Op de thema-avond Kruis of Munt, die handelde over de met sloop bedreigde kerken in de stad Utrecht is een verhandeling gehouden over de onderzoeksopzet die het OHG-model hanteert en is een beknopte uiteenzetting gehouden over het onderzoek R.K. 80

Kerkgebouwen studie's.

in

Eindhoven,

toegespitst

op

de

morfologische

Programma 1990, 1991 en 1992 Nu de ontwikkelingsfase en de toetsingsfase van het onderzoeksmodel zijn afgerond kan op grond van verdergaand empirisch onderzoek het operationele model voor toepassing in de praktijk worden ontwikkeld. Uiteindelijk zal dit uitmonden in een 'practisch-wetenschappelijke handleiding' zoals die ons bij de aanvang van het onderzoek voor ogen stond. Het ligt in de bedoeling deze t.z.t. in de serie Bouwstenen uit te brengen. Daarnaast zijn er nog andere activiteiten die de aandacht vragen. De afgelopen jaren is veel literatuur doorgewerkt en zijn in de praktijk gerealiseerde projecten geinventariseerd. Deze worden nu in een database ondergebracht zodat daardoor ook algemene tendenzen zichtbaar worden van de ontwikkeling van het onderzoeksveld in de maatschappelijke werkelijkheid. Voor wat betreft vraag en aanbod van her te bestemmen panden wordt momenteel een deelonderzoek opgezet om meer grip te krijgen op de verhouding vraag naar -en aanbod van- gebouwen om op zodanige wijze het OHG- model verder in te vullen en meer grip te krijgen op de afstemming van vraag en aanbod. Langs deze weg trachten we ook tot voorstellen te komen voor beheermodellen van het bestaande aanbod, resp. zicht te krijgen op het ontstaan van potentieel aanbod. Evenals in voorgaande jaren zal de aandacht eveneens op externe advisering liggen. Daarnaast wordt nog steeds getracht om op Europees niveau een proj ekt betreffende renovatie en herbestemming van een zo goed als verlaten dorp - Salvatierra de Tormes- van de grond te tillen. Daarvoor wordt samenwerking met andere instituten gezocht.

De voortgang en de wetenschappelijke produktie van het OHG onderzoek zal door het vertrek van twee onderzoekers op een lager niveau dan voorheen liggen.

81

3. 3

Bouwvoorbereiding. bouworganisatie en bouwuitvoering

Doel-jprobleemstelling Bij de realisatie van bouwwerken en de bijbehorende organisatie van het bouwproces maakt het bouwbedrijfsleven gebruik van methoden en technieken die voornamelijk berusten op binnen het bedrijf aanwezige ervaring of toevallig aanwezige expertise. Het deelprogramma poogt een bijdrage te leveren aan een meer fundamentele benadering van de realisatie van bouwwerken en de organisatie van het bouwproces. Onderzoeks- en deelprojecten Het deelprogramma omvat de volgende onderzoeksprojecten: 3. 3 .1. 3. 3. 2.

De organisatie van het bouwproces en de bouwnijverheid De realisatie van bouwwerken

3. 3.1.

De organisatie van het bouwproces en de bouwnijverheid


vacature hoogleraar ir. P. Erasmus, ir. P.A. Erkelens, ir. E.R. Poortman, ir. W.F. Schaefer

Doel-jprobleemstelling Het project poogt bij te dragen aan een meer fundamente1e benadering van de organisatie van het bouwproces en de bouwnijverheid. Het richt zich daarbij met name op het verbeteren van oude en het ontwikkelen van nieuwe organisatorische hu1pmidde1en voor: Het voorbereiden van het bouwproces van een bouwproject; Het realiseren van het bouwproject; De bedrijfsvoering van ondernemingen, instellingen, adviesorganisaties, uitvoerende bureaus e.d., die a1s doelstelling hebben de bouwvoorbereiding en de bouwuitvoering. In het kader van bovenstaande doelste11ing worden een tweetal deelonderzoeken uitgevoerd: 3.3.1.1 3.3.1.2

Kostenbeheersing in de ontwerpfase Informatieverwerking en kennisbeheer

Het project 'Het ontwikkelen van een rekenmode1 van de samenhang tussen gebouwde1en' is in 1989 komen te vervallen. 3.3.1.1

Kostenbeheer~ing

in de ontwerpfase

Doel-jprobleemstelling Het kunnen verstrekken van betrouwbare kosteninformatie in een vroege fase van het bouwproces is voor het beheersen van dit proces van wezenlijk belang. Dit onderzoek heeft tot doel een systeem te ontwikkelen dat de gebruiker in staat stelt, vanaf de fase van het programma-van eisen, vr~J nauwkeurig de vermoedelijke kosten van een bouwwerk te bepalen en deze te toetsen aan de toegestane kosten. 82

In eerste instantie dient het systeem geschikt te zijn voor toepassing bij utiliteitsgebouwen. De in de praktijk van de uitvoerende bouwbedrijven in Nederland gebruikte inschrijvingsbegroting zal - tezamen met de aan deze begroting ten grondslag liggende gegevens- de basis vormen voor het te ontwikkelen systeem. De bruikbaarheid van het systeem zal mede afhankelijk zijn van de kwaliteit van het programma-van-eisen en het voorlopig ontwerp. Een kritische beschouwing van deze onderdelen zal dus noodzakelijk zijn, zonodig resulterend in het formuleren van eisenjvoorwaarden waaraan voldaan moet worden. Het onderzoek moet leiden tot een handleiding die bruikbaar is voor alle partners in het bouwproces; dat wil zeggen niet gericht op een van de deelnemers aan het bouwproces maar op het project zelf. Voortgang 1989 Er Z1Jn vij f studiedagen gehouden over budgetbewaking met kostenanalyses. Tevens is over dit onderwerp een hoek geschreven waaraan het concept in december aan de uitgever is aangeboden. Programma 1990, 1991 en 1992 Afronden hoek: 'Budgetbewaking in de bouw'. Verder uitwerken van het stelsel van kostendragers in het kader van een promotieonderzoek.

3.3.1.2 Informatieverwerking en kennisbeheer Doel-jprob1eemstelling Het doel is om te zorgen voor een optimaal verloop van het bouwproces, waarvoor organisatie, planning en besturing fundamentele uitgangspunten zijn. Daartoe wordt constant aandacht besteed aan de wijze waarop: (Project) management functioneert, dan wel zou moeten functioneren Informatieverwerking binnen een bouwbedrijf verloopt en hoe deze kan worden geoptimaliseerd De overdracht en het beheer van kennis geschiedt en welke middelen, c. q. modellen daarvoor kunnen worden ontwikkeld teneinde een optimaal gebruik van kennis als produktiefactor te bewerkstelligen. Voortgang 1989 1. Verdere theorievorming inzake kennisbeheer en kennisoverdracht 2. Verdere theorievorming inzake bouwkundig probleem oplossen 3. Uitvoering van een tweetal onderzoeksexperimenten inzake bouwkundig probleem oplossen 4. Uitvoering van een vergelijkend onderzoek inzake heuristische methoden voor gegevens analyse en 'machinelearning'.

83

Programma 1990, 1991 en 1992 1990 Verdere theorievorming inzake 'computer ondersteunende 1. kennisoverdracht' binnen het bouwbedrijf 2. Pub1iceren over in 1989 uitgevoerde experimenten 3. Uitvoering van aanvu1lend experiment 4. Concept schrijven proefschrift 1991 Voltooien van proefschrift en promotie 3.3.2.

De realisatie van bouwwerken

Project1eider: vacature hoog1eraar Onderzoekers: C.P.W.M. van Asten, ir. P. Erasmus, ir. P.A. Erke1ens, ir. P.A.J. van Hoof, ir. E.R. Poortman, ir. E. Vastert

Doel-jprobleemstelling Het project poogt bij te dragen aan een meer fundamentele benadering van de realisatie van bouwwerken. Het richt zich met name op de verbetering van oude - en de ontwikkeling van nieuwe technische hulpmiddelen/technologieen voor het prefabriceren en monteren van bouwdelen; het produceren op de bouwplaats; het in stand houden, veranderen, verbeteren en slopen van bouwconstructies; het geschikt maken voor recycling van bouwdelen en het verminderen van bouwafva1 het bevorderen van veiligheid en gezondheid tijdens de uitvoering en het verbeteren van de arbeidsomstandigheden. Getracht wordt om te komen tot een goede terugkoppeling van verkregen ervaring. naar de voorafgaande fasen van het bouwproces, zodat lering wordt getrokken uit de resultaten van het onderzoek. In het kader van deze deelonderzoeken uitgevoerd.

doelstelling

worden

verschillende

Het onderzoeksproject kent de volgende deelonderzoeken: 3.3.2.1 Bouwmetrologie 3.3.2.2 Kostenbewaking 3.3.2.3 Planningstechnieken 3.3.2.1 Bouwmetrologie

Doel-jprobleemstelling De doe1stelling van het onderzoek is het optimaal realiseren van funktioneel passen in bouwwerken. Het onderzoek richt zich daartoe op het kunnen beheersen van de (onvermijde1ijke) maatafwijkingen die ontstaan tijdens het bouwproces en de al of niet continue vormveranderingen daarna. Dit betekent dat voorwaarden moeten worden vastgelegd in of ten behoeve van ontwerp, realisatie, gebruik, onderhoud, renovatie, sloop en recycling. Dit gebeurt met behu1p van bestekken, tekeningen, normen, richtlijnen enzovoort. 84

Bouwmetrologie is een hoofdvoorwaarde voor het operationele gebruik van Modulaire Coordinatie. (Het onderwerp valt onder de hoofdaandachtsgebieden van de lOP nota Bouw en het VRAOGOadvies).

Voortgang 1989 1. Ten behoeve van het onderzoek naar de visuele beleving van maatafwijkingen zijn twee experimenten uitgevoerd. In een eerste experiment is de duidelijkheid vergeleken van deze 1 fde maa tafwij kingen bij dezelfde maten in verschi1lende beelden, name1ijk indirect of via dia getoonde panelen met -zwarte voegen tussen witte tegels -geplotte lijn-tekeningen -geplotte v1ak-tekeningen De maatafwijkingen in betegelde panelen en in vlaktekeningen bleken direct of via dia getoond steeds even duidelijk. In een tweede experiment zijn de inv1oeden van -voeg-grootte -aanta1 en grootte van de e1ementen -type en grootte van de maatafwijkingen -kijk-afstand op de duide1ijkheid van maatafwijkingen in zwarte voegen tussen witte elementen onderzocht. Het genereren en weergeven van maatafwijkingen is verder verfijnd. 2.

bee1den

met

gewenste

Het onderzoeksproject inzake bouwtechnologie is voortgezet ten behoeve van een dissertatie, waarbij Bouwmetrologie de hoofdrol spee1t.

Programma 1990, 1991 en 1992 1. In 1990 vo1gen nog twee experimenten. Daarbij zullen worden achterhaald: de drempelwaarde voor de zichtbaarheid van maatafwijkingen de invloed van de grijs-waarde van de voeg op de duidelijkheid van maatafwijkingen in die voeg. De wetmatigheden die in deze experimenten naar voren komen worden getoetst, verklaard en in een model ondergebracht. De resultaten van het hele onderzoek worden vervolgens in een proefschrift vastgelegd. 2.

In 1990/1991 za1 dit onderwerp worden afgesloten.

3.3.2.2. Kostenbewaking

Doel-jprob1eemste1ling Het doel is om tijdens de uitvoering van een bouwwerk, het bouwbedrijf een middel te verschaffen om inzicht te verkrijgen in het verloop van de bestedingen in vergelijking met de vermoedelijk te besteden middelen zoals die zijn omschreven in de werkbegroting.

85

Enerzijds met het doel het zo nodig bijsturen van het in uitvoering zijnde werk, anderzijds om meer en betere kostengegevens te verkrijgen voor het begroten van toekomstige werken. Behalve de bestedingen zijn ook de betalingen een wezenlijk onderdeel van kostenbewaking. Na deze inventarisatie zal worden bezien of en in hoeverre het mogelijk en gewenst is het onderzoek uit te breiden in de richting van het ontwikkelen van een allesomvattend systeem van kostenbewaking: werkbegroting, nacalculatie, manurenoverzichten, inkoopresultaten, termijnbetalingen etc.

Voortgang 1989 Een eerste verkenning van in het uitvoerend bouwbedrijf gebruikte systemen heeft plaatsgevonden door middel van enkele afstudeerprojecten.

Programma 1990, 1991 en 1992 Verdere verkenning van het probleemveld via afstudeerprojecten

3.3.2.3. Planningstechnieken

Doe1-jprob1eemste11ing Het doel is om met hulp van planningstechnieken een kostenbesparing te verkrijgen zowel tijdens de voorbereiding als tijdens de uitvoering.

Voortgang 1989 Het probleemveld is afstudeerprojecten.

nader verkend door middel van een aantal

Programma 1990, 1991 en 1992 Voortzetting is nog onzeker in verband met vacature.

86

Lopende 3de geldstroomonderzoek 1989 > ( 5.000.-omschrijving:

opdrachtgever:

bedrag:

Allochtonen en probleemcomplexen Ministerie VROM

1 62.500,--

Stimulering systematisch beheer utiliteitsbouw I.O.P.-bouw

I 140.000,--

Kwaliteitskenmerken van wooncomplexen

I

Interface

7o.ooo,--

Fundamentele grondslagen Open Bouwen I. 0. P . -bouw

I 268.000,--

Onderzoek naar bruikbaarheid bij herbestemming Prov. bestuur van gebouw "De Adelaar" Noord-Holland

I

5.000,--

Raamwerk afwerkingseisen

Bureau Bollen

I

9.370,--

Analyse en systeemontwikkeling dakkapel

Fa. Ubbink

I

7.500,--

Ontwikkelingsvoorstellen roldeur Fa. Hoefnagels

I

9.800,--

Meethulpstukken t.b.v. VROM

I

7.500,--

Wilma-bouw

87

Overige activiteiten ir. J. van Eldonk is: Eindredacteur van bet vaktijdschrift FORUM ir. P. Erasmus is lid van: Normalisatie commissie 352 51 'Maattoleranties'; Raad van Toezicht van de Stichting Arbeidstechnisch Onderzoek Bouwnijverheid; ISO commissie TC 59 SC2 "Terminologie'. prof.dr. Fassbinder is: Lid van de Beoordelingscommissie Groothandelsterrein Den Haag (me e rvo udige s tedebouwkundige s tudie voor he t Groothandelsterrein met als thema "Buurtcultuur door keuze en zelfbeheer als middel"). De Beoordelingscommissie heeft op 16 januari 1989 een Rapport uitgebracht. Lid Beoordelingscommissie Uitbreiding Amerika-GedenkBibliothek West-Berlijn (de commissie moest de resultaten van de internationale prijsvraag beoordelen tegen de achtergrond van de stedebouwkundige context). Organisatie, algemene inleiding en discussieleiding van de presentatie van Nederland op het Vierde Internationale Congres over volkshuisvesting en beheer van de Wohnbund. Hamburg 7 april 1989. Organisatie en diskussieleiding van de studiedag 'Doorkijk naar de j aren 90 recente ontwikkelingen in de stadsvernieuwing aan de hand van Rotterdam en Den Haag' . Eindhoven, TUE 14 december 1989. Deelname aan Forumdiscussie "De Vaillantlaan - een nieuwe kijk op stad en wijk?" tijdens de Stadsvernieuwingsmanifestatie "De Stadsvernieuwing Centraal" in Den Haag. 15 september 1989. Lid promotie-commissie Piet Houben (promotie 16 november 1989) Lid van het Bestuur van de Stichting Sociaal Ruimtelijk Onderzoek (SRO) van NWO Bestuurslid van de werkgemeenschap Bouwen en Wonen, van SRO Lid van de Stuurgroep Bouweconomie Lid van SWO (Stichting Wetenschappelijk Onderwijs en Onderzoek op het terrein van de Bouweconomie Lid van het Algemeen Bestuur van de Stichting Forum Stedelijke Verniewing Lid van de Redactieraad van het tijdschrift Europolis; Kijk op de Europese Stadsvernieuwing, dat door de Raad der Europese Gemeenten uitgegeven wordt. Voorzitter van het Bestuur van de Stichting Vergelijkend Stedelijk Onderzoek Lid van het Kuratorium Stadterneuerung Graz Advisering organisaties ethnische minderheden Lid algemeen bestuur Stichting Open Bouwen Lid bestuur Stichting Architecten Research (SAR) ir. H. Hofman is: Bestuurslid van de woningbouwvereniging St. Trudo Bestuurslid van de federatie van woningcorporaties en gemeenten agglomeratie Eindhoven Lid SRO-werkgemeenschap Bouwen en Wonen ir. P.W.J. Jansdaal is: Lezing tijdens symposium "Met kunststof bouwen aan een zekere toekomst" onderwerp: Prefabricagejindustrialisatie in de bouw. 88

bouw. 14 april 1989, Rotterdam. C. le Nobel. arch. HBO is: Lid van de werkgroep Computergebruik van bet NIROV E. Schulte Arch. HBO is lid van: lid van de Stuurgroep van de door bet Staalbouwkundig Genootschap ingestelde Commissie 'Erfgoed IJzer en Staal' lid van de VVIA (Vlaamsche Vereniging voor Industriele Archeologie) J.J.M. Verdonk is: lid van de adresraad en redaktieraad van een woningstichting advisering van de Nederlandse Bouwdocumentatie inzake codering en lay-out. J.J.H. Valk Arch. HBO is: Lid SRO-werkgemeenschap Bouwen en Wonen ir. J. Westra is: medewerker tijdschrift BOUW bestuurslid BNA ZO-Brabant vice voorzitter van de stichting Industrieel Bouwen Nederland: bOOOsting ontwerper NNAO voor bet projekt Arnhem/Nijmegen gasthoogleraar University of Oregon, Eugene, USA, bijzondere leerstoel Innovative Building (Willard K. Martin- Chair) docent Akademie van Bouwkunst Tilburg docent Akademie van Bouwkunst Rotterdam

89

Overzicht samenwerkingen binnenland Formele samenwerkingen RIW, Research Instituut voor Woningbouw, Volkshuisvesting en Stadsvernieuwing, Faculteit Bouwkunde TU Delft Stichting Architecten Research Eindhoven Beroepsverenigingen KIVI en NIRIA Centrale Raad Academie van Bouwkunst Ministerie van Defensie, dienst DGTW Universiteit van Amsterdam; Vakgroep sociaal Wetenschappelijk Informatica Stichting bOOOsting, Bankaplein 3, Den Haag Informele samenwerkingen Werkgroep Geschiedenis van de Techniek; Faculteit Bouwkunde TUD.

Drs. R. Blijdenstein, architectuurhistoricus. Provinciaal Bestuur Prov. Utrecht. Gemeentebestuur van 's-Hertogenbosch, afd. Ruimtelijke Plannen (ir. C. van Aalst en ir. W. Hogendoorn). Dienst Kunst en Cultuur van de gemeente Eindhoven (drs. A. Hofstede) Dekenaat Nijmegen van het Bisdom 's-Hertogenbosch (G. Steeman) Gemeente Dordrecht, dienst Stadsontwikkeling (W. v.d. Berg) Openbare Werken gemeente Breda (afd.Stedebouw; J. Dhont) Architektenburo SKAR, Rotterdam (F. v. Herk, B. Mombarg) Rij ks gebouwendiens t, Afd. Monumenten/Bouwhistorische dokumentatie. Nemeog, p/a N.V. Nederlandsche Spoorwegen (ir. H. v. Herwaarden) Postdistrikt Leeuwarden (J. Sangers, A. Grand) Dekenaat Eindhoven van het Bisdom 's-Hertogenbosch (Werkgroep Planologie) Museum Kempenland (drs. P. Thobe) Provinciaal Bestuur Noord-Holland, buro kultuur (drs. H.P.G. de Boer) Werkgroep Ombouw Panden, Utrecht (J.D. de Visser) LOKV (Landelijk Overleg Kunstzinnige Vorming), Ganzenmarkt 6, Utrecht (Josien Stehouwer) Bouwmetrologie: NNI; ISO; SBR; Infoterm Wonen Contract partners Technische Universiteit Delft, faculteit Bouwkunde sector Stadsvernieuwing Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Den Haag Stichting Interface Eindhoven IOP-Bouw, coordinatiecommissie Open-Bouwen Faculteit Bouwkunde en Civiele Techniek TUD Beroepsvereniging KIVI en NIRIA Centrale Raad Academie van Bouwkunst IOP-Bouw Architekten- en ingenieursbureau KOVOS 90

Overzicht samenwerkingen buitenland Samenwerkingen t.b.v. gezamenlijk onderzoek of publicatie prof. J. Finrow, prof. D. Corner, prof. G. Plesums; University of Oregon, Eugene, Oregon 97403-1206, USA, Department of Architecture and Allied Arts prof. J. Englebert, Universite de Liege, Quai de Banning, Luik F. Beigel, Northern Polytechnic, Architectural Research Unit, London J. Davis, Bartlett International Summer School, London V. T. Davies, British Steel, Bryngwyn Yorks, West Glamorgan Deutscher Yerkbund Darmstadt Institut fur Yohnen und Umwelt Darmstadt Universite Catholique de Louvain Technische Universiteit Hamburg-Harburg Ostereichisches Kulturinstitut Yien Universite Catholique de Louvain Universitat Stuttgart SCK te Mol, Belgie Advisering ten behoeve van congressen. werkbezoeken. enz. Unesco-werkgroep Ecological Aspekts of Urban Systems Gemeente St. Poelten Oostenrijk Landesregierung von Niederosterreich Senat von Berlin prof. P. Sulzer, prof. P. Hubner, Technische Universitat Stuttgart, Vaihingen -Stuttgart, vakgroep Bauconstruction Institut fur Umweltforschung, Elizabethhof 21, Graz J. Talbott, Washington State University, Pullman, Washington, USA Nanjing Institute of Technology, Nanjing, China Center for Architectural Research and Development Overseas, University of New-Castle-upon-Tyne, Department of Architecture, New Castle-upon-Tyne, Engeland University of Pennsylvania, Department of History and Sociology of Science, 215 South 34th Street, Philadelphia. (J.Morley)

91

Commissiewerk TICCIH, The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage, p/a TICCIH, Belgium. Bissegemplaats 6, B-8620 Kortrijk, Belgium. Vereniging voor Vlaamse Industriele Archeologie (A. Linters)

RK-kerkgebouwen in Eindhoven De faculteit deed onderzoek naar de mogelijkheden herbestemming en de voors en tegens van slopen

tot

92

Wetenschappe1ijke publicaties Conau, M; Fassbinder, H.; Kunszt, G.; Leavitt, J.; Pastalau, L.A.: Properties of housing-conditions of living. an international evaluation study. The Scientific Advisory Board of the Swedish Council for Building Research. Stockholm, 1989, pp. 179. E1donk, J.P.M. van: De ro1 van de architekt binnen de open bouwwijze: een discussie. TUE, 1989, pp. 72. Rapport in opdracht van IOP-Bouw. Eldonk, J.P.M. van: Veranderingen in de beroepspraktijk van de architekt. TUE, 1989, pp. 28. Rapport in opdracht van IOP-Bouw. Erasmus, P.; Vervoorn, A.J.: Termino1ogie van de voorbereiding en de kwa1iteit in de bouw. Stichting Bouwresearch, Rotterdam, 1989, pp. 129. Rapport i.o.v. SBR Fassbinder, H.; Eldonk, J.P.M. van; Boasson, D.; Nobel, C. le: Flexibilisering in de woningbouw in historisch perspectief. TUE, 1989, pp. 54. Rapport in opdracht van IOP-Bouw. Fassbinder, H.; Proveniers, A.G.H.W. (red.): Fundamentele grondslagen van de open bouwwijze. TUE, 1989, pp. 46. Rapport in opdracht van IOP-Bouw. Henket, H.A.J.: Kwaliteit van de gebouwde omgeving, turbotaal of menens? Bouwen in de jaren negentig. Ministerie VROM DCB, 's Gravenhage, 1989, pp. 36-39. Rapport in opdracht van Ministerie van VROM. Hofman, H.; Proveniers, A.G.W.M.; Valk, J.J.A.: Een indicatief exploitatiemodel voor het utiliteitsgebouwen. TUE, 1989, pp. 64. Rapport in opdracht van IOP-Bouw.

dynamisch

beheer

van

Jansdaal, P.W.J.; Timmermans, A.W.C.: Analyse en systeemontwikkeling dakkape1. TUE, faculteit bouwkunde, vakgroep BRB, 1989, pp. 47. Rapport i.o.v. fir. Ubbink. Jansdaal, P.W.J.; Timmermans, A.W.C.: Ontwikkeling geve1systeem tbv. renovatie bedrijfsgebouwen. TUE, faculteit bouwkunde, vakgroep BRB, 1989, pp. 50. Rapport i.o.v. fir. Ubbink. Jansdaal, P.W.J.; Timmermans, A.W.C.: Probleemanalyse en produktverbeteringsvoorstellen voor gevelelement. TUE, faculteit bouwkunde, vakgroep BRB, 1989, pp. 40. Rapport i.o.v. fir. Ubbink. 93

Laurier, J.: Op de rnaat van de rnarkt; f1exibi1isering in enke1e takken van de industrie. TUE-RUL, 1989, pp. 92. Rapport in opdracht van IOP-Bouw. Naalden, A.N.: RK-Kerkgebouwen te Eindhoven, Onderzoek naar de ruirnte1ijk funktione1e en rnorfologische kwaliteiten van kerkruirnten. TUE, 1989, pp. 65. Rapport i.o.v. Dekanaat Eindhoven 1989. Nauta, A.; Srneets, J.; Thijssen, R.: Kwaliteitskenrnerken van woningcornplexen. Rapportage fase 1. TUE, 1989, pp. 135. Rapport in opdracht van InterfacejA1gerneen Burger1ijk Pensioenfonds. Proveniers, A.G.W.J.: De open bouwwijze en verhuurbaarheid: een rnarktonderzoek. TUE, 1989, pp. 40. Rapport in opdracht van IOP-bouw. Proveniers A.G.W.J.: F1exibiliteit in de industrie en de vertaals1ag naar de bouwnijverheid. TUE, 1989, pp. 36. Rapport in opdracht van IOP-bouw. Proveniers, A.G.W.J.; Crijns, H.; Eldonk, J.P.M. van: Historische experirnenten met f1exibele bouwrnethoden. TUE, 1989, pp. 51. Rapport in opdracht van IOP-bouw. Proveniers, A.G.W.J.; Crijns, H.; Eldonk, J.P.M. van: Landenstudie DDR. TUE, 1989, pp. 22. Rapport in opdracht van IOP-bouw. Schulte, E.: Gebouw de Adelaar. Onderzoek naar de bruikbaarheid bij herbesternrning. TUE, 1989, pp. 30. Rapport in opdracht van het Provinciaal Bestuur Noord-Holland. Srneets, J.: Huishoudensvorrning, f1exibi1iteit en gebruik. TUE, 1989, pp. 53. Rapport in opdracht van IOP-bouw. Srneets, J.: strategisch een Kwa1iteitskenrnerken van woningcornplexen. naar woningbeheer. TUE, 1989, pp. 35. Rapport in opdracht van Interface/A1gerneen Burger1ijk Pensioenfonds.

94

Abstracts: Fassbinder, H.: Planungsflexibilitat und Bewohnerbeteiligung. International Congress on Architecture and Townplanning, 1989. ICAT-verslag, 1989.

Havana,

april

95

Vakpublicaties: Fassbinder, H.; Eldonk J.P.M. van: Flexibilitat irn Niederlandischen Wohnungsbau, Arch+, 1989, 100/101, pp. 65-73. Henket, H.A.J.: Piazza del Campo in Siena. BOUW, 1989, 12, pp. 62. Henket, H.A.J.: Renzo Piano. Archis, 1989, 1, pp. 52. Henket, H.A.J.: Santiago Calatrava. Archis, 1989, 12, pp. 52. Henket, H.A.J.: Boekbespreking 'The way we build now'. Archis, 1989, 8, pp. 8. Jonge, W. de; Casciato, M.: Rivisitata l'opera di Johannes Duiker Casabella, 1989, 562, pp. 40-58. Nauta, A.; Srneets, J.: Inforrnatievoorziening en beheerprocessen, een scenario voor de toekornst. Stedebouw en Volkshuisvesting, 1989, 3, pp. 23-30. Poortrnan, E.R.: Snel budgetteren en begroten van gebouwen, Studiernateriaal voor studiedagen. Misset BV Groep Bouwnijverheid, 4 delen, 1989, pp. 103.

5

Srneets, J.; Doevendans, K: Stedelijk Beheer, Rapenland als voorbeeld. Bouwjaar 89, TUE, faculteit bouwkunde, 1989, pp. 26-28. Srneets, J.; Nauta, A.: Verhuurbaarheid als inforrnatieprobleern. In: Oplossingen voor naoorlogse probleemwijken, Brunssurn, 1989, pp. 8.

Bureau

Hurnaniplan,

Vastert, E.W.: Weinig inzicht in beleving rnaatafwijkingen. Bouwwereld, 1989, 4, pp. 25-27. Vastert, E.W.: Problernen op bouwplaats door rnaatafwijkingen. Bouwwere1d, 1989, 5, pp. 36-37. Westra, J.: Bouwplaats zonder aannerner. BouwWere1d, 1989, 85, pp. 32-38. Westra, J.: De verwachting, het tijdstip, het weer en de afloop. 96

BOUW, 1989, 12, pp. 19-21. Westra, J.: Drie woonhuizen te Mier1o. BOUW, 1989, 21, pp. 23-30. Westra, J.: Kunst door kunde. BOUW, 1989, 11, pp. 6. Westra, J.: Nu Nijrnegen & Arnhern Ontwerpen, Presentatie van het ontwerp voor de regio Arnhern, Nijrnegen in het Ontspannen Scenario, SDU, 's Gravenhage, 1989, pp. 51-64. Westra, J.: Woonhuis te Meije1. BOUW, 1989, 10, pp. 25-28.

97

Overige producten van wetenschappelijke activiteit: Brekelmans, G.: Herbestemming Dommelbad Eindhoven, december 1989. Fassbinder, H.: De essays uit de kast: commentaar van een geinteresseerde buitenstaander. Lezing tijdens de openingsavond van een reeks lezingen over 21 projecten in het kader van de 'Vernieuwing van de stadsvernieuwing' in Rotterdam, Akademie van Bouwkunst, Rotterdam, 24 april 1989. Fassbinder, H.: lntegraal beleid en beheer een algemene concentratie lezing op de studiedag 'Na-oorlogse probleemwijken' georganiseerd door Humaniplan Brunssum en Vakgroep Realisatie en Beheer, TUE, 1 juni 1989. Fassbinder, H. : Soziologie der Stadt im Kontext Stadtebaulicher Veranderungen. Lezing op het Symposium '300 Jahre Jakob Prandtauer in St. Poelten Perspekti ven der Stadtebaulichen entwicklung der neuen Landeshauptstadt' . St. Poelten, Oostenrijk, 8 november 1989. Henket, H.A.J.: Prestatiebeheersing van gebouwen. Voordracht voor de Nationale Woningraad, 7 maart 1989. Henket, H.A.J.: Restouring buildings of the Modern Movement. Voordracht voor de Raad van Europa, Wenen, 11 december 1989. Jansdaal, P.W.J.: Prefabricagejindustrialisatie in de bouw. Lezing tijdens symposium 'Met kunststof bouwen aan een zekere toekomst', Rotterdam, 14 april, 1989. Jonge, W. de: Problema der Wiederherstellung und Umnutzung von zwei jungen Baudenkmaler in den Niederlanden: Zonnetsraal und Gooiland. CSSR Congresbijdrage 'Renovierung und Denkma1schutz in der Modernen Architektur', Bratislava, 14 december 1989. Jonge, W. de: Het restaureren van wegwerpgebouwen uit de twintiger en dertiger jaren. Zeist, 1ezing 6 oktober 1989. Schaefer, W. F. : Voordracht H.B.M. te Gouda, oktober 1989. Schulte, E. : BOUWOMBOUW IV, Herbestemming november 1989, pp. 54.

van

gebouwen.

Faculteit

bouwkunde

TUE,

Schulte, E. : Lezing op de thema-avond 'Kruis of Munt', Stedelijke werkgroep Ombouw Panden, Doopsgezinde Kerk Utrecht, 14 december 1989. Smeets, J.: Marktinformatie en verhuurbaarheid. 98

Lezing op het symposium 'Oplossingen voor naoorlogse probleemwijken', Workshop 'Corporatie en Woningmarkt, georganiseerd door Bureau Humaniplan en Vakgroep Realisatie en beheer TUE, 1 juni 1989. Westra, J.: De bewoner. Bijdrage aan het symposium van de week van de volkshuisvesting in het kader van de werkgroep SxS, 23 november 1989. Westra, J.: Architecture and engineering. Lezing voor studenten van Eindhoven, 23 oktober 1989.

het

Architectural

Institute

of

Moscow,

Westra, J.: Eigen werk. Lezing Akademie van Bouwkunst, Rotterdam, 23 juni 1989. Westra, J.: Innovatie in de woningbouw. Inleiding op het congres van de Nationale Woningraad Volkshuisvesting', Nunspeet, 6 maart 1989.

'Architectuur en

Westra, J.: The art of Engineering. Lezing University of Oregon, Eugene, USA, 28 februari 1989. Westra, J.: Scheppen. Lezing over eigen werk, TU Eindhoven, 22 december 1989.

99

4.

ONTWERPSYSTEMEN

Algemene gegevens: Code VF-programma: Programmaleiders:

B114 (TUE-BOU-114.89.28) prof.dr. H.J .P. Timmermans en prof.dr. ir. Th. Bax

Wetenschapsgebied: ISN-code: NABS-toepassingsgebied: Deelnemende vakgroepen: Aanvang · einde: Omvang taakstel1ing:

3399, 3305 N022, N0211 BAU, W&MW 1989 - 1993 9.9 fte wp le geldstroom

Doel-/probleemstelling: In de termino1ogie van Nobel-prijs winnaar Simon is Bouwkunde een "Science of the Artificial". Dit betekent dat het wetenschappelijk karakter van deze discipline niet schuilt in het formuleren van theorieen over bepaalde natuurverschijnselen, maar in het ontwikkelen van een methodischtechnisch instrumentarium ter onderbouwing van ontwerpbeslissingen. Enerzijds betreft dit methoden en technieken, die als hulpmiddelen fungeren bij het structureren van complexe ontwerpopgaven (ontwerpmethoden, multicriteria evaluatie-methoden, grafische informatieverwerking, post-occupancy evaluation, planningstechnieken, etc.). Anderzijds gaat het om methoden, technieken en mode11en met behulp waarvan de gevolgen van bepaalde ontwerpbeslissingen nagegaan kunnen worden of oplossingen, die voldoen aan bepaalde voorwaarden, gegenereerd kunnen worden (bijvoorbeeld impact analyse, optimalisatie-model1en). Dit alles is gericht op het zo doelmatig en inzichtelijk mogelijk maken van ontwerpen planvormingsprocessen teneinde de inbreng van betrokken partijen te coordineren, conflicten en vertragingen zoveel mogelijk te vermijden, kwaliteit voor de gebruikers te verhogen en kosten te minimaliseren. In de lijn van deze opvatting stelt het VF-programma "Ontwerp-systemen" zich ten doel methoden, technieken, modellen en computersystemen te ontwikkelen, die ontwerpen planvormingsprocessen op verschillende schaalniveaus doelmatig en inzichtelijk maken. Centraal daarbij staat de verbetering van bestaande methoden, technieken en modellen en het ontwikkelen van nieuwe. Waar mogelijk en relevant zal dit instrumentarium worden geintegreerd in CAD, decision support en expert systemen. De gedachten gaan hierbij uit naar zowel geintegreerde systemen als naar systemen voor meer enkel voudige toepassingen. Binnen het programma zijn verschillende vormen van onderzoek te onderscheiden: (a) BASISONDERZOEK: Dit type van onderzoek stelt zich tot doel de bruikbaarheid van reeds ontwikkelde methoden en technieken voor bouwkundige problemen (tekensystemen, computersimulatie, wiskundige modellen etc.) te evalueren en software daarvoor te ontwikkelen of aan te passen. Onder deze categorie valt ook

101

bet meer fundamentele onderzoek, dat van potentieel belang is voor andere projecten uit bet programma, en bet onderzoek op bet gebied van de ontwerptheorie. (b) ONTWIKKELINGSONDERZOEK: Hieronder valt bet onderzoek dat zich richt op de verbetering van bestaande en de ontwikkeling van nieuwe methoden, technieken, modellen en computersystemen ter ondersteuning van ontwerpprocessen op verschillende bouwkundige schaalniveaus. Dit vormt bet belangrijkste onderdeel van bet programma, bet betreft bet grensverleggende onderzoek. (c) TOEGEPAST ONDERZOEK: Dit onderzoek kenmerkt zich door de toepassing van bet ontwikkelde instrumentarium in de praktijk in de vorm van contractresearch, onderwijs en samenwerkingen, inclusief de transfer van ontwikkelde kennis en instrumentarium via de meest geschikte kanalen binnen de discipline. Promotieonderzoek lste geldstroom: ir. H.H. Lievaart:

Integraal Ontwerpen lste promotor: prof.dr.ir. M.F.Th. Bax.

drs. W.T.C.F. Adams:

and interactive A graphical analysis of multivariate data promotoren: prof. dr. H. J.P. Timmermans, prof.dr.ir. J.A.J. Roufs (IPO)

ir. A.W.J. Borgers:

Context-gevoelige ruimtelijke keuzemodellen lste promotor: prof. dr. H.J. P. Timmermans.

2de geldstroom: drs. X.A.H.M.v.d. Hagen:

Micro-gedrag van winkelende voetgangers in binnensteden promotor: prof.dr. H.J.P. Timmermans.

drs. L.E. v. Noortwijk:

Woninggedrag van huishoudens ontstaan uit echtscheiding promotor: prof.dr. H.J.P. Timmermans.

drs. H. Oppewal:

Dynamiek in de stedelijke detailhandelsector en keuzemodellen, gebaseerd op conjuncte metingen promotor: prof.dr. H.J.P. Timmermans.

102

ir. M. Prins:

Design managment vanuit het gezichtspunt van methodisch ontwerpen. lste promotor: Prof.dr.ir. Th. Bax

Opbouw van een eenvoudige couveuse-unit

103


drs. W'.T.C.F. Adams prof.dr.ir. M.F.T. Bax dr.ir. J.T. Boekholt ir. A.W'.J. Borgers ir. J.C. Carp ir. Choukry (2j.aio) ing. R. Daru, arch HfG ir. P.J.M. Dinjens E.J. Hacfoort arch. hbo ir. H.H. Lievaart ir. C.J.J.M. Maassen prof.dr. T.W'. Maver ir. G.T.A. Smeltzer prof.dr. H.J.P. Timmermans dr. K.J. Veldhuisen dr.ir. A.F. van W'agenberg (W'&MW, vakgroep PeTiT) prof.ir. H. W'agter ir. J. v.d. Wetering ir. R.H.M. van Zutphen

n.w.p.

A.J.M. de Caluwe ing. J. Dijkstra W'. Hermens ing. W.A. Roelen ing. S. van der Valk drs.ing. P.J.H.J. van der Waerden. L. v. Veghel

2e geldstroom: w.p.

drs. X.A.H.M. van der Hagen drs. L. van Noortwijk drs. H. Oppewal ir. M. Prins

3e geldstroom: w.p.

ir. M.H. de Vries

n.w.p.

ing. P.Th. v. Boxtel

104

4.1

Basisonderzoek

Hieronder vallen de volgende projecten: 4.1.1 4.1.2 4.1. 3 4.1.4 4.1. 5 4.1.6 4.1. 7

Modelbenaderingen, decision support systemen en ontwerp/planningsproblemen Modelbouw en distributieplanning Predictieve validiteit verschillende modelbenaderingen Datagraphics Ontwerpstijlen Domeinentheorie Toegankelijkheid Modelbenaderingen, decision ontwerp/p1anningsproblemen

support

systemen

en

Prof.dr. H.J .P. Timmermans in samenwerking met prof. R.G. Gol1edge, Santa Barbara, USA Doel-jprobleemstelling Het doe1 van dit project is verschi11ende modelbenaderingen te verge1ijken en te introduceren bij vakgenoten en hun toepassingsmoge1ijkheden voor ontwerp/planningsprob1emen te bespreken. De output van dit project bestaat uit state-ofthe-art papers, discussiepapers en derge1ijke. Voortgang In 1989 zijn twee van dergelijke papers voor pub1icatie geaccepteerd. De komende j aren za1 op ui tnodiging van een Engelse uitgever worden gewerkt aan een handboek. Modelbouw en distributiep1anning Prof.dr. H.J .P. Timmermans in samenwerking met prof. J .C. Thill, Athens, Georgia, USA Doel-jprobleemstelling Het doe1 van dit project is analoog aan dat van 1.1, zij het toegepast op distributiep1anning en bedoeld voor Franstalige vakgenoten. Voortgang In 1989 is een state-of-the-art paper gereed gekomen. Predictieve validiteit verschillende modelbenaderingen Prof.dr. H.J.P. Timmermans; P.J.H.J. van der Waerden.

ir.

A.W.J.

Borgers;

drs.ing.

Doel-jprobleemstelling Het doel van dit project is de predictieve validiteit van de gangbare discrete keuze-mode1len met die van decompositionele modellen te vergelijken. Context is het winkelgedrag van consumenten.

105

Voortgang In 1989 Z1Jn de eerste resultaten bekend geworden. Deze duiden er op dat de modeltypen elkaar niet veel ontlopen. Datagraphics Drs. W.T.C.F. Adams; ing. R. Daru, arch. HfG; prof.dr. H.J.P. Timmermans in samenwerking met prof.dr.ir. J.A.J. Roufs, IPOEindhoven.

Doel-jprobleemstelling Doel van dit promotie-onderzoek is om criteria te bepalen, waaraan een grafische methode dient te voldoen, wil deze als hulpmiddel gebruikt worden bij de presentatie (grafische vertaling van ruwe gegevens), analyse (patroonvorming) en interpretatie (patroonherkenning) van multivariate gegevensbestanden. Toetsing vindt plaats op zowel perceptief nivo (compatibiliteit tussen de numerieke gegevens en hun vertaling in grafische symbolen) als op cognitief nivo (statisch en dynamisch via resp. patroonherkenning en patroonvorming). Voortgang In 1989 zijn experimenten uitgevoerd met zowel een sorteertaak als patroonherkennings- en patroonvormingstaken. Deze zijn vergeleken met referentiematen van diagonalisering en ordening. Naast deze psychometrische toetsingen zijn ook grafische logboek-protocollen toegepast en onder meer benut voor de opsporing van bij zonder succesvol gehanteerde heuristieken. De grafische methode is binnen bet kader van een contractonderzoek bij wijze van demonstratie toegepast voor de begripsconversie tussen classificatiesystemen in de bouw. Andere resultaten op bet gebied van zowel de combinatorische plattegrond ontwikkeling als de ergonomische grondslagen waarop de methode berust, zijn op een tweetal congressen uitgedragen en gepubliceerd. Ontwerpstijlen Ing. R. Daru, arch HfG; prof.dr. P.J. Hettema (KUB-Tilburg); prof.dr.ir. M.F.T. Bax; prof.dr. H.J.P. Timmermans; prof.ir. H. Wagter.

Doel-jprobleemstelling Dit promotie-onderzoek beoogt zowel inzicht te verschaffen in bet proces van bet ontwerpen in meer algemene zin, als een nadere definiering te geven van individuele accenten: de ontwerpstijlen. Een mecr verwijderd doel is, een aanzet te geven tot de ontwikkeling van een spelregelsysteem voor architectonische vormgevers, dat binnen een computeromgeving kan worden aangeboden, zowel ten behoeve van de praktijk als bet onderwijs en onderzoek. Voortgang In 1989 zijn de ideeen op dit gebied in de vorm van een tweetal congresbijdragen naar buiten gebracht en in vakbladen gepubliceerd. Via een samenwerkingsverband met de KUB

106

(prof.dr. P.J. Hettema) is voor dit project binnen de periode 1990-1993 door het samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten een promotieplaats toegewezen. Domeinentheorie Prof.dr.ir. M.F.Th. Bax; dr.ir. H.J.M. Trum

Doel-fprobleemstelling Het onderzoek betreft de ontwikkeling van een ontwerptheorie waarmee omvang en geleding van het vakgebied van de bouwkunde beschreven worden als een complexe taxonomie voor de beschrijving van bouwkundige toestanden in relatie tot de processen waarmee zij tot stand gebracht en in stand gehouden worden. Tevens wordt deze taxonomie bezien op zijn geldigheid voor andere dan specifiek bouwkundige ontwerpprocessen. Het onderzoek dient als paraplu voor incidenteel onderzoek dat op de lange termijn bijdraagt aan de ontwikkeling van de theorie. Voortgang Voor de SEFI-conferentie in september in Dublin z~Jn twee abstracts ingediend op het gebied van de inrichting van (bouwkundige) ingenieursopleidingen. 4.1. 7.

Toegankelijkheid

Ir. C.J.J.M. Maassen

Doel-/probleemstelling Bij het ontwerpen en realiseren van de gebouwde omgeving wordt in het algemeen te weinig en/of op ineffectieve wijze rekening gehouden met de bruikbaarheid voor lichamelijk gehandicapten van die gebouwde omgeving. Mede als gevolg van o.a. de wens naar maatschappelijke integratie van gehandicapten en de toename van het aantal gehandicapten (vergrijzing) is het van belang in het bouwproces van meet af aan op adequate wij ze rekening te houden met de behoeften van de gehandicapte gebruikers. Het project is erop gericht de daartoe benodigde kennis te ontwikkelen en te verspreiden. Ui tgangspunt hierbij is de zogenaamde integrale benaderingswijze. Hierbij wordt er naar gestreefd zoveel mogelijk bouwkundige oplossingen te ontwerpen die voor iedereen, inclusief de gehandicapten, bruikbaar zijn, waardoor het creeren van aparte voorzieningen voor gehandicapten zoveel mogelijk vermeden kan worden. Voortgang Naast het leveren van een bijdrage aan de totstandkoming van een demonstratiewoning voor aanpasbaar en aangepast bouwen verschenen enkele publicaties en werden lezingen gegeven. Contacten werden uitgebreid. Eind 1989 werden de eerste contacten gelegd voor een onderzoekcontract betreffende de huisvesting van verstandelijk gehandicapten.

107

Programma voor de jaren 1990, 1991 en 1992 Een belangrijk deel van de onderzoektoepassing zal in 1990 e.v. gericht zijn op de normontwikkeling voor de huisvesting van verstandelijk gehandicapten waarvan het vooronderzoek eind 1989 gestart is. De formulering van het onderzoek wordt naar verwachting in het voorjaar van 1990 definitief vastgesteld.

108

4.2

De ontwikkeling en toepassing van modellen en computer-

systeaen.

Het betreft de vo1gende projecten: 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5

Bouwkundige informatie en kennissystemen Computersystemen voor design-management Ontwerpondersteunende computersystemen Uitvoering ondersteunende computersystemen Computersystemen voor de stedebouwkundige plano1ogie Bouwkundige informatie en kennissystemen

4.2.1.1 Datavisie Ing. R. Daru, arch. HfG; A.J.M. de Caluwe Doel-jprobleemstelling Doel van dit demonstratieproject is, het gegevensmanagement voor (ge)bouwprojecten te informatiseren volgens de principes, die in de vorm van contractwerk geformuleerd werden in de NVN 2574 van het NNI. Voortgang In 1989 zijn hierover een tweetal publicaties uitgebracht en werd het project ondersteund via Expidemo van de ministeries VROM en EZ. 4.2.1.2 Geintegreerde informatieverwerking/computer graphics en registreren Prof.ir. H. Wagter, ir. G.T.A. Smeltzer. Doel-jprobleemstelling: Doelstelling van het onderzoek is de ontwikkeling voor de registratie van bezittingen of voorzieningen van een bedrijf of organisatie. Een dergelijke registratie is in een eerste stap op weg naar een doelmatig beheer ervan. Systematische benaderingen, die zouden kunnen leiden tot complete, consistente en veelzijdige gegevensbestanden, zijn niet bekend, beschikbaar of bruikbaar. Voortgang In 1989 is voora1 onderzoek gedaan naar de onderdelen van het project die van invloed zijn op een nadere projectfasering zoals classificaties van informatie, informatieniveaus, informatiebronnen en bestemmingen. Tevens is onderzoek gedaan naar de mogelijk belangrijkste hulpmiddelen zoals de System Development Method (SDM) een informatie analyse en ontwerpmethode (IDEF, een CAD programma (AutoCAD/Autolisp) en Database programma's. Computersystemen voor design-management Doel-jprobleemstelling Bij het Design Management wordt een analytisch onderscheid 109

gemaakt tussen twee soorten van beheersing: a. Design Proces Management, de beheersing van het ontwerpproces. Bij het DPM gaat het zowel om de ontwikkeling van theorie, concepten, methoden en technieken voor beschrijving en karakterisering van ontwerpprocessen als de toepassing daarvan op ontwerpprojecten. b. Performance Control, de controle van de kwaliteit van het product. Bij het PC gaat het bij de ontwikkeling van theorie, concepten, methoden en technieken om de kwaliteit van on twerp en met be trekking tot functionalitei t, duurzaamheid, energiegebruik, behaaglijkheid, akoestiek etc. tegen zo min mogelijk kosten te waarborgen. Design Projects Het onderzoek richt zich, behoudens op de genoemde deelgebieden, in het bijzonder op het in relatie tot elkaar verder tot ontwikkeling brengen van beide soorten van beheersing. Daartoe zijn Design Projects, integratieproj ecten, geformuleerd waarin de ontwikkelde soorten kennis worden geoperationaliseerd en toegepast. Het gaat hierbij voornamelijk om de toepassing in complexe bouwopgaven of in bouwsystemen. Deze projecten volgen een min of meer vast stramien: a. Toepassingfuitwerking patronen; b. Bepaling ontwerpconcept evt. drager/inbouw systeem; c. Toepassing COSMOS ontwerpconcept; d. Toepassing tekensystemen; e. Toepassing COSMOS effect-berekeningen. Onder dit onderzoek vallen de volgende deelonderzoeken: 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 4.2.2.4 4.2.2.5 4.2.2.6 4.2.2.7 4.2.2.8

Bouwknoop Patronen Architect en tekensystemen All Electric Wonen 2010 Home Care Cosmos Integrerend Ontwerpen Design Managment vanuit Methodisch Ontwerpen

het

gezichtspunt

van

4.2.2.1 Bouwknoop Prof.dr.ir. M.F.Th. Bax; prof.mag.arch. P. Schmid; ir. J.C. Carp; K. Links; ir. J. Olie; ir. B. Kruishoop in samenwerking met de faculteit Bouwku.•de (OBOM) van de TUD en TNO/IBBC.

Doel-jprobleemstelling Het onderzoek wordt uitgevoerd in opdracht van de IOP-Bouw en betreft de ontwikkeling van een methode, waarmee in een spelsituatie alle partijen betrokken bij een zogenaamde bouwknoop op bedrij fstakniveau afspraken kunnen maken over formele, functionele en temporele randvoorwaarden die een ondernemingsgewijze, projectongebonden ontwikkeling van bouwproducten, die in zo'n bouwknoop samenkomen, mogelijk

110

maken. De taak van de TUE in het onderzoek is gericht op de ontwikkeling van de methode zelf en op de temporele randvoorwaarden. Voortgang Het project wordt na drie jaar begin 1990 afgesloten met een rapport. In de loop van 1990 wordt het project voortgezet in de vorm van een workshop in opdracht van Progresbouw; er zal tevens een colloquium georganiseerd worden waarin de verschillende medewerkers over hun specifieke bijdrage zullen rapporteren. 4.2.2.2 Patronen Ir. P.J.M. Dinjens; ir. M.H. de Vries Doel-/probleemstelling Het doel van dit project is het toegankelijk maken van de totale informatie (tekst en afbeeldingen), die is vastgelegd in ontwerp-uitgangspunten, zogenaamde "patronen", ten behoeve van de beginfasen van het ontwerpproces. Bij dit onderzoek is gekozen voor data-opslag in PC-apparatuur en een bestaand database programma, DBase III. De presentatie van alle informatie naar de gebruiker geschiedt door middel van een hypertekstprogramma. Hiervoor is gekozen GUIDE. Het onderzoek kent drie hoofddelen: 1. verzamelen en beheer gegevens met behulp van DBase III 2. presentatie informatie met behulp van GUIDE 3. vertaling data van DBase naar GUIDE Voortgang In 1990 zijn met name deel twee en drie nader uitgewerkt. De mogelijkheden van GUIDE met betrekking tot de automatische omzetting van data uit DBASE en de wij zen van presentatie, gezien vanuit het optiek van de gebruiker, zijn nagegaan. 4.2.2.3 Architect en tekensystemen Dr.ir. J.T. Boekbolt Doel-/probleemstelling: Binnen het kader van dit onderzoek wordt er naar gestreefd hulpmiddelen te ontwikkelen die toegevoegd kunnen worden aan bet AUTOCAD-tekenprogramma zodat dit gescbikt wordt voor bet gebruik tijdens de beginfasen van ontwerpprocessen. Voortgang In 1989 zijn ergonomische figuren toegevoegd van gehandicapte mensen, ten behoeve van een tablet-menu voor bet tekenen van 20- en 3D-plattegronden van Open-Bouwen-woningbouwprojecten. 4.2.2.4 All Electric Wonen 2010 Dr.ir. J.T. Boekholt Binnen bet kader van dit derde geldstroomonderzoek zijn, in

111

de vorm van patronen, uitgangspunten ontwerpen van All-Electric woningen.

gesteld

voor

het

4.2.2.5 Home Care Dr.ir. J.T. Boekholt Dit derde geldstroomonderzoek richt zich op het ontwerpen van woningen voor ouderen (55+) die goed aanpasbaar zijn aan toekomstige bewonerseisen met betrekking tot het ouder worden (handicap, huisverpleging etc.). In het verslagjaar is een rapport en een voorbeeld antwerp gereed gekomen. 4.2.2.6 Cosmos Dr. K.J. Veldhuisen; E.J. Hacfoort arch. hbo; ir. B. Vries; ir. A.W.J. Borgers; ir. Choukry (aio); W. Hermens.

de

Doel-/probleemstelling Cosmos: een Computer OnderSteund Methodisch Ontwerp Systeem, wordt geformuleerd ten behoeve van: 1. het maken van gebouw-ontwerpen; 2. de evaluatie van het gebouw antwerp tij dens het ontwerpproces op basis van een aantal criteria (energie, acoustiek, kosten, nut etc.); 3. het maken van een STEP-database (volgens een gestandaardiseerd gebouwmodel) ten behoeve van een reeks van criteria die door andere (externe) programma's kunnen worden berekend; 4. de productie van AutoCAD (dxf) files ten behoeve van het vervaardigen van bouwtekeningen. Voortga.ng In het verslagjaar in gewerkt aan de verschillende onderdelen van het pakket. 4.2.2.7 Integrerend Ontwerpen Ir. H.H. Lievaart; prof.dr.ir. M.F.Th. Bax; prof.dr. H.J.P. Timmermans; dr. K.J. Veldhuisen Doel-jprobleemstelling: Het bouwkundig antwerp dient te voldoen aan vele eisen, die afkomstig z1Jn uit vele vakgebieden en disciplines. Geen enkele partij in het ontwerpproces kan de beschikbare hoeveelheid aan informatie nog overzien. De informatie moet ge~tructureerd worden om een zinvolle overdracht mogelijk te maken. In beschikbare procesmodellen en het zogenaamde GOM-model liggen mogelijkheden besloten om ontwerpprocessen structuur te geven, en ook kan met behulp van deze middelen de informatie zelf gestructureerd worden. Het onderzoek richt zich op de verkenning van deze mogelijkheden. Het doel is een procesmodel te ontwikkelen, waarin wordt aangegeven welke specifieke activiteiten in de beginfasen van een ontwerpproces kunnen worden ondernomen om de inbreng vanuit verschillende vakgebieden begrijpelijk,

112

bespreekbaar en hanteerbaar te maken. Voortgang In het verslagjaar is nagegaan of er mogelijkheden zijn om per domein kennis te onderscheiden en te organiseren. 4.2.2.8 Design Management Methodisch Ontwerpen.

vanuit

het

gezichtspunt

van

lr. M. Prins; prof.dr.ir. M.F.Th. Bax in samenwerking met dr. H. Tempelmans Plat (W&MW). Doel-/probleemstelling Het onderzoek is gericht op het ontwikkelen van een financieel-economisch en ruimtelijk besluitvormingsmodel voor het vullen van dragers met inbouwelementen. Bij dit onderzoek gaat het om het ontwikkelen van modellen die het besluitvormingsproces bij het ontwerpen kunnen structureren, op dusdanige wijze dat in financieel-economisch opzicht optimale - flexibele - woningen ontstaan. Het onderzoek valt dus te typeren als "Performance Control". Resultaat van dit onderzoek vormt een geautomatiseerd integraal rekenmodel voor gebouwkosten wat in diverse fasen van bet ontwerpproces inzetbaar is. Het model wordt ontwikkeld uitgaande van een systeemtheoretische visie op het ontwerpproces. Voortgang In het verslagjaar is verder gewerkt aan bet model. Op grond van analyses van complexe objecten als systemen van onderling gere la teerde obj ec tdelen en eigenschappen werden verschillende implicaties afgeleid met betrekking tot de fasering en inrichting van bouwkundige ontwerpprocessen. 4.2.3.

Ontwerpondersteunende Computersystemen

Doel-/probleemstelling Doe 1 van het onderzoek is het ontwikkelen van computerprogrammatuur c.q. -applicaties ter ondersteuning van het ontwerpproces. Het onderzoek valt uiteen in de volgende projecten: 4.2.3.1 4.2.3.2 4.2.3.3 4.2.3.4 4.2.3.5

Facility planning Computer aided learning in CAAD PEBI-COMETT CalinCAD Dynamic Illumination Model Visualisatie

4.2.3.1 Facility planning Ing. R. Daru, arch. HfG, drs. W.T.C.F. Adams Doel-jprobleemstelling Doel van dit project is, om op een visueel- en logisch navolgbare wijze, een vlekkenplan grafiscb-interaktief en heuristiscb af te leiden uit een ruimtelijk programma van eisen.

113

Voortgang In 1989 werden in de vorm van contractonderzoek, testcases uitgewerkt voor de Rijksgebouwendienst.

twee

4.2.3.2 Computer aided learning in CAAD PEBI- COMETT Samenwerkingsproj ect met diverse medewerkers van AS PLUS, MACAD, TUD/TUE, VCA/VABI, resp. Ecole des Mines de Paris/Douai en GIMEOR; voor de TUE nemen hierin deel: ing. R. Daru, arch. HfG en S.G.M. van Kol.

Doel-jprobleemstelling Doel van dit EG-proj ect is, om tot ontwikkeling gebrachte programmatuur via een internationaal samenwerkingsverband op elkaar af te stemmen en binnen een cursus voor professionals in de bouwsector toegankelijk te maken (programmatuur op de gebieden van het 3D modelleren en tekenen, de constructie en bestekken, het investerings- en exploitatiekostenbewust-, resp. het energiezuinig- en milieubewust ontwerpen). Voortgang In 1989 is voor de toetsing van de diverse koppelingen tussen de programma's een testgebouw als 3D-document uitgewerkt voor de andere partners in het project. Met behulp van HyperTalk zijn voor het 3D-gedeelte op te roepen instructiestacks ontworpen, aangevuld met screenrecorder-opnamen ter toelichting van de te verrichten handelingen op het scherm. Voor het 3D-gedeelte is een eerste opzet van een cursusboek uitgewerkt en via een proefcursus op toepasbaarheid en verbeterbaarheid getoetst. 4.2.3.3 CALinCAD (Computer Aided Learning in Computer Aided Design). Ir. R.H.M. van Zutphen; prof. T.W. Maver.

Doel-jprobleemstelling CALinCAD is een project dat zich richt op onderzoek naar middelen en methoden voor computerondersteund onderwijs in de Bouwkunde. Het werk wordt uitgevoerd als een Cornett project. De samenwerking is intensief met de universiteit van Luik, Belgie en Strathlyde, Glasgow, Schotland. Achterliggend doel van het project is een situatie te bereiken waarbij de kennismaking van studenten met CAADhulpmiddelen soepel en effectief verloopt. Al 'spelend' met situaties die bouwkundig relevant Z1Jn, ontdekt hij de mogelijkheden en beperkingen van dergelijke systemen. De resultaten worden inmiddels in het eerstejaars-onderwijs op de TUE-B toegepast ~n getoetst. 4.2.3.4. Dynamic illumination model (DIM) Ing. W.A. Roelen; prof.ir. T.W. Maver

Doel-/probleemstelling DIM (Dynamic Illumination Model) is een computerprogramma dat in eerste instantie is bedoeld voor het nauwkeurig berekenen van verlichtingssituaties. 114

In tweede instantie kan het progranuna worden gebruikt voor visualisatie doeleinden. Men kan namelijk uitgaande van de resultaten van de berekening, een indruk van de uiteindelijke verlichtingssituatie op het scherm afbeelden. Voortgang In 1989 zijn verschillende progranunamodu1es ontwikkeld die de functionele (rekenkundige) mogelijkheden van het progranuna vergroten. In 1990 zal het onderzoek worden uitgebreid met het nader bepalen van effecten die ontstaan door bi-angulaire reflecties. Het bepalen van die effecten is een groot probleem. Er zijn zeer we1n1g materialen die volledig diffuus of volledig spiegelend reflecteren en mengvormen hiervan zijn ook geen exacte weergave van de werkelijkheid. Daarom is het nodig om gegevens te verkrijgen die het effect van de bi-angulaire reflectie beschrijven. Bovendien zal er naar algorithmen worden gezocht die het mogelijk moeten maken deze gegevens in de berekening mee te nemen. 4.2.3.5 Visualisatie Ing. W.A. Roelen; ir. G.T.A. Smeltzer Doel-jprobleemstelling Projecten rond visualisatie richten zich met name op verdere vervolmaking van de technieken en het toetsen van die technieken aan de werkelijkheid. Voortgang Met behulp van foto' s van realistische objecten vergeleken met opnamens van computerbeelden is nagegaan hoe groot de verschillen zijn enjof het mogelijk is parameters zodanig te stellen dat verschillende merken computers identieke kleuren leveren. De proef is niet alleen voor beeldschermen maar ook voor verschillende uitvoertechnieken op papier uitgevoerd. Uit de resultaten tot nu toe blijkt dat eenduidige kleurdefinities via computerschermen niet mogelijk zijn. Met dit gegeven wordt verder gewerkt. Veel inspanning is geleverd rond visualisering van het Huis van de Toekomst te Rosmalen. De activiteiten richtten zich enerzijds op gedetailleerde visualisering op basis van Wavefront, anderzij ds Z1Jn verschillende anima ties van gebouwonderdelen gemaakt. Het project "Huis van de Toekomst" heeft geresulteerd in veel ervaring die bijdraagt tot verdere perfectionering in 1990. Andere visualisaties zijn uitgevoerd voor een ziekenhuisproj ect waarbij de ruimtelijke indeling van een couveuse-afdeling is gesimuleerd. Verder zijn via verschillende principes animaties gemaakt van het nieuwe muziekcentrum Eindhoven. Vermeldenswaard is verder de samenwerking met LIDEC (Philips) rond een project "werkplekverlichting". Meerdere visualisaties zijn getoond waarbij ook DIM werd gebruikt ten behoeve van een presentatie tij dens Batiment

115

, 89. Het project bood bovendien moge1ijkheden visua1isatie via Wavefront met bet rekenmode1 DIM te verge1ijken. De genoemde onderzoeken op het gebied van de visualisatie zul1en, zij bet met andere voorbee1den, worden voortgezet in 1990. Uitvoeringondersteunende computersystemen Dit project va1t uiteen in de dee1projecten: 4.2.4.1 Computer graphics en produceren 4.2.4.2 Computer praphics en plannen 4.2.4.1 Computer praphics en produceren Prof.ir. H. Wagter; ing. S. van der Va1k; ing. J. Dijkstra; ir. M. de Vries. Doel-/probleemstelling In het traject van schetsontwerp tot realisatie van gebouwen neemt bet fysieke bouwproces een be1angrijke p1aats in, zeker voor wat betreft de financiele aspecten. Afstemming via bet ontwerp op de productiemidde1en is hierbij een noodzakelijk onderdee1. Voortgang Het onderzoek richt zich op het ontwikke1en van computersystemen ter ondersteuning daarvan. De Nevanco groep BV heeft een ontwerpsysteem gedefinieerd dat momentee1 wordt gerea1iseerd. In deze ontwikke1ing is een onderzoeksopdracht ver1eend, waarbij een aanta1 onderde1en moet worden ontwikke1d. Deze onderde1en zijn: bet ontwerpen van scheidingswanden inc1usief bet maken van deursparingen; bet se1ecteren van productiegegevens t.b.v. het vervaardigen van de elementen. In deze onderde1en worden bouwelementen ontworpen met behulp van AutoCAD. De gegenereerde informatie is direct geschikt voor de productie-afde1ing of voor de verdere voorbereiding. Een be1angrijk aspect hierin is de doorlooptijd welke met behu1p van het systeem kan worden gereduceerd. In 1990 zal de eerste fase van dit project gereed komen. Een uitgebreid onderzoek vindt p1aats in het kader van een PBTS studie. Het onderzoek richt zich op topologische relaties tussen (gebouw)onderde1en. Achterliggende gedachte is te komen tot een nieuwe generatie van CAD-systemen waarbij objecten voorzien zijn van regels. Het project Top Tool Box heeft zich in 1989 gericht op theoretische studie. Met behu1p van de grafentheorie wordt een en ander in werkbare model1en omgezet. In 1990 za1 een prototype gereed komen. 4.2.4.2

Computer graphics en plannen 116

Prof.ir. H. Wagter; ing. S.v.d. Valk; ir. J. v.d. Wetering; ing. J. Dijkstra Doel·jprobleemstelling Het onderzoek spitst zich met name toe op de aspecten van het plannen van de uitvoering van bouwwerken op de bouwplaats zelf met behulp van een computer. Voortgang In dit kader is een programma ontwikkeld ten beboeve van gebruik op de bouwplaats. Bij de ontwikkeling is practische inbreng verkregen van Nelissen van Egteren bouwgroep BV en de Nevanco Groep BV. Rekening boudend met bet feit dat een en ander drempel verlagend moet werken, is gekozen voor het operationeel maken op een eenvoudige PC waarbij het bele traject van bet plannen menugesteund kan verlopen. De gekozen planningmetbodiek is grotendeels afgeleid van bet bekende balkenschema, met name ten aanzien van de presentatie van de gegevens. Het onderzoek zal in 1990 worden voortgezet, waarbij bet ontwikkelde programma uitgebreid in de bouwpraktijk zal worden ingezet en getoetst op zijn bruikbaarheid. Voorzover daartoe middelen kunnen worden gegenereerd zal het programma moeten uitgroeien tot een geintegreerd onderdeel van een groter systeem, waarbij ook de grafische mogelijkheden van een computersystemen meer aandacht zullen verkrijgen. Een tweede project beeft zich gericbt op het plannen op basis van grafiscb georH~nteerde computertecbnieken. Hiervoor is een prototype gemaakt van een planningssysteem op basis van Hypercard. In dit prototype zijn verschillende stadia van de nieuwbouw van een stadhuis te Best verwerkt. Het bedrijfsmatige kader is geleverd door IBC·Best. Het prototype is in 1989 gereed gekomen. In het verlengde van promotie-onderzoek ( ir. W. Schaefer; kennisbeheer in bet uitvoerend bouwbedrijf) zijn in 1989 verschillende deelprojecten gestart, te weten: meting van ervaringskennis bij constructeurs met bebulp van de case study "heipalen"; meting van ervaringskennis bij architecten met behulp van de case study "kamer en gevels". Deze deelprojecten worden in 1990 afgerond. In 1990 zal een pilotstudie zich ricbten op de manipulatie van 3D-objecten in een ontwerpomgeving, rekening houdend en gebruikmakend van grafische, topologische en bouwfysische regels. Computersystemen planologie

voor

de

stedebouwkundige

Het accent ligt bij dit project in eerste instantie op de formulering en toetsing van wiskundige modellen voor de

117

onderbouwing van beslissingen in het kader van ontwerp-/ planvormingsprocessen op stedebouwkundig niveau. Parallel daaraan wordt software ontwikke1d. Wanneer deze modellen hun waarde hebben bewezen en er interesse uit de beroepspraktijk voor bestaat, worden gebruiksvriende1ij ke systemen ontwikke1d. Het betreft de vo1gende toepassingsgebieden: 4.2.5.1 4.2.5.2 4.2.5.3 4.2.5.4 4.2.5.5

Distributiep1anning Verkeer en vervoer Woningrnarkt Recreatie Ruimte1ijke inrichting

4.2.5.1 Distributieplanning

Doel-jprobleemstelling Het doel van dit onderzoek is modellen en decision-support systemen te ontwikke1en, met behulp waarvan de vraag naar distributieve voorzieningen a1smede de gevo1gen van ontwerp/ p1anningsbeslissingen om een serie grootheden voorspeld kan worden. Onder deze noemer is gewerkt aan enkele projecten. 4. 2. 5 .1.1 Stedelijk dynamiek gebaseerde keuze-simulatoren

en

op

conjuncte

metingen

Drs. H. Oppewal; prof.dr. H.J.P. Timrnermans in samenwerking met prof. J.J. Louviere, Edmonton, Canada

Voortgang In dit door NWO gefinancierde project ligt het accent op de verbetering van conjuncte modellen. Het vernieuwende van het project betreft de ontwikkeling van een ge1ntegreerd stelsel van modellen voor resp. de producenten, de consurnenten en de planningsautoriteiten, met behu1p waarvan de stedelijke dynamiek te voorspel1en is. Teneinde dit doel te bereiken dienen een groot aantal methodische prob1emen opge1ost te worden. In 1989 is het conceptueel kader, dat aan het onderzoek ten grondslag 1igt, uitgewerkt en Z1Jn, na vele proefonderzoekjes, operationele beslissingen genomen en data verzame1d. Er is een start gemaakt met de analyse van de gegevens. In de periode 1990-1992 za1 het consurnentendeel verder worden uitgewerkt en getoetst. Verder za1 het mode1ste1sel worden geva1ideerd. 4.2.5.1.2 Een decision voorzieningenplanning.

support

systeem

voor

Prof.dr. H.J.P. Tirnrnermans in samenwerking met TNO

Voortgang In opdracht van de RPD is een start gemaakt met dit project 118

dat tot doel heeft een DSS te ontwikkelen voor de RPD met behulp waarvan zij de consequenties van haar verstedelijkingsbeleid op de voorzieningenstructuur van stadsregio's (men name winkels en scholen) kan evalueren en vorm geven. Het project wordt uitgevoerd in samenwerking met TNO. In 1989 is de conceptualisatie en de dataverzame1ing gereed gekomen. In 1990/1991 zal het systeem worden getoetst. 4.2.5.2 Verkeer en Vervoer 4.2.5.2.1 Model ter bepa1ing van de effecten van verkeerscirculatiep1annen en stedebouwkundige p1annen op het functioneren van binnensteden Drs. X.A.H.M. van der Hagen; prof.dr. H.J.P. Timmermans; ir. A.W'.J. Borgers Doel-jprobleemstelling Het doe1 van dit project, gefinancierd door NW'O, is een simulatiemodel van passantenstromen te ontwikkelen teneinde de gevolgen van stedebouwkundige plannen en verkeerscirculatieplannen op het functioneren van binnensteden te kunnen voorspe1len. Voortgang In 1989 zijn de gegevens verzameld en is het materiaal geanalyseerd. Het model is geformuleerd en zal in 1990-1991 worden geschat en beproefd.

4.2.5.2.2 Een model voor parkeergedrag Drs.ing. P.J.H.J. van der prof.dr. H.J.P. Timmermans

W'aerden;

ir.

A.W'.J.

Borgers;

Doel-jprobleemstelling Voor de generalisatie van project 4.2.5.2.1. is het nodig een model voor parkeergedrag te ontwikkelen. Voortgang In 1989 zijn enke1e verkennende analyses uitgevoerd op de situatie in Veldhoven teneinde de gebruikersmogelijkheden van logit-modellen te evalueren. Uit dit onderzoek bleek dat een meer complex model gewenst is. In 1990 zullen de mogelijkheden van ontwikkeling van een complex simulatiemode1 worden onderzocht.

4.2.5.3 W'oningmarkt 4.2.5.3.1 Beslissingsnetten en woningmarktgedrag Drs. L. van Noortwijk; prof.dr. H.J.P. Timmermans samenwerking met prof.dr. F.M. Dieleman, Utrecht.

in

Doel-jprobleemstelling Het doel van dit project, dat door NWO wordt gefinancierd, in samenwerking met de Universiteit van Utrecht, is de toepassingsmogelijkheden van beslissingsnetten in de studie

119

van woningmarkt-gedrag (in het bijzonder dat van huishoudens ontstaan uit echtscheidingen) na te gaan. Daartoe dienen nog de nodige problemen op het gebied van de analyse van beslissingsnetten en de data-represenatie van dergelijke netten opgelost te worden. Parallel aan dit project loopt ook een project met TNO, waarin de mogelijkheden worden verkend ten aanzien van de integratie van beslissingsnetten in kennissystemen. Het project is van belang in het kader van het onderzoek naar artificiele intelligentie en ruimtelijk onderzoek en de ontwikkeling van expert-systemen.

Voortgang In het verslagjaar is de opzet van de enquete en de metingen grotendeels gereed gekomen. In 1990-1992 zal dit materiaal worden genalyseerd en het model worden getoetst. 4.2.5.3.2 Woningmarktgedrag van dubbel-inkomen huishoudens Prof.dr. H.J. P. Timmermans; ir. A. W.J. Borgers; Oppewal in samenwerking met stagiaire J. van Dijk

drs.

H.

Doel-/probleemstelling Het doel van dit project is gangbare decompositionele modellen uit te bouwen zodat ze toepasbaar zijn voor dit type van beslissingen. Bestaande decompositionele modellen gaan uit van individuele beslissers. Vele beslissingen van belang voor de stedebouwkundige planologie zijn echter gezamenlijke beslissingen van meer personen. Het model zal worden getoetst op grond van gegevens over woningmarktgedrag van huishoudens met meer inkomens. Voortgang In 1989 zijn de experimentele opzet en de statistische verwerking voor het model uitgewerkt. In 1990 zullen de gegevens worden verzameld en zal het model worden beproefd. 4.2.5.4 Recreatie 4.2.5.4.1 Variatie-zoekend keuzegedrag Dr.ir. R. v.d. A.W.J. Borgers

Heijden;

prof.dr.

H.J.P.

Timmermans;

ir.

Doel-fprobleemstelling Een innovatieve ontwikkeling in het modelleren van recreatief gedrag betreft de notie van variatie-zoeken. Gangbare modellen zijn gebaseert'l op de veronderstelling van tijdinvariante nuts-functies. In het kader van dit NWO-project dat in 1987 is afgesloten, is een nieuw modeltype voor variatie-zoekend gedrag ontwikkeld en succesvol beproefd. Voortgang De activiteiten publica ties. 4. 2. 5. 4. 2

in

het

verslagjaar

Transferabiliteit

van

beperken

zich

decompositionele

tot keuze 120

model len Prof. dr. H.J. P. Timmermans Louviere, Edmonton, Canada

in samenwerking met prof. J .J.

Doel-jprobleemstelling Het doel van dit project is de transferabiliteit van een keuze model in de context van recreatief gedrag na te gaan. Voortgang In het verslagj aar werden gegevens verzameld in de regia's van Chicago en Eindhoven. De modellen ZlJn geschat en vergeleken. Het project zal komend jaar door middel van een publicatie worden afgerond. 4.2.5.4.3 Geavanceerde conjuncte modellen en recreatie Prof.dr. H.J.P. Timmermans in samenwerking met prof. J.J. Louviere, Edmonton, Canada Doel-jprobleemstelling Het ontwikkelen of verbeteren van conjuncte modellen ten behoeve van recreatieonderzoek. Voortgang Een serie verbeteringen van gangbare modellen voor de voorspe1ling van recreatie-gedrag zijn beproefd. Tevens zijn de moge1ijkheden van conjuncte modellen in recreatieonderzoek besproken. 4.2.5.5 Ruimtelijke inrichting I r. drs.

J.

Tecklenburg;

prof. dr. H. J.P.

Timmermans;

dr. ir.

A.F. van Wagenberg 4.2.5.5.1 Verbetering en toetsing space-syntax methode Doel-/probleemstelling Een van de meest uitgewerkte theorieen voor de verklaring van de gedragsconsequenties van stedebouwkundige inrichtingen is de theorie van Hillier. Deze theorie is echter nog geen onderwerp van empirische toetsing geweest. Bovendien kent de bij deze theorie behorende space-syntax methode enke1e tekortkomingen. Het doel van dit project is in deze 1eemten te voorzien. In 1989 is gewerkt aan een onderzoeksvoorstel voor NWO. Het project is goedgekeurd en zal in de periode 1990 1992 worden uitgevoerd.

121

Overige activiteiten prof.dr.ir. M.F.Th. Bax is: lid van de Innovatiegericht Onderzoek Programma Commissie Bouw (IOP·cie Bouw), ingesteld door de Minister van OenW in overleg met de Ministers van EZ en van VROM; lid van de Commissie Beoordeling Samenwerkingsprojecten KUB-TE; disciplineleider Orientatie Commissie Technische Wetenschappen van de Open Universiteit; bes tuurslid Stichting Ontwerp Onderzoek Nederland (SOON); 'Honorary Reader' van 'Open House International'; voorzitter van het bestuur van de stichting 'Instituut Interface' . dr.ir. J.T. Boekholt is: lid AUTOCAD gebruikersgroep; lid Vereniging-Computergebruik-Architectenbureau's. ir. A.W.J. Borgers: trad opals referent voor T.E.S.G.; trad op als adviseur bij een onderzoek naar scholenplanning van de Faculteit Bouwkunde TUD. R. Daru: is lid van de normcommissie 352 01 'Tekeningen voor de bouw', van het Nederlands Normalisatie Instituut; is contactpersoon voor de VCA op de TUE; is lid van de studiecommissie C32 'Informatie-overdracht via tekeningen', van de Stichting Bouwresearch. ir. P.J.M. Dinjens is: lid Editorial Board van 'Open House International'. prof. T.W. Maver is: councilmember, researchcoordinator of the ECAADE; member of the UK Science and Engineering Research Council Building Sub-committee; external examinator: Open University (Design Discipline), Paisley College of Technology (Building Engineering) , Polytechnic of South Bark (Environmental Engineering); lid organiserend committee CAAD Futures '89. ir. G.T.A. Smeltzer is: general secretary ECAADE. prof.dr. H.J.P. Timmermans: beoordeelde onderzoekvoorstellen voor: NWO/SRO/STW; National Science Foundation, Washington D.C.; IIASA (Oostenrijk) op het terrein van desicion support systems; was referent voor de internationale wetenschappelijke tijdschriften: International Journal of Retailing European Journal of Population TIBG Transportation Research A; Transportation Research B; The Professional Geographer; T.E.S.G.; Geographical Analysis; Environment and Planning A; 122

Regional Science and Urban Economics; Socio-Economic Planning Sciences; Annals of the Association of American Geographers; is lid van de: advisory board van het Amerikaanse tijdschrift 'Geographical Analysis'; redactieraad van het tijdschrift 'Recreatie en Toerisme'; redactieraad van 'Bouwstenen'; advisory board van het internationale tij dschrift 'Sistemi Urbani'; is eindredacteur van het internationale tijdschrift T.E.S.G.; is voorzitter van: 'Executive Board' van de internationale 'Working Group Mathematical Models'; de begeleidingscommissie van een onderzoek over bereikbaarheid en scholenplanning dat door de RPD wordt gesubsidieerd; de Vaste Commissie voor Wetenschapsbeoefening Faculteit Bouwkunde TUE; was adviseur in het kader van onderzoek naar Technologische ontwikkelingen en Ruimtelijke Planning voor afdeling Civiele Planologie, Provincie NoordBrabant; is bestuurslid van: SRO; SISWO; GS; IGU-Nederland; Samenwerkingsovereenkomst Bouweconomie; Werkgroep 'Mathematische Geografie en Planologie' (tevens voorzitter); Werkgemeenschapscommissie Ruimtelijke Analyse; Onderzoek Stichting lnstituut Interface; Onderzoek Stichting Instituut Calibre; was 2e promotor van 2 proefschriften; is lid van: de werkgemeenschappen Bouwen en Wonen, Ruimtelijke Planning en Ruimtelijke Analyse; American Marketing Association; KNAG; Regional Science Association; trad op als 'peer-reviewer' van enkele benoemingen aan Amerikaanse Universiteiten; participeert in de internationale netwerken van onderzoekers: European School of Urban Planning; IGU World Committee on Mathematical Models; European Colloquia on Theoretical and Quantitative Geography (urban planning); World Committee on the Planning of Commercial Activities; European Network of Housing Research. dr. K.J. Veldhuisen is: voorzitter van de Commissie Rekenbeleid Faculteit Bouwkunde, TUE; penningmeester van het orgaan voor Post-Akademisch

123

onderwijs GEOPLAN. prof.ir. H. Wagter is: coordinator W75, Integrated Computer Aided Design, CIB (Consiel Internatal du Batiment pour la recherche l'etude et la documentation) Lund, oktober (1988); faculteitvertegenwoordiger CIB; lid programmacommissie/vice voorzitterjsecretaris CAAD Futures; lid adviesgroep Technologiebeleid Ministerie VROM; lid Adviescommissie CAE, NLO Eindhoven; voorzitter CIAD-lustrumcie./congresorganisatie.

124

Overzicht samenwerkingen binnenland Formele samenwerkingen Architektenkooperatie Marge u.a. (SBR/C61); Instituut Calibre; SAR, Stichting Architecten Research, via de Stichting 'Instituut Interface'; Stichting 'Instituut Calibre'; Stichting 'instituut Interface'; de Subfaculteit Psychologie van de Katholieke Universiteit Brabant; binnen het kader van het project Data Visie en het NNI, bestaat een financiele samenwerkingsovereenkomst met MVROM, ABECON, NBN en een tweetal architectenbureau's. Informele samenwerkingen Architektenburo's Abken b.v.; BNA 'Informatisering', Amsterdam; Bond van Nederlandse Architekten BNA; Bouwcentrum Rotterdam N.V.; Bouwfonds Nederlandse Gemeenten; Buro Advies en Begeleiding Bouwprojekten, BABB b.v.; CCPT, Ministerie van WVC; Dutch Holographic Laboratory, Eindhoven; ECAADE regio Nederland; Eijkelenboom Gerritse & Middelhoek b.v.; Ingenieursburo Brink b.v.; Karthografisch Laboratorium van de Rijksuniversiteit Utrecht; Ministerie van EZ, Ministerie van VROM; NBD product information systems b.v.; Nederlands Architekten Genootschap NAG; Nederlandse Praktijk Architekten NPA; Nelissen van Egteren, Bouwgroep b.v.; NLO-CAE; NOTA, Den Haag; SERC Building Sub-committee; Technische Universiteit Delft TUD-B; TNO/IBBC te Rijswijk; Vereniging Computergebruik Architektenburo's VCA; Vereniging voor Computer Toepassingen in de Ingenieurspraktijk ClAD; Vereniging voor de ontwikkeling van Uniforme Grondslagen en Koordinatie van Informele verzorging en het Bouwwezen UGCB; Verheijen en Paardekoper b.v.; Werkgroep Bouwen voor iedereen, Fac. Bouwkunde TUD. Contractpartners Bouwbedrijf A. ten Brinke BV, Doetinchem (HSB); Nelissen van Egteren Bouwgroep, Venray; Philips, LIDEC, Eindhoven (DIM); WIBB Automation BV, Ohe en Laak (Topspin); KEMA; PolyCAD BV, Heerlen.

125

Overzicht samenwerkingen buitenland Samenwerkingen t.b.v. gezamenlijk onderzoek of publicaties ABACUS, University of Strathclyde, Glasgow, Schotland (DIM); LEMA, Luik, Belgie (CALinCAD); PHAI Hasselt; Universiteit van Santa Barbara; Universiteit van Iowa; Universiteit van Edmonton; Universiteit van London; in EG-verband wordt met het Data Visie project deelgenomen aan een COMETT project 'Exploitatie-Gericht Ontwerpen' (EGO), waarbij diverse Franse en Nederlandse Technische Universiteiten betrokken zijn. Uitwisseling onderzoekers University of Houston, College of Architecture, Houston; Univesity of Reading, Faculty of Urban and Regional studies, Department of Construction management; Commissiewerk ACADIA ECAADE

126

PUBLICATIES Wetenschappelijke publicaties Bakker, F.E.; Boekholt, J.T.; Dinjens, P.J.M.; Troelstra, K.; Veen, W. van der; Wunnik, A.W.M. van: All Electric Wonen 2010. TUE/KEMA 1989, pp. 91. Rapport in opdracht van de KEMA. Boekholt, J.T; Jong, M.J.E. de; Lendfers, M; Beganovi'c, N.: Das erste Haus, eine Untersuchung uber die Einrichtung von Intensivpflege-lnkubator-Abteilungen. TUE, 1989, pp. 83. Rapport in opdracht van St. Joseph Ziekenhuis, Eindhoven, Boekholt, J.Th.; Wagenberg, A.F. van; Geest, W.G.M. van der; Procopiou, A.: Home Care, programmeren en ontwerpen van woningen voor zelfstandig wonende ouderen. Deel 1: Zelfstandige ouderenhuisvesting. TUE, 1989, pp. 80. Rapport in opdracht van Visser en Van K1eeff. Boekholt, J.Th.; Wagenberg, A.F. van; Geest, W.G.M. van der; Procopiou, A.: Home Care: programmeren en ontwerpen van woningen voor zelfstandig wonende ouderen. Deel 2: patronen en bouwstenen. TUE, 1989, pp. 104. Rapport in opdracht van Visser en Van Kleeff. Borgers, A.W.J.; Heijden, R.E.C.M. van der; Timmermans, H.J .P.: A variety seeking model of spatial choice behaviour. Environment and Planning A, 1989, 21, pp. 1037-1048. Daru, R.: Designer Aided Computing in tegenstelling tot Computer Aided Design. Proceedings symposium over Ontwerpinformatie voor bouwkundig/architectonisch ontwerpen, Utrecht, 1989, pp. 11-20. Daru, R.; Adams, W.: Interactive graphic heuristic procedure, a technique for the solution of matrix problems. Computer Applications in Production and Engineering, F. Kimura and A. Rolstadas (ed.). Elsevier Science Publishers BV, Holland, 1989, pp. 783-807. Daru, R.; Adams, W.: Ontwikkelingen rond industriele automatisering Congresbijdragen CAPE 1989. In: Elsevier Science Publishers BV/Elseviers Science Publishing Compagny Inc., Amsterdam, 1989, pp. 340-382. Daru, R.; Rutten, H.S.; Vervoorn, A.J.; Communicatie in de bouw, classificeren automatiseren. TUE, 1989, pp. 4. Rapport in opdracht van IOP-Bouw.

ten

behoeve

van

127

Hauer, J.; Timmermans, H.J.P.; Wrigley, N. (eds.): Urban dynamics and spatial choice behaviour. Kluwer, Boston, 1989, pp. 307. Timmermans, H.J.P.: Applied retail planning research: some dutch experiences. In: B. Merenne - Schoumaker (ed.): Retail trade with regard to the present-day changes. IGU, Liege, 1989, pp. 71-83. Timmermans, H.J.P.: Een decompositioneel hierarchisch keuze model voor woningkeuze: theorie en illustratie. In: J. Musterd ( ed.) : Methodes voor woning en woonmilieubehoeften onderzoek. SISWO, Amsterdam, 1989, pp. 46-72. Timmermans, H.J.P., Borgers, A.W.J.: Dynamic models of choice behaviour, some fundamentals and trends. In: J . Hauer, e. a. ( eds) : Urban dynamics and spatial choice behaviour. Kluwer, Boston, 1989, pp. 3-27. Vries, M.de; Wagter, H.: A CAAD model for use in early design phases. CAAD Futures. Boston, 1989, pp. 12. Wagenberg, A.F. van; Lambrechts, N.: Cleanrooms: environment and behaviour. Vol. 1: introduction and literature research. Vol. 2: the MOS-3 case study. Uitgebracht in opdracht van Phillips Waferlab Team, Eindhoven, 1989, pp. 75 + 131. Wagter, H.: Bouwkundige voorzieningen, gezien door de ogen van het kind. Proceedings llde Congres Ned. Ver. voor Kindergeneeskunde. NVK, Veldhoven, 1989, pp. 224-225.

128

Vakpublicaties: Bax, M. F . Th . : Woningbouw Kronenburg. In: Nu Nijmegen & Arnhem ontwerpen (H. van der Cammen, red.), catalogus bij de expositie van ruimtelijke ontwerpen voor de regio Arnhem-Nijmegen in het Ontspannen Scenario. SDU, 's Gravenhage, 1989, pp. 24. Bax, M. F. Th. : Cultureel erfgoed en ontwikkelingssamenwerking, structurele benadering. Bulletin De Walburg Pers, 1989, 6, pp. 1.

een

Boekholt, J. Th.: Catalogus bij de expositie van ruimtelijke ontwerpen voor de regio Midden-Gelderland. Nieuw Nederland (red. H. van der Cammen), pp. 22. Borgers, A. W.J.: Caldis: een computerprogramma discrete keuzemodellen. Planning, 1989, 36, pp. 60-67.

voor

het

calibreren

van

Carp, J .C.: Landelijke villa Driel. In: Nu Nijmegen & Arnhem ontwerpen (H. van der Cammen, red.), catalogus bij de expositie van ruimtelijke ontwerpen voor de regio Arnhem Nijmegen in het Ontspannen scenario. SDU, 's Gravenhage, 1989, pp. 24. Daru, R.: Data visie bouw, een informatie-management systeem. Cobouw, 1989, pp. 13. Daru, R.: Designer Aided Computing in tegenste11ing tot Computer Aided Design. De Bouwadviseur, 1989, 31, pp. 11-20. Daru, R.: DataVisieBouw, geautomatiseerd informatie-management bouwprojecten. Bouwjaar 1989, TUE, pp. 8-10.

voor

Daru, R.: Driedimensionaa1 Ontwerpen in de Bouw. VCA congresbunde1, Delft, 1989, pp. 1-10. Dijk, J.H.A. van; Borgers, A.W.J.: Mode11ering van het Routekeuzegedrag Fietsers: Een Empirische toepassing. Planning, 1989, 36, pp. 36-44.

van

Recreatieve

Heijden, R.E.C.M. van der; Timmermans, H.J.P.: Variatie in bestemmingskeuze door open1ucht recreanten en de toepasbaarheid van ruimtelijke distributiemode1len. Vrije Tijd en Samen1eving, 1989, 7, pp. 25-40. Maassen, C.J.J.M.: Centraa1 Station Eindhoven Plan, 1989, 20, pp.89-90 129

Roelen, W.A.H.: Een nieuw visualisatieprogramma. VCA-mededelingen, 1989, 4, pp. 26-29. Sme 1 tzer, G. : Facility Planning Systemen: een hulpmiddel bij de optimalisatie van ruimtegebrek. De Bouwadviseur, 1989, 31, pp. 46-51. Eveneens verschenen in: VCA-mededelingen, 1989, 4, pp. 23-30, VCA-medede1ingen, 1989, 4, pp. 29-33. Timmermans, H.J.P.: De Methodiek in het concept-rapport Verzorgingskernen 1986, naar een Ruimtelijk Planningsinstrument. In: J. Elsinga (red.), Ruimtelijke Planning van voorzieningen, 's Gravenhage, 1989, pp. 23-29. Wagenberg, A.F. van; Dellaert, B.G.C.; Waalwijk, W.R.G.: Het gebruik van omgevingstechnologische patronen bij het ontwikkelen van programma's van eisen voor verp1eegafdelingen van verpleeghuizen. Uitgebracht in opdracht van het Nationaal Ziekenhuisinstituut, Eindhoven-Utrecht, 1989, pp. 91. Wagter, H; Steemers, Th.: Het toetsen van bouwkundige programmatuur: waarom, waaraan en hoe. In: Cape Nederland 89 congresbundel. 'Ontwikkelingen rond industriele automatisering' Samson, Alphen a/d Rijn, 1989, pp. 397-408. Wagter, H; Morell, M.: Aanpak en methodieken, Handboek IndustriiHe Automatisering 111-2, VUGA, Deventer 1989, pp. 1-77. Zutphen, R.H.M. van: Ontwerp evaluatie methoden. De Bouwadviseur 3, 1989, pp. 36-38. Eveneens verschenen in: VCA-mededelingen, 1989, 4, pp. 2426.

130

Overige producten van wetenschappelijk activiteit: Borgers, A.W.J.; Gunsing, M., Timmermans, H.J.P.: Teleshopping and the dynamics of urban retail systems: some numerial simulations. Paper presented at the Sixth European Colloquium on Theoretical and Quantitative Geography, Chantilly, september 6·9, 1989. Borgers, A.W.J.; Timmermans, H.J.P.: A decision support and expert system for retail planning. Selected paper for the International Conference on Computers in Urban Planning and Urban Management, Hongkong, august 22· 25, 1989. Borgers, A. W.J.; Timmermans, H.J. P.: Context· sensitive spatial choice models: empirical application and transferability. Paper RSA-Nederland·dag, Amersfoort, 13 okt. 1989. Borgers, A.W.J.; Timmermans, H.J.P.: Modelling route choice behaviour: the identification of individual choice sets and parameter estimation. Paper gepresenteerd op de 36th North American Meeting of the RSA, Santa Barbara, november 10-12, 1989. Gunsing, M; Borgers, A.W.J.; Timmermans, H.J.P.: Socio·economic correlates of the adaption of teleshopping facilities: an emperical analysis. Invited paper gepresenteerd op de IGU Workshop 'Theory and Methodology in Models of Movement', Santa Barbara, september 9-12, 1989. Hagen, X. van der; Borgers, A.W.J.; Timmermans, H.J.P.: Spatiotemporal sequencing processes of pedestrians in urban retail environments. Paper gepresenteerd op de Pacific Regional Science Associaton Conference, Singapore, juli 1989. Hagen, X. van der; Timmermans, H.J.P.; Borgers, A.W.J.: Microsimulation of spatiotemporal sequencing processes of pedestrians in retail environments. Paper gepresenteerd op de Fifth World Conference on Transport Research, Yokohama, Japan, july 10-14, 1989. Heijden, R.E.C.M. van der; Timmermans H.J.P.: Outdoor recreation by city-dwellers: some empirical findings and implications for urban revitalisation policy. Precongres Book Vol. 2, Recreatie-reeks nr. 6, Stichting Recreatie (eds.), Recreatie-reeks nr. 6, Den Haag, 1989, niet genummerd. Maver, T.W.: Computability of the technical performance of buildings. Paper gepresenteerd op de 1st National Convention of Progetto Finalizzato Edilizia, Sorrento, 3/5 May. Maver, T.W.:

131

Technology transfer: Marketing CAD. Paper gepresenteerd op de SERC Seminar on Information Needs in the Construction Industry, Cambridge. Maver, T.W.: Information technology in architectural design decisionmaking. Paper gepresenteerd op de JLO Annual Conference in Information Technology, Oxford. Maver, T.W.: Computer graphics in architectural education. Paper gepresenteerd op de ECAADE Conference Education, Aarhus. Maver, T.W.: Advanced design tools for energy conscious design. Royal Society Esso Energy Award Presentation, october.

on

CAAD

London,

Noortwijk, L. van; Dieleman, F; Timmermans, H.J.P.: Residential Choice Behaviour of Households Resulting from Divorce: The necessity to Develop an Alternative Approach. Paper gepresenteerd op de AAG Annual Meeting, Baltimore, march 19-22, 1989. Oppewal, H.; Timmermans, H.J.P.; Conjoint-based choice simulators: a completely disaggregate approach to study spatial choice behaviour. Paper RSA-Nederland-dag, Amersfoort, 13 okt., 1989. Smeltzer, G.T.A.: A CAAD Curriculum. Paper gepresenteerd op de ECAADE Conference, Aarhus, Denmark, 20-22 september, 1989. Smeltzer, G.T.A.: An Evaluation of Computer Generated Holograms as an Architectural Visualisation Tool. Paper gepresenteerd op de Conferentie Europe Holography, 4-7 juli, 1989. Smeltzer, G.T.A.: Autocad in the University Environment, Autocad the Training Perspective. Paper gepresenteerd op conferentie AEC-systems, Los Angeles, 5-9 juni, 1989. Timmermans, H.J.P.: Information Technology and Innovations in Retail Planning. Invited lecture Conference on Retail Development: Private and Public Planning Strategies, Montreal, June 14-16, 1989 Timmermans, H.J.P.: Spatial Choice Models, Impact Analysis and Retail Planning. Key-note address, Conference on Retail Development: Private and Public Planning Strategies, Montreal, june 14 16, 1989. 132

Timmermans, H.J. P.; Borgers, A. W.J.; Waerden, P .J .H.J. van der: modelling the effects of planned retail change: choice experiments vs. multinominal logit choice models. Paper gepresenteerd at the AAG Annual Meeting, Baltimore, 1923 maart, 1989. Timmermans, H.J.P.; Hagen, X. van der; Borgers, A.W.J.: Transportation Systems, Retail Environments and Pedestrian Trip Chaining Behaviour: Modelling Issues and Applications Invited paper gepresenteerd op de International Conference on Dynamic Travel Behaviour Analysis, Kyoto University, july 18-19, 1989. Waerden, P.J.H.J. van der; Borgers, A.W.J.: Parkeerplaatskeuze van winkelcentrumbezoekers. Paper RSA-Nederland-dag, Amersfoort, 13 okt., 1989. Wagenberg, A.F. van: Tools for facility managers. Paper gepresenteerd op first International Symposium on Facility Management. Washington 17-19 mei 1989. Wagter, H.: Algemene schets van de automatiseringsproblematiek. Voordracht op de Studiedag van de Nederlandse Vereniging van Monumentenzorg te Haarlem, 03.03.1989. Wagter, H.: Beslisser in de toekomst. Voordracht op de Technical Meeting Eindhoven, Publicatie BSO-ATE, pp. 20-29.

26.01.1989.

Wagter, H.: Management and automated information systems. Voordracht over Expert Systems, MDF/Management Development Foundation, Ede, 19.04.1989.

and

Wagter, H.: Technische uitvoering en het uitvoerend bouwbedrij f. Voordracht Symposium Bouwautomatisering, Ballast Nedam Amstelveen, 12 oktober 1989. Wagter, H.: Veranderingsprocessen als gevolg van automatisering en informatiesystemen Voordracht Symposium Computer Integrated Future, BSO Tilburg, 19.04.1989. Veldhuisen, K.J.: Measurement Analysis, Optimisation and Design: user-participation in the design of floorplans. Paper gepresenteerd op de EDRA Conference. North-Carolina USA, March 29 - April 2, 1989.

A tool for

Zutphen, R.H.M. van: Computer Aids in education of CAAD, paper gepresenteerd op ECAADE conference, 1989, Aarhus, Denmark. 133

Lopende 3de geldstroomonderzoek 1989 > f 5.000.-omschrijving:

opdrachtgever:

bedrag:

De Bouwknoop

IOP-bouw

I 280.000,--

Dynamic illumination Model

Philips-Lidec

I

50.000,--

Top Tool Box

Stichting Calibre

I

60.000,--

Computer Aided Learning

Stichting Calibre

I

45.000,--

Bevolkingsprognoses

Ministerie VROM

I 108.430,--

Kwaliteitsanalyse gebruiksfase kantoren

Interface

I

36.800,--

Marktontwikkeling CAD

Ministerie VROM

I

10.000,--

Cornett PEBI

TU-Delft

I

26.211,--

Kunstlicht en gezondheid in de Afbouwtechniek

Ministerie VROM

I

14.200,--

Aanpassen model database ten behoeve van Philips Lighting

Instituut Calibre

I

5.000,--

Uitbreiding computerprogramma ten behoeve van bouwplanning Nevanco Instituut Calibre

I

9.800,--

Begeleiding stud. project K. v.d. Berg utilit. bouwen Kampen

1

7.200,--

134

5

HABITAT BUILDING & URBAN MANAGEMENT INTERNATIONAL

Algemene gegevens Code VF-programma 1 s: Programmaleider: Vetenschapsgebied: ISN-code: NABS-toepassingsgebied: Deelnemende vakgroepen: Aanvang - einde: Omvang taakstelling:

Bll5 (TUE-BOU-115.89.28) dr. G.G. v.d. Meulen 3304, 3308, 3310 N022 BKO, BRB, BAU 1989 - 1993 3.5 fte wp le geldstroom

Doel-jprobleemstelling: Het onderzoeksprogramma heeft als doelstelling om aan de hand van concrete problematiek ter plaatse tot meer algemene toepasbare technieken en strategieen te komen voor de verstede1ijkingsproblematiek van de Derde Wereld. Daarbij richt zich het programma op: a. Ret verrichten van onderzoek naar de toepassing en 1 gebruik van techniek 1 , binnen een zogenaamde ontwikkelingsrelevante context, op het gebied van human settlements. b. Het onderzoek naar effecten die voorkomen en samenhangen met een geintegreerde aanpak van deze problematiek. c. Het ontwikkelen van modellen en systemen voor een mul tidisciplinaire aanpak van het 1 Human Settlements'probleem. Deelprogramma's Het programma kent de volgende deelprogramma 1 s: Teneinde de lopende en komende proj ecten in de hierboven geschetste doelste1ling te plaatsen, zijn twee kaders geformeerd die van be lang zij n bij de genoemde 'ontwikkelingsrelevante kontekst 1 : 5.1 5.2

Habitat Building Urban Management

Promotieonderzoek Binnen het programma lopen de volgende promotie-onderzoeken: lste geldstroom: 0. Arce Villalobos M.Sc: Construction for Bamboo Houses

ir. P.A. Erkelens:

lste promotor: prof.ir. W.R. de Sitter Low cost housing in Kenya; main factors affecting self-help productivity lste promotor: prof.dr. Ch.J.L.

135

ir. P.C.M. Maas: ir. P.A.M. Graef:

Bertholet Typologie-onderzoek naar het bouwen en wonen in Djenne, Mali lste promotor: prof.drs. G. Bekaert. Een computerondersteund informatiesysteem voor de ruimtelijke planning van nieuwe woongebieden in derde wereldlanden. lste promotor: prof.dr. H.J.P. Timmermans

136


0. Arce Villalobos M.Sc. ir. P.C. Beekman ir. P.A. Erkelens ir. P.A.M. Graef dr.ir. J.J.A. Janssen ir. P.C.M. Maas dr. G.G. v.d. Meulen ir. W.H.M. Schijns

137

5.1

Habitat Building

0. Arce Villalobos M. Sc, ir. P .A. Erkelens, Janssen, ir. P.C.M. Maas, ir. W.H.M. Schijns.

dr. ir. J .J .A.

Doel-jprobleemstelling Het dee1programma is gericht op het doen van onderzoek ten behoeve van het ontwerpen en bouwen van woningen en gebouwen in derde were1d1anden tegen lage kosten door middel van lokale constructieen produktietechnieken en lokale middelen. Onderzoekprojecten Het dee1programma kent de volgende onderzoekprojecten: 5.1.1 Bouwkonstruktietechniek 5.1.2 Uitvoeringstechniek 5.1.3 Plaatsgebonden architectuur in Mali Bouwkonstruktietechniek 0. Arce Villalobos M.Sc., dr.ir. J.J.A. Janssen. Doel-jprobleemstelling Dit project betreft onderzoek inzake gebruik van bamboe als constructiemateriaal in derde wereldlanden. Het onderzoekproject bestaat uit de volgende onderdelen: a. Fundamentee 1 onderzoek naar de samenhang tussen 'creep and recovery' in buig- druk trek-schuif en de samenste11ing van de eel. b. Praktisch onderzoek naar sterkere en stijvere spanten. c. Overdracht van kennis van hier naar dorpelingen in bamboe-streken. d. Trainen van stagiaires van laboratoria uit ontwikkelingslanden. Het geheel als omschreven in het onderzoekplan 'Research into the use of bamboo as non-housing construction material and the transfer of research-results to third world target groups'. Voortgang in 1989 Dr.ir. J.J.A. Janssen is belast met de superv~s~e over het technische deel van het Proyecto Nacional de Bambu in Costa Rica. In internationaal verband is goede voortgang gemaakt met het samenstellen van een nieuwe bibliografie over de mechanische eigenschappen van bamboe. De faculteit heeft een formatieplaats voor een promovendus ter be<1chikking gesteld. Een onderzoekplan is opgesteld en besproken met diverse betrokkenen, zowe1 binnen Nederland als vooral daarbuiten. De sollicitatieprocedure heeft plaats gevonden, met als resultaat dat op 5 oktober Oscar Arce Villalobos M.Sc. van het lnstituto Technologico uit Costa Rica in dienst is gekomen op deze plaats. De vorming van een groep onderzoekers onder de naam "Building with Bamboo" is tot stand gekomen als groep P. 5. 04.01 van de IUFRO. (Intern. Union Forestry Res. 138

Org.)

Programma 1990, 1991 en 1992 Supervisie over het project in Costa Rica (contractresearch). Onderzoek naar sterkte en stijfheid van bamboeverbindingen en complete constructies (promotieonderzoek). Schrijven van een handboek over de mechanische eigenschappen van bamboe. Voltooien van de bibliografie. Uitvoeringstechniek Ir. P.A. Erkelens.·

Doe1-jprob1eemstelling Het onderzoek is gericht op het vergroten van de woningbouwproduktie met name voor de lage inkomens. Hiertoe wordt met name bestudeerd welke produktiviteitsfactoren een rol spelen bij het tot stand brengen van low-cost housing. Het onderzoek vindt plaats op drie niveaus: op landelijk niveau worden (woning)-bouwproducties geinventariseerd en de voorwaarden geanalyseerd, waaronder ze zijn tot stand gekomen; op bedrijfstakniveau, met inbegrip van de informele sector, wordt onderzocht hoe bouwprodukties worden gerealiseerd en in welke hoeveelheden; op bouwplaatsniveau wordt bekeken welke (delen van de) projecten door welke partijen worden gerealiseerd. Voortgang 1989 Door het plotselinge overlijden van de eerste promotor (prof. ir. L. P. Sikkel) is de studie vertraagd. Er is een nieuwe promotiecommissie ingesteld. Op advies van de nieuwe promotor was het nodig om het reeds verrichte veld-onderzoek voor een gedeelte uit te breiden. Dit veldwerk is voorbereid in het eerste halfjaar van 1989 en uitgevoerd in j ul if augustus j 1. Het veldonderzoek wordt thans geanalyseerd. Verder is er gewerkt aan de eindrapportage. Een en ander heeft zeker bijgedragen tot een verdere verdieping van de studie. Tevens zijn er contacten gelegd met de Intermediate Technology Development Group (ITDG) en University of Nairobi voor de verspreiding van de onderzoeksresultaten. Programma 1990, 1991 en 1992 Naar verwachting wordt het onderzoek afgerond in 1990 met een promotie. Er zal daarna nog worden verder gewerkt aan een 'populaire' versie voor het 'veld' in samenwerking met ITDG en de University of Nairobi.

139

Plaats~ebonden

architectuur in Mali

Ir. P.C.M. Maas, ir. W.H.M. Schijns.

Doel-jprobleemstelling Het gaat hier om onderzoek naar de authentieke bouwcultuur in Mali als mogelijke bijdrage tot de handhaving en ontwikkeling van de lokale bouwkunst, te we ten een onderzoek naar de samenhang tussen bouwvorm en vormbetekenis in de bouwcultuur van het Dogonvolk te Mali. Verder is een interdisciplinair onderzoek opgestart naar de wooncultuur en haar reflectie in de stedebouwkundige, architectonische en materiaalkundige verschijningsvorm van de stad Djenne en haar omgeving.

Voortgang in 1989 Het promotieonderzoek 'Een typologie-onderzoek naar het bouwen en wonen in Dj enne-Mali', mogelijk gemaakt door het Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten, is in september 1988 van start gegaan. Uitvoerder is ir. P. Maas. Met betrekking tot het onderzoek is vooral veel tijd besteed aan de bestudering van literatuur en bronnen. De resultaten hiervan zijn inmiddels verwerkt in de (Franstalige) publicatie over de architectuur van Djenne. Tevens is in de maanden oktober en november een veldonderzoek in Djenne uitgevoerd. Ten behoeve van de in 1992 geplande expositie over Djenne in het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden is een aantal voorwerpen met betrekking tot de bouwpraktijk en -techniek verzameld. In de loop van 1990 zullen een serie artikelen verschijnen in Aramco World Magazine, onder andere over de architectuur van Djenne. In het afgelopen jaar hebben tevens de volgende activiteiten plaatsgevonden. In het voorjaar (20 april) is een studiedag gehouden met als thema: 'Cultureel erfgoed en ontwikkelingssamenwerking'. Op de studiedag zijn een aantal projecten gepresenteerd, zoals een reeds in uitvoering zijnd archeologie-project in Mali, een project ten behoeve van het behoud van forten in Ghana en een project ten behoeve het behoud van de architectuur van de stad Djenne, Mali. Op de studiedag is de bezorgdheid geuit over de toekomst van het gebouwde culturele erfgoed in de derde wereld. Ten behoeve van het project voor de verbetering van medische centra in de regio Banbass-Pays Dogon is een Franstalige onderzoeksrapportage over de ontwikkeling van prototypen aangeboden aan het ministerie van gezondheid in Mali en de betreffende centra. De contacten met de ingenieursopleiding in Bamako (ENI) Z1Jn bestendigd door de gezamenlijke opzet en uitvoering van een postgraduate cursus architectonischjbouwkundig ontwerptekenen. In dit projekt participeren ENI en TUD (ir. 140

C.J.W.P. Groot). Het is geadopteerd door de practicum generale du developpement van de EG. In januari 1989 vond daartoe een eerste missie plaats naar Barnoleo ten beboeve van de toetsing van bet cursusprogamma. Tevens z ij n de mogelijkbeden overwogen van een onderzoeksamenwerking. Het onderzoek naar de 19e eeuwse woning·arcbitectuur in Elmina/Ghana met als doel de instandhouding van een 1 gemeenscbappelij k 1 erfgoed is voortgezet met een veldwerkstage in de zomer 1989. In samenwerking met UST Kumasi en Ghana musea en Monuments Board is een verdergaande inventarisatie en arcbiefonderzoek uitgevoerd.

Programma 1990, 1991 en 1992 In 1990 is een arcbiefonderzoek gepland. Inmiddels is er contact met dr. L. Prussin, City College of New York, CUNY, een vooraanstaand onderzoekster op onderbavig gebied. Na een bezoek van mevr. Prussin aan de TUE in bet afgelopen najaar zijn afspraken gemaakt omtrent een uitwisseling van bronnenmateriaal en documentatiegegevens. In de periode 1990-1991 vindt een tweede veldonderzoek plaats. Na de verwerking van de nieuwe gegevens zal worden begonnen met de formulering van bypotbesen ten aanzien van de bistoriscbe groei van de stad. In 1990 vindt een tussenrapportage plaats. In 1990 is een congresdeelname gepland. In 1992 zal in bet Rijksmuseum voor Volkskunde te Leiden een tentoonstelling over Djenne worden georganiseerd. Een symposium te Djenne over bet beboud van gebouwd erfgoed is in voorbereiding. In bet kader van de samenwerking met Ecole National d' Ingenieurs, Bamako zal tijdens een werkbezoek van twee Maliscbe collega's (M. Kante, M. Dembele) aan de TUE/D in bet voorjaar mogelijke onderzoeksamenwerking worden uitgewerkt. Voorts is een Operationalisatie stagement in voorbereiding voor Pays·Dogon/Bankass. Dit bangt samen met de noodzaak tot een algebele verandering in bet bouwbeleid voor ziekenhuizen in Mali.

141

5 . 2. Urban Management:

Ir. P.C. Beekman, ir. P.A.M. Graef, dr. G.G. v.d. Meulen.

Doel-jprobleemstelling Het op basis van computer ondersteund ontwerpen en ruimte1ijk (her-) inrichten van (informeel bezette) woongebieden en het aan de hand van sociaal-economische en fysieke data in databases bege1eiden van huisvestingsprojekten in steden in de Derde Were1d. Sedert 1988 hanteert ook United Nations Habitat Nairobi het concept "Urban Management" a1s aanpak strategie voor woongebieden in ontwikke1ings1anden. Onderzoeksprojecten 5.2.1 Huisvesting en infrastructuur 5.2.2 De ontwikkeling en het gebruik van ruimtelijke plannings- en inrichtingsmodellen gebaseerd op geautomatiseerde ruimtelijke informatie systemen. Huisvesting en infrastructuur Ir. P.C. (S.N.V.).

Beekman,

in

samenwerking

met

ir.

P.

de

Kock

Doel-jprob1eemste11ing Dit project richt zich op het doen van onderzoek t.b.v. de stadsontwikkeling van Gedaref (Soedan) en Fayoum (Egypte) door middel van het ontwikkelen en inzetten van concrete projecten op het gebied van huisvesting en infrastructuur. In het kader van het opzetten van een aangepaste stadsplanning wordt samengewerkt met het Onderzoek Instituut voor Technische Bestuurskunde TU-Delft en en met de Afdeling Management Ondersteuning van de Gemeente Eindhoven.

Voortgang 1989 Gedaref: Uitvoering Housing Pilot Project (HPP, 35.000 inwoners) Uitvoering Drainage Towncentre Uitvoering Garbage Collection Towncentre Uitvoering Bouwprojecten scholen Verwerving van financien voor de hoofddrinkwaterleiding (7 km) in zuidelijk stadsdeel Opdracht voor opzetten beleidsplan stadsontwikkeling Eindhoven Samenwerking met ~emeentelijk afdelingen onderzoek en statistiek en management en organisatie, ten behoeve van reorganisatie gemeentelijk apparaat in Gedaref (raadsbesluit 7.12.1988, gemeentebegroting 1990-1993) Oprichting "Stichting Projectkoppeling EindhovenGedaref", met diverse werkgroepen voor verschillende activiteiten

Programma 1990, 1991 en 1992 Onderzoek naar management en beleid met betrekking tot

142

de ruimtelijke ordening op stedelijk niveau; speciale attentie voor functioneren van de gemeentelijke overheid, formele en informele sector, frictiepunten en oplossingen. Onderzoek naar het opzetten van een bouwmaterialenfabriekje voor de productie van een plaatblok van landbouwafval/ vezels; * speciale attentie voor productiesysteem, toepassing voor goedkope woningbouw, participatie door lokaal bouwbedrijf. Onderzoek naar de opzet van een beleidsplan voor de openbare markten; * speciale attentie voor kleinschalige straathandel, de de-centralisatie van functies naar wijk- en buurtmarkten, antwerp van een renovatieplan. Opzet van een revolving-fund-system voor het huisvestingsproject (35.000 inwoners); * speciale attentie voor opzetten van bewonerscorporatie ten behoeve van materiaaldepot, toegankelijk voor laagste inkomensgroepen. Voor deze aandachtsvelden wordt samengewerkt met EUR Ontwikkelings -economie, RUL Bestuurskunde, UvA planologie, OTB Delft.

*

Fayoum - Egypte Er is geen werkstructuur ter plaatse, de projecten worden in 1990 afgerond met een uitwisselingsprogramma en een colloquium te Cairo. De ontwikkeling en het gebruik van ruimtelijke plannings- en inrichtingsmodellen gebaseerd op geautomatiseerde ruimteliike informatiesystemen Doel-jprobleemstelling a. De ontwikkeling en toepassing van remote sensing methoden ten behoeve van ruimtelijke besluitvorming in stedelijke gebieden, zoals bijvoorbeeld omtrent het functionele gebruik en de omstandigheden van gebouw en gebouwde omgeving van metropolitane slums/squatter areas. b. Het ontwikkelen van een methode voor de planning van nieuwe woongebieden in ontwikkelingslanden op basis van infrastruktuur als ruimtelijke struktuurdrager. c. Implementatie van deze methode in een ruimtelijk informatiesysteem voor gebruik op een microcomputer. Voortgang in 1989 In 1989 is voortzetting gegeven aan de reeds lopende activiteiten van 1986-1988, in het bijzonder door het opstellen en afronden van publicaties op verzoek van internationaal wetenschappelijke uitgevers. In Chiang Mai, Thailand, wordt veldwerk verricht, waaraan ook van de zijde der stageaires wordt deelgenomen. Opmerkelijk was de aandacht van internationale tijdschriften voor de computerondersteunende urban management activiteiten.

143

Zo leidde een verzoek van het Japanse Journal of Regional Science tot een publicatie over de "adapted approaches" met betrekking tot land information systems, een verzoek van het International Journal of Policy and Decisionmaking tot een publicatie over "Land Readjustment and social guidance". Ook in de Nederlandse wetenschappelijke en vakliteratuur is in 1989 een groot aantal artikelen en papers over computerondersteunende planning en besluitvorming in ontwikkelingslanden opgenomen. Een verzameling van adapted approaches met de erbij behorende programmatuur is opgenomen in een omvangrijk handboek dat door het Dept. of Urban and Regional Planning van de Bangkok Chulalongkorn Universiteit gepubliceerd is.

Programma 1990, 1991 en 1992 Het is met nadruk de bedoeling om in de komende jaren 'in het veld' verder te gaan met de ontwikkeling van 'adapted approaches' voor planning en besluitvorming in derde wereld landen. De aanhaak van onderwerpen op civieltechnische aspecten is opgestart en zal verder aandacht krijgen, in het bij zonder door applicaties met prototypen in microcumputerprogramma's.

144

Lopende 3e geldstroom-projecten Advisering bamboeproject Costa Rica, U.N. Nairobi

Voorbeeld van de toepassing afbouwmateriaal voor woningen

van

bamboe

als

f 25.000,-

constructie-

en

145

Overige activiteiten ir. P.C. Beekman is: Lid van de 'Werkgemeenschap Urbane Ontwikkeling Ontwikkelingslanden ('WUOO); Redactielid voor publicaties in het kader van het Internationaal Jaar van de Daklozen 1987; Lid van de overleggroep Min. VROM met betrekking tot het onderzoek voor het bouwen in ontwikkelingslanden; Lid Provinciale Monumentencommissie Noord Brabant; Lid van de beoordelingscommissie NUFFICj'WSO Den Haag voor uitzending studenten naar ontwikkelingslanden; Bestuurslid Stichting Projektkoppeling EindhovenGedaref; Lid van overleggroep SUPO (Stichting Urban Projekt in Ontwikkelingslanden); Stedebouwkundig adviseur van de Gemeente Asten. ir. P.C.M. Maas was: dagvoorzitter studiedag 'Cultureel Erfgoed en Ontwikkelingssamenwerking TUE', 20.4.1989. ir. 'W.H.M. Schijns is: Voorzitter welstands~monumentencommissie, Bergen op Zoom; Lid algemeen bestuur Dogon~Comite Nederland; Lid 'WUOO ('Werkgroep Urbane Ontwikkeling Ontwikkelingslanden); Voorzitter adviescommissie Beeld en Kunstaankopen en Opdrachten van de Provincie Noord-Brabant; Lid B.N.A. (Bond Nederlandse Architecten).

146

Overzicht samenwerkingen binnenland Formele samenwerkingen Gemeente Eindhoven, Afdeling MO; IHS (Institute of Housing Studies) Rotterdam; Instituut voor Culturele Antropologie, Rijksuniversiteit Utrecht; Economische faculteit, Katholieke Universiteit Brabant; Rijksmuseum voor Volkenkunde, Leiden; Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, Direktie Internationale Betrekkingen; Museum van Land en Volkenkunde, Rotterdam; OTB, Onderzoek Inst. Techn. Bestuurskunde TU-Delft; Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; TUD, Stevinlaboratorium, Faculteit Civiele Techniek; SNV, Stichting Nederlandse Vrijwilligers, Den Haag; Stichting Projektkoppeling Eindhoven - Gedaref. Informele samenwerkingen ISS, Institute for Social Studies in Den Haag; DHV Consultants in Amersfoort; Dienst Ruimtelijke Ordening Gemeente Amsterdam; ITC (International Institute for Aerospace Survey and Earth Sciences) Enschede; Ministerie voor Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieuhygiene. Contractpartners Afrikamuseum, Berg en Dal; Direktoraat Generaal Internationale Samenwerking van het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking (DGIS); Overzicht samenwerkingen buitenland Samenwerkingen t.b.v. gezamenlijk onderzoek of publicaties Association Neerlandaise d'assistence au Developpement, BP 2220 - Bamako, Mali; C.E.P.R.I.S., Cellule d'execution du programme de Renforcement des infrastructures sanitaires - Bamako, Mali; Ecole National d'Ingenieurs BP, 292, Bamako, Mali; Frobeniusinstitut, Liebigstrasse 41, D-6000 Frankfurt, BRD; Human Settlements Centre K.U. Leuven; Institut des Sciences Humanaires - Bamako/Mali; K.U. Leuven afdeling Architectuur, Belgie; Kinderhilfswerk fur die dritte Welt e.v., Valentinskamp 88, D-2000 Hamburg 36, BRD; Ministerie de la Sante Publique et des affaires Sociales - Bamako/Mali; Ministerie des Sports des Arts et de la CultureBamako/Mali.

147

Uitwisseling onderzoekers Fac. of Architecture, Department of Urban and Regional Planning, Bangkok Chulalongkorn University; Advisering t.b.v. congressen. werkbezoeken enz. Presco Singapore 1989. Centre for Urban and Regional Development Studies te Newcastle, England; Commissao Nacional de Plano, secretaria de Estado do Planeamento Fisico Maputo, Mozambique; Department of Geography, University of Durham, England; Department of Engineering Brawijaya University Malang, Indonesia; Department of Geography, University of Kuala Lumpur, Malaysia; DHV Consultants in Kassala-Soedan; General Organization for Housing and Planning Research te Cairo; Governerate Eastern Province Kassala; 'Department of Arc hi tee ture and Regional Planning' van het Indian Institute of Technology Kharagpur; Hongkong Polytechnic, Swire School of Design, Kowloon; K.U. Leuven afdeling Architectuur, Belgie; Ministry of Housing and Public Utilities in Khartoum; Ministry of Public Works Jakarta, Indonesia; National Atlas, Calcutta, India; University of Khartoum, Department Architecture and Planning; Fac. of Economics, University of Okayana, Japan; Taipeh University Fac. Geography, Taiwan; Instituut voor Culturele antropologie, Rijksuniversiteit Utrecht; dr. L. Prussin, City College of New York, CUNY. Commissiewerk Asian Institute of Technology; Bamboe - groep IUFRO; Commission des communantes Europeenes Direction Generale du developpement, Brussel; I.L.O. Gevene;

148

Wetenschappelijke publikaties: Beekman, P.: Huisvesting en Informele bouw in de Derde Wereld. Geografisch Instituut, Amsterdam, 1989, pp. 172. Rapport i.o.v. WUOO. Janssen, J .J .A.: La construction de viviendas de bambu en Costa Rica. Report nr. 4. TUE, 1989, pp. 27. Rapport in opdracht van UN Habitat in Nairobi. Janssen, J .J .A.: La constuction de viviendas de bambu en Costa Rica. Report no. 5. TUE, 1989, pp. 28. Rapport in opdracht van UN Habitat in Nairobi. Meulen, G.G. van der: Computer aided urban and regional planning, management and decisionmaking in developing countries. Journal Studies in Regional Science, 1989, 19, pp. 11. Meulen, G.G. van der: Cost-benefit and social guidance in computer-aided-decisionmaking on land readjustment, International Journal on Policy and Information, 1989, 2, pp. 6. Meulen, G.G. van der: Provinciale planning in Thailand, overwegingen over een geautomatiseerde aanpak Planologische Diskussiebijdragen, Delft, 1989, pp. 477-486. Meulen, G.G. van der: Spatial planning software and knowledge engineering. Adapted approaches for urban and regional planners in developing countries. Chulalongkorn University Press, Bangkok, Thailand, 1989, pp. 526. Meulen, G.G. van der; Baalen, L.M. van: Ontwerpen van wegen in een slumgebied, een aangepaste benadering voor steden in ontwikkelingslanden. Planologische Diskussiebijdragen, Delft, 1989, pp. 21-30. Meulen, G.G. van der; Graef, P.: Plaatsing van watertappunten in een slumgebied, een aangepaste benadering op basis van verzorgingsbereik. Planologische Diskussiebijdragen, Delft, 1989, pp. 273-281. Meulen, G.G. van der; Heijden, R. van der: Enkele problemen bij de ontwikkeling van besluitvorming ondersteunende systemen Planologische Diskussiebijdragen, Delft, 1989, pp. 487-496.

149

Vakpublikaties: Beekman, P. : Gedaref Sudan, s tudie voor bouwkundigen wetenschappers. Nuffic/IMWOO-Bulletin, 1989, 1, pp. 13-16.

en

sociale

Beekman, P.; Hulst, W. van: Eindhoven - Gedaref in de praktijk. Onze Wereld, 1989, pp. 10-11. Beekman, P.; Ket, W.G.: Verkeersbrug Gedaref. Het Bouwbedrijf, 1989, 3, pp. 72-73. Beekman, P.; Wiering, C.: Projektkoppeling Gedaref Eindhoven, De Nederlandse Gemeente. Congresnummer 11, 20/21, pp. 571-573. Maas, P.; Mommersteeg, G.: De Moskee van Djenne, morfologie en Afrikaans monument. K.N.O.B. Bulletin, 1989, 6, pp. 24-30.

onderhoud

van

een

Meulen, G.G. van der; Heijden, R. van der: Verschuivingen in ruimtelijke besluitvorming, accenten op infrastructuur. Stedebouw en Volkshuisvesting, 1989' 2, pp. 4-10. Schijns, W.: Het architectonisch continuum van Djenne: Mali: opgeven of behouden? K.N.O.B. Bulletin, 1989, 6, pp. 18-23.

150

Overige produkten van wetenschappelijke activiteit: Beekman, P.: Eindhoven geeft Gedaref steuntje in de rug. Eindhoven Dichterbij, maart 1989, Gemeente Bestuur Eindhoven. Beekman, P. : Ontwikkelingshulp een professioneel probleem. Eindhovens Dagblad (red.) 22.12.1988. Beekman, P.: TUE-projekten Soedan een lang proces. Cursor 37 (redaktie), TUE. Beekman, P.: Werken in lslamitische Samenleving. Cursor 38 (redactie), TUE. Beekman, P.; Beekman, S.: Spontaneous Settlements in Gedaref. Gedaref Planning Studies, 1989, 7, pp. 48. Beekman, P.; Belterman, B.: Pre-feasibility study for a new buildingmaterial. Gedaref Planning Studies, 1989, 9, pp. 56. Beekman, P.; Jong, M. de: Decentralization of the central market of Gedaref. Gedaref Planning Studies, 1989, 8, pp. 89. Beekman, P.; Spaans, M.: Voorstel voor institutionele stadsontwikkkeling. OTB-Delft, oktober 1989, pp. 12.

ondersteuning

inzake

Holland, E. van; Ronde, P. de; Schijns, W: Gezondheidscentra in de regio Bankars te Mali. Onderzoeksrapportage TUE, januari 1989. Maas, P.: Djenne, its urban structures as a model. Paper gepresenteerd tij dens 'Eight Triennial, Symposium on African Art' , Smithsonian Institution, Washington D.C., juni 1989. Maas, P.; Schijns, W.; Velden, R. v. d.: Tentoonstelling Monumenten Dj enne, ter gelegenheid van de studiedag 'Cultureel Erfgoed en Ontwikkelingssamenwerking', TUE, 20.4.1989. Meulen, G.G. van der: Irrigation conditions in regional planning, consideration economic development using microcomputer supported decision tools. Paper gepresenteerd op de FRESCO conference Singapore 1989. 151

Schijns, W.: Het architectonisch continuum van Djenne, lezing gehouden op de studiedag "cultureel erfgoed ontwikkelingssamenwerking" TUE, 20~4~1989.

en

152

6

OVER.IGE ONDERZOEKSPROJECTEN

6.1

Onderzoek Arcbitectuurgescbiedenis en Theorie

6.2

Psycbologiscbe aspecten van bet arcbitectoniscb ontwerp en ontwerpproces

6.3

Stadsana1yse en stede1ijke morfo1ogie

6. 4

De macro-socio1ogiscbe ontwikke1ing van de Neder1andse stede1ijke samenleving in de nabije toekomst en de gevolgen daarvan voor de stedelijke gebouwde omgeving

6.5

Stedebouw, vorming van een vakwetenscbap

6.6

'Zicbt op groen - van ons maakscbap'

6.7

Integraal bio-logiscb afbouwmilieu (IBA)

6.8

Arcbitectuur en beeldende kunst

6.9

Herorientatie op bet begrip welstand

153


W.F.M. van Bokhoven arch. HBO dr.ir. K. Doevendans Th.M.E.W.J. Dubbelman arch. HBO drs. P.J.A.M. Gijsberts ir. A.J. Kerssemakers ir. J. Leering K.J.L. Links a.a.dipl. M.C.P. v.d. Lugt, arch. HBO M. v.d. Nieuwhof, stud.ass. ir. W.H.M. Schijns dr. R. Stolzenburg ir. W. Thijsen ir. W.J. Wallis de Vries ir. G.A.C. van Zeijl

n.w.p.

ing. J.P.M. van Geest

3e geldstroom: w.p.

ing. P. Fraanje ir. J.C.M. Olie ir. A. van der Zee

Promotieonderzoek

Binnen de overige promotieonderzoeken:

onderzoekprojecten

Adolf Loos lste promotor: ir. W.J. Wallis de Vries: Piranesi en de lste promotor: ir. G.A.C. van Zeijl: J.N.L. Durand lste promotor:

lopen

de

volgende

drs. P.J.A.M. Gijsberts:

prof.drs. G. Bekaert prachtige stad prof.drs. G. Bekaert prof.drs. G. Bekaert

154

6.1

Onderzoek Architectuurgeschiedenis en Tbeorie

Doelstelling In dit onderzoek zijn twee algemene en elkaar aanvullende benaderingen, een structurele en een historische, te onderscheiden. Het structurele onderzoek richt zich op de specifieke structuur van het architectonisch ontwerpproces. Dit onderzoek spitst zich toe op de eigen modaliteiten van het archi tee tonische ontwerpen en probeert deze in een theoretisch model vast te leggen. Het historisch onderzoek gaat na hoe de actuele ontwerpstructuur zich heeft gevormd, welke factoren erin bepalend waren, in hoeverre er van een eigen discipline met eigen traditie, ontwikkelingsmechanismen en theorievorming kan worden gesproken en hoe dit te plaatsen is in het geheel van maatschappelijke verhoudingen en disciplines.

Deelprogramma.'s: Het onderzoek kent de volgende deelprogramma's: 6 .1.1 Het architectonisch denken van de Renaissance in relatie tot de architectuurpraktijk 6.1.2 Architectuur kritiek 6.1.3 Stadsbeeld Eindhoven

155

Het architectonisch denken vanaf de Renaissance in relatie tot de architectuurpraktijk


ir. G.A.C. van Zeijl drs. P.J.A.M. Gijsberts, Vries

ir.

W.J.

Wallis

de

Doe1-/prob1eemste11ing Het project beoogt fundamenteel onderzoek te verrichten naar de transformatie die het architectonisch denken sedert de Renaissance heeft doorgemaakt. Van de grote perioden Renaissance- Verlich ting -Negentiende Eeuw- Tij d van de Historische Avant Gardes worden grenzen van dit denken afgestast. Het onderwerp verschuift van respectievelijk het architectuurtractaat, de nieuwe hoofdzakelijk sociale taken van de architectuur, de fundering van de architectuurtheorie op de geschiedenis van haar discipline naar de actualiteit van de intervenierende kwaliteiten van het architectonisch ontwerp.

Voortgang 1989 De dissertaties van ir. W.J. Wallis de Vries over 'Piranesi en de prachtige stad' en ir. G .A. C. van Zeij 1 over J .N. L. Durand naderen hun uiteindelijke voltooiing en zullen in 1990 worden verdedigd. De dissertatie van drs. P.J .A.M. Gijsberts over Adolf Loos zal eind 1990 in een eerste versie zijn afgerond. In verband met bijkomend onderzoek, ziekte en vervanging van de hoogleraar vindt bij het onderzoek van drs. P.J.A.M. Gijsberts en ir. G.A.C. van Zeijl vertraging plaats. Architectuur Kritiek Deelnemers:

drs. P.J.A.M. Gijsberts, ir. Vries, ir. G.A.C. van Zeijl

W.J.

Wallis

de

Doe1-/prob1eemste11ing Het project beoogt het ontwikkelen van historisch onderbouwde argumentaties ten behoeve van het forrnuleren van een kritisch comrnentaar op de hedendaagse architectonische en stedebouwkundige ontwerpcultuur. Het project rnanifesteert zich in een reeks van kritische artikelen in diverse tijdschriften.

Voortgang 1989 In 1989 zijn een aantal

artikelen andere Wiederhall, OASE en Archis.

gepubliceerd

in

onder

Programma 1990, 1991 en 1992 Publicaties, die voortkomen uit onderwijs en onderzoeksrelaties zullen worden gecontinueerd. Onder rneer spelen hierbij de tij dschriften OASE en Wiederhall een rol, waarbij tevens redactionele en bestuurlijke werkzaarnheden aan de orde zij n. Drs. P.J.A.M. Gijsberts rnaakt deel uit van de redactie van Wiederhall en het Verein fur Adolf Loos Forschung te Wenen. Het is een kader, waarin architectuurkritiek wordt gegenereerd. 156

Voor ir. G.A.C. van Zeijl geldt het EAAE lidmaatschap van de faculteit; de rol als contactpersoon leidt tot voordrachten en publicaties. Daarnaast zal ir. G.A.C. van Zeijl de reeds in Nederland en Belgie getoonde expositie: 'De Eindhovense School' inhoudelijk begeleiden op een rondreis door Europa. Stadsbeeld Eindhoven Dee1nemers:

W.F.M. van Bokhoven, arch. HBO, Th.M.E.W.J. Dubbe1man, arch. HBO, ir. G.A.C. van Zeijl

Doel-jprobleemstelling In samenwerking met de Dienst Stadsontwikkeling te Eindhoven worden op basis van de nota 'Eindhoven Open Stad op weg naar 2015' onder het thema 'Het Gefragmenteerde Stadsbee1d' de consequenties van het architectonisch-stedebouwkundig ontwerp alsmede de bee1dende kunst onderzocht. Een be1angrijk element in dit onderzoek zal gevormd worden door een prijsvraag m.b.t. de stadsontwikkeling van Eindhoven. Voortgang 1989 Vanuit de comrnissie Stadsbeeld en in relatie met de BNA en de Dienst Stadsontwikkeling is in 1989 de "Architectuurgids voor Eindhoven, He1mond en Omgeving" tot stand gekomen. Deze vormt tevens het kader, waarin de prijsvraag Eindhoven kan worden uitgewerkt. Programma 1990, 1991 en 1992 In het kader van de manifestatie Stadsbeeld Eindhoven za1 in 1991 in samenwerking met de Gemeente Eindhoven een onderzoek worden ontwikke1d dat uitmondt in een symposium, een pub1icatie en een tentoonste11ing. Deze resu1taten zullen het uitgangspunt vormen voor een aantal ontwerpprojecten in de vakgroep BAU. Het gehee1 kan als bij drage worden gezien voor het EAAE symposium in 1992.

157

6.2

Psychologische aspecten ontwerp en ontwerpproces

Onderzoeker:

van

het

architectonisch

ir. A.J. Kerssemakers

Doel-jprobleemste11ing Dit onderzoek heeft betrekking op de plaats en de betekenis van het denken enerzijds en van het gevoel en de intuitie anderz ij ds bij het beoordelen en waarderen van architectonische objecten, beelden en situtaties. Uitgangspunt voor het onderzoek is het ontwerpproces waarbij vooral de manier waarop ontwerpers aan de moeilijkheid van het kiezen het hoofd bieden, de aandacht krijgt. Algemeen gesteld liggen de argumenten om tot bepaalde oplossingen te besluiten zowel in het logisch-verstandelijke als in het intuftief-gevoelsmatige vlak. In dit onderzoek worden de specifieke mogelijkheden van beide systemen (het logische en het intuitieve) onderzocht en wordt nagegaan op welke manier ze bij de beoordeling van architectonische vormen en beelden hun bijdragen leveren. De werktitel van het onderzoek is 'Logika en smaak in architectuur en ontwerp'. Tevens is het de bedoeling dat door middel van theorievorming en toetsing, ervaringen, waarnemingen en inzichten, verzameld tijdens het 15 jaar bijna full-time organiseren en begeleiden van architectonische ontwerpprojecten in alle fasen van de bouwkundestudie, toegankelijk worden gemaakt.

Voortgang 1989 Bewerking en publicatie van 10 lezingen over het kunstzinnige maakproces, gehouden door kunstenaars, filosofen, architecten en een componist in het najaar van 1988; hierbij geassisteerd door bouwkundestudent M. Cobben. Titel:' De smaak van het maken'.

Programma 1990, 1991 en 1992 Bestudering van het haptische en het optische waarnemen en hun analogie met de structuur van respectievelijk het denken en het voelen. Onderzoek naar de zin en betekenis van rationale uitgangspunten (vaste regels zoals bijvoorbeeld bij de Bossche School) bij het creeren van een architectonisch antwerp. Onderzoek van het makenfhet doen als mogelijkheid om te ontsnappen aan een door het denken verstard ontwerpproces.

158

6.3

Stadsanalyse en stedelijke morfologie

Onderzoekers:

Y.F.M. van Bokhoven, arch. HBO, J.H. Luijten, arch. HBO, ir. H.C.H.M. Smulders, dr. R. Stolzenburg

Doel*/probleemste11ing Ontwikkelen van middelen, toe te passen stedebouwkundig ontwerpen planvormingsproces, bijzonder gericht op vormgeving.

in in

het het

Het programma kent de volgende deelonderzoeken:

6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4

The Balanced City Golfpark Grevelingenhout Gijzenrooy Apeldoorn

Voortgang 1989 The Balanced City: Referaat over de stad als gesloten en open systeem in cul tuur-historisch perspectief. De begrippen, systeem, structuur en patroon en de theorie en praktijk (aan de hand van morfoanalyse). Referaat is als lezing uitgesproken en in een daarop vo1gende ronde-tafe1 discussie verdedigd op het colloquium Internazionali 'Citta Fortificate Palmanova' te Palmanova en 'Universita degli Studi di Udine'. Golfpark 'Grevelingenhout' Bruinisse: Derde geldstroomproject met als contract partner 'B.v. Recreatieproject Bruinisse' (onderdeel Yilma Vastgoed). Bewerken en uitbreiden van het onderzoeksrapport en regelgeving van november 1988 naar aan1eiding van wijzigingen en nadere gegevens. Resu1taat is verwerkt in eindrapport van februari 1989. Bestemmingsplan Gijzenrooy, Eindhoven: Kritiek en advies met betrekking tot bebouwingsplan ten aanzien van orientatie en herordening van het centrum van deze nieuwe Eindhovense woonwijk. Een en ander vond plaats in samenwerking met J.Luiten, arch.HBO, ir. H. Smulders van de Faculteit Bouwkunde Eindhoven en ambtenaren van de Dienst Stadsontwikkeling Eindhoven. Apeldoorn: Aangevangen met een onderzoek naar fysiek-ruimtelijke en formeel-ruimtelijke patronen en structuren van de stad Apeldoorn. Dit onderzoek -te zien als een uitgebreide case study van de morfografie en morfoanalyse- vindt plaats in samenwerking met dr. R. Stolzenburg en A. Hermans, student.

159

Programma 1990, 1991 en 1992 Publica tie in het tijdschrift 'Stedebouw' ( aprilnummer) over de begrippen 'Stedenbouw Stedebouw' Publicatie en lezing ten behoeve van een symposium "Citta d' importanza dell' Europa nel Novocento" aan de Universita degli Studi de Genova (juni 1990) Derde ge1dstroom onderzoek 1 Eindhoven Open Stad, op weg naar 2015 1 onder het thema 'Ret Gefragmenteerde Stadsbeeld', in samenwerking met ir. G.A.C. van Zeijl en Th.M.E.W.J. Dubbelman, arch. HBO Verder uitwerken en afronden onder de voorlopige titel 'Urbane Morfologie en Typologie' van het onderzoek Vormgeving Stedelijke Nederzetting/Grondslagen (1991) Case-study Ape1doorn

160

6.4

De macro-sociologische ontwikkeling van de Nederlandse

stedelijke smnenleving in de na.bije toekomst en de gevolgen daarvan voor de stedelijke gebouwde oageving

Onderzoeker:

dr. R. Stolzenburg

Doel-jprobleemscelling Dit onderzoek is geinspireerd door de wijze, waarop momenteel de stedelijke problematiek op een min of meer officiele wijze onder woorden wordt gebracht in bijvoorbeeld de verschillende nota's en studies van de Rijks Planologische Dienst. Uit deze stukken -aangevuld met nota's uit verschillende grote en middelgrote steden- krijgt men de indruk dat er naar gestreefd wordt het stedelijk bestaan en de stedelijke gebouwde omgeving zo 'stedelijk' mogelijk te houden. Onder deze term wordt dan een veelheid aan samenhangende activiteiten verstaan op economisch, sociaal en cultureel gebied. Steden dienen centra daarvan te zijn. Er wordt in feite het concept gehanteerd van de ideaaltypische Middeleeuwse stad. Er wordt echter weinig rekening gehouden met de aanwezige verhoudingen en ontwikkelingen. Veel ervan wordt wel in beeld gebracht, maar men stapt er verder als het ware overheen. Aan een grondige analyse en interpretatie wordt niet toegekomen. Uitgaande van de theorie van M. Weber en N. Elias betreffende de processen, die op langere termijn gezien in West-Europa de stedelijke samenleving vorm hebben gegeven en de opvattingen van A. Gouldner over de positie van de meer machtigen in de westerse industriele samenleving, zal in het onderzoek getracht worden die maatschappelijke dominanten te formuleren, en dan met name de huidige en nog te verwachten machtsverhoudingen, welke van invloed zijn en kunnen zijn op de actuele stedelijke samenleving en de verdere voortgang daarvan. Onderzocht zal worden welke invloed daarvan uitgaat op de huidige en de toekomstige stedelijke gebouwde omgeving. Voortgang 1989 De volgende hoofdstukken Z1Jn in concept-vorm gereed gekomen en/of zijn verder bewerkt: a. Probleemstelling en opzet b. Actuele visies op de Nederlandse stad c. Van een oligarchisch stedelijk bestel naar een democratisch gekozen stedelijk bestuur de machtsstructuur van de Nederlandse stad in de Regententij d de macht aan de Bourgeoisie (aan dit onderdeel is de meeste tijd besteed

Programma 1990, 1991 en 1992 Het voltooien van het gedeelte over de Bourgeousie en het verder uitwerken van het hoofdstuk betreffende de periode na de eerste wereldoor1og; verdere uitwerking van het gedeelte dat betrekking heeft op de actuele situatie. Verder spit- en graafwerk in bibliotheken en archieven. Het houden van interviews met een aanta1 functionarissen en sleutelfiguren.

161

6. 5

Stedebouw. vorming van een vakwetenschap

Onderzoekers:

dr.ir. K. Doevendans, dr. R. Stolzenburg

Doel-jprobleemstelling Afhakening en s true turering discipline.

van

de

stedebouwkundige

Voortgang 1989 Het onderzoek naar het denken van A.E. Loen werd afgesloten door middel van een publicatie in boekvorm. Er werd een begin gemaakt met een studie naar de hetekenis van het platte dak als ideologisch gegeven in architectuur en stedebouw. Programma 1990, 1991 en 1992 Afronding van het manuscript betreffende de studie naar het platte dak. Afronding manuscript over de geschiedenis van de stad 'Stedebouw in Vogelvlucht'. Tezamen met dr. R. Stolzenhurg: studie over normen en waarden en de ontwikkeling van de moderne stedebouw.

162

6.6

'Zicht op groen - van ons maakschap'

Onderzoeker:

ir. W. Thijsen

Doe1·/prob1eemste11ing Doel van het onderzoeksproject is het opstellen van een overzicht, dat het spanningsveld tussen stedebouw-, bouwen tuin/landschaparchitectuur op een zo fundamenteel mogelijke, zo trendvrij mogelijke wijze in zijn diversiteit en samenhang wil behandelen. Het is de bedoeling het overzicht in boekvorm te laten verschijnen onder de voorlopige titel 'Zicht op groen - van ons maakschap' -een inleiding tot omgangsvormen met het stedelijke groen en zijn milieu-. Als doelgroep worden vooral stedebouwkundigen en bouwarchitecten gezien en in deze vakgebieden studerenden. Het skelet van het boek wordt gevonden in de ontwikkelde milieubouwboom en het voorlopige 'lijf' wordt gevormd door de tot nu toe laatste versie van het dictaat: 'Zicht op groen' voorjaar 1988. Voortgang 1989 Sinds de aanvang van de werkzaamheden is het boek tot op circa eenderde van de voorgenomen omvang gevorderd. Programma 1990, 1991 en 1992 De ontwikkelingen van het bij de doelstelling aangeduide spanningsveld voegen regelmatig "nieuwe" bouwstenen aan het zeer omvangrijke aanwezige materiaal toe, waardoor het niet goed mogelijk is de verschijningsdatum van het boek te voorspellen.

163

6.7 Integraal bio-logisch afbouwmilieu (IBA) (Af)bouwen met nadruk op het architectonisch-bouwkundig detailleren vanuit een humane en ecologische benadering.

Coordinator en projectleider: prof.mag.arch.ing. P. Schmid Onderzoekers: ing. P. Fraanje, ing. J.P.M. van Geest, ir. A.J. Kerssemakers, K.J.L. Links a.a.dipl., M. v.d. Nieuwhof, stud.ass., ir. J.C.M. Olie, ir. W.H.M. Schijns, ir. A. van der Zee arch.dr. Chr. Niederstatter

Doel-jprobleemstelling Het doel van het AM (= Afbouwtechniek, Milieuintegratie) onderzoek ligt in: 1. Het vergroten van het inzicht in het architectonisch detail of de bouwkundige verbinding als integrerend deel van het afgebouwde milieu op fysiek, psychisch en mentaal niveau (fundamenteel onderzoek). 2. Het ontwikkelen van ontwerphulpmiddelen (design-aids) en voorstellen voor de verhoging van de gebruikskwaliteit van gebouwen en hun bouwdelen op basis van architectonische en afbouwtechnische concepten, onder meer door middel van ontwerpstudies (prototyping), proefopstelling en dergelijke (ontwikkelingsonderzoek). 3. Het uitwerken van bouwprincipes en -systemen alsmede details, zo mogelijk uit te voeren onder andere in (proef)gebouwen en (bouw)experimenten, rekening houdend met humane (zoals bijvoorbeeld psychische factoren, ecologische, economische, energetische en gezondheidsaspecten, alsmede zelfbouwmogelijkheden (toepassingsonderzoek). Voortgang van het onderzoek in 1989 1. Contractonderzoek in opdracht van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM), Rijksgebouwendienst (RGD), Hoofdafdeling Onderzoek en Ontwikkeling, Den Haag: afronding van het rapport 'Een studie omtrent het afbouwtechnische milieu en diens invloed op de mens' ( invloed van het afbouwtechnische milieu op het binnenklimaat); rapporteur ir. A. v.d. Zee; afronding van het rapport 'Een studie omtrent (kunst)licht en gezondheid' (in het kader van de Afbouwtechniek); rapporteur ir. A. v.d.Zee; afronding van de studie 'Mensen Milieuvriendelijk Bouwen', pilot-project Gewestelijk Arbeidsbureau 's-Hertogenbosch. 2. Contractonderzoek i.n opdracht van lOP (Innovatiegericht Onderzoek Programma), hoofdlijnproject Bouwmaterialen en Produkten: participatie in het managementteam (in samenwerking met prof.dr.ir. M.F.Th. Bax en ir. J. Carp) voor het deelproject 'Proces,' TUE in samenwerking met TNO en TUD; afronding conceptrapport omtrent een afsprakenstelsel (spelregels) ter bevordering van de uitwisselbaarheid van bouwprodukten en details 164

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

(in de bouwknoop) in verband met produktongebonden projectontwikkeling en projectonafhankelijke produktontwikkeling. Contrac tonderzoek in opdracht van de Stichting Milieubewustzijn, Hilversum: start met de uitwerking van bet onderzoekproject 'Minimalisering Milieubelasting in de Nieuwe Woningbouw' in samenwerking met de Interfacultaire Vakgroep Milieukunde, Universiteit Amsterdam (IFAM). Contractonderzoek in opdracht van Bouwinitiatiefgroep Eindhoven: afronding van de studie 'Milieubewust Bouwen' advisering en gedeeltelijke participatie in diverse activiteiten, zoals: de uitgave van 'Milieubewust Bouwen' begeleidende activiteiten zoals verdere daarop betrekking hebbende publicatie, tentoonstelling en videofilm {voorlopige) beeindiging van de voorbereidende plannen en advisering Voorbereidende planning en advisering voor de uitvoering van een experimenteel gebouw voor de Dienst Stadsontwikkeling en Dienst Plantsoenen Delft (uitbreiding kinderboerderij in leembouwtechnieken) in samenwerking met de Faculteiten Bouwkunde en Civiele Techniek van de TUD; De dubbelcasestudie van bet houtproduktieproces in labyrintvorm, in 1983 gestart, op bet AM onderzoeken proefterrein ten behoeve van ruimte-ervaringsen afbouwtechnische experimenten is (letterlijk) verder gegroeid. Het nodige bij- en onderhoudswerk van deze aanleg werd, zoals jaarlijks weer, ten uitvoer gebracht. Concepten voor een educatieve stand voor en uitgevoerd door 'Samen Sterk' onder de noemer 'Mensen Milieuvriendelijk Wonen' op de lentemanifestatie in Houten. Advies en begeleiding bij bet concept voor een mensen milieuvriendelijk kantoorpark in Veenendaal in opdracht van Architectenburo Klaas van der Berg, IJsselmuiden. Algemene studies, ondermeer in verband met de begeleiding van de promovendi, met betrekking tot concepten van een moderne toepassing van bout, leem en baksteen, alsmede low-cost-housing werden uitgevoerd. Talrijke publicaties, (waaronder ook redactievoering), lez ingen, voorbereiding van en deelname aan (inter)nationale symposia, workshops, conferenties en congressen, alsmede studiereizen vooral in Europa en in Azie. Vervolg van de invulling van de door bet College van Bestuur ingestelde TUE Bestuurscommissie Vredescentrum, onder meer door de vormgeving van de jaarlijkse Universitaire Vredesdag, de trimesterbijeenkomsten van bet 'Vredescentrum', enz. en start met de samenwerking met de Gemeente Eindhoven in deze. Adviezen voor particulieren met betrekking tot bet creeren van een gezonde woonomgeving op een milieubewuste manier.

165

Programma 1990, 1991 en 1992 1. 2.

3.

4.

Vervo1g van de diverse onder Voortgang van het onderzoek in 1989 genoemde algemene studies Definitieve uitgave van het lOP hoofdlijnproject Bouwmaterialen en Produkten, waarin opgenomen het deelonderzoek Proces -Afspraken-Stelse1 (spelregels 'Methodo'). Mogelijke start van het werk aan contractonderzoeken in opdracht van Ministerie VROM, RGD, Stichting Milieubewustzijn, met name afronding van de studie 'Mens- en Mi1ieuvriendelijk Bouwen'. Vervolg van de werkzaamheden in het kader van de TUE Bestuurscommissie Vredescentrum.

166

6.8

Architectuur en beeldende kunst

Onderzoekers:

Th.M.E.Y.J. Leering

Dubbelman,

arch.

HBO.

ir.

J.

Doe1-jprob1eemste11ing Doel van het project is het ontwikkelen van begrippen en zienswijzen, waarmede de in tijd en aard verschillende verschijningsvormen van samenwerking van architectuur en beeldende kunst in de gebouwde omgeving kunnen worden bestudeerd, geanalyseerd en geinterpreteerd. Betreffende onderzoeksresultaten kunnen bijdragen tot ontwikkeling van richtlijnen voor huidige samenwerkingsvormen. Het programma kent het volgende deelproject: Deelproject B: Kunstobjecten in openbare discontinuiteit.

ruimten/Visuele

Voortgang 1989 Na bijstelling van de probleemstelling als gevolg van conclusies die getrokken zijn uit interviews met deskundigen, is een literatuurstudie verricht naar de huidige functie van het rituele gedrag van groepen mensen tijdens het beleven van manifestaties in stedelijke ruimten als 'drager' voor het programma van eisen voor het ontwerpen en gebruiken van beeldende kunst-objecten (attributen) die in openbare ruimten zullen worden geplaatst. Er werd een aanzet gegeven voor toetsing van de vraagstelling in de gemeente Amsterdam met het zogenaamde 'IJ-project' als case-studie. Programma voor de jaren 1990, 1991 en 1992 Om redenen van sociale binding, geografische afstand en financiele implicaties zal er een overplaatsing van de casestudies van Amsterdam naar gemeente Eindhoven plaatsvinden door participatie in de manifestatie (in 1991) 'Eindhoven Open Stad, op weg naar 2015' met als thema 'Het Gefragmenteerde Stadsbeeld' in samenwerking met het gelijknamige project als vermeld onder 6.1.3 Stadsbeeld Eindhoven. (Van Zeijl en Van Bokhoven) en de Dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Eindhoven. Hierin zal met name het aspect van de taak van de beeldende kunst nader worden onderzocht op de hierboven vermelde vraagstelling. Voorts het ontwerpen en produceren van een tentoonstelling onder de titel 'Het Complete Stadsbeeld: van Stoel tot Stad' welke in het Van Abbe museum zal staan in augustus 1990, in samenwerking met het tijdschrift Forum (Bakema-nummer) betreffende het antwerp, (20 jaar) gebruik en renovatieproblematiek van de 't Hool in Eindhoven. Een produktie onder auspicien van KSA.

167

6.9

Herorientatie op het begrip welstand

Coordinatorjonderzoeker: M.C.P. v.d. Lugt, arch. HBO

Doel-jprobleemstelling 1.

2.

3.

Het begrip welstand ontdoen van historisch gegroeide vooringenomenheid waaruit overbe1ichting van de schone vorm van het bouwkundig artefact is ontstaan Het begrip p1aatsen in zijn ree1e functie in de maatschappe1ijke dia1oog inzake de (het we1 en wee van) veranderingsprocessen van de gebouwde omgeving Ontwikkelen van gereedschap in de vorm van methoden en technieken ten behoeve van het gelijktijdig en wederkerig beinvloeden van het stedebouwkundig bebouwingsplan en het architectonisch ontwerp

Voortgang 1989 Voortzetting van vergelijkend onderzoek Luytelaar Eindhoven Start onderzoek Markt te Helmond

Hoeven

B3-

Programma 1990, 1991 en 1992 Samenste1len van een enquete voor bewoners Luytelaar, en het verwerken van de resultaten.

Hoeven

B3

en

168

Overig onderzoek (thema Architectuur en Stedebouw) Wetenschappe1ijke pub1icaties Bekaert G.A.: Afscheidsrede Dante en de architectuur. Eindhoven, 1989, pp. 18. Bokhoven, W. van: Go1fpark Grevelingehout Bruinisse; richtlijnen bebouwing. Bruinisse, 1989, pp. 48. Rapport in opdracht van Wilma Vastgoed.

voorschriften

en

Gijsberts, P.J.A.M.: Von der Fabe zum Ding. Gaya Scienza Kroniek voor filosophie, kunst en communicatie, 1989, pp. 34-40. Gijsberts, P.J.A.M.: Adolf Laos, In: Architectuur en verbeelding, Jan Brand en Han Janse1ijn (red.), Zwolle, 1989, pp. 78-81. Gijsberts, P.J.A.M.: Bruno Taut. In: Architectuur en verbeelding, Jan Brand en Han Janselijn (red.), Zwolle, 1989, pp. 90-91. Gijsberts, P.J.A.M.: Vladimir Tatlin. In: Architectuur en verbeelding, Jan Brand en Han Janselijn (red.), Zwolle, 1989, pp. 102-105. Doevendans , K. : Inleiding tot het denken van A.E. Loen. V. Gorcum, Assen/Maastricht, 1989, pp. 144. Links, K.L.; Olie, J.; Schmid, P.: Bijdragen aan De Bouwknoop, hoofdlijnproject Materialen en Producten, TUE, 1989, pp. 57. Rapport in opdracht van IOP. Schmid, P.; Kerssemakers, A.J.; Keunink,F.; Nij1and, H.; Zee, A. van der: Mens- en Milieuvriendelijk Bouwen. 's Hertogenbosch, 1989, pp. 45. Rapport in opdracht van de RGD. Schmid, P.; Kramer, J.; Zee, A.van der (rapp.); Fraanje, P. (rapp): Rapport Minimalisering Mi1ieubelasting in de Bouw. TUE en UvA, 1989, pp. 150. Rapport i.o.v. Stichting Mi1ieubewustzijn. Schmid, P.; Nieuwenhof, M. van de: Mi1ieubewust bouwen, Eindhoven, 1989, pp. 44. Rapport i.o.v. Bouwinitiatiefgroep Eindhoven.

169

Schmid, P.; Zee, A. van der: Conceptstudie Morfologische invloeden onderzoek). TUE, 1989, pp. 25. Rapport in opdracht van VROM/RGD.

op

Schmid, P.; Zee, A. van der: Een studie omtrent het afbouwtechnisch invloed op de Mens, TUE, 1989, pp. 50. Concept rapport in opdracht van VROM-RGD. Schmid, P.; Zee, A. van der: Een studie omtrent (kunst)licht Gravenhage 1989, pp. 30. Rapport in opdracht van VROM-RGD.

de

mens

milieu

en gezondheid.

(vorm-

en

RGD,

diens

's-

Stolzenburg, R.; Kuijk, J.B.G.W. van: Op Zoek naar de vooronderste1lingen van de ruimtelijke planning in Nederland. Planologische Discussiebijdrage, Delft, 1989, deel 2, pp. 411-412.

170

Abstract Schmid, P.: Umweltbewustes bauen, harmonische Architektur als Beitrag zum Frieden in Umwelt, ein rein okologisches Problem? Tagungsband der 4 Jahreskonferenz vom 18 his 20 November 1988 in Langenhain, 1989, pp. 99.

171

Vakpub1icaties Doevendans , K. : Niet te vergeten, Loen. Rondom het woord, 1989,

~.

pp. 66-71.

Gijsberts, P.J.A.M.: Pieces of Furnuture. Wiederha11, 1989, , pp. 12-13. Gijsberts P.J.A.M. (ed.): Deconstructie & Architectuur. TUE, pp. 189. Gijsberts P.J.A.M.: (Boekbespreking) Barbara Lesak, Die Friedrich Kies1ers Theaterexperimente. Archis 5, 1989, pp. 51-52.

Kulisse

Schmid, P. (red.); Nieuwenhof, M. van Kamerbeek, R.; Woudstra, S.: Grasdak kan beter. Gezond Bouwen en Wonen, 1989, J, pp. 10-11.

de;

explodiert.

Huits,

M.;

Schmid, P.: Bauhaus Weimar DDR en bio-eco1ogisch bouwen, Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 14. Schmid, P.: Actue1e Berichten - Projecten, Mi1ieu-educatief centrum in de Delftse Hout, Gezond Bouwen en Wonen, 1989, 1. pp. 7. Schmid, P.: Wette1ijk Architectenregister, Gezond Bouwen en Wonen, 1989, 1. pp. 11. Schmid, P.: Rudolf Stossel, een leven voor de Harmoniek, Gezond Bouwen en Wonen, 1989, z, pp. 20. Schmid, P.: Mogelijkheden voor een milieumaat voor de volkshuisvesting. Milieu en Volkshuisvesting NCIV, 7/8, 1989, pp. 238 t/m 241. Schmid, P. (red.): A(rthur) Hopstaken, Zorgen voor Morgen, Architectuur. Het Houtblad, Oosthuizen, 1989, pp. 34 t/m 37. Schmid, P.: Veld. Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989,

~.

bio-logische

pp. 5.

Schmid, P.: Het A B C van IBA. Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, 24.

~.

pp.

172

Schmid, P.: Synthese. Gezond Bouwen en Wonen, 1989, 1, pp. 5. Schmid, P.: Synthase van Natuur en Bouwtechniek. Gezond Bouwen en Wonen, 1989, 1. pp. 6, pp. 14/15. Schmid, P.: Het A B C van IBA. Gezond Bouwen en Wonen, 1989, 1, pp. 19. Schmid, P.: Materiaal en Milieu. Gezond Bouwen en Wonen, 1989, 2, pp. 5. Schmid, P.: Simple Minds zingen: Save the World. Howard Liddell en het bio-ecologische ontwerpen, onderwijzen en onderzoeken in Schotland. Gezond Bouwen en Wonen, 1989, Z, pp. 14, 15. Schmid, P.: Farmer's House, HollenthonjNiederosterreich Austria-Europe. Interarch, 1989, 1, pp. 108. Schmid, P.: Design Settlement LeopoldaujVienna Austria-Europe. Interarch, 1989, 1, pp. 109. Schmid, P.: Farmer's House Kappel am Krappfeld/Karnten Austria-Europe. Interarch, 1989, 1. pp. 110. Schmid, P.: Koen de Schrijver, Gerrit Tilborghs: Wonen en Gezondheid. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Belgie, Brussel, 1988, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 27. Schmid, P.: Walter Heinzinger (uitgever): Die chance Holz, der andere Weg, Lauschner & Lubensky VerlagjGraz, 1988, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 27. Schmid, P.: Ekhart Halm (uitgever). S iedlungsokologische Aspekte eines neuen Stadtund Siedlungspolitik, Verlag C.F. Muller, Karlsruhe, Fundamente Alternativer Architektur, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 27, 28. Schmid, P.: Torsten Malmberg. Human Territoriality, Survey of behavioural territories man with preliminary analyses and discussion of meaning. Babylon Studies in the Social Sciences, Morton Publishes, Haque, Paris, New York, boekbespreking Gezond Bouwen Wonen, 1988/1989, ~. pp. 28. Schmid, P.: Zelf bouwen

aan

een

beter

milieu,

Milieuvriendelijk

in New The en

en 173

energiezuinige woningen, een alternatief, een onderzoek naar kleinschalige woonproj ec ten, Interfacultaire Vakgroep Milieukunde, Universiteit van Amsterdam, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 24. Schmid, P.: Heinz Frick, Arsitektur dan Lingkungan, Penerbit Kanisius 1988, Yogyakarta, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 24. Schmid, P.: Aad Breed: Er zijn geen dingen, de nieuwe visie op de werkelijkheid, Mirinanada Uitgevers b.v. Den Haag 1987 boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 24. Schmid, P.: Richard Borden, Janien Jacobs, Gerald L. Young. Human Ecology, research and applications. Selected Papers form the Second International Conferende of the Society for Human Ecology, College of the Atlantic, oktober 1986, SHE, Marie Mount Hall, University of Maryland, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1988/1989, ~. pp. 24, 25. Schmid, P.: The International Permaculture Species Yearbook (Tipsy). Can the earth teach us a same way to 1 i ve? Dan Hemenway i . s . m. Cyntia Baxtes, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1989, £, pp. 18. Schmid, P.: Rudolf Stossel, Einblicke - Ruckblicke - Lichtblicke Verlag E. Lopfe - Benz AG, uitgever: Frohlich, Trub, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1989, £, pp. 18. Schmid, P.: Bilder zur Harmonik, Arbeitskreis, Peter Neubacker, Munchen, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1989, £, pp. 18. Schmid, P.: Cosmisch bewustzijn, uitgave van het Nederlands Genootschap voor Radiesthesie en Radionica, 20 jg, boekbespreking Gezond Bouwen en Wonen, 1989, £, pp. 18. Wallis de Vries, J.G.: Citta Pensile Piranesi en Guithson's Blik op de grand. Museum journaal, 33, 5/6, 1988, pp. 277-286. Zeijl, G.A.C. van: Symposium Architectuur [ Deconstructie van 07-09-89-03-11-89. Teksten van dr. E. Bolle, ir. A. Wortmann, drs. V. Vasterling, ir. B. Lootsma, R. Koolhaas, dr.ir. J. Meuwissen in reader De constructie & Architectuur. pp. 189.

174

Overige producten van wetenschappelijke activiteit: Bokhoven, W. van: The Balanced Town Referaat t.b.v. het Colloqui Internazionali Citta Fortificate Palmanova 1989, pp. 11 Doevendans , K. : Niet te vergeten, Loen. Interview NCRV-radio, april 1989 Doevendans , K. : Het werk en de betekenis van A.E. Loen. Lezing Universiteit van Utrecht, 25 april 1989. Leering, J.: 'De Architectuur en Van Doesburg'. Inleiding en rondleiding ten behoeve van 'Snijpunt', BNA-kring Rijnmond in Museum Boymans- Van Beuningen Rotterdam naar aanleiding van tentoonstelling 'Theo van Doesburg, schilder en architect', 25-01-1989 Leering, J. : 'El Lisstitzky en zijn kunstenaarsschap', lezing met lichtbeelden in het Van Abbemuseum, Eindhoven naar aanleiding van tentoonstelling Capita Selecta, 26-02-1989 Leering, J . : Opname interview Teleac programmajcursus naar aanleiding van de Malevich tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam. Verschillende uitzendingen. Nederlandse en Belgische TV. Leering, J. : 'Van het museum in de 19e eeuw tot een museum voor de 19e eeuw nu', lezing met lichtbeelden ten behoeve van het symposium 'Het museum van de 19e eeuw', georganiseerd door het Kunsthistorisch Instituut in de Aula van de Universiteit van Amsterdam, 11-04-1989 Leering, J.: 'Malevich-Lissitzky-Tatlin', lezing met lichtbeelden in de serie, georganiseerd naar aanleiding van de Malevich tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam, door genoemd museum, 27-04-1989 Leering, J. : 'Walter Basten op zoek naar Z1Jn KSAR', inleiding catalogus tentoonstelling W. Basten (galerie Forum, Amsterdam) junijuli 1989, 16-05-1989 Leering, J. : Toespraak bij de opening van de tentoonstelling 'Tekeningen van Elsworth Kelly' , in het museum Overholland Amsterdam, 3006-1989 Leering, J. : 175

'De keuken van Kelly'. In Elsevier, 45e jaargang nr. 28 Leering, J . : 'Van Hatsjepsoet tot Schinkel', lezing met lichtbeelden gehouden ten behoeve van de Vereniging Vrienden van het Piersonmuseum, Amsterdam in genoemd museum, 05-09-1989 Leering, J. : 'Beeldende Kunst en Architectuur' , lezing met lichtbeelden ten behoeve van de forumdiscussie tijdens de Evaluatiedag Masterplan, Beeldende Kunst Tilburg, 18-09-1989 Leering, J.: 'Creatie-Receptie' . Catalogus- inleiding ten behoeve van tentoonstelling Roland van den Berghe - Tony Morgan, Galerie d'Eendt, Amsterdam, 1989 Leering, J. : 'Beeldende Kunst in een museale en in een opdrachtgebonden context', lezing met lichtbeelden ten behoeve van de Postacademiale cursus 'Kunst in opdracht', Kon. Academie voor Kunst en Vormgeving, s' Hertogenbosch, 12-10-1989 Leering, J. : 'Een beeld op de Blaak', tekst voor de gelijknamige brochure en lezing met lichtbeelden, uitgegeven door het (centrum) Beeldende Kunst, Rotterdam, 31-10-1989 Schmid, P.: Ec i-des ign on, above, under, with and for Baia, key note paper on videopresentation on the Seventh International Svedala Symposium on Ecological Design Svedala (Zweden) 1989, pp. 6. Schmid, P.: Human Ecological Architecture, Key note paper International Prague Assembly for Architects, Planners and Designers Praqua 1989, pp. 2. Schmid, P.: In the service of Housing Key note paper International Prague Assembly for Architects, Planners and Designers Praqua 1989, pp. 2. Schmid, P.: Building on Peace Key note paper International Prague Assembly for Architects, PLanners and Designers Praqua 1989, pp. 2. Schmid, P.: Statements (short lectures) en posterpresentation -Integral Bio-logical Architecture IBA -Method of Holistic Participation MHP -Basic Model Architectural Detail BMD -Peace Research LOGO

176

on the First International Congress on World, Peace New Delhi 7 tjm 9 januari 1989 Schmid, P.: Algemene grondslagen integraal bio-logisch bouwen Lezing en paper, Herlaer School, georganiseerd door de VIBA, Conferentieoord De Poort, Groesbeek 22 april 1989 Schmid, P.: De Kunst van het Verbinden, lezing en paper, Herlaer School, georganiseerd door de VIBA, Conferentieoord De Poort, Groesbeek 22 april 1989 Schmid, P.: Vier panelen in de Exhibition 'Man-Society-Nature' in het kader van de World Biennale of Architecture, Palace of Culture, Sofia, Bulgarije 19 t/m 27 juni 1989 Schmid, P.: Lezing en videopresentatie Architectuur, Mens- en milieubewust, de invloed van het bouwen op de gezondheid van de mens en de kwaliteit van het bestaan. Architectenburo Klaas van den Berg, IJsselmuiden 6 juli 1989 Schmid, P.: Lezing en videopresentaties conferentieoord De Poort, Groesbeek 11 augustus 1989

milieu

(zomerschool

Schmid, P.: Lezing met lichtbeelden 'Wereldnetwerken voor Hasselt Gesprekscentrum, op Wereldvrededag 19 september 1989

de Vrede',

Schmid, P.: Lezing met lichtbeelden Gesundes Bauen und Wohnen Menschengerechtes und Umweltfreundliches Bauen Umbauen Einrichten und Ausstatten in Stadt und Land fur jeden der Wohnt Kreis der Freunde im Hans Kayser, Schweizerisches Institut fur Baubiologie Musikwissenschaftliches Institut der UniversitAt Bern 22 november 1989 Schmid, P.: Kleurenposter Human Ecological Architecture International Praque Assembly for Architects Planners and Designers, Palace of Culture, Prague, november 1989 Schmid, P.: Kleurenposter In the service of Housing International Praque Assembly for Architects Planners and Designers, Palace of Culture, Praqua November 1989

177

Schmid, P.: Kleurenposter Building on Peace International Praque Assembly for Architects Planners and Designers, Palace of Culture, Praqua November 1989 Schmid, P.: Realistische Wege in die Zukunft vor Architektur und Natur (Realistic Ways into the Future of Architecture and Nature) Stuttgart 1989, pp. 7. Schmid, P.: Symposium Architectuur - Nu, Stadsgebouwzaal Architectuur voor het leven bio-logisch ontwerpen de noodzaak de harmonie met ons milieu te hervinden, proeve van een ui twerking onder meer naar aanleiding van het 25- j arig bestaan van het Architectenburo Klaas van den Berg b.v. IJsselmuiden. Kampen, 1989. Schmid, P. Vom Weg tiber die Teile zum Ganzen, Menschenfreundlich und Umweltbewust Bauen, ein dreigliederiger Lichtbildervortrag tiber intergrale Bio-Logische Architektur Fortbildungsseminar GTesundes Bauen unde Wohnen, Privates Lehrinstitut fur Gesundes Bauen und Wohnen, e. v. Bonn, in samenwerking met Beratungstelle fur Baubiologie, Bonn, Bildungshaus-Tagungsstadte Bornheim-Roisdorf, BRD 1989 Schmid, P.: Ecologisch Bouwen en Wonen, onze woonomgeving bekeken vanuit de spanningen tussen kostprijs en milieubewustzijn. Achtergrondstudiedagen K.V.L.V. Milieu & Economie in het T.P.C. Antwerpen, Belgie 11 oktober 1989 Schmid, P.: U(eli) Hofer Bild und Form im Bau, Impulse zur Wiederentdeckung des bildhaften Gestaltens, Workshop 1989 in Aeschiried, -Entwurf end Gestaltungsmethoden in der integralen bio-1ogischen Arc hi tektur, Schweizerisches Insitut fur Baubiologie, Regionalgruppe Thun, 1989 Schijns, W.: Architectuur en wonen. Tentoonstel1ing en catalogus van gerea1iseerde ontwerpen, studies en schetsen ter ge1egenheid van de Architectuurprijs West-Brabant 1989 in de Beijerd, centrum voor Bee1dende Kunst, Breda, septemberjoktober 1989 Zeij1, G.A.C. van: Architecture between bell and canon ball EAAE workshop XVIII La Coruna 1989, pp. 105-114

178

Zeij1 G.A.C.van: (Redactie en in1eiding) Kijken naar Architectuur en stad Architectuurgids Eindhoven, Helmond en Omgeving Eindhoven 1989, pp. 11-27, pp. 40, 46, 49, 50, 53, 63, 103, 111 Zeij1, G.A.C. van: Architectuur is ronduit verp1etterend 22 architectuurmode11en Tilburg 1989, pp. 73-82 Zeijl, G.A.C. van: De mens is wat hij van zichzelf maakt Architectuur en Wonen tentoonste11ingscatalogus Wolf Schijns (red.) pp. 19-22

179

Lopende derde geldstroomonderzoek

!

s.ooo,= be drag

omschrijvin&

opdracht&ever

Minimalisering milieubelasting

Stichting Milieubewustzijn

f.12.000,-

Golfpark Grevelingerhout Bruinisse

Recreatieproject Bruinisse Weert

f. 12.850,-

Schetsontwerp mens en milieuvriendelijk kantoorgebouwen

Rijksgebouwendienst /. 10.000,=

Onderzoek naar de morfologische aspecten in de mens-gebouw relatie

Rijksgebouwendienst f. 10.000,=

Onderzoek criteria voor milieubewust bouwen

Bouwinitiatief

f.

20.000,=

Hoeve B3-De Luytelaar

Gemeente Eindhoven f.

5.000,=

180

Overige activiteiten P.J.A.M.Gijsberts is lid van: Stichting OASE Delft Redactie Wiederhall Verein fur Adolf Loos Forschung Wien Redactie Uitgeverij Picaron Amsterdam M. v.d. Lugt. arch. HBO is lid van: Lid van nominatie commissie architectuur Helmond 1989 Jurylid architectuurprijs Helmond 1989 Lid van nominatie commissie architectuurprijs Eindhoven 1989 Jurylid architectuurprijs Eindhoven 1989 prof.mag.arch. P. Schmid is: Korrespondierender Mitarbeiter van het tijdschrift Wohnung + Gesundheit, Fachschrift fur okologisches Bauen und Leben, BRD; Regional Editor voor de Duits- en Nederlandstalige Landen van het tij dschrift Man Environment Sys terns, A Forum for Communications Bearing on the Interface Between Research in the Behavioral and Social Sciences and the Design and Management of the Sociophysical Environment (MES) NY/USA; Section Editor voor de sector Bouwen in relatie met humane aspecten, Gezondheid, Ecologie en Milieu enz. van het tijdschrift Man Environment Systems of the Associations for the Study of Man Environment Relations, Inc. (ASMER), NY/USA; Hoofdredacteur van het kwartaaltijdschrift Gezond Bouwen & Wonen, uitg. Lakerveld, Den Haag, Bouw - kunst - techniekwetenschap; Adviseur en begeleider van ondermeer wetenschappelijke en educatieve activiteiten van de Vereniging voor Integrale biologische Architectuur - VIBA te Sint Michielsgestel; Adviseur van het Zukunftskollegium Nationalpark Hohe Tauern, een internationaal collegium ten behoeve van het toekomstige gebruik van de regio rond het Nationaal Park Hohe Tauern in Oostenrijk; Adviseur en beschermheer van de actie Global Cooperation for a Better World, met name voor de sectie Architectuur in de BRD en Oostenrijk Lid van: International Association for Design Ecological Svedala/Sweden Stichting Milieubewustzijn Hilversum Kommissie Milieubewust Bouwen vande Stichting Milieubewustzijn, Hilversum Society for Human Ecology (SHE), USA Werkgroep "Harmonicale Ellips" (VIBA-werkgroep) Gespreksgroep Interrelaties Voorzitter van: Bestuurscommissie Vredescentrum, in opdracht van het College van Bestuur van de Technische Universiteit Eindhoven, onder meer t. b. v. de oprichting van een Multidisciplinair centrum voor technische vraagstukken van vrede en veiligheid; Vereniging lntegrale Biologische Architektur (VIBA), Sint Michielsgestel; Imagine, Forum fur Kunst, Wissenschaft und Interkulturelle 181

Beziehungen, Koln (e.v. gemeinnutzig) Trad op als adviseur/gastdocent bij/op het/de: Seminar der Veranstaltungsfolge vom Institut Baubiologie Bonn, West-Duitsland; Working Group Habitat (nu werkgroep Milieu) Nederland; Diverse bouwplannen van partikulieren, organisaties e.a. instellingen; De 'Club van Drunen' van de 'groep Vander Leij'; DCB Direktiecoordinatie Bouwbeleid van het Ministerie VROM, Den Haag; Preperatory Committee for the International Prague Assembly for Architects, Planners and Designers 'Professional Actions Against Ecological Disaster, Homelessness and Armament Race (nov. 1989); De Herlaer School een cursus lntegrale Bio-Logische Architectuur voor het bio-ecologische bouwen; Als j urylid bij de internationale prij svraag in het kader van de International Prague Assembly for Architects, Planners and Designers in Praag, november 1989; Voor de Interessengemeinschaft okologisches Bauen in Liechtenstein met betrekking tot een witte-schijven prijsvraag. ir. W.H.M. Schijns is lid van: de Welstandscommissie Bergen op Zoom het Dogon-comite Nederland de WUOO (Werkgroep Urbane Ontwikkeling Ontwikkelingslanden) Zeijl G.A.C. van lid van: Redactie Wiederhall Commissie Stadsbeeld Eindhoven

182

Overzicht samenwerkingen binnenland: Formele samenwerkingen BNA-kring Eindhoven Dienst Stadsontwikkeling Eindhoven European Association of Architectural Education (EAAE) B.V. Recreatieproject Bruinisse (Wilma Vastgoed Weert) TNO WD

IVAM/UvA Prof. H. van Leeuwen, arch. HBO, (tot aan zijn emeritaat in april 1989) vakgroep Wonen, LU Wageningen TUD, fac. Bouwkunde (ir. C. Duyvenstein) Informele samenwerkingen TUD - prof.ir. A. van Randen TNO - IBBC, Rijswijk UvA - IVAM, Amsterdam Contract-partners: TNO TUD IVAM/UvA Arch.buro Klaas van der Berg, IJsselmuiden Dienst Stadsontwikkeling Eindhoven B.V. Recreatieproject Bruinisse (Wilma Vastgoed Weert)

183

Overzicht samenwerkingen buitenland: Formele samenwerking Redactie Wiederhall, EAAE en het Ministerie van WVC Universiteit Udine, Italie Universiteit Genua, Italie lnformele samenwerkingen BDA Bund Deutscher Architekten, Berlijn Oost Dipl.ing. H. Scholz Union of Architects of the Sovjet-Union, Moskou, Arch.dr. J. Platanow IADPPNW -International Architects, Designers Planners for the Prevention of Nuclear War, prof. S. Thiberg, Stockholm Prof. arch. B. Schelderjup, Institute of Technology Trondheim, Norwegen Uitwisseling onderzoekers: Gast: Arch.dr. Chr. Niederstatter, Italie -advisering t.b.v. congressen, werkbezoeken enz. -preparetory Meetings for the International Prague Assembly for Architects, Planners and Designers, Professional Actions Against Ecological Disaster, Homelessness and Armament Race: First Meeting in Praag 10 t/m 12 februari 1989 Second Meeting in Moskou 26 tjm 28 april 1989 Third Meeting in Stockholm 16 t/m 18 juny 1989 Fourth Meeting in Berlijn-Oost 15 t/m 17 september 1989 Imagine, Koln Karthago, Rotterdam Milieuvriendelijk Bouwen, Amsterdam Onderscheidingen: ir. W. Schijns ontving de architectuur-prij s West-Brabant 1989. Dit voor zijn he1e werk en in het bijzonder voor het woningbouwproject 'De Driehoek' te Breda.

184

92 uitgave najaar 1990 t({j technische un1verslte1t e 1ndhoven

Recommend Documents